ELBSTANKahramanmara iline bal ile merkezi.

Denizden 1150 m. ykseklikte, eski yerleim yeri olan Kara Elbistana 5 km. kadar uzaklktakurulmu olup etraf yksek dalarla evrili geni bir ovada yer almaktadr. Tarih boyunca eitliolaylara sahne olan ve nemli bir yerleme merkezi zellii kazanan Elbistan Ermeni, Sryn veArap kaynaklarnda birbirine benzer isimlerle zikredilmitir. Merkezi Arabissos (Arabsus-Efss)olan ehrin ad Bizans kaynaklarnda Plasta, Ablastha; Ermenice kaynaklarda Ablasta, Ablastayn;Arapa kaynaklarda Ablestin, Ablsteyn, Ablsteyn; Farsa kaynaklarda ise Ablistin olarakkaydedilmektedir. XVI. yzylda Osmanl hkimiyetine girmesinin ardndan bugnk syleniineuygun eklini almtr. Halk arasnda ad Albistan biiminde de sylenmitir.

Elbistan blgesinin tarihi eski alara kadar uzanr. Burada Hititler ile Kommagenler devirlerine aitTil, Kara Elbistan, Ozan, Kara yk, avl Han, Tel Afin, Mehre, Hunu ve Efss gibi yerlememerkezleriyle tarih kalntlarn ve hyklerin bulunmas, kaza merkezinin kuzeyindeki kizinmaarasnda st Paleolitik ve Neolitik alara ait kalntlarn ortaya karlmas yerlemenin okeski devirlere indiini gsterir. Persler zamannda Kappadokia Byk Satrapl iinde yer alan yreslm-Bizans snr blgesini oluturduundan Ortaada sk sk istillara ve sava dolaysylatahribata urad. Bu dnemlerde Ceyhan adyla anlan blge Sugurma dahil olup Bizans ilemcadele eden Abbs ordularnn merkez ss haline geldi. Ovann etrafnn yksek dalarlaevrilmi olmas stratejik nemini arttrd gibi bu zellii sebebiyle VII. yzyln ortalarndan X.yzyln sonlarna kadar Anadoluya yaplan asker harekt ve aknlardan olduka etkilendi. Elbistan951 ylnda Hamdn Emri Seyfddevle tarafndan tahrip edildi. Efss (Afin), Elbistan blgesindeAshb- Kehf kssasnn getii yer olarak kabul edildii iin mslmanlar tarafndan bir ziyaretghhaline getirildi. Mehur tarihi bnl-Adm de Halep Eyyb melikinin elisi sfatyla, 1237 ve 1238yllarnda iki defa Anadolu Seluklu Sultan II. Gyseddin Keyhusreve gnderildiinde Elbistanauram ve Efssta Ashb- Kehfin bulunduu yeri ziyaret etmitir.

XI. yzylda balayan Trk aknlarndan sonra giderek blgedeki Hunu ehri n plana kt. 1071Malazgirt Savanda Bizans mparatoru Romanos Diogenesin esir alnmasn frsat bilen Philaretos,1073te Hunu ehrinde Ermeni rahiplerini toplayarak bir katolikos setirmi ve bu ehri katolikoslukmerkezi yapmt. Birok defa Trkmen gazilerinin aknlarna hedef olan Ceyhan (Elbistan) blgesi,1085te Anadolu Seluklu Sultan Sleyman ahn emirlerinden Buldac tarafndan fethedildi. Budnemde Bizans ularndaki nemli ehirlerden biri olan Elbistan 1097 ylnda Hallarn elinegeti ve ynetimi Pierre dAulps adl bir valyeye verildi. 1103 ylna kadar birka defa eldeitiren blge bu tarihten itibaren tekrar Hallarn hkimiyetine girdi. Sultan I. Klcarslan1105te buray yeniden fethederek vezir Ziyeddin Muhammede ikt etti. I. Klcarslann lmnden(1107) sonra meydana gelen karklklardan faydalanan Antakya Prensi Tancred Elbistanzaptettiyse de blge, Malatya Meliki Turul Arslann atabei olan larslan tarafndan 1111de gerialnd. 1114 ylnda byk bir deprem sonucunda harap olan Elbistan, 1124te Dnimendli EmrGazinin (Melik Gazi) Malatya yresini zaptetmesiyle onlarn idaresi altna girdi. Dnimendliemirlerinin mcadelesine de sahne olan ehir ve yresi Sultan I. Mesud zamannda AnadoluSeluklularnn eline geti (1144). Mesud burann idaresini olu II. Klcarslana verdi. I. Mesudun

lmnden sonra Dnimendlilerin Sivas meliki Yabasan 1156da Elbistan ve yresini zaptedinceII. Klcarslan Yabasann zerine yrd. Ancak muharebe olmad ve yaplan anlama sonundablgenin ynetimi Yabasana brakld. Dnimendliler arasndaki mcadele sonucu yreye II.Klcarslan yeniden hkim oldu ve buraya olu Turul ah tayin etti. Turul ah, Anadoluda birliiyeniden kuran kardei II. Sleyman aha tbi oldu. Sleyman ah Grcistan seferi srasndaErzurumu Saltuklulardan alp maiyetinde bulunan Turul aha verdi ve buna karlk Elbistandorudan merkeze bal bir vilyet haline getirdi (1202). Bu tarihten itibaren Elbistan Konyadantayin ve azledilen valiler tarafndan idare edildi. Bunlarn en nemlileri arasnda Emr Ysuf, Emrlyas, Emr Mbrizddin avl zikredilebilir. Bu blgelerde bugn onlarn adlaryla anlan mezraave kyler bulunmaktadr. zellikle avl burann imarnda nemli hizmetlerde bulunmutur. ElbistanUlucamiinin onun tarafndan yaptrld sylenmektedir. Ancak caminin II. Gyseddin Keyhusrevzamannda (1237-1246) onun emriyle ina ettirildii ve Kitbede hem sultann hem de bu emrinadnn getii bilinmektedir. avl, Hurman yolu zerinde bir han tesis etmi, fakat zamanla harapolan hann yerinde avlhan adl bir ky kurulmutur.

bn Bb, I. Aleddin Keykubadn 1228de Mengcklerin Erzincan kolunu ortadan kaldrdn vebu hnedandan arkkarahisar Hkimi Melik Muzafferddine Krehiri ikt olarak, dier bazyerlerle birlikte Efss kasabasn da mlk olarak verdiini kaydeder (Mutaaru Selcnme, s. 152).II. zzeddin Keykvusu malp ederek IV. Klcarslan Seluklu tahtna karan lhanl kumandanBaycu Noyan, II. zzeddin Keykvus taraftar olan emrleri cezalandrp Elbistana girmi, pek okkiiyi ldrm, kadn ve ocuklar esir almtr (Ebl-Ferec, s. 467). 1277 ylna kadar eitlivaliler tarafndan idare edilen Elbistan, XIII-XIV. yzyllarda orta byklkte mehur bir ehirolarak tantlr (Ykt, I, 75; Mstevf, Nzhetl-ulb, s. 94). Gerek Ermeniler gerekse SuriyedekiHallara ve dier unsurlara kar Anadolunun mhim bir mdafaa hatt olmas sebebiyleSeluklular dneminde nemli u vilyetleri arasnda yer almtr. Memlk Sultan

Baybars Anadolu (Kayseri) seferi srasnda lhanl Hkmdar Abaka Hann ordusunu Elbistanyaknlarnda bozguna uratmtr (10 Zilkade 675/15 Nisan 1277). Baz kaynaklara gre bu savaHunuda cereyan etmitir.

Anadoludaki Mool hkimiyeti srasnda Elbistan hakknda fazla bilgiye rastlanmamaktadr. Budnemlerde Trkmen boy ve oymaklarnn yayla olan blgede Moollar pek etkili olamadlar.lhanl idaresinin sarslmas sonucu 1337 ylnda Tarakl oymann reisi Halil Bey yreyi elegeirdi; fakat bir yl sonra buray Dulkadrolu Karaca Beye terketmek zorunda kald. ByleceElbistan, 1338 ylndan itibaren yeni kurulan Dulkadrolu Beyliinin merkezi oldu. ehir 1381deMemlklerin eline getiyse de 1384te yine Dulkadrolu Halil Bey tarafndan geri alnd. Ayn ylMemlk ordusunun Elbistan yeniden zaptetme teebbsleri baarszla uratld.

Elbistana ynelik ilk Osmanl harekt 1399 ylnda Yldrm Bayezid tarafndan gerekletirildi;ancak blge Osmanl topraklarna katlmayarak Dulkadrolu Nsrddin Mehmede brakld.Bundan bir yl sonra Timur Elbistan ve yresini tahrip etti. Harap olan Elbistan Nsrddin Mehmedtarafndan imar edilmeye alldysa da az sonra yeni bir tahribata daha urad. 1435te Halep ValisiTanrbirmi ordusuyla Elbistana yrd ve ehri yamalad. Bunun ardndan 1436da yine yama vetahribe mruz kald.

1465te Dulkadrl Hkmdar Arslan Beyin, Msr Sultan Hokademin gnderdii bir fedaitarafndan ldrlmesine ahit olan Elbistan, 1471de ehsvar Beyin Msr ordusuna malpolmasndan sonra da Emr Yebeg ve kuvvetleri tarafndan yamaland. Bu tarihten itibaren blgeOsmanllarla Memlkler arasndaki nfuz mcadelesine sahne oldu. Dulkadrolu Alddevleninbeyliin bana gemesinden sonra imar ve ina faaliyetleri gerekletirildi. Alddevle BeyElbistanda iki cami ve medrese yaptrarak lim ve eyhleri himayesi altna ald. Bylece zellikle1490-1505 yllar arasnda Elbistanda gzle grlr bir canlanma meydana gelmise de 1505te ahsmailin saldrlar sonucu tahrip edilmi, ehir merkezinde bulunan ve Dulkadrl sarayn oluturankale tamamen yklmtr. Bu tahribat ehrin eski nemini yitirmesiyle sonuland; Dulkadrllarnmerkezi Maraa tand. Alddevle Beyin ldrlmesinden sonra yerine geen Ali Bey, merkezitekrar Elbistana nakledip birtakm imar faaliyetlerinde bulunduysa da hkimiyeti ksa srd. 1521ylnda Ali Beyin ortadan kaldrlmas ve Dulkadrolu Beyliine son verilmesiyle Elbistandorudan Osmanl idaresine baland.

Elbistan, Osmanl idaresi altnda bir kaza merkezi olarak Halep beylerbeyiliine tbi bulunuyordu.Daha sonra Dulkadr beylerbeyiliine baland. 1540 ylndaki saymda (BA, TD, nr. 419, s. 7-22)kazaya bal nahiye says sekizdi (Nergele, Ahsendere, Sarsab, Aynlars, Nurhak, Orta Niyabet,Hurman ve Hsnmansur). Hsnmansrun Maraa balanmas ile nahiye says yediye indi.Dorudan Elbistana bal ky says yirmi drt, mezraa says ise on kadard. 1563 ylndakisaymda kazaya bal on sekiz ky, on be mezraa tesbit edilmitir.

XVI. yzylda kasabann on mahallesi bulunuyordu. Bunlar Zviye-i mmet Baba (Hatip), Cami(Alddevle), Bb- Derb, Kaplanl, Boyac (Ekmekizde), Oranca Kap (Tabakhane), eriolu,Kzlca, Hac brahim (Hac Hasan) ve Mahalle-i Cedddir (ehrekst). Son mahalle yeni kurulmuolup 1563 ylna ait defterde yer almaktadr. Kasabann nfusu 1540 ylnda 527 hne, 318mcerredden ibaretti (Tahminen 2953 kii). 1560 ylnda ise nfus 3250ye ulat. Bu nfus iindegayri mslimler bulunmamaktayd.

Osmanl ynetimine gemesinden sonra kasaba sosyal ve ekonomik ynden gelimeye balad. 1540ylndaki vergi geliri toplam 86.500 ake iken 1560 ylnda bu rakam 106.251e ulat. Sanayiiletmeleri arasnda dericilik, mum, bez imalt, boyahane, yapa dokumacl bata geliyordu.Pazar vergi gelirlerinden kasabada canl bir alveriin yapld anlalmaktadr. Bunun yanndatahl rnlerinin de ticareti yaplyordu. Nitekim bu sralarda kasabada bir pazar yeri ve alrvaziyette 193 dkkn bulunmaktayd. Kasabada XVI. yzylda cami, dokuz mescid, iki medrese, onzviye, bir hamam, yirmi deirmen mevcuttu. Krsal kesimdeki ahalinin geim kaynan hayvanclkve tahl rnleri oluturuyordu. Trkmen boy ve airetlerinin youn bir ekilde grld Elbistanda(BA, TD, nr. 408) halkn ounluu konar gerlerden teekkl etmekte ve kazada otuz be yaylak,be koru ve birok mera ve ayr alan bulunmaktayd.

XVII. yzylda Anadoluda grlen karklklar ve ayaklanmalarda Elbistan bir korunma ve snmayeri oldu. 1608de meydana gelen isyanlarn elebas Kalenderolu Mehmed Paa ile arkadalarmaiyetleriyle beraber Elbistanda toplanmt. Gksn yaylasnda Kuyucu Murad Paa ile yaptklariddetli arpmadan Elbistan da etkilenmiti. Yre XIX. yzyln ortalarna kadar byk yollarnuzanda olmas dolaysyla asayisizlik iinde kald. Bu sebeple sosyal ve ekonomik ynden pekfazla geliemedi. XIX. yzylda ekonomik gc azald, hatta XVI. yzyldaki seviyesinin altna indi.

Blgenin tamamna yakn blmnde Trkmen airet ve boylarnn bulunmas, bunlar arasndameydana gelen mcadeleler baz ky ve mezraalarn tahribine yol amt.

Elbistan, XIX. yzylda ya dorudan Maratan tayin edilen valiler veya onlarn yerli eraf arasndansetikleri mtesellimler tarafndan idare edildi. 1847de mtesellim olarak tayin edilen KaraBekirzde Ahmed Aa Elbistan ve yresini ekyadan temizledi. Daha sonra mtesellimliinkaldrlmasyla Elbistan mdrlk haline getirilmi, ardndan da kaymakamlk olmutur. XIX.yzyln sonlarna doru yredeki Ermeni isyanlar Elbistandan gelen gnlller tarafndanbastrld. Mill Mcadele dneminde Maran kurtarlmasnda da Elbistan gnlllerinin nemlirolleri olmutur.

XX. yzyln balarna kadar deerli limler yetitiren Elbistanda bu sralarda rdiye, ibtid vesbyan mektepleri yannda gayri mslimler iin de okullar, ayrca be medrese, bir ktphane yeralmaktayd. ehirde on bir cami, mescid, kilise, 335 dkkn, bir hamam, bir bedesten, dokuzfrn ve yedi han bulunmaktayd. Kasabada boyahane, tabakhane de mevcut olup ab, bez ve kilimdokumacl n plandayd, demircilik de nemli yer tutuyordu.

Cumhuriyetin ilnndan sonra Elbistan Mara vilyetine bal bir kaza merkezi oldu ve 1970liyllara kadar kk bir kasaba olarak kald. Cumhuriyetin ilk saymnda (1927) 6456 olan ve 1935saymnda 6365e den nfusu 1950de 7547, 1960ta 10.282 olarak tesbit edildi. 1970ten sonratarm ve hayvanclk sektrnn desteklenmesi ve Afin-Elbistan Termik Santralinin yaplmayabalanmasyla birlikte ehir sosyal ve ekonomik ynden gelime gsterdi. 1984te

santralin faaliyete geiiyle nfusta art meydana geldi. 1985te 48.756 olan nfusu 1990da54.741e ulat.

Yzyllar boyunca urad tahribat sebebiyle Elbistanda pek fazla tarih eser bulunmamaktadr.ehirde Ulucami ile birlikte Himmet Baba Trbesi ve ile snrlar iinde harabe halinde alt kaleninkalntlaryla Kale kynde bir tepe zerinde kurulmu olan Kz Kalesi yer almaktadr. lenin ennemli turistik yresi Cela imeleridir.

Elbistan lesinin merkez bucandan baka Gck adl bir buca ve bunlara bal yetmi kyvardr. lenin 1990 saymna gre nfusu 112.024 idi.

BBLYOGRAFYA

BA, TD, nr. 402, s. 296, 599-600, 1180; nr. 408; nr. 419, s. 7-23; bnl-Ezrak el-Frik, TrhuMeyyfrikn, s. 273; Ykut, Muceml-bldn, I, 73, 75; bn Bb, Muhtasaru Selcknme (nr. M.Th. Houtsma), Leiden 1902, s. 152; Ebl-Ferec, Trhu muhtasarid-dvel, Beyrut 1890, s. 467;Mstevf, Nzhetl-kulb (Strange), s. 94; a.mlf., Trh-i Gzde (Nev), s. 476; Celalzde,Selimnme (nr. Ahmet Uur - Mustafa uhadar, Ankara 1990, s. 390-396, 415; Mara Tahrir Defteri971/1503 (nr. Refet Yinan - Mesut Elibyk), Ankara 1988, s. 312-431; Solakzde, Trih, s. 465;

Nam, Trih, II, 29-32; Halep Vilyeti Salnmesi (1288), s. 163-166; a.e. (1318), s. 350-357; a.e.(1326), s. 479-490; Z. Gner, Elbistan, stanbul 1936; Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 191-192;a.mlf., Anadolu Beylikleri, Ankara 1984, s. 169-175; Cl. Cahen, Osmanllardan nce AnadoludaTrkler (trc. Yldz Moran), stanbul 1979, s. 122, 126, 212, 237, 281, 284; Osman Turan,Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, stanbul 1984, s. 70, 108, 575; Hamza Gndodu,Dulkadirolu Beylii Mimarisi, Ankara 1986, s. 6; G. Le Strange, Bldnl-hilfeti-arkyye (trc.B. Fransis - G. Avvd), Beyrut 1405/1985, s. 175, 178-179; Ali Sevim, Anadolunun FethiSeluklular Dnemi, Ankara 1988, s. 83-89; Refet Yinan, Dulkadirolu Beylii, Ankara 1989, s. 1;a.mlf.. Eshb- Kehf Vakflar, VD, XX (1988). s. 311-319; Gnl ney, Beylikler Devri SanatXIV-XV. Yzyl (1300-1453), Ankara 1989, s. 16; Faruk Smer, Seluklular Zamannda DouAnadoluda Trk Beylikleri, Ankara 1990, s. 9; Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri HakkndaAratrmalar, Ankara 1991, I, 7; II, 128; Muharrem K. zergin, Anadoluda Seluklu Kervanlar,TD, sy. 20 (1965), s. 147; Metin Tuncel, Trkiyede Doal Olaylar Sonucunda Yer DeitirenKentler, stanbul Yerbilimleri Dergisi, sy. 1-2, stanbul 1981, s. 117-118; Kmsl-alm, II, 1021;Mkrimin Halil Yinan, Elbistan, A, IV, 223-230; Fr. Taeschner, Elbistan, EI (ng.), II, 693. Mehmet Tatemir

ELBSTAN ULUCAM(bk. ULUCAM).

ELBir devleti temsil etmek zere baka bir devlet nezdinde grevlendirilen diplomat.

Eli (ili) kelimesi halk. lke, devlet anlamna gelen Trke el (il) isim kknden tretilmitir. Buekliyle ve zel isim olarak ilk defa Uygur metinlerinde rastlanan kelime (Clauson, s. 129) haberci,peygamber mnasna da gelmektedir. Bu anlamda Arapa karl resuldr. Ayrca vefd kelimesi(tekili vfid, oulun oulu vfd) eli gndermek anlamnda masdar olduu gibi elilik heyetianlamnda isim olarak da kullanlr. Son asrlarda, elinin Arapa karlklarndan olan sefr isezellikle sefretnme, sefarethane, sefr-i kebr gibi tabirlerde kullanlmtr. Tarihi lkaa kadargiden elilik messesesi zamanla salam bir gelenek ve hukuk stat kazanmtr. Bu stat, Eliyezeval olmaz Trk ataszyle veciz biimde ifade edildii gibi milletleraras imtiyazlara vedokunulmazla sahip olmak eklinde de zetlenebilir.

Asr- Sadet ve lk Arap Devletleri. slmdan nce Mekke diplomasi ve yabanclarla mnasebetlerkonusunda asrlk teaml ve geleneklere sahipti. Kureyliler, aralarnda sava hali ve souklukbulunan kabilelere eli gnderirler ve elileri sefaret grevini yrten Ad b. Kb kabilesindenseerlerdi. slmiyetin ortaya k srasnda Hz. mer tarafndan yrtlen bu grev onunMslmanl kabul etmesinden sonra ayn kabileden olmamasna ramen Amr b. sa verilmitir.Bunun yannda Araplar ticar maksatlarla da eli gnderirlerdi. Mesel 467 ylnda Him b.Abdmenf ile kardei Bizansllar, Ssnler, Habeler ve Himyerlerle grmek ve baz ticarimtiyazlar elde etmek zere bu lkelere gitmilerdi. Kabile reislerine ve hkmdarlara kymetlihediyelerle gnderilen elilik heyetlerinin dokunulmazl vard. Elilerin dil bilmelerine dikkatedilir, zaman zaman da yanlarnda ayrca tercman grevlendirilirdi. Elilere iyi davranmak, ikramdabulunmak ve hediye vermek gelenekti.

Hz. Peygamberin henz Mekkede iken Kureylilerle mzakere ve grmelerde bulunmas,mslmanlara kar balattklar boykotun kaldrlmasn istemek gibi sebeplerle eli gnderip elikabul etmesine diplomatik bir vasf verilemez. Ancak hicretten hemen sonra, bakan olduu Medineehir - devletinin tekilt bnyesinde toplamak iin evredeki Arap ve yahudi kabileleriyle ve askerittifak kurmak maksadyla Medine ile Kzldeniz arasnda oturan kabilelerle mzakerelerdebulunmasnn diplomatik faaliyet olduu sylenebilir. Gerek anlamda diplomatik faaliyetlermriklerin, daha nce Habeistana hicret eden mslmanlarn kendilerine teslim edilmesi iinNecye elilik heyeti gndermeleri zerine onlarn plann akamete uratmak ve hkmdarnmuhacirlerin lehine karar vermesini salamak iin, Bedir Gazvesinden ksa bir sre sonra Hz.Peygamberin o srada henz mslman olmayan Amr b. meyye ed-Damryi gndermesiyle balar(Hamdullah, slm Peygamberi, II, 1018).

Hz. Peygamber, hicretin 6. ylnda (628) Mekkeli mriklerle yapt Hudeybiye Antlamasndansonra devrin nfuzlu hkmdarlarndan altsna slma davet mektuplar gndermitir. Bu mektuplargtren slmn ilk elileri ve nezdine gittikleri hkmdarlar unlardr: Habe Meliki NecyeAmr b. meyye ed-Damr, Bizans mparatoru (Kayser) Herakleiosa Dihye b. Halfe el-Kelb, MsrHkmdar Mukavksa Htb b. Eb Beltea, Ssn mparatoru (Kisr) Hsrev Pervze Abdullah b.Huzfe es-Sehm, Belk Valisi Hrise c b. Vehb el-Esed, Yemme Hkimi Hevze b. Ali el-

Hanefye Selt b. Amr el-mir. 7. yln banda (Mays 628) ve ayn gnde (bn Sad, I, 258)hareket eden bu elilerden baka Gassn Meliki Cebele b. Eyheme c b. Vehb el-Esed, Busrmelikine Hris b. Umeyr el-Ezd, Uman hkimleri Ceyfer b. Clend ve Abd b. Clend kardelereAmr b. s, Bahreyn Valisi Mnzir b. Svya da Al b. Hadram yine slma davet amacylagnderilmilerdir. bn Hudeyde, Hz. Peygamberin eli ve ktiplerine dair el-Mibul-mu (bk.bibl) adl eserinde eitli maksatlarla yollanan krk sekiz eliyi zikreder.

Medineye 9 (630) ylnda slmiyeti kabul ettiklerini bildirmek zere pek ok elilik heyeti gelmive bundan dolay o yla senetl-vfd denilmitir. Gelen elilerin ou kendi dinlerine vegeleneklerine gre saygdeer insanlarn nnde secde ediyorlard; ayrca bedev Araplar arasnda,konuurken muhatabnn sakaln tutma gibi db- mueret d detler vard (bn Him, III, 313).Bir eli heyeti geldiinde, bizzat Reslullahn

yetitirdii terifat grevlileri onlara huzura nasl kabul edileceklerini anlatr ve Hz. Peygamberinnnde yapmamalar gereken davranlar hakknda uyarda bulunurlard. Resl-i Ekrem ile grmekisteyen elilerin hcib (mabeyinci) tarafndan usul renmeleri iin bekletildikleri de olurdu (bnHacer, III, 353). Buna ramen eliler bazan kurallara riayet etmezlerdi. Benzer aksaklklar mslmanelilerin gittikleri lkelerin gz kamatrc saraylarnda, kraln nnde secdeye kapanma deti gibislma uymayan protokol kaideleri sebebiyle de meydana geliyordu. Hz. Peygamber elilerimescidde stvnetl-vfd (eliler stunu) denilen yerde kabul eder, en gzel elbiselerini giyer,ashabn ileri gelenlerine de gzel giyinmelerini sylerdi (bn Sad, IV, 346). Resl-i Ekrem savadneminde de elileri kararghnda kabul eder ve onlara imkn lsnde izzet ve ikramdabulunurdu. Mesel Tebk Seferinden dnmek zere olduu bir srada kabul ettii, HerakleiosunTenh kabilesine mensup bir Arap olan elisi bunlardan biridir. Hz. Peygamber elilik heyetlerinednleri iin de yol az hazrlatrd. lm deinde yapt vasiyet arasnda elilere hizmettekusur edilmemesi ve onlara iyi davranlmas da yer almaktadr (Buhr, Mez, 85). Resl-iEkrem ayrca Medinede elilik heyetlerinin kalmas iin bir ev yaptrarak inaatnda bizzat almve ashaptan bazlarn onlara yardmc olmak iin grevlendirmitir (bn Sad, I, 323). Elilerinsahblerin evinde arland da olurdu; mesel Necran heyeti Eb Eyyb el-Ensrnin evindearlanmt. Baz elilik heyetleri de Mescidi Nebevnin yannda kurulan adrda misafir edilmiti.Hz. Peygamber, elilik heyetlerinin snrda karlanmalarn ve Medineye gelinceye kadarkendilerine refakat edilmesini ister, kendisi de onlar kaldklar yerde her gece ziyaret ederdi (bnl-Esr, I, 168).

Reslullah, siyas veya din misyonlar iin gnderecei elileri en liyakatli ve muktedir kiilerarasndan seer, onlarda zellikle ahlk ve yz gzellii, ikna gc, idrak kabiliyeti, drstlk, bilgi,hitabet yetenei gibi vasflar arard. Siyas grevle yollad eliler arasnda Amr b. meyye ed-Damr gibi o srada henz mslman olmayanlar da bulunmaktayd. Suriye, Irak ve Habeistana elignderirken daha nce o blgelere gitmi olanlar tercih ederdi. Elilerin gnderildikleri lkelerindilini bilmelerine dikkat edilirdi. Ashaptan Farsa, Rumca, Kptce, Habee ve Srynce bilenlervard; ayrca Hz. Peygamber Zeyd b. Sbite brnce renmesini emretmiti. Din grevlegnderilenlerin hepsi slam konulara vkf ve din hkmleri titizlikle yerine getiren mslmanelilerdi. Diplomatik mnasebetlerde hediyeleme eski bir det olduundan Hz. Peygamber deelilerin getirdikleri hediyeleri kabul etmi, onlara karlk vermi ve bunu ashabna da tavsiyeetmitir (Buhr, Cihd, 175-176; Abdlhay el-Kettn, II, 207-208). Gelen hediyelerin tamam

devlet hazinesine konurdu.

Eliler asla ldrlmez ve hrpalanmazd; hatta onlara hakaret edilmesine dahi izin verilmezdi.Resl-i Ekrem, rahip Yuhann b. Rube ve Eyle (Akabe) hkimine mektup yazp elilerininreddedilmesini sava sebebi sayacan bildirmitir (bn Sad, I, 277-278). Reslullahn yalancpeygamber Mseylimenin elilerine syledii, Eer eli olmasaydnz balarnzn kesilmesiniemrederdim sz (Eb Dvd, Cihd, 154), elilerin dokunulmazl konusunda slm hukukununverdii gvencenin ak ispatdr. Uhud Gazvesinde Hz. Hamzay ehid eden Vah b. Harb, Hz.Peygamberin kendisinden intikam alabileceini dnerek onun yanna ilk defa Tif ehrinin elisisfatyla gelmiti (Buhr, Mez, 23). Kendi nazik davrann karsndakilerden de bekleyenReslullah, rana gnderdii eli Abdullah b. Huzfe es-Sehmnin Kisr tarafndan iyikarlanmamas ve bilhassa slma davet mektubunun devletler aras teamle aykr olarakparalanmas karsnda, Allah da onun mlkn paralasn eklinde ar bedduada bulunmutur.Elilere ibadet etmeleri ve din yin yapmalar konusunda serbestlik tannmtr. Hz. Peygamber,Necranl hristiyanlarn elilerine Mescidi Nebevde ibadetlerini ifa etmeleri iin izin vermiti.Eliler geli gidilerinde tam bir emniyet iinde olurlar, ancak olaan st hallerde gzaltnaalnabilirlerdi. Mesel Reslullah Hudeybiye Antlamasndan nce Mekkeye gnderilen elininldrld yolunda kan sylenti zerine, slm ordughndaki Mekkeli delegeleri elisi geridnnceye kadar alkoymutur. slma gre mtekabiliyet erevesinde elilerin mallan gmrkvergisinden muaft. Eer yabanc devletler mslman elileri gmrk resimlerinden ve diervergilerden muaf tutarlarsa bu devletlerin elileri de slm lkesinde ayn imtiyazdan faydalanrlard(Hamdullah, slmda Devlet daresi, s. 120-121). Hz. Peygamber eliler konusunda son derecehassast. Kureyin gnderdii eli Eb Rfi Resl-i Ekremle karlanca kalbi slma snm vegeri dnmek istememitir. Fakat Hz. Peygamber, Ben eliyi alkoyamam, sen imdi git ve eermslman olmak istiyorsan sonra geri dn demitir (Eb Dvud, Cihd, 151).

Hulef-yi Ridn devrinde de komu devletlere slma davet etmek ve bar antlamas yapmakzere eliler gnderildii bilinmektedir.

Emevler dneminde eitli devletler ve zellikle Bizans mparatorluu ile diplomatik mnasebetlertesis edilmi ve karlkl olarak birok eli gidip gelmitir. Emevlerin nl kumandanlarndanMhelleb b. Eb Sufre, bir insann gnderdii mektubun onun akl seviyesini, elisinin de fikrseviyesini gsterdiini syler (bnl-Ferr, s. 53). Muviye ve Abdlmelik b. Mervn zamanndaBizansla antlamalar yaplm, yllk tazminatlar denmitir. Bizans imparatoru Muviyeye eli vehediyeler gndererek stanbul kuatmasnn kaldrlmasn istemi ve diplomatik maharetiyle mehurolan eli Yuhann bu konuda baar salamtr. Abdlmelik b. Mervn II. Iustinianosa, mer b.Abdlazz de III. Leona eli gndererek Emev-Bizans mnasebetlerinin gelitirilmesiniistemilerdir. Endls Emevleri zamannda da bu mnasebetler devam etti. Bizans mparatoruTheophilos II. Abdurrahmana Kratiosu hediyelerle eli olarak gndermiti. VII. Konstantinos III.Abdurrahmana, ikili mnasebetleri gelitirmek iin elisiyle birlikte hediye olarak Greke tp veLatince tarih kitaplar yollam, bunun zerine halife bunlar Arapaya evirecek dil bilen elemanlarda istemiti. II. Basileios II. Hima altn harflerle yazlm bir mektup ve eitli hediyelergndererek sava esirlerini iade etmek istediini bildirmi, ancak eli o srada elenceden bakabirey dnmeyen halife ile grememitir. Elilerde aranan genel vasflara Endls EmevDevletinde de uyulmutur. Sefir air Yahya el-Gazzlin yakkll darbmesel olmutu. Ayn

ekilde Abbsler de elinin erefli ve asil bir aileden gelmesini, yakkl, heybetli ve gzel yzlolmasn isterlerdi. Halife Mtevekkil - Alellah tarafndan Bizans mparatoru III. Mikhaile

gnderilen Nasr b. Ezher heybeti ve gz kamatrc kyafetiyle dikkatleri zerine ekmiti (Taber,IX, 219). Abbsler ile Bizans arasnda snr atmalar, bar mzakereleri, sava esirlerininmbadelesi ve fidye denmesi gibi konularn sk sk grld youn diplomatik temaslarolmutur. Bu dnemde dier gayri mslim devletlere de elilik heyetleri gnderildi. NitekimFranklarn kral Charlemagne, ikisi Hrnrred zamannda olmak zere Abbs baehrine birokelilik heyet yollamt. Ancak bu konuda slm kaynaklarndan ziyade Latin kroniklerinde bilgibulunmaktadr. 797de iki Frank ve bir yahudi tercmandan oluan bir elilik heyeti Badata gitmi,Franklar orada lm, tercman ise iki yl sonra bir fil ile geri dnmtr. 802de Badata gidenelilik heyeti ise ok baarl olmutur. Bu ziyaretler farkl dnyalara mensup iki devletin birbirinitanmasnda nemli bir balang olmu, daha sonraki temaslara rnek tekil etmitir. Eliler slmbaehrinde iken sava balar ve devletler arasnda dmanlk ortaya karsa elilik heyeti hakareteurar veya hapsedilirdi; bu uygulama Osmanllarda da grlmektedir.

Ortaada eli teatisi ayn zamanda ticar ve kltrel temaslarn artmasna yardmc olmu, elyazmas eserlerin mbadelesine zemin hazrlamtr. eitli artlar ve pazarlklar karlndaesirlerin mbadelesi, karlkl talepler, kltrel ve din baz konular bu elilik heyetlerinin mzakereettii hususlarn balcalardr. Halife Memun Bizansa klasikleri tercme etmek zere bir heyetgndermi ve bundan faydal sonular elde edilmitir. Halife Ti - Lillh zamannda mnasebetlerinyounlat grlmektedir. 970 ylnda Bizansl kumandan Bardas Skleros, stanbulda kardisyan baarszlkla sonulannca Kuzey Afrikaya kaarak iltica talebinde bulunmu ve onu gerialmak iin eliler gelip gitmi, karlkl pazarlklar yaplmt. Sonunda Bizansllarn Halep ehrinitahliyesi karlnda Skleros iade edilerek Badatta bir antlama imzalanmt (Sleyman er-Rahl,s. 115-118). 1071de de Bizans mparatoru IV. Romanos Diogenes Halife Kim-Biemrillha bir eligndererek Alparslann Anadoluya ynelik saldrlarna son vermesini istemiti.

Ftmler de dier devletler yannda Bizansla ok ynl temas iinde olmulardr. mparator VII.Konstantinos Fatm Halifesi Mansra 952de eli gndermi, halifenin ileri srd Reggioehrinde bir cami yaplmas, bu caminin Bizans tarafndan korunmas ve esir mslmanlarn buradanamaz klmalarna izin verilmesi artnn kabul edilmesi zerine bar antlamas imza edilmiti.Mansrun halefi olan Muiz - Lidnillha da bar iin bir Bizans elilik heyeti gelmi, fakat Muiztarafndan reddedilmitir. Bunun zerine VII. Konstantinos ok kymetli hediyelerle ve klliyetlimiktarda para ile 956da yeniden bir elilik heyeti gndermi ve heyet halife tarafndan kabuledilerek bir bar antlamas imzalanmtr. Daha sonra Bizanstan Muizze yine ok kymetlihediyeler, altn ve esirlerle nc bir elilik heyeti gnderilmitir. Eli huzurdaki konumassrasnda Bizansa bir Fatm elisi gnderilmesini istemi, fakat istei Muiz tarafndanreddedilmitir. Hilfetinin son ylnda Muizze dostluk temennisiyle bir elilik heyetinin daha geldiigrlmektedir. II. Basileios, 997de Halife Azz - Billha bar yenilemek iin altn ve gmeyadan oluan hediyelerle bir eli gndermi, yaplan grmelerde btn mslman esirlerinserbest braklmas, stanbulda bulunan camide hutbenin Halife Azz - Billh adna okunmas,Bizanstan istenilen eya ve hediyelerin hemen yollanmas artlaryla yedi yllna bar yaplmtr.Halife Hkim-Biemrillh 1000 ylnda Kuds Patrii Orestesi mparator II. Basileiosa eli olarakgndermi ve on yllk bir bar antlamas imzalanarak Fatm topraklarnda hristiyanlarn kilise

yapmalar ve Bizansn Msra buday gndermesi karar altna alnmtr. Halife Zahir - Biemrillhda 1023te Kuds patriini dostluk ve ticaretin gelimesi iin II. Basileiosa gndermi ve yinestanbuldaki camide hutbenin kendi adna okunmas, esirlerin serbest braklmas. Kuds patriininBizans tarafndan tayini hususlar kararlatrlmtr. Mstansr-Billh 1054te bir eli gndererekktlk ve alk sebebiyle Bizanstan yardm istemi, fakat mparatorie Theodorann karlk olarakFatm ordusunun Bizans ordusuna yardmn art komas zerine anlama salanamamtr. Bunakzan imparatorie ertesi yl tekrar gelen Fatm elisiyle grmeyerek Abbs elisini kabul etmive stanbuldaki camide hutbenin Abbs Halifesi Kim - Biemrillh adna okunmasna izin vermitir(a.g.e., s. 198-199).

lk Trk Devletleri. slam ncesi Trk devletlerinde siyas temaslar yrten d ileri dairesi nemlibir birimdi. Burada ounluu tercman olmak zere eitli seviyelerde grevliler alr, bunlar iftynl diplomasiyi idare ederlerdi. Yabanc lkelerden gelen eli, tccar ve ziyaretilerin casuslukyapmadklar srece serbeste dolamalarna izin verilirdi. Trk devletlerinin youn diplomatiktemas halinde olduklar lkelerin banda ezel dmanlar in gelmekte, bunu Bizans ve Ssnimparatorluklar takip etmekteydi.

Trkler arasnda elilere casusluk faaliyetinde bulunmadklar srece dokunulmamasna karlk elignderilen lkelerde zaman zaman bunun aksine davranlar diplomatik tkanklklara yol ayordu.Gktrklerde d temaslar bitiki, lmgac ve tamgac denilen grevliler yrtrd. GktrklerinPersler ve Bizansllarla ticar temas kurduklar ve karlkl elilerin gidip geldii bilinmektedir.pek ticaretinden dolay her iki devletle olan youn elilik mnasebetleri ve bu devletlerin elilerinekar takndklar deiik tutum ve tavrlar kaynaklarda etraflca anlatlmtr. Gktrk Hkanlnagnderilen elilerin kabul merasiminde hakann yannda hatunun da hazr bulunmas dikkate deer birhusustur. in mparatoru Han-tsungun 725te tkene gnderdii eliyi Bilge Kaan hatunun,Kltiginin, Tonyukukun ve dier devlet erknnn hazr bulunduu bir mecliste kabul etmiti(Kafesolu, s. 117).

Uygur Devletinde de d ilerinden ayn ekilde lmgac, tamgac ve bitikiler sorumluydu. 758dein baehrine Uygur kaannn bir prensesle evlenme talebini gtren eliler gitmiti. Uygurelilerinin geliiyle Abbs elilerinin gelii ayn ana rastlaynca taht salonuna hangisinin ncegirecei mesele olmu, terifat memurlar sonunda elileri ayn anda deiik kaplardan ierialmlard (andarlolu, TD, sy. 28-29, s. 63). Uygur kaanlar ile in imparatorlar arasnda pekok konu iin devaml surette eliler gidip gelmitir. Bu dnemlerde tken Uygurlar ine karstn durumda idiler. Uygur elileri inliler tarafndan trenlerle karlanyor, ok iyi muamelegryor, hatta imparatorla ayn seviyede oturtuluyordu; buna karlk in elileri Uygurlar tarafndansouk karlanyordu (a.g.e., sy. 31, s. 38).

Bizans mparatorluu dier Trk devletlerinin yan sra Peeneklerle de youn mnasebetler tesisetmiti; bu ilikileri

eliler ve tccarlar salamaktayd. Bizanstan Krma ve Peeneklerin bulunduu blgelere devamleli gnderilmekte ve gerekli mzakereler yaplmaktayd. Bizans elileri Karadenizin kuzeyinevardklarnda Peeneklerden rehine ve klavuz isterler, rehineleri kalede brakr, klavuzlarla yolakarlard. Buna karlk Peenekler de ncelikle imparatorun kendilerine gnderdii hediyeleri

isterlerdi. Bu hediyeleri etraflca anlatan kaynaklar Peenekleri a gzllkle sulamaktadr.Peenek elileri kararlatrlan hususlara uyacaklarna dair kendi kanunlarna gre yemin ederler,bunun zerine Bizans elileri de hediyeleri datrlard (Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda KaradenizinKuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, s. 61-62).

Eski Trk devletlerinde elilerin, hanlarnn tahta klarn bildirmek, kar tarafa tebriklerdebulunmak gibi eitli nezaket ziyaretlerinde de bulunduklar bilinmektedir. 1283te Msra gidenAltn Orda Han Tuda Mengnn elileri hann mslman olduunu ve Kalavunun Memlk tahtnakn tebrik ettiini bildirmi, ayrca din dmanlaryla gaza iin halifeden ve sultandan sancakistemilerdi (Kafal, s. 63). Ayn ekilde, 1314te 174 kiilik muhteem bir Altn Orda elilik heyetikymetli hediyelerle Kahireye gelmi ve ok itibar grmt (a.g.e., s. 63). Sava zamanlarnda daAltn Orda Hanlnn mslman ve hristiyan devletlerle diplomatik mnasebetler iinde olduu,hanln halktan ald vergiler arasnda bir de elilerin arlanmas iin konulmu vergi bulunduugrlmektedir (Togan, I, 302-303).

Mslman Trk devletleri, eski diplomasi geleneklerini tamamyla unutmamakla birlikte dmnasebetlerinde yeni dinlerinin diplomatik prensip ve motiflerini benimsemilerdi. slmdnyasnda Asr- sadette balayan ve Emev-Abbs dnemlerinde ok zenginleen diplomasimodeli Trkler tarafndan da aynen uygulanmtr. Byk Seluklularda elilik kurumu,imparatorluun bamsz devletlerle ve zellikle vassl devletler ve halifelerle mnasebetlerindebyk rol oynamtr. Seluklulardaki elilik telakkisini nl vezir Nizmlmlk Siysetnmesindeveciz bir ekilde ifade etmitir. Ona gre eliler hkmdarlara hizmet dabn bilen, az konuan fakatszlerini cesaretle syleyen, ok seyahat etmi, Kuran ezbere bilen, akll, ileri grl ve fizikgzellie sahip, tercihen olgunluk ana gelmi lim kiiler arasndan seilmelidir. Nizmlmlkhkmdar nediminin bir svari veya Hz. Peygamberin soyundan gelen bir erifin eli olarakgnderilebileceini syleyerek bu grevin muayyen bir zmreye tahsis edilmemesi gerektiinianlatm, ayrca Seluklu lkesine gelen elilerin karlanma ve misafir edilmeleri konularnda dabilgiler vermitir. Onun eliler iin aklad bu hususlar Alparslan ve Melikah zamanlarndatitizlikle uygulanmtr.

Nizmlmlk hkmdarlar arasnda eli teatisinin nezaket gerei olmadn, asl maksadn dierdevletlerin tarih, coraf, asker, siyas, din durumlar, halklarnn refah seviyesi ve devletlerineolan ballklarnn derecesi hakknda bilgiler toplamak olduunu etraflca anlatmtr (Siysetnme,s. 120-125; Kymen, II, 74-83). Byk Seluklularda elilik heyetlerine genellikle kadlar bakanlketmitir.

Turul Bey 1038de Abbs Halifesi Kaim-Biemrillha eli gnderip Gazne Sultan Mesudun halkakar grevlerini yerine getirmedii iin ynetime el koyduklarn ve adaletle hkmedeceklerinibildirdi. Daha sonra Reye yerleen Turul buradan gnderdii eliyle, hkim olduklar her yerdeAbbs halifesi adna hutbe okuttuklarn haber verdi (435/1043). Halife de ayn yl KdlkudtMverdyi Turul Beye eli olarak gndermi, sultan ona hrmet ve itibar gstermiti.

Turul Bey, Arslan Bessrnin Badat igali srasnda esir alnan Abbs halifesinin makamnaiade edilmesi iin Hcib Anu Tegini Arslan Bessrnin mttefiki ve Ukayl Emri Kureye eliolarak yollamt (451/1059).

Bizans mparatoru IX. Konstantinos, Hasankale Savanda (1048) esir den kumandan Liparitesifidye vererek kurtarmak iin Turul Beye bir eli ile bavurmu, Turul Bey Liparitesi fidyealmadan serbest brakm ve erf Ebl-Fazl Nasr mukabil eli olarak Bizansa gndermiti.stanbulda Emevler devrinde yaptrlm olan camide halife ve kendi adna hutbe okunmasn vevaktiyle Abbs halifelerine denen yllk verginin kendisine verilmesini istedi. Turul Bey dahasonra Bizans imparatoruna bir eli daha gnderip Msra yapaca sefer iin topraklarndan geiizni talep etti (443/1051-52).

Sultan Alparslan, Kad Eb mer Muhammed b. Abdurrahmann bakanlndaki bir elilik heyetiniAbbs Halifesi Kim-Biemrillha gnderip Badatta adna hutbe okutulmasn ve parabastrlmasn istemiti (6 Mart 1064). Sultan, Malazgirt Savandan ksa bir sre nce de Emr SavTegini Abbs halifesinin elisi bn Mhellebn ile birlikte Bizans imparatoruna yollamt.

Karahanllar dnemiyle ilgili olarak Ysuf Has Hcib Kutadgu Biligde elilerin yetimesi, vasflar,kusurlar hakknda bilgi vermektedir. Buna gre eli insanlar arasnda mmtaz, akll, bilgili, sekinve cesur olmaldr. Allahn kullar arasnda en sekinleri ve insanlarn en iyileri elilerdir. Pek oki elilerle grlr, iyi neticeler onlar vastasyla alnr. Baarl olmas iin elinin szn iini vedn bilmesi gerekir. Eli gz gnl tok, doru, haya sahibi, nazik olmal, ok okumal, ok dilbilmeli, gzel sz ve iir sylemelidir. Hkmdar bu vasflar haiz kimse bulursa onu eli semelidir;nk bu vasflara sahip olmayan eli vazifesini yapamaz; insanlar, topluluklar birbirine drr(Kutadgu Bilig, II, 193-197; Gen, s. 260-262).

Gaznelilerde elilerle ilgilenen saray grevlisine resuldar denilmekteydi. Elilerin karlanmas,kalaca ikametgha gtrlmesi, sultann huzuruna karlmas ii onun tarafndan yaplrd. GazneliMahmudun iki olu Mesud ile Muhammed arasndaki mcadele srasnda Abbs Halifesi Kdir-Billhn elisi Eb Muhammed Gazne payitahtna geldiinde merasimle karlanm, resuldar eliyiikametghna gtrp onunla ilgilenmi ve sonra da eliyi belli bir merasim iinde sultann huzurunakarmtr. Elinin getirdii menur ve hediyeleri kendisine takdim etmesinden sonra Mesudunhalifeye gnderdii hediyeleri de eliye resuldar gtrmt. Kdir-Billhn lmnden sonra oluKim-Biemrillh halife olup (1031) Mesuddan biat almak iin elisini Belhe gnderdiinde Mesudbu elinin ulem, kadlar, fakihler ve Hz. Peygamberin soyuna mensup eraftan meydana gelengzde bir topluluk tarafndan karlanmasn istemi ve elinin geliinden dnne kadar hermerasimin dzenlenmesinde de resuldar Eb Ali nemli grevler stlenmiti. Gaznelilerden bakaFars Atabegleri, Salgurlular ve muhtemelen Kirman Seluklularnda da saray grevlileri arasndabulunan resuldarn elilerin karlanmas, arlanmas, hkmdar huzuruna karlmas, hediye ve

mektubunun ilgililere ulatrlmasnn yannda baka lkelere gnderilecek elilerin de her trlhazrln yapmakla grevli olduu grlmektedir (Meril, Resuldar, TTK Bildiriler, II, 703-709).

Eyybler devrindeki nemli memurlar arasnda, yabanc hkmdarlara ve bilhassa Abbs halifesinegnderilen eliler de bulunuyordu. Daha nce Nreddin Mahmud Zeng devrinde bu grevi stlenenzel bir kii yoktu; bu i iin mdddin el-sfahn, erefeddin bn Eb Asrn, Bakad Kemleddine-ehrezr, tabip Mhezzebddin bnn-Nakk gibi ahslarn seildikleri anlalmaktadr.Selhaddn-i Eyyb devrinde nceleri Msr Bahatibi emseddin el-Balebekk, onun lmnden

sonra da Dmak bakadlarndan Ziyeddin Ksm b. Tceddin e-ehrezr bu grevi yrtmt.Ayn dnemde Eb Hmid Sadeddin el-Acem Musul ve Artuklu hkmdarlarna eli olarakgnderilmitir. Selhaddn-i Eyybnin Abbs halifesiyle mnasebetleri bir iki olay dnda daimaiyi gemi ve aralarnda devaml surette eliler gidip gelmitir. Halifenin elisi bir gn nce, yksekdevlet memurlarndan olan emr-i meclis tarafndan ehir dnda karlanarak zel bir ikametghtamisafir edilir, ertesi gn sultan tarafndan merasimle huzura alnrd. Halifeye gnderilen eliler iseBadatta drlkermede (drzziyfe) arlanrd. O dnemde de elilerin hediye getirip gtrmesi,gnderildikleri hkmdar tarafndan kendilerine hilat giydirilmesi yaygn bir detti. EyyblerleHallar arasnda yaplan mzakerelerde hediye teti edildii grlmektedir. Selhaddn-iEyybnin Sincar muhasara ettii srada gelen Ahlat ahn elisi Bektemr hilat ve hediye kabuletmedii iin tenkit edilmi ve ayplanmtr. Anadolu Seluklular ile 1178de Balebek konusunda,1180de de baka bir meseleden dolay ihtilf km, II. Klcarslan Selhaddine gnderdii eli ileanlamazl halletmitir. 1192de ise Klcarslann oullar arasnda kan ihtilf halletmek zereSelhaddn-i Eyyb kazaskeri emseddini ara bulucu eli olarak Anadoluya gndermitir. Buarada Bizans mparatoru Andronikos Komnenos Kahireye eli gndermi ve iki taraf arasndadostluk antlamas imzalanmtr. Ondan hemen sonra mparator II. Isaakios da eli gndererekHallara kar ortak tavr taknlmasn, ayrca Kuds fethedilirse oradaki hristiyanlarn ve kutsalyerlerin idaresinin kendilerine verilmesini istemiti. 1185te iki taraf arasnda yeni bir antlamayaplarak stanbuldaki camide Abbs halifesi ve sultan adna hutbe okunmas saland. 1192deBizans imparatoru Selhaddine yeniden eli gndererek Kbrs zerine ortak sefer yapmay teklif ettive Kudsteki kiliselerin Ortodoks papazlarn idaresine verilmesini ve Hz. sann armha gerildiiha istedi. Eliyi Kudste kabul eden Selhaddn-i Eyyb, imparatorun Kbrs zerine mterek birsefer yapma dndaki dier isteklerini Kd el-Fzln tavsiyesiyle reddetti. Bizans elisi iki gnsonra, sultann cevab mektubunu gtren eli bnl-Bezzr ile birlikte geri dnd. Bunun ardndanda Grc kralnn elisi geldi ve Kudsteki kutsal yerlerin himayesini istedi, ancak istei reddedildi.Grc kral daha nce de kutsal han kendilerine verilmesi iin 200.000 dinar teklif etmiti.

Anadolu Seluklu sultanlar ile de bata Abbs halifesi olmak zere eitli hkmdarlar ve Bizansimparatorlar arasnda eli teti edilmitir. Devletin kurucusu Sleyman ah Tarsusun fethinden(1083) sonra ehre kad ve hatip istemek zere Trablusamn i hkimi Kad Eb Tlib bnAmmra eli yollamtr. Sleyman ahn, Antakyann fethini (477/1084) mjdelemek veballn bildirmek iin de Byk Seluklu Sultan Melikaha yine bir eli gnderdii rivayetedilmektedir. Bizans mparatoru Aleksios Komnenos I. Klcarslana eli gnderip aka Beyin aslmaksadnn Anadolu Seluklu tahtn ele geirmek olduunu bildirmi ve ona kar birlikte hareketetmeyi teklif etmitir. I. Klcarslan da Dnimendli Gmtegin Gaziye eli yollayp Bohemundunsalverilmesi karlnda alnan 100.000 dinar fidyenin yarsnn mttefiki ve Anadolu Seluklusultan olmas sebebiyle kendisine verilmesini istemiti. II. Klcarslan, Atabeg Nureddin MahmudZengden bir eli araclyla snr tecavzlerinden vazgemesini istedi. Fakat Nreddin aldretmeyince Kuds kral, Antakya prinkepsi ve Ermeni kralna eliler yollayarak Nreddine karonlarla i birlii yapt. Dnimendli Yabasan Karadeniz blgesinde Bizansa ait baz yerleri elegeirince imparator 1158de Aleksis Gifard adl elisini II. Klcarslana gnderip zaptedilenyerlerin iade edilmesini salad. II. Klcarslan, Bizans imparatorunun kendine kar Yabasan veAnkara-ankr Meliki ehinah ile ittifak yapmas zerine Bitinya (iinde znikin de bulunduublge) Emri Sleyman eli gnderip bar teklifinde bulundu. II. Klcarslan 1176da kazandMiryokefalon zaferini Abbs Halifesi Mstaz-Biemrillha, Selhaddn-i Eyybye ve Alman

mparatoru Friedrich Barbarossaya eliler vastasyla mjdelemiti. Yine II. Klcarslan mehurveziri htiyrddin Hasan, Hallarla bar imzalayarak Anadolu zerine yryen Selhaddn-iEyybye eli gndererek durdurmutur. Ayn ekilde Ermeni Kral III. Rupen de stne yrmekteolan Selhaddn-i Eyyb ile II. Klcarslana eli gnderip bar teklifinde bulunmutur (1180).

I. Aleddin Keykubad 1220de tahta kar kmaz Eyyb Hkmdar el-Melikl-Erefe elileriniyollayarak ittifak yapt. I. Aleddin Keykubadn tahta ktn renen Abbs Halifesi Nasr-Li-dnillh, slm dnyasnn mnev lideri sfatyla eyh ehbeddin mer es-Shreverdyi ayn ylhilat, menur ve dier saltanat almetleriyle Konyaya eli gnderdi. Elilik heyeti Aksarayavarnca beylerle kad, lim, eyh ve mutasavvflar tarafndan karland. Daha sonra da hkmdarhilfet makamna hrmeten hassa askerleriyle birlikte karlamaya kt ve eli eyh ehbeddininelini pp hayr duasn ald; ehre birlikte girdiler ve eyh misafirhaneye gtrld. Ertesi gnhalifenin gnderdii hilat sultana giydirildi. Elinin ona adaletten ve eriattan ayrlmayacana dairyemin ettirmesinden sonra tahtna oturdu. Halifenin gnderdii hrkay giyip bana sark balad.Dn gnnde de sultan, Celleddin Karatay ve Necmeddin Ts ile beraber eli Shreverdyiuurlad ve ona 100.000 dirhem, 5000 sultn dinar (sikke-i al), atlar, Rum kleler ve deerlielbiseler verdi. Halife Nasr-Lidnillhn elisine gsterilen bu ilgi ve tazimden ok memnun olduubilinmektedir.

Moollarda elilik messesesinin hayli gelitii grlmektedir. Eliler byk kaanla grmek iingeldikleri gibi lhanlar, babular veya prenslerle de grmek iin gelebilirlerdi. Byk kaanlagrmek zere gelen eliler zel bir merasimle karlanr ve hkmdar sarayna gnderilirdi;nitekim Batu Han papadan gelen elilik heyetini Karakuruma gndermiti. Moollara kar da eliolarak daima erkekler grevlendirilirdi; ancak bir defasnda Grcistan Kral

V. David diplomatik mzakereler iin bir kadn gndermiti. Eliler hkmdar sarayna geldiindebir misafirhaneye yerletirilirlerdi; bazan adrlarda arlandklar da olurdu. Kalabalk elilikheyetleri yol atklar masraflardan dolay fazla sevilmez, bir an nce gitmeleri istenirdi. lhanlHkmdar Gazan Han, 325 kiilik bir elilik heyeti gnderen Altn Orda Han Toktagaya bumiktarn ok fazla olduunu alayc bir slpla bildirmiti. Eliler kabul treninden nce istekleriniieren mektubu takdim ederlerdi; mektup veya tercmesi hann huzurunda vezir tarafndan okunurdu.Kabulde hann eleri ve kzlar dahil btn ocuklar bulunurdu. Eliler av iin italar, kpekler vedoanlar, adrlar, ipek, kadife, mcevherler, altn ve gm kupalar gibi kymetli hediyelergetirirler, Moollar ise para, tehizat, topaz, yakut, inci gibi hediyeler gnderirlerdi. Cengiz Han1218de Hrizm ah Aleddin Muhammede gm avadanlk, misk, akik, altn yaldzl kadeh ve hasynden elbiseler hediye etmitir. Byk hanlarn ve ilhanlarn sarayna eitli lkelerden ok saydaeliler gelir ve onlar iin elenceler dzenlenirdi, lhanllar da Avrupa lkelerine, ine ve ezelrakip olarak grdkleri Memlklere pek ok eli gndermilerdir. Memlkl ve lhanl saraylarndakarlkl olarak elilere pek iyi muamele yaplmamtr.

Memlkler dneminde Msr, konumu gerei Uzakdou ile Akdeniz havzas arasnda bir iskeledurumunda olmasndan dolay hem mslman hem hristiyan devletlerle siyas, ticar, dinmnasebetler ierisinde bulunuyor ve bu sebeple sk sk eli tetisine sahne oluyordu. Nitekimlhanl, Altn Orda, Timurlu, Osmanl ve Bizans devletlerinin yannda papalk ve eitli beyliklerlede ilikiler kurmutu. XIV. yzyln sonlarnda Timurun bir ksm Memlkl topraklarn igali ve

halkn katletmesi zerine iyi mnasebetler dmanla dnm, Sultan Berkuk bu srada gelenkalabalk bir Mool elilik heyetini kabul etmedii gibi elilerden bazlarn da ldrtmt. Normalzamanda Memlk lkesine gelen eli heyetleri devletin byklnn ve istikrarllnn bir ifadesiolarak gsterili merasimlerle karlanrd. Elilerin ikametleri, sultann huzuruna karllar vehediyelerinin takdimi iin zel grevliler bulunuyordu.

Osmanllar. Osmanl Devleti kuruluundan itibaren Bizans, Germiyanoullar, Karamanllar,Candaroullar, Memlkler, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Umurlular ve dier devletlerle diplomatikmnasebetler iinde olmutur. Osmanllarn Rumeli ve Anadoludaki fetihler sonucu sratlebyyp Karadeniz ve Akdeniz sahillerinde hkimiyetlerini geniletmeleri zerine bu blgelerdenemli karlar olan Venedik, Ceneviz ve Milano gibi talyan devletleri diplomatik iliki kurmakamacyla eli gndermilerdir. lk defa Venedikliler giriimde bulunarak 1408de Emr Sleyman veelebi Mehmed ile bar antlamas yaptlar. Milano hkmeti XV. yzyln birinci yarsndaEdirneye Benediktoyu, 1494te stanbula Luigi Sforzay gnderdi. Osmanl Devletiyle baz ticarilikiler iinde bulunan Cenevizin ise 1451de Ftih Sultan Mehmede bir eli yolladbilinmektedir. Osmanllarn Batya ve Douya kar takip edecei siyaset ve stratejisinibelirlemesinden, zellikle Avrupa ile olan ilikilerini sklatrmasndan sonra muhatap lkelerlediplomatik temaslar ve eli tetisi hayli younlam ve hassas dengeler zerine oturtulmutur. Budiplomatik mnasebetleri, temas halinde bulunulan devletlerin dost veya dman, mslman yahutgayri mslim olmalar, mezhep durumlar (Snn-i/Protestan-Katolik) gibi baz hukuk, din, siyastelakkiler belirlemi ve etkilemitir. Ancak karar ve davranlarda slm hukukunun esaslarndanhareket edilerek yorumlar yapld ve uygulamaya daima bu ynde aklk getirildii grlmektedir.

Eliler, Osmanl snrlarndan ieri girdikleri andan itibaren slm eman telakkisine gre misafirolarak kabul edilmi ve yol gvenlikleri, her trl ie ve ibteleri devlet tarafndan karlanmtr.Hatta devletin gl olduu dnemlerde, henz snrdan girmeden nce baka lkelerden geerkenbile elilerin can gvenlikleriyle ilgilenildii grlmektedir. Mesel Roma Germenmparatorluunun Alman kanadn idare eden Ferdinanda gnderilen 1541 tarihli bir nmede,kardei mparator V. Karl (Charles Quint) tarafndan stanbula gelirken talyada alkonulan Fransaelisinin serbest braklmas istenmiti. Ancak elinin geldii lke ile Osmanl Devletinin arasalnca veya sava hali olunca eli hapsedilirdi. Bu uygulamaya 1806da Rusyaya harp ilnsrasnda son verilmitir.

stanbulda ilk daim elilik veya ikamet elilii fethin ertesi yl Venedik Cumhuriyeti tarafndankurulmu, onu 1475te Lehistan, 1497de Rusya, 1525te Fransa, yl sonra Avusturya, 1583tengiltere ve 1612de de Hollandann at elilikler takip etmitir. Osmanllar ise bu devletlerdedaim elilik kurma uygulamasna XVIII. yzyln sonlarna kadar gitmemilerdir. Avrupadevletlerinin stanbulda devaml surette eli bulundurmas hususunun, Osmanllar tarafndan devletinbyklnn ve padiaha gsterilen saygnn bir ifadesi eklinde deerlendirildii anlalmaktadr.Dier devletlerde daim eli bulundurma usulnn uzun sre benimsenmemesi ise geleneklerleaklanabilir; nk daha nceki slm ve Trk devletlerinde daim elilik uygulamasbulunmamaktadr. Konuyu Avrupann drlharp* olmas ve bir mslmann da drlharpte uzun srekalmasnn ciz grlmemesi sebebiyle ikamet elilii tesisine gidilmedii eklinde aklamak slmdevletler hukuku ile uyumamaktadr; ayrca Osmanllarn mslman devletlerde de dim elilikamad

bilinen bir husustur. Osmanl Devleti genellikle tenkit edildii, Avrupa diplomasi anlay vetatbikatnn dnda kalma ve devaml eli bulundurma uygulamasna gitmeme siyasetini gl olduudnemde kendi menfaati asndan daha uygun grmtr. nk bylece Avrupann politik vediplomatik oyunlarnn ve taahhtlerinin iinde eli kolu bal hale dmemi, serbest hareket imknbulmutur. darenin balangtan beri eitli istihbarat kaynaklarna sahip olmas da daim elilikbulundurmaya bir lde ihtiya hissettirmemitir. Yabanc hkmdarlarn ta giymeleri, sava halive bar artlarnn grlmesi gibi hususlar iin fevkalde veya muvakkat eliler grevlendirilmi,bunlar vazifelerini ifa ettikten sonra dndklerinde bulunduklar lkeler hakknda bilgi vermilerdir.Dier haber alma kaynaklarnn banda, Osmanl hizmetinde bulunan muhtelif milletlere mensupmhtediler gelmekteydi. Kendilerine mteferrikalk, avubalk, kapuclk gibi eitli grevlerverilen bu kimseler dorudan veya dolayl olarak elde ettikleri bilgileri merkeze ulatrmaktaydlar.Fenerli Rum ailelerden, ticaret maksadyla eitli Bat ve Dou memleketlerine giden tccarlardan vezellikle bilgi toplamak zere grevlendirilen casuslardan ok eitli istihbarat alnyor ve bunlarDvn- Hmyunda deerlendiriliyordu. Dvn- Hmyunun ve daha sonra da Bblininstanbuldaki dim elilerin birbirleriyle olan menfaat atmalarndan ve aralarndaki rekabettenustaca faydalanmay bilmesi de ok salkl diplomatik bilgilerin teminine vasta olmutur. Osmanlhkmeti padiahlarn tahta klarn bildirmek, kazandklar zaferleri duyurmak, Avrupa kral veimparatorlarnn ta giymelerini kutlamak, bar artlarn grmek, akdedilen muahedenin tasdiklimetnini gndermek, muahededen sonra dostluu teyit etmek, zaman zaman ortaya kan snrihtilflarn gidermek, her trl cevab mektubu yollamak gibi eitli sebeplerle ve yeni gelen bireliye karlk olarak yahut yabanc bir devletin talebi zerine fevkalde eliler grevlendirmitir.

Osmanl Devleti ilk defa III. Selim dneminde belli bal Avrupa merkezlerine dim eligndermitir (1793). Trk diplomasisi iin bir dnm noktas tekil eden bu uygulamaya gidilirkenbyk zorluklarla karlalmtr. nceleri yabanc dil bilen, dorudan mzakerelerde bulunacak,Avrupadaki gelimeleri takip edecek, Bat kltr alm temsilci bulunamadndan elinin bueksiklikleri gayri mslim sefaret tercmanlar ile giderilmek istenmi, ancak sadakatleri pheli bukiiler zaman zaman devlete ihanet etmi ve skandallara sebep olmulardr. Mesel Moral SeyyidAli Efendinin Paris elilii srasnda (1797-1802) sefaret tercman olan Osmanl Rumu GodrikaFransa hesabna alm, Bbli ile Ali Efendi arasnda gidip gelen btn yazlarn kopyalarnBabakan Talleyranta vermitir. Daha sonra devlet bu konunun nemini kavrayarak 1821de BbliTercme Odasn am ve dil bilen mslman diplomat yetitirmeye balamtr. kinci nemliglk, daim elilik uygulamasnda yabanc devletlere ne ekilde ve hangi seviyelerde diplomatiktemsilci gnderileceinin bilinmemesi eklinde ortaya kmtr. Bu sebeple, ngiltereninstanbuldaki elisi Sir Robert Ainslie ile Reslkttb Mehmed Rid Efendinin daim ikametelilikleri konusunda 10 Temmuz 1793te grmesi salanmtr. Rumeli Kazaskeri TatarckAbdullah Efendinin de hazr bulunduu bu grmede ikamet eliliinin gerei ve nemi, elitayininde takip edilecek formaliteler, elinin ngiltere hkmeti nezdinde haiz olaca itibar,tayaca rtbe ve paye gibi konular mzakere edilmitir. ngiliz elisi eitli tercih ve ihtimalleri,yaplacak merasimleri, gzergh problemlerini, bykeli ve ortaelilerin maiyetleri konularn,dier Avrupa devletleriyle mukayeseler yaparak ve eitli seviyelerdeki eliliklerin devlete tahminmaliyetini ayrntl bir ekilde hesaplayarak anlatm ve ngiltereye gnderilecek eliye herhangi birprotokol hatasna dmemesi iin her trl yardm yapacan sylemitir (Karal, s. 169 vd.). lkmerhalede Londra, Paris ve Viyana gibi belli bal Avrupa merkezlerine gnderilen dim elilerdenistenilen sonu alnamamsa da beraberlerinde gtrdkleri gen kadrolarn uzun sre buralarda

kalp yabanc dil renmeleri ve birok ynyle Baty tanmalar neticesinde yetenekli diplomatlaryetimitir. Dim elilik uygulamasna birka yl sonra i ve d gaileler sebebiyle ara verilmi,ancak II. Mahmud zamannda 1834te yeniden balanm ve bir daha da kesintiye uratlmamtr.

Balangtan itibaren genellikle seyfiye ve kalemiye erbab eli olarak eitli yerlere gnderilmeklebirlikte ilmiye snf mensuplarnn da yerine ve lkesine gre sk sk eli olarak grevlendirildiibilinmektedir. zellikle ran, zbekistan ve Fas gibi mslman lkelere ilmiye mensuplargnderilmitir. Mslman lkelere giden elilerin gittikleri yerlerde ok eitli din sorulara muhatapolmalar bunun balca sebebi olabilir. Bu gelenek XIX. yzylda da devam etmitir.

Osmanl elileri eitli mlk, asker ve idar payelerle gnderilirdi. Beylerbeyilik. defterdarlk,paalk bu payelerin balcalarn tekil eder. XVIII. yzylda Osmanl elileri balarna sarktakmaktaydlar. Srtlarndaki i elbiseleri eitli renklerde olup bunun zerine giydikleri kaftangenellikle krmz ve mavi olurdu. Bazlar krk giyerdi. Kuaklarnda murassa haner tarlard.XIX. yzylda fes kabul edildikten sonra eliler fes ve siyah uhadan elbise giymeye baladlar.Forma olarak rtbelerine gre tel ile ilemeler tarlar, bunlarn zerine kazanm bulunduklarnianlar takarlard (Unat, s. 237).

Yabanc lkelerden gelen elilerle maiyetlerinin yiyecek, yatacak, at ve araba masraflar ncedenhesaplanarak bunlarn karlanmas konusunda hazrlk yapmalar iin. snrdan stanbula kadar takipedecekleri gzergh zerinde bulunan yerlerin sancak beyi, kad, nib ve mtesellim gibi yetkililerinehkmler yazlr, ayrca eliyi snrda karlamak zere rtbesine uygun bir mihmandar tayin edilirdi.Eliler yol boyunca getikleri yerlerin idarecileri tarafndan karlanr, kendilerine ikramda bulunulurve konaklama yerleri hazrlanrd.

Elilerin Dvn- Hmyuna kabul ve padiahn huzuruna k yerli ve yabanc birok kaynaktayer almtr. Tevk Knunnmesinde (MTM, I, 513-514)

Knn- Eliyn bal altnda elilerin arz ve ulufe gnlerinde Dvn- Hmyuna kabuledilecekleri belirtilmekte ve bununla ilgili merasimin mslman ve hristiyan eliler iin gsterdiifarkllklar etrafl bir ekilde aklanmaktadr. Bu konuda, elilik heyeti ierisinde gelen grevlilerinbazan tutmu olduklar gnlkler ve seyahatnameler de nemlidir. Mesel Seyyah Dernschwam,1553te elinin stanbulda Vezirizam Rstem Paaya, Vezir Ahmed Paaya ve dier erknayapt ziyaretlerden ve sunduu hediyelerden bahsetmektedir. Avusturya elisi Frederik Kregwitzin1591de divana ve III. Muradn huzuruna kabul, ayn heyette bulunan tarihi B. W. Wratislawtarafndan htralarnda btn ayrntlaryla anlatlmtr. Mellif hediyelerin nceden gnderiliini,kendilerinin sarayn birinci ve ikinci avluya gelilerini, bu avlularn ve buradaki grevlilerin henkve intizamn, zellikle sava meydanlarnda yerlerinde duramayan sert ve hrn yenierilerin buradabir mermer heykel gibi sabit ve sakin durularn, I. Muradn Kosovada bir Hrvat tarafndanldrlmesinden beri det olan silh aramasn, ardndan her biri birer sanat aheseri olan hallarladeli, altn ve mcevherlerle ssl Arz Odasna girilerini, orada diz kme ve el pmelerini genibiimde tasvir etmektedir. Mhtedi bir tercman elinin szlerini III. Murada aktarm, eliitimatnmesini padiaha sunmu, padiah nmeyi sadrazama verdikten sonra imparatorun salnsormutur. Mellif Arz Odasnn ve tahtn ihtiamn dile getirmekten ciz olduunu belirtmektedir.Huzurdan ayrldktan sonra ikram edilen yemekte pirin orbas, kzartma ve halama tavuk eti,

frnda pimi koyun etiyle eitli sebze yemeklerinin, salata ve erbetlerin sunulduunu, yemei yersofrasnda ve boyal tahta kaklarla yediklerini, sofrada arap ve bak bulunmadn anlatmaktadr(Hammer [At Bey], VII, 175-176; Wratislaw, s. 56-60).

XV-XVII. yzyllarda elilerin padiah, sadrazam ve dier devlet erkn tarafndan kabulne dairOsmanl kroniklerinde yer alan eitli pasajlarn merasimleri tantma asndan btnlkten uzakolduu grlmektedir. XVIII. yzylda ise terifat mecmualar eli kabulleriyle ilgili sistemli veayrntl bilgi vermektedir.

Elilik heyetleri stanbulda kendilerine tahsis edilen meknlara yerletikten sonra birka gn iindePaa Kapsnda sadrazam tarafndan kabul edilirdi. Kabulden nce eliye davet iin dergh- lavularndan biri gnderilir, ayrca Paa Kaps ile Arz Odas, Mehterhne-i mireden ve EnderunHazinesinden getirilen ve Osmanl ihtiamn sergileyen eya ile sslenirdi. Elinin rtbesine vestanbul, Galata veya skdarda ikametine gre karlan farkl olurdu. Eli sadrazamn huzurunaalndktan sonra mektubunu takdim eder, grmelerden sonra kendisine ikramda bulunulur, hilatlergiydirilir ve yine belirli bir merasimle ikametghna uurlanrd. Eli daha sonra sadrazam veadamlar iin getirdii hediyeleri gnderirdi.

Elilerin Dvn- Hmyuna kabul, terifat mecmualarnda anlatldna gre, arkasndan padiahnhuzuruna karlacaklarndan dolay daha byk bir merasimle olurdu. Elinin saraya gelii, galebedivan da denilen ve kapkulu ocaklarna maa verilmesi dolaysyla yaplan ulfe divanna denkgetirilir, eer bu mmkn olmuyorsa ayr bir galebe divan dzenlenirdi. Galebe divan elininkabulyle ilgili merasimi iine almaktayd. Bu merasim erevesinde Dvn- Hmyun ve dierziyaret yerlerine hallar denir, buralar altn, gm eya ve mcevherlerle sslenirdi; bu detOsmanl Devletinin g ve kudretinin bir ifadesi olarak kabul edilirdi. Kitb Meslihil-mslimnde (s. 127), Osmanl payitahtna gelen elilerin grdkleri ihtiam memleketlerinedndklerinde anlatacaklar belirtilerek Hazne-i mirede bulunan altn ve gm ziynet eyasnngrnebilecek yerlere ss olarak konulmas teklif edilmektedir. Eli stanbul tarafnda kalyorsakonana, Galatadan geliyorsa Bahekapda iskeleye geceden atlar gnderilir, o da maiyetiylebirlikte Alay Kk nnden geerek gnein domas srasnda, eer ran, zbek ve Fas gibimslman bir lkenin elisi ise sabah namazn Ayasofya Camiinde kldktan sonra Bb-Hmyuna gelirdi. Karlama merasiminin ardndan eli Orta Kapya, burada Fetih sresininokunmas ve dier mtat merasimin yaplmasndan sonra kinci Avludan Dvn- Hmyna getirilirve mslman veya hristiyan olmasna gre kendisi iin hazrlanan yere oturtulurdu. Batl elileriniskemleye, ran elisinin mindere oturduuna dair kaytlar bulunmaktadr. Eliye hatr sorulduktansonra normal divan toplants yaplr, sonunda yemek yenilirdi. Yemekten sonra eli ve maiyetineBbssadede krkler ve hilatler giydirilirdi. XVIII. yzylda Avrupa elilerine giydirilen eitlihilat ve elbiselerin dkm Terift- Kadmede listeler halinde verilmitir (s. 132-143) Yenieriaas ve divan yelerinin Arz Odasna girileri bitinceye kadar elilik heyeti bekletilir, daha sonraeli ve maiyetinden nde gelen birka kiinin koltuklarna ikier

kapucuba girerek padiahn huzuruna kartlrd. Elilerin hediyeleri bir gn nceden sarayatakdim edilir ve terifat tarafndan defterlere kaydedilirdi (Ktkolu, Prof. Dr. smail ErcmentKurana Armaan, s. 218-224).

Elinin hkmdarndan mektup getirmesi esast; aksi takdirde huzur- hmyuna kabul edilmezdi.Selnik nmesiz eliye itibar edilmeyeceini belirtmektedir. Kendi lkelerinden nme getiren, ancakpadiaha hitaben yazlm mektubu olmayan eliler de huzura kamaz, ancak sadrazamla grrd.1674te gelen zbek elisi mektup ve hediyelerin kaybolduunu bildirmi, yaplan aratrmada yalansylediinin anlalmas zerine geri gnderilmitir (Defterdar Sar Mehmed Paa, s. 44-45). Dahance de buna benzer bir hadise olmu ve hediyelerini Gebzede aldran zbek elisinin ancakkayplar bulunduktan sonra padiahn huzuruna kmasna izin verilmiti (Selnik, s. 725-727).Padiahn huzuruna k srasnda elinin kurallara uymas ve her trl silhn brakmas gerekirdi.Eliler huzr- hmyuna kabul edilip mektuplarn sunduktan sonra cevab mektubu alncaya kadarbazan drt be aya varan uzunca bir zaman stanbulda kalrlard. Sadrazam, vezirler ve devleterknnn bu sre iinde kendilerini arlamas bir gelenekti.

Elilerin padiahla grmeleri her zaman kolay olmaz, eitli geleneksel artlar yerine getirmelerigerekirdi. XVI. yzylda btn artlar yerine getirmelerine ramen elilerin huzura kmalar yine deok zor olurdu. Hkmdarn Edirnede veya sefer mnasebetiyle uzak bir ehirde bulunmas halindeelilik heyeti oraya kadar giderdi. Mesel Ootgeer Giselijn van Busbeke Kann Sultan Sleymannhuzuruna Amasyada km, birok eli de Edirnede padiah ile grebilmitir. Ayn ekilde II.Selim de 1567-1568 kn Edirnede geirdiinden Alman mparatorluunun, Fransa ve Lehistankrallklarnn, Venedik ve Raguza cumhuriyetlerinin, Osmanl Devletine tbi Eflak, Bodan ve Erdelprensliklerinin elileri burada huzura kabul edilmitir. I. ah Tahmasbn gz kamatrc hediyelerleyollad Revan Valisi ah Kul Han bakanlndaki ok kalabalk ran elilik heyeti de Edirneyegelmi ve II. Selim, Safev elilik heyetinin ve hediyelerinin ihtiamn grmeleri iin o sradaEdirnede bulunan elilerin geit alayn seyretmelerini istemiti. Ancak padiahn eitli sebeplerleeliyi huzuruna kabul etmedii de olurdu; mesel Yavuz Sultan Selim aldran seferi sonrasndaAmasyada iken ah smilden gelen bir elilik heyetini kabul etmemitir.

Dier taraftan yabanc lkelere gidecek kalabalk elilik heyetlerinin de padiah huzuruna ktklarbilinmektedir. Tarihi Rid Mehmed Efendi bakanlnda 300 kiilik bir heyet 1728de ranahareketinden nce o srada Dolmabahe Kasrnda olan III. Ahmedin nnde bir resmigeityapmlar, bu arada Ride bir hilat giydirilmitir. ran ahna gidecek olan nme-i hmyun dasadrazam brhim Paa tarafndan kendisine verilmitir (elebizde, s. 589-590).

Eliler, siyas duruma ve zerinde durduklar konunun nemine gre lkelerinden deerli hediyelerlegelirlerdi. ngiltere, Fransa, Hollanda gibi lkeler, kapitlasyonlarn yenilenmesi veya kapsamnngeniletilmesi mnasebetiyle gnderdikleri elilerle birlikte ticar karlarnn pekitirilmesi iin okkymetli hediyeler yollamlardr. Ayrca Avusturya ve ran da mnasebetlerin dzgn gitmesi iindeerli hediyeler sunard. Bu gibi devletlerin d ileri yetkilileri padiah ve devlet erknnnholand eyleri bilir, ona gre hediye seerlerdi. Doudan gelen hediyelerle Batdan gelenlerok farkl idi. Doudan genellikle bata Kuran olmak zere kitaplar, hal, ipek, ayrca fil vegergedan gibi Anadoluda bulunmayan hayvanlar gelirken Batdan zellikle saat, kuma ve eitligm eya gnderiliyordu. Osmanllarn gl olduu dnemde Dou ve Bat devletleri eliyollamak ve hediye sunmakta deta yar ederlerdi.

1591de Avusturya elisi padiah dnda sadrazam ve dier devlet ricalini ziyaretinde de eitlihediyeler sunmutur. Sadrazam Ferhad Paaya 3000 kuru, iki takm gm su testisi, leen,

marapa, iki gm kaplama kova, iki byk srahi ve alts Trk svarisi eklinde eitli alarsaatler takdim etmi, vezirlere de benzer hediyeler vermiti. Bu hediyeler arasnda zellikle alarsaatler arlk tayordu (Wratislaw, s. 49-50). Avusturya elilerinin yllk vergi demeleri srasndaayrca yol zerindeki beylerbeyi, bey ve dier nemli grevlilere de hediye vermeleri detti. XVII.yzyla ait bir anonim kaynak Avusturya elisinin Estergon beyine 1000 kuru, bir gm kupa ilekadeh, tfek ve saatler; Budin beylerbeyine 3000 kuru, birka gm kupa ile kadeh ve saatler;Budin defterdar ve yenieri aasna da mnasip hediyeler verdiini belirtmektedir. Avusturyayaayn ekilde mukabil hediyeleri de Budin beylerbeyinin adamlar gtrr, bu hediyelerin naklindeTuna nehrinden istifade edilirdi. 1700 ylnda Avusturya ile Osmanl Devleti arasnda karlklgnderilen hediyeler iki taraf hakknda bilgi vermektedir. Avusturyallarn yolladklar balcahediyeler 2000 duka altn, drbn, altn zincir ve madalya, ii eitli deerli eya ve kumalarladolu leen, kavanozlar, gm marapalar, gm ubuk ve paralar, ynl kumalar ve dier bazarmaanlardr. Trklerin hediyeleri ise develer, katrlar, Trk ve Arap atlar, italar, koum veeerler, tahtrevan ve adrlar, Trk ve ran kuma ve hallar, altn ilemeli kuma, pamuklu bez,samur krk, kaftanlar, ilemeli gmlekler, mendiller, misk keseleridir (Desmet-Gregoire, s. 186).

ok defa randan gelen hediyelerin zenginlii gz kamatrc olurdu. Mesel II. Selimin clsunutebrik ve Amasya Antlamasndan beri devam eden barn uzatlmas iin gelen ran elilikheyetinin Edirnede padiaha sunduu hediyeler arasnda, syebanlar altn ilemeli ve resimli ikiipek adrla yazs Hz.

Aliye izafe edilen murassa bir Kuran, tezhipli ve murassa bir ehnme, kk bir armut ekil vehacminde yakut, 10 miskal arlnda iki inci, ilerine zehirli madde konulduu zaman atlaypkrlan sekiz mavi kse, 164.000 altn kymetinde resimli ipek ran ve Horasan hals ile kumalargibi deerli eya dikkat ekiyordu. Hediyeler arasnda bunlardan baka krk av ahini ve ayrca II.Selimle saltanat mcadelesi iine girip daha sonra kat randa idam edilen kardei ehzadeBayezidin silhlaryla atlar ve dier eyas da vard. Sadrazam ve vezirlere de birok deerlihediye verilmiti (Dnimend, II, 375).

Osmanl lkesine gelen elilik heyetlerinin maiyet ve saylar hakknda da baz bilgiler vardr. okkalabalk bir heyet halinde gelen ran elilerinin maiyetine dair ayrntl bilgiler bulunmamaklabirlikte Avrupadan gelenlerin maiyetiyle ilgili kendileri tarafndan tutulmu listelererastlanmaktadr. Bunlardan anlaldna gre heyette tercmanlar, bir sr ktibi ve dier ktipler,mektupu, tabip, cerrah, rahip, berber, a ve eitli hizmetkrlar yer alyordu. Ayrca bunlarnyannda bazan bir ksm kendi isteiyle ve masraflarn kendileri karlamak suretiyle heyete katlanressam, seyyah, lim ve tcirler de bulunurdu. Kann Sultan Sleyman zamannda Alman elilikheyetinde bulunan ve konuyla ilgili bir de kitap yazm olan H. Dernschwam, kendi hesabna buheyete katlan bir seyyah ve ticaret temsilcisi olduu gibi 1800de ngiliz elisi Huntla birlikteCarlylin Bizanstan kalma yazmalar aratrmak zere stanbula geldii bilinmektedir (Ernsal, s.103-104). Osmanl idaresi de elilik heyetlerinin hizmetine mslman tercman, birka yenieri,avu ve baka grevliler tahsis eder, ayrca gerekli hallerde elilerin devlet nezdindeki ilerinitakip etmek ve haberlemeyi salamak zere birer kap kethdas grevlendirilirdi.

1553te Avusturya elilik heyeti stanbula yaklanca eli atlarn ve adamlarn sayp bir tezkire ilekarlamaya gelen yetkiliye bildirmi, kendisine de padiah tarafndan nasl kabul edileceklerini ve

her trl ihtiyalarnn nasl karlanacan aklayan bir tlimatnme verilmiti (Dernschwam, s.66). 1591de yllk vergiyi de (hara) beraberinde getiren yeni Avusturya elisi Frederic Kregwtzinelli kiilik maiyeti kardeleri, elilik khyas, mrhur, rahip, sr ktibi, zel hizmetkrlar,mbeyinciler, tercman, sk, levazm memuru, mutfak khyas, kilerci, eczac, berber, kuyumcu -saati, gm, boyac, terzi, kilise kayyimi, alar, ekerci, demirci, elinin arabacs ve dierhizmetkrlardan oluuyordu (Hammer [Ata Bey], VII, I 76; Wratislaw, s. 61) ran elilik heyetleri iseok daha kalabalk olurdu. ah Tahmasbn II. Selime gnderdii nl heyetin mevcudu bir rivayetegre 720, baka bir rivayete gre ise 1000 kii idi. 1576 ylnda eli Tokmak Hann da 250 kiilikbir maiyet, 500 deve yk eya ve hediye ile geldii bilinmektedir (Dnimend, III, 6).

Elilik maiyeti arasnda sefaret tercmanlarnn nemli bir yeri vard. Eliler beraberlerindetercman getirirlerdi; hatta byk devlet elilerinin yannda birden fazla tercman bulunur, bunlardanbiri batercman olurdu. Divandan da dim eliliklere mslman tercmanlar tahsis edilirdi; ayrcabyk ehirlerdeki konsolosluklarda da yerli tercmanlar alrd. Son dnemlerde bu tercmanlargayri mslim Rumlardan seiliyordu ve grevleri dnda baka faaliyetlerde bulunmalaryasaklanmt. XVIII. yzylda byk devletlerin elilik ve konsolosluklarnda istihdam ettiitercmanlarn says 200n zerindeydi.

Trk elilik heyetlerinin de kalabalk bir maiyeti olduu ve bunun ihtiyaca, iin nemine gredeitii grlmektedir. Mesel 1728de Rid Mehmed Efendinin bakanlnda rana gidenelilik heyeti 300 kiiden olumaktayd.

Saray arivinde Dou ve Bat lkelerinden gelmi elilere yaplan masraflarla ilgili birok muhasebedefteri bulunmaktadr. Bu defterlerde, mesel Austos 1573-23 Mart 1574 tarihleri arasndastanbulda kalan Avusturya elilik heyetine verilen yirmi iki eit yiyecek maddesinin karlolarak hazineden 258.323 ake gibi byk bir meblan dendii grlmektedir. Bu masraf iindeekmek, eker, bal, tavuk ve koyun eti, arap, eitli baharat ve hububat gibi yiyecek bedelleriyle sakave hamal cretleri yer almaktadr. Ayrca ayn elilik heyetine verilen bir ziyafette de otuz iki eityiyecek iin 22.855 ake denmitir (Barkan, IX/13, s. 141-142).

Dim eli ile muvakkat elilerin kalma sreleri birbirinden farklyd. Dim eliler genellikle ylcivarnda ikamet ettikleri halde fevkalde elilerin stanbulda ilerini tamamlayp dnmeleri okfarkl sreler iinde olurdu. Bazan sresi biten eli ile yeni gelen elinin son merasim ve ziyaretleribirlikte ifa edilirdi. Ayrca Avrupa devletlerinin stanbulda mukim elileri varken ortaya kan birmeseleyi cilen grmek zere bir fevkalde elinin gnderildii de vki idi. ok defa kalabalk birmaiyetle gelen elilik heyetlerinin her trl masrafn devlet karladndan bunlarn uzun srekalmas istenmezdi. zellikle mnasebetlerin daima dmanca bir hava iinde bulunduu ranngnderdii elilik heyetlerinin kalabalk gelmesini devlet de halk da pek ho karlamazd.

XV. yzyl sonlar ve XVI. yzyl balarnda Avrupadan gelen eliler, saraya da yakn olduu iinEminnnde, Bizansn son dnemlerinde Venediklilerin oturduu mahallede arlanmlar,sonralar ise emberlitataki Eli Hannda misafir edilmilerdir. Burada ayrca doudan geleneliler de kalyordu. Bu dnemde Venedik, Fransa ve ngiltere Perada (Beyolu) birer elilik binastemin etmilerdir. XVII. yzylda Perada sefaret binas olan devletler Fransa, ngiltere, Venedik,Hollanda ve Cenova idi; bunlardan Fransa ve Hollandann binalar kendilerine aitti (Mantran, 17.

Yzyln kinci Yarsnda stanbul, I, 79). XIX. yzylda ise Batl devletlerin Boaziinin Rumelisahillerinde ok geni araziler iinde yazlk sefrethneleri vard.

Yabanc devletlerin Osmanl Devletine gnderdii muvakkat elilerin clus tebriki, sava halindeolduklar devlete kar yardm talebi, yllk cizyenin takdimi, antlama artlarnn mzakeresi gibivesilelerle geldikleri bilinmektedir.

Muvakkat elilerin her zaman stanbula gelmeleri gerekmez, baz hallerde serhad eyaletlerininbeylerbeyileriyle grerek zellikle snr ihtilflarn mzakere ederlerdi. ah Abbasn elisiKasm, Tebriz ile Erdebil arasndaki Seravda Halil Paa ile grm ve Serav Muslahasn kararaltna almalarndan sonra stanbula giderek antlamay tasdik ettirmiti (Dnimend, III, 275, 276).stanbuldaki dim ikamet elileri ise bu nevi geici grevleri ifa etmenin tesinde siyas, ticar,hukuk ve kltrel pek ok faaliyeti yrtmlerdir. Osmanl Devleti ile yabanc devletler arasndayaplan antlamalarda elilerin kendi lkesinin siyas, ticar ve hukuk ilerini hangi usullererevesinde takip edecei belirtilirdi. Antlama metinlerinde buna dair pek ok madde ve bentbulunmaktadr (bk. Muhedt Mecmuas, I-V, tr.yer). Venedik, ngiltere, Fransa, Avusturya,Hollanda gibi devletlerin yzyllardan beri payitahtta bulunan elileri, Osmanl Devletinin i ve dpolitikasnn dayand temel prensipleri, kurumlarn, devlet adamlarn ve zaaflarn, saray vedndaki etkili evreleri, kimlerle nasl temas kurulacan tesbit etmiler ve ona gre politikaretmilerdir. Dim elilerin lke topraklarnda bilgi toplamak ve hatta casusluk yapmak gibifaaliyetlerde bulunduklar grlmtr. Mesel 1591 ylnda gelen Avusturya fevkalde elisiFrederic Kregwitzin bu srada Trklerin Macaristana byk bir sefer hazrl iinde olduunubildii ve bu konuda istihbarat elde edebilmek iin baz saray grevlilerini ve zellikle valide sultanok deerli hediyelerle memnun ederek kocas III. Muraddan duyduu baz bilgileri yahudi KeraKadna sylemesini salad Wratislawn hatratndan renilmektedir (Anlar, s. 91-92). Bunlarbazan kendi aralarnda Osmanllara kar gizli ittifak olutururlar, bazan Osmanl Devleti ile ncbir devlet arasndaki ihtilflarda arac olurlard. Karlofa Antlamas ile sonulanan (1699) Osmanl- Avusturya Savan, Batl devletlerin stanbuldaki daim elilerinin kendi lkelerininmenfaatlerine uygun bir ekilde sona erdirebilmek iin eitli mahfillerde faaliyet gsterdikleribilinmektedir. ngiltere ve Hollanda elileri iki taraf arasnda bar salamak iin alrken Fransaelisi Ferriol, muhtemel bir Avusturya ittifak karsnda Trklerin Macaristan ilhakn kendileriiin uygun grmtr (Dnimend, III, 483-485), 1688-1699 yllarnda Hollanda elisinin Bbli iledmanlar arasnda arabuluculuk yapma abalar da dikkat ekicidir (Erdbrink, III, 1593-1597).ngiltere ve zellikle Fransa daim elilerinin Osmanl seferlerine katlma gelenei de bulunmaktadr(Selnik, s. 658). Bunlar XVI-XVII. yzyldaki eitli seferlerde yetkililerle birlikte olmular ve yolboyunca onlarla grp fikir beyan etmilerdi.

1597de stanbula gelen Venedik elisine ilk defa divanda ziyafet verilmiti. Selnik bumnasebetle, 1571 nebaht felketine kadar Eflak, Bodan, Dubrovnik elileri gibi Venedikelilerine de ziyafet verilmediini belirtmekte, hatta Venedik elisinin masraflar karlamak zere1000 altn teklif ederek kendisine de ziyafet verilmesini istediini bildirmektedir. Eliler Dvn-Hmyuna geldiklerinde vezirlerin ayaa kalkmas kanundu; onlara uyarak kazaskerlerin dekalkmalar det olduu halde Anadolu Kazaskeri Ku Yahya Efendi Venedik elisi iin ayaakalkmay reddetmiti (Selnik, s. 66). kamet elilikleriyle Bbli arasnda belli bir irtibat vard;eliler bazan sadrete davet edilip zellikle Avrupann durumu hakknda bilgi alnabilir veya

kendilerine baz konularda talimat verilirdi (Kurat, Trk-ngiliz Mnsebetlerinin Balangc veGelimesi, s. 79, 92-103).

Elilerin Bbli ile grmeler yapmasnn belli usulleri vard. Buna gre eli tercmannBbliye gnderip reslkttb efendiyle bir mesele hakknda grme talebinde bulunurdu.Durumdan padiah da haberdar edilip karlkl grme salanrd. Grmede kazasker, stanbulkads ve baka yetkililerin bulunduu da olurdu (Vsf, s. 58).

Dim eliler, Osmanl Devletinin o gnlerdeki durumu hakknda eitli ynlerden dzenledikleriayrntl raporlar bazan ifreli, bazan da normal yaz ile lkelerine gnderirlerdi. Venedik veAvusturya elilerinin raporlar Trk tarihinin en zengin yabanc kaynaklarndandr. eitli siyas vedin konularda rapor gnderme faaliyeti, zellikle ngiliz eli ve konsoloslar arasnda giderek artanbir alkanlk haline gelmitir. ngiliz ve Fransz elileri baz nemli konularda Bbliye deraporlar vermilerdir. Mesel Mecelle yerine code civilin benimsenmesi konusunda Franszbykelisi De Boureenin eitli raporlar yazmas ve l Paa ile birlikte gayret gstermesi bunabir rnektir. Bu raporlarda eliler her zaman kendi lkelerinin karn n planda tutmulardr. Dimelilerin stanbuldaki faaliyetleri srasnda lkelerinin menfaatlerini korumak iin fetva kurumundandahi faydalandklar grlmektedir. Mesel Avusturya elisi, Merzifonlu Kara Mustafa Paann1682-1683 Viyana seferini nleme yolundaki gayretleri sonu vermeyince son are olarakeyhlislm atalcal Ali Efendiye bavurarak, slm eriat zere boazna bez balayp amandileyene kl kalkar m, zerine sefer ciz midir? diye fetva istemi ve ciz olmayacana dairald fetvay sadrazama gstermise de bir fayda salamam, hatta paa eliyi gz hapsinealdrmtr. Eliler ve maiyetlerinde bulunan grevliler ikyetlerini cuma selml srasndasunduklar arzuhal ile padiaha iletebilirlerdi.

Karlkl diplomasinin en nemli kurallarndan olan mbdele ve mtekabiliyet hediye sunma, elive maiyetinin seviyesi, personel says, elilerin saraya kabul, buluma yerleri vb. konularnkapsyordu. Modern diplomasinin de temel kavramlarndan olan mbadele ve mtekabiliyet iindikkate deer bir rnek, Kk Kaynarca Antlamasndan (1774) sonra antlamay tahkim iinOsmanl elisi Abdlkerim Paa ile Rus elisi Repninin stanbul ve Moskovadan mtekbilen yolakmalardr. Mbdele Hotinde oldu ve iki taraftan top atlar yapld. Her iki elinin de stanbulve Moskovada yaplan merasimlerle mzakereleri etraflca anlattklar gnlkler, mtekbiliyeti enkapsaml biimde ifade eden birer kaynak niteliindedir (EI2 [ng.], VII, 275-276).

Elilerin, bulunduklar lkelerde gsterdikleri faaliyetler hakknda kaleme aldklar sefratnmedenilen yazlar, dzenledikleri raporlar ve tuttuklar gnlkler son derece nemlidir. Ancak gerek1793 ncesi deiik Avrupa ve Asya lkelerine gnderilen fevkalde eliler, gerekse 1793sonrasnda baz byk merkezlere tayin edilen daim eliler htrat ve sefretnmelerinde, Osmanldiplomasi tarihine k tutacak ve yn verecek mzakere ve grmeleri devlet srr sayarakyazmamlar, bunun yerine seyahatleri srasnda yol boyunca grdklerini, gezdikleri yerleri,katldklar merasimleri vb. anlatmlardr. Bu durum, Avusturya elilik mensuplarndan Gerlachhari Osmanl lkesine gelen yabanc devlet elileri asndan da pek farkl deildir. Htratlarndastanbulun gzelliklerini, cami ve saraylarn ihtiamn, halkn sosyal ve ekonomik durumunu ve idaryapy etraflca anlatan bu eliler yaptklar grmeler hakknda bilgi vermemilerdir. Bu yzdenmesel Zitvatorok bar grmeleri etrafnda dnen entrikalar gibi nemli konularda bilgi

bulabilmek mmkn olmamaktadr (Tebly, s. 230-232). Faik Reit Unat Osmanl Sefirleri veSefretnmeleri adl eserinde Osmanl elilerine ait sefretnmeleri ksmen metinleri, bulunduklarktphaneler, neirleri, zerinde yaplm olan almalar asndan etraflca incelemitir.

Diplomatik temsilciliklerle ilgili ilk dzenleme 1815 Viyana Kongresinde yaplm, 1818 Aix-la-Chapelle Protokol ile yeni hkmler benimsenmitir. Osmanl Devletinin de benimsedii budzenlemelere gre bykeli, ortaeli ve maslahatgzar olmak zere derece kabul edilmi,1818de ise ortaelilikle maslahatgzar arasnda mukim eli stats kabul edilmitir. Daha sonrakibaz toplantlarda devletler aras uygulamann nasl olacana dair kararlar alnm ve buradamtekbiliyet iyice yerlemi, karlkl iki devlet arasndaki diplomatik temsilciliklerin eit ve aynseviyede olmas esas alnmtr. Bu arada bykeli ve elilerin devlet bakanlar seviyesinde,maslahatgzarlarn ise d ileri bakanlar seviyesinde itimatnmelerini gtrmeleri esas olmutur.Elilerin bulunduktan lkelerdeki grevleri mzakere, mahede ve himaye olmak zere balca noktada toplanmtr. Mzakere iki devlet arasndaki ilerin yrtlmesi, mnasebetleringelitirilmesi, anlamazlklarn zm, devletinden gelen notlarn bulunduu lkeye ulatrlmas,bulunduu lkenin notlarnn da kendi lkesine gnderilmesidir. Mahede grevi bulunduu lkedekisiyas, iktisad, teknik gelimeleri ve yenilikleri kendi lkesine yazmak ve anlatmaktr. Himaye iseyabanc lkelerde bulunan kiilerin hak ve menfaatlerinin o lkedeki eli tarafndan korunmasdr.

Gnderen ve gnderilen lkeler arasnda gidecek temsilcinin karlkl muvafakat ierisindegnderilmesi ve benimsenmeyen bir temsilci olduu zaman istenmeyen kii (persona non grata) ilnedilerek geri ekilmesi temin edilmitir. Elilerin ve eliliklerin dokunulmazl ve sahip olduu hertrl imtiyaz teminat altna alnmtr.

BBLYOGRAFYA

Clauson, Dictionary, s. 129; Buhr, Mez, 23, 85, Cihd, 175-176; Mslim, Fiten, 24,Cihd, 3; Eb Dvd, Cihd, 151, 154; BA, MD, III, 513/1523; BA, MAD, nr. 171, 175, 8998,18372, 18430, 18588; BA, bnlemin-Hariciye, nr. 1645, 2003; BA, bnlemin-Dahiliye, nr. 369;BA, Ali Emr-Mehmed IV, nr. 9077; Ltfi Paa safnmesi (nr. Mbahat S. Ktkolu, Prof. Dr.Bekir Ktkoluna Armaan iinde), stanbul 1991, s. 79; Tevki Abdurrahman PaaKanunnmesi, MTM, I/3 (1331), s. 513-514; Salnme-i Hezret-i Umr- Hriciyye, stanbul 1320,tr.yer.; bn Him, es-Sre, III, 313; bn Sad, et-Tabakat, I, 258, 277-278, 316, 323, 358, 458-459;IV, 346; Taber, Trh (Ebl-Fazl), IX, 202, 213, 219; Ahmed b. Abdullah er-Rz, Trhu mednetiSan (nr. Hseyin b. Abdullah el-mer), Sana 1401/1981, s. 480-497; bnl-Ferr, Rsll-mlk (nr. Selhaddin el-Mneccid), Kahire 1947; Muhammed b. Hseyin el-Beyhaki, Trh-iBeyhaki (nr. Hall Hatb Rehber), Tahran 1368 h., I, 36-38, 266; II, 438-439; Ysuf Has Hcib,Kutadgu Bilig II: eviri (haz. Reid Rahmeti Arat), Ankara 1959, s. 193-197; Nizmlmlk,Siysetnme (Kymen), s. 120-125; Bndr, Senel-Berk-m (nr. Ramazan een), Beyrut1971, s. 88, 218, 225-226, 244; Eb me, Kitbr-Ravzateyn, II, 139, 170-173; bn Bb, el-Evmirl-aliyye, s. 229-235; Eflk, Menkbl-arifn, I, 44-45; bn Hudeyde, el-Misbhul-mud, Beyrut 1405/1985, I-II; bnl-Esr, sdl-be (Benn), I, 168; Makrz, et-Htat, II, 107-

108; bn Hacer, el-sbe, I, 286; III, 353; IV, 465; H. Dernschvvam, stanbul ve Anadoluya SeyahatGnl (trc. Yaar nen), Ankara 1987, s. 66-72; Feridun Bey, Mnet, II, 14-19; Selnik, Trih(pirli), bk. ndeks; Ktib elebi, Fezleke, 332; Kitb Meslihil-mslimn ve menfiil-mminn(nr. Yaar Ycel), Ankara 1988, s. 127; Nam, Trih, V, 300-302, 336-340; Defterdar SarMehmed Paa, Zbde-i Vekyit (haz. Abdlkadir zcan), Ankara 1994, s. 44-45; Silhdar, Trih, I,633; Rid, Trih, IV, 125; elebizde, Trih, stanbul 1282, s. 589-590; emzde, Trih (nr.Bekir Ktkolu), stanbul 1959, s. 58; Vsf, Trih (lgrel), s. 58, 384-385; nzde, Trih, I, 20,225-227, 399; Terft- Kadme, s. 132-143; Hammer, HEO, XVII, 134-158 (Hammer [At Bey],VII, 175-176); Cevdet, Trih, II, 251-257; III, 270; Lutf, Trih, XIII, 14; Rycaut, s. 83-91; CharlesSchefer, Memoires sur lambassade de France en Turquie, 1525-1770, Paris 1877; Ali Seydi Bey,Terifat ve Tekiltmz (haz. N. Ahmet Banolu), stanbul, ts., s. 139-144; Ahmed Refik [Altnay],Hicr Onikinci Asrda stanbul Hayat (1100-1200), stanbul 1930 stanbul 1988, s. 186-189, hk.227-228; Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul 1946, I, 302-303; Uzunarl,Osmanl Tarihi, III/1, s. 438; IV/2, s. 172; Dnimend, Kronoloji, I, 227-229, 400; II, 26, 375; III, 6,237, 275, 276, 280, 449-450, 483-485; IV, 65, 83-84; Akdes Nimet Kurat, Trk-ngilizMnsebetlerinin Balangc ve Gelimesi (1553-1610), Ankara 1953, s. 79, 92-103, 164-165;a.mlf.. IV-XVIII. Yzyllarda Karadenizin Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972,s. 61-62; brhim el-Adev, es-Sefrtl-slmiyye il rubb [bask yeri yok], 1957; Faik ReitUnat, Osmanl Sefirleri ve Sefretnmeleri (nr. Bekir Stk Baykal), Ankara 1968, tr.yer.; CevdAli, el-Mufassal, IV, 158-270; V, 630; Hamdullah, slm Peygamberi (Tu), I, 284-539; II, 1015-1029; a.mlf., slmda Devlet daresi (trc. Kemal Kucu), stanbul 1963, s. 116-121; N. Itzkovvitz - M.Note, Mubadele, an Ottoman-Russian Exchange of Ambassadors, Chicago 1970; Mustafa Kafal,Altn Orda Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, Ankara 1972, s. 62, 63, 75; Erdoan Meril,Fars Atabegleri Salgurlar, Ankara 1975, s. 51-52, 59; a.mlf., Gaznelilerde Bir Saray Memuriyeti:Resuldrlk, TTK Bildiriler 1976 (1981), II, 703-709; G. R. Bosscha Erdbrink, The Activities of theDutch Ambassador in Istanbul, Jacobus Colyer, As a Mediator Between the Sublime Porte and ItsEnemies 1688-1699, a.e., III (1983), 1593-1597; Hasan- Enver, Istlht- Dvn-yi DevreyiGaznevi ve Selcki, Tahran 2535 ., s. 247-249; brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr (Ankara1977), stanbul 1984, s. 117, 266-268; B. W. Wratislaw, Anlar (trc. M. Sreyya Dilmen), stanbul1981, s. 49-104; Reat Gen, Karahanl Devlet Tekilt, stanbul 1981, s. 260-262; Ramazan een,Salhaddin Devrinde Eyybler Devleti, stanbul 1983, s. 60-61, 120-121; Mehmet Altay Kymen,Alp Arslan ve Zaman, Ankara 1983, II, 74-83; Kemal Beydilli, 1790 Osmanl-Prusya ttifak,stanbul 1984, tr.yer.; bidin Snmez, Raslullahn Diplomatik Mnsebetleri ve SulhMuhedeleri, stanbul 1984, s. 48-70; a.mlf., Raslullahn slma Dvet Mektuplar, stanbul 1984,s. 67-69, 79-170; R. Mantran, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul (trc. Mehmet Ali Klbay -Enver zcan), Ankara 1986, I, 79-80; a.mlf., XVI-XVII. Yzylda stanbulda Gndelik Hayat (trc.Mehmet Ali Klbay), stanbul 1991, s. 135-139; Oral Sander, Ankann Ykselii ve D,Osmanl Diplomasi Tarihi zerine Bir Deneme, Ankara

1987, tr.yer.; Fatma Mge Gek, East Encounters West France and the Ottoman Empire in theEighteenth Century, Oxford 1987, tr.yer.; M. Y. M. Siddiqui, Organisation of Government Under theProphet, Delhi 1987, s. 230-236; Ernsal, Trk Ktphaneleri Tarihi II, s. 103-104; Gordlevski,Anadolu Seluklu Devleti (trc. Azer Yaran), Ankara 1988, s. 149-150; Enver Ziya Karal, SelimIIIn Hat-t Hmayunlar -Nizam- Cedit-1789-1807, Ankara 1988, s. 163-186; Karl Tebly,Dersadette Avusturya Sefirleri (trc. Seluk nl), Ankara 1988; Sefr Muhammed et-Tbi, es-

Sefrtl-slm, Kahire 1988; Mbahat S. Ktkolu, XVIII. Yzylda Osmanl DevletindeFevkalde Elilerin Arlanmas, Prof. Dr. smail Ercment Kurana Armaan, Ankara 1989, s.199-231; a.mlf., Ahidnme, DA, I, 538; Helene Desmet-Gregoire, Byl Divan (trc. Mehmet AliKlbay), stanbul 1991, s. 13-20, 185-186; Feryal rez - Hsamettin Aksu, Boazii Sefarethaneleri,stanbul 1992; Kemal Girgin, Hariciye Tarihimiz, Ankara 1992; Ebl-Hasan Ali en-Nedv, RahmetPeygamberi (trc. Abdlkerim zaydn), stanbul 1992, s. 253-275; Abdlhay el-Kettn, et-Tertbl-idriyye (zel), I, 100-101, 119-120, 259-276; II, 201-209; Sleyman er-Rahl, es-Sefrtl-slmiyye iled-devletil-Bizantiniyye, Riyad 1414; Muhedt Mecmuas, I-V, tr.yer.; S.M. Stern, An Embassy of the Byzantine Emperor to the Ftmid Caliph al-Muizz, Byzantion, XX,Bruxelles 1950, s. 239-258; Orhan Burian, Trk-ngiliz Mnasebetinin lk Yllar, DTCFD, IX/1-2(1951), s. 1-17; a.mlf., Kralie Elizabethden nc Sultan Murada Gelen Hediyenin Hikyesi,a.e., s. 19-41; Semavi Eyice, Eli Han, TD, sy. 24 (1970), s. 93-110; Glin andarlolu, UygurSarayna Gelin Giden inli Prensesler ve Bunun Arkasndaki Politik Gerekler, a.e., sy. 28-29(1975), s. 63; a.mlf., Uygurlarn inlilere Yaptklar Yardmlar ve Bunlarn yz, a.e., sy. 31(1978), s. 38; Barkan, stanbul Saraylarna Ait Muhasebe Defteri, TTK Belgeler, IX/13 (1979), s.141-142; Hner Tuncer, Osmanl Elisi Ebubekir Ratip Efendinin Viyana Mektuplar, TTKBelleten, XLIII/169 (1979), s. 73-106; M. Cherif Bassiounu, Protection of Diplomats under IslamicLaw, The American Journal of International Law, LXXIV, Washington 1980, s. 609-633; Muhtr el-Vekl, Sfern-neb ve kttbh ve resilh, ME, LVI/4 (1984), s. 551-555; sy. 5, s. 730-735;sy, 6, s. 874-880; sy. 7, s. 1120-1125; Mahmd t Hattb, es-Sefart ver-resiln-nebeviyye,Kttbn-neb ve mevddhml-kitbiyye, el-Mevrid, XVI/1, Badad 1987, s. 29-50; SusanSkilliter, An Ambassadors Tayin; Edward Bartons Ration on the Eri Campaign, 1596, Turcia,XXV, Paris 1993, s. 153-163; Mehmet pirli, Kavnn-i Osman ve Rbta-i sitne, TED, sy. 14(1994), s. 31-32; Cengiz Orhonlu, Tercman, A, XII/1, s. 180-181; Mecdud Mansurolu, Eli,a.e., IV, 231; B. Lewis, Elci, EI (ng), II, 694; lber Ortayl, Mbadele, a.e., VII, 275-276;Mahmut akirolu, Balyos, DA, V, 43-47; Cengiz Kallek, Casus, a.e., VII, 163, 164.

Mehmet pirli

EL HANIstanbulda yabanc elilerin ikametine ayrlan, gnmze ulamam XV. yzyl han.

stanbul emberlitata Atik Ali Paa Camii ve Klliyesinin paras olarak yaplmt. ehrin eskiana caddesi olan Divanyolu (imdi Yenieriler caddesi) tam nnden geiyordu. Atik Ali PaaKlliyesinin cami, trbe ve zviye-imareti emberlitan dou tarafnda, medrese ile han isecaddenin kar tarafnda yan yana ina edilmiti. Balyos denilen Venedik elileri baka yerde ikametettikleri iin smail Hakk Uzunarlnn burann Balyos Han olduu yolundaki dncesi yanltr.

Eli Han, IV. yzyl balarnda ayn yerde bulunduu bilinen Constantinus Forumunun (ForumConstantini) yeri zerinde ina edilmitir. Ancak btn Bizans dnemi iinde bu forumun ne gibideiikliklere urad bilinmemektedir. Burada kalan baz Batllar, hann yerinde bir kilise ve hattamanastr bulunduunu yazarlar. XVII. yzylda Evliya elebi de hann bir Bizans yaps olduunukaydeder: Kefere zamannda dahi han imi, badehu 860 tarihinde tarz- slm zere binaolunmutur, Ykyal (?) Paann hayratdr. J. von Hammer, Viyanadaki bir yazmadanSeyahatnmeyi ngilizceye evirirken bu ad kbal Paa eklinde kaydetmitir. Ancak Eli HanEvliya elebinin yazd gibi 860 (1456) ylnda deil daha sonra yaplmtr ve kurucusu da SultanII. Bayezid dnemi vezirlerinden Atik Ali Paadr. Han eski bir Bizans eseri olmayp hangi yapyaait olduu bilinmeyen, belki de forumdan kalan birtakm tonozlu kalntlarn stnde btnyle birTrk eseri olarak yaplmtr.

Topkap Saray Mzesi Arivinde, Sultan Bayezidin turasn tayan ve Edirneden 916 (1510-11)ylnda yazlan bir fermanda, Vezrizam Ali Paann... kendinin camii kurbnde vki olan mlkevini kervansaray etmek isteyip... kayd bulunmaktadr. Arkasndan da, ... ve buyurdum ki p-yimmileyh zikrolunan mlk evini kervansaray edip diler ise sata ve ister ise balaya ve diler isevakfeyleye, bil-cmle ne vechile ister ise mlikne mutasarrf ola (TSMA, nr. 4659) cmleleribulunmaktadr. Fermanda ayrca hnedandan, vezirlerden hibir kiinin bu karar bozamayaca dabelirtilmitir. Bylece Eli Han denilen kervansarayn stanbul, Edirne, Yassren, atalca veYanboluda (Bulgaristan) pek ok hayrat ve evkaf olan Atik Ali Paa tarafndan 1510-1511 tarihinedoru ina ettirildii anlalmaktadr. Ali Paa 907-909 (1501-1503) ve 912-917 (1506-1511) yllararasnda iki defa sadrazam olmu, 917 yaznda Karabykolu Hasana kar yaplan Gkayarpmasnda ehid dmtr. Atik Ali Paa Eli Hann, 1509 yl zelzelesinde byk ldehasar gren konann yerinde, camiinin karsnda ve medresesinin yannda, hayratna gelir getirecekbir kervansaray olarak yaptrmay dnm olabilir. Hann yapm izni 916 Muharreminde ktnagre Ali Paa ehid dtnde inaat bitmese bile hayli ilerlemi olmalyd. Bu handa 1553-1555yllarnda kalan Hans Dernschwam, hann kurucusunun ranllara kar bir arpmada ldnyazmak suretiyle bu bilgiyi destekler. Karabykolu Hasan bir i olduu iin Alman seyyah onuranl olarak kabul etmitir.

XVI. yzyldan itibaren stanbula gelen birok yabanc eli bu han grd gibi bir ksm da buradaikamet etmitir. Albili Pierre Gylli (Cyllius), 1544 - 1547 yllar arasnda stanbulda bulunduundahanda yabanclarn kaldn yazar. Hans Dernschwam, bir elilik heyetiyle birlikte 1553 - 1555yllarnda Anadoluya yapt seyahat srasnda geldii stanbulda burada oturduu iin hayli

ayrntl bilgi verir. Ona gre hann bulunduu yerde elli yl ncesine kadar gzel bir kilise varm;ancak Ali Paa onun yerinde temelden itibaren bu binay hayratna vakf olarak ina ettirmitir.Dernschwam, 1539 yl Aralk aynda Valpovoda yenilen Katzian kuvvetlerinden 6000den fazlaesirin burada barndrldn bildirir. Bu esirler hann duvarlarna iaretler, salibler ve harflerizmilerdir. Ayn seyyahn, hann ahrnda grp kopya ettii kitbe ise nemli bir tarih belgesidir.Kitbenin metni u ekilde evrilebilir: ... 1515 ylnda bunu yazdlar. Kral Laslonun be elisiniburada beklettiler. Bilyi Barlaba iki yl burada kald... Hkmdar Kedeyi Sekel Tama bunu yazd,Hkmdar Selim Bey buraya (onu) yz at ile koydurdu. Bilyi Barlaba (Bilyli Barnabas), MacarKral Ulasko tarafndan eli olarak II. Bayezide gnderilmi, fakat stanbula vardnda OsmanlDevletinin banda Yavuz Sultan Selimi

bulmutur. Selim bu heyeti bir sre kervansarayda tutmu, arkasndan da btn seferlerinde yanndadolatrdktan sonra ancak 1519da geri dnmelerine izin vermitir. Han yktrlrken kaybolan bukitbe, hann Yavuz Sultan Selimin 1512 Nisannda tahta k srasnda iinde oturulabilir durumdaolduuna iaret eder. Bylece Eli Hannn 1509-1512 yllar arasnda yapld kesinliklesylenebilir.

Eli Hannda ok sayda Orta A