G

- 25 -

G. OBLICI NARODNOG IVOTA

XXXIV. POGLAVLJE

PLEMENSKA I SEOSKA SAMOUPRAVA

1. Ureenje plemena u Crnoj Gori i Hercegovini

plemena na Z. dijelovima Balkanskog poluotoka (od najstarijih vremena do 19. st.) nomadsko i polunomadsko stoarenje - osnova za stvaranje i odravanje rodovsko-plemenskih drutava - slaba dravna vlast polunomadi ljeti napasaju stoku na planinama, zimi silaze u doline, ostatak obitelji zimuje u selu pod planinom-katunska naselja (javljaju se potkraj Srednjeg vijeka) planinski stoari iz Hercegovine i Crne Gore ne ulaze u timarski feudalni sustav O.C., slobodni su posjednici zemlje koju obrauju, plaaju dravi porez plemenske i bratstvenike komunice (drutveni posjed + privatni) crnogorskih i hercegovakih plemena na kojima ima pravo napasati stoku svaki lan ue ili ire drutvene zajednice prema uobiajenom redu nerazvijena trgovina i obrt

rodovsko-plemensko drutvo-patrijarhalnodemokratsko naelo samoupravljanja zajednice (kuni savjeti) jednakost svih mukih lanova zajednice- glavari se mogu birati i maknuti - uglavnom obiaj da se glavar uzima iz iste kue

15. i 16. st. uivaju zatitu filurdijskih povlastica i kneinskih samouprava Unutranja podjela kneina nije teritorijalna, nego rodovsko-plemenska (u Crnoj Gori do 19.st.) Krvna osveta

Poloaj starjeina - reguliran obiajnim pravom

Plemena u Crnoj Gori i Hercegovini imaju mijean rodovsko-plemenski i teritorijalno-upravni karakter ( izrasla su iz kneina, organizirana su od bratstava), to daje peat plemenskom ureenu Crne Gore i Hercegovine od 16.-19.st

Manje i vee rodovsko-plemenske drutvene jedinice (velika i mala bratstva, rodovi, zadrune i inokosne kue)- kua-rod-bratstvo Stare upe Rodovsko-plemenski karakter crnogorskih i hercegovakih plemena izraava se u zajednikim vjerskim kultovima

Vojna demokracija Crn. I Herc. plemena odrava se u ustanovi plemenske skuptine (donosi sve znaajne odredbe, vrhovna sudska vlast, biraju plemenske knezove) ili zbora

Vijee plemenskih glavara (izvrni organ plemena) Nazivi vojvode i serdari - za plemenske starjeine - vei ugled od knezova

etovanje nain ratovanja u C.G. i Herc. (siromane planinske oblasti od 16. do 19. st. stvaranje eta koje idu u pljakake pohode da bi prehranili svoju obitelj)2. Kuna zadruga

turskim osvajanjima jaaju stare patrijarhalne ustanove - vrste kunih zadruge i sela kuna zadruga kao ustanova naeg patrijarhalnog drutva javlja se kao rodovska, privredna, drutvena i vjerska zajednica i kao drutvena ustanova uglavnom obuhvaa tri narataja: djedove, sinove, unuke zemljini posjed zadruge zajedniki (kolektiv) izvrena podjela rada, patrijarhalnost, kult predaka, obiajno pravo starjeina je prvi meu jednakima (rasprave u kunim savjetima-svi odrasli lanovi zadruge)- moe ga se smijeniti

kune zajednice koje se zasnivaju na naturalnoj privredi, najistiji oblik kunih zadruga je u isto stoarskim plemenskim oblastima , od 15. do 19. st. sve su izrazitije u civilnim oblastima- u staroj Crnoj Gori gotovo ih nema vojne vlasti na austrijskoj Vojnoj Krajini tite kune zadruge zakonskim i upravnim mjerama 3. Selo i njegovo ureenje

u Srbiji po. 19. st. selo sa 100 kua smatra se velikim, sa 30-50 srednjim, malim ispod 15

selo- u okviru turskog feudalnog drutva javlja se kao teritorijalna i samoupravna jedinica te kao privredna i kulturna zajednica

najmanja upravna jedinica do 19.st. (seoski zbor- glavni nositelj samoupravnog ivota u selu), na elu seoski starjeina (seoski knez), biraju ga seoski kmetovi jedan od glavnih uzroka ustanka u Srbiji 1804. - zadiranje janjiara u samoupravni ivot sela (preuzeli vlast 1801.)

u tursko doba svako selo ima svoj atar (obuhvaa: naselja, privatne batine, livade, vode, ume, nenaseljenu zemlju..) upravna podjela timara, zeameta i iftluka zasnivala se na selu kao jedinici

salo se sastoji od inokosnih i zadrunih kua

patrijarhalna demokracija

svako selo je i vjerska opina

XXXV. POGLAVLJENARODNA KULTURA

1. Patrijarhalna kultura jugoslavenskih naroda

neki oblici patrijarhalne kulture zadrani do 19.st. ( najvei utjecaj u sreditu Balkanskog poluotoka- plemenske oblasti Crne Gore i Hercegovine, planinske oblasti Srbije, Bosne, Dalmatinske Zagore i Like, zapadne Bugarske i Makedonije) patrijarhalna kultura J. Slavena je mjeavina slavenskih i starobalkanskih elemenata -izrasla iz rodovsko-plemenskog drutva

slabo se razvijaju Raa, Zeta i Bosna

privrednu bazu patrijarhalnoj kulturi u selima pod Turcima ine ratarsko-stoarska i isto stoarska nomadskog i polunomadskog tipa naturalna privreda

etniko i kulturno mijeanje naroda JI Europe od 15. do 19.st duhovna kultura razvijenija od materijalne

duhovni ivot izraen u likovnoj umjetnosti i narodnoj knjievnosti

likovna umjetnost nije bila umjetnost u uem smislu rijei, nego primijenjena (uljepavanja predmeta oko sebe i odijela na sebi)

patrijarhalni kolektiv izgrauje ukus

2. Narodna knjievnost najoriginalniji proizvod stvaralakog umjetnikog duha - nikla, razvila se i irila u narodnim slojevima, prisutna do 19.st., jednostavan stil, pjeva se uz gusle-jezik narodne knji. posluit e junoslavenskim narodima kao osnova za stvaranje suvremenih knji. jezika-najea je narodna pjesma pa narodna proza- pripovijetka (muka i enska-V. Karadi), gatka, skaska, anegdota, kratka pria, zagonetka

muke pripovijetke prvi poeo skupljati Vuk Stefanovi Kardi, podijelio narodne pjesme na junake i enske Lirsko-epske pjesme -> Hsanaginica Epska pjesma (nastala u ranom Srednjem vijeku)- privlaila veu panju od lirske, Karadi sakuplja epske pjesme

Deseterci, opjevani su povijesni dogaaji (borbe s Turcima) Ciklus o Nemanjiima, o Kosovskoj bitki (Banovi Strahinja, Kosovska djevojka, Smrt majke Jugovia), o Kraljeviu Marku, o Crnojeviima u Crnoj Gori Sibinjanin Jnko (Janko Hunjadi), o Zrinskima i banu Dereninu Uskoko-hajduke narodne pjesme u 16. i 17.st. (Senjanin Ivo)H. RATOVI I OSLOBODILAKI POKRETI OD II. DRUGE OPSADE BEA DO BEOGRADSKOG MIRAXXXVI. poglavlje

Rtovi i ustanci 1683.-99. Seoba Srba. ore Brankovi

1. Ratovanje 1683-90. god

1683. posljednji prodor Turaka u Srednju Europu pod vodstvom velikog vezira Kara-Mustafe-napali S Ugarsku - pokuali osvojiti Be

habsburki dvor zaokupljen agresivnom politikom Luja XIV. i ureenjem odnosa s ugarskim velikaima

beka posada 2 mjeseca odbijala turske napade, u pomo dolazi austrijska i poljska vojska (pod vodstvom Jana Sobjeskog)- ta udruena vojska pobjeuje turke 12.09. 1683. -1684. sklopljena Sveta liga (Austrija, Poljska i Mletaka Republika) studeni 1683. osloboena cijela sjeverna Dalmacija, osim Knina i Sinja (bez pomoi Mleana) - meu borcima najvie se isticao Stojan Jankovi Mleani ele uvui Crnogorce u zajedniku borbu protiv Turaka, C. ne pristaju

Crnogorce napao skadarski paa, Mleani alju pomo pod vodstvom Baje Nikolia-Pivljanina, paa ih pobijedio na Vrtijeljci (Bajo poginuo)

estoke borbe i u Ugarskoj

1684. Austrijanci privremeno prodrli do Budima

1684. izbija ustanak u Slavoniji na elu fra. Luka Ibriimovi iz Poege u jesen osvojena Virovitica (vano tursko uporite u Slavoniji)

1686. Austrijanci zauzeli Peuj, Segedin i Budim

skupina banatskih Srba pod vodstvom Novaka Petrovia- preli na podruje koje su zauzeli Austrijanci muslimansko stanovnitvo u strahu - povlai se duboko u unutranjost (uglavnom na teritorij Bosanskog paaluka) 1686. Mleani uz pomo domaih odreda osvojili Sinj

listopad, 1687. osvojen Herceg Novi (vana tvrava na ulazu u Boku Kotorsku)- pojaane hajduke akcije u blizini Dubrovake Republike 1687. osvojeni Osijek, Vukovar i akovo

1688. osloboen Srijem i Beograd (6.rujna), u Bosni osvojen Zvornik

1689. austrijski odredi poeli prodirati u unutranjost Srbije

1689. Franc. objavili rat Austrijancima za zapovjednika austrijskih snaga imenovan Ljudevit Badenski, zadatak da prodre u pravcu Jadranskog mora (uglavnom uspio)

1688. uspostavljena ua suradnja Mleana i Crnogoraca, Crnogorci na zboru u Gradcu zbacili vlast turskog sultana-uspostavljen mletaki guverner i vojnika posada na Cetinju 1689. Austrijanci zauzimaju Ni, Ljudevit Badenski se odvaja s jednim dijelom vojske u pravcu Vidina(zauzeo ga) , a drugi pod vodstvom E.S. Piccolominija prema Jadranu (doao do Kosova, pridruuju mu se Srbi i Arbanasi, dolazi do Skoplja 26.10., povlai se u Pritinu i zauzima Prizren) 1689. Turci pokuali osvojiti Poegu - 12.03. Luka Ibriimovi obranio grad

1689. osloboena Lika i Krbava- voa Marko Mesi2. Karpoev ustanak 1689. austrijska vojska niz Moravu ide perema J

U SI Makedoniji izbija ustanak pod Karpoem, buna izbila i u Morihovskoj nahiji Teko stanje u Makedoniji, Turci vre nasilje- Jegen-paa 1686. odmetnuo se od sultana, zbog tekog stanja skopski nadbiskup se sklonio u Pritinu, pravoslavni mitropolit trai zatitu Moskve

Car Leopold dao Karpou naslov kneza, uvrstio se u Kumanovu

Austrijanci postupaju loe s makedonskim narodom

Nakon poraza od Austrijanaca Turci se organizirali i krenuli s napadom u dva pravca 1.) s J dolinom Vardara (Halil-paa) 2.) iz Sofije (Mustafa-paa uprili) Turci osvajaju Kumanovo, uhvatili Krpoa- kod mosta u Skoplju nabili ga na kolac, isjekli ga i bacili u Vardar

Turci zauzimaju Tetovo Slom austrijskih snaga na podruju Srbije, povlaenje Austrijanaca

3. Seoba Srba

Povlaenjem Austrijanaca prema S iz Makedonije i J Srbije - povlai se i domae stanovnitvo (strah od turske osvete) Povlaenje Aust.- Prizren-Pritina Ni

Narod je krenuo pod vodstvom Arsenija III: Crnojevia (Austrijanci nagovaraju narod da se povue) Narod vjerovao da e se vratiti na stara podruja Na ispranjeni prostor naseljene su velike skupine muslimana Arbanasa (izmijenjen etniki sastav Stare Srbije i Makedonije) Aust. ele ubaciti u borbu to vei br. Srba- 1690. Leopold I. proglasom obeao posebne povlastice (Srbi mu se pridruili u borbi) 18.09. 1690. predaja austrijske posade kod Nia

Turci osvojili Smederevo i Beograd (28.10.)

Padom Beograda iseljenici gube nadu da e se vratiti pa se preseljavaju izmeu Tise i Dunava, u Slavoniju i Baranju, a na S do Baje, Budima, Sentandreje i Komorana, neki ak otili u S Ugarsku

Povlaenjem Aust. s Balkana jaa utjecaj Mleana na tom podruju

4. ore Brankovi

roen 1645. u Jenopolju, suraivao s Austr. (1673. potajno stupio u vezu s aust. poslanikom i odao tajne iz pregovora Porte s maarskim emigrantima) nada se da je potomak despotske porodice Brankovia- Lepoold ga kao potomka despota imenuje barunom Ugarske

Na osloboenom teritoriju od Turaka eli uspostavljanje SLOBODNE ILIRSKE KRALJEVINE na ijem bi elu bio on- car ne pristaje Poziva na ustanak narode istone i sjeverne Ilirije, Trakije i Mezije i ostalih zemalja, potpisao se kao ore II, nazvao se nasljednim despotom Gornje i Donje Mezije, velikim knezom Svetog Rimskog Carstva, gospodarom Svetosavskog dukata, Crne Gore, Hercegovine, direktorom svemira :P hahaha itd.

Arsenije III. ga priznaje za potomka starih srpskih vladara

Ljudevit Badenski odluio ga ukloniti -> Brankovi istupao samostalno i pretendirao na zemlje koje je aust. vojska oslobaala - pozvan u tabor Badenskog u Kladovo, uhvaen poslan u zatvor u Srbiju, nakon toga odveden u Be, 1771. umro u ekoj

1691. na velikom skupu u Budimu srpski glavari izabrali ora za srpskog despota, trae da ga car oslobodi, car ga ne puta na slobodu, a za njegovog zamjenika postavlja Jovana Monasterliju iz Komorana

Protiv Brankovievih pretenzija na starjeinstvo nad Srbima istupio je patrijarh Arsenije III. (trai svjetovnu vlast za sebe) - 1691. car priznao Arsenija III. za svjetovnog poglavicu Srba (manje opasan od Brankovia)

Brankovi dao Srbima u Austriji prvi politiki program -> prvi formulirao osnovne zahtjeve u borbi za postizanje politike autonomije i ouvanje vjerske slobode ( tj. ouvanje narodnosti) Na kasnije generacije Srba utjecao preko svojih Slaveno-serbskih hronika- 5 knjiga na preko 2000 str. (pokuao je prikazati povijest od stvaranja svijeta do pojave Slavena, poslije je nastavio s povijesti J. Slavena, prvenstveno Srba- cijelo djelo ima svrhu da pokae kako je on potomak dinastije Brankovia, slavne dinastije Nemanjia- puno izmiljenih dijelova ha ha ha)- najvie utjecao na Jovana Rajia 5. Karlovaki mir

1691. Ausrt. skupljaju protutursku vojsku oko Osijeka - Turci se nakon osvajanja Beograda ele prebaciti u Srijem

-19.08.1691. sukob austrijske i turske vojske kod Slankamena (Srijem)- Turci doivjeli poraz (zapovjednik veliki vezir Mustafa uprili poginuo), u toj bitci sudjelovali i odredi Srba na elu s Jovanom Monasterlijom

zapovjednik Lj. Badenski odustaje od osvajanja Beograda

1695. sultanom postaje Mustafa II. (ratoboran), Osmanlije pod zapovjednitvom sultana potuku aust. Generala Veteranija kod Lugoa

11.09. 1697. velika austrijska pobjeda kod Sente- Austrijance predvodi Eugen Savojski, unitio tursku vojsku pod zapovjednitvom velikog vezira Mehmed Elmas-pae (poginuo)

06.10.1697. Eugen kree iz Osijeka s preko 6000 vojnika u prema centralnoj Bosni (prelaze Svu kod Broda- zauzima Doboj i Maglaj (16. i 17. 10)- opkolio Vranduk-pali Sarajevo), 25. 10. poeo se povlaiti studeni 1698.- mirovni pregovori zapoeli u Karlovcima

26.01. potpisan mirovni ugovor s Austrijom

07.02. potpisan mirovni ugovor s Mletakom Republikom

odredbe: svatko neka zadri ono to je u trenutku potpisivanja ugovora drao. Austrija dobila itavu Ugarsku osim Banata, Slavoniju i Srijem do linije povuene od ua Tise do ua Bosuta, a granica Bosanskog paaluka ide uglavnom dananjom granicom Bosne, Mletaka Republika zadrala Peloponez, u Dalmaciji teritorij do linije Knin-Vrlika-Sinj- Zadvarje-Vrgorac- Gabela na Neretvi

Mleani se bez potpore Austrijanaca moraju povui s prostora Hercegovine (zadrali samo Herceg Novi i uski okolni pojas Boke Kotorske) Dubrovani dali Turcima izlaz na more u Neumu-Kleku i Sutorini

XXXVII. poglavlje

Austrijsko-turski ratovi u prvoj polovini 18.stoljea

1. Ratovanje 1716.-18. Poarevaki mir

1710. izbio rat izmeu Turske i Rusije, car Petar Veliki pozvao Crnogorce i Hercegovce da mu se pridrue - oni podigli ustanak (Mleani i Dubrovani se suprotstavljaju - sprijeeno da se ustanak u Hercegovini proiri, poloaj ustanka u Crnoj Gori znatno otean) U srpnju 1711. zbog neuspjeha na rijeci Prutu ruski car potpisuje nepovoljan mir, Crnogorci nastavljaju borbe i dalje, vladika Danilo i skupina boraca se sklanja u Hercegovinu (preli preko mletakog teritorija), Turska trai izruenje, Mleani ne pristaju-rat s Mleanima (O.C. eli vratiti Peloponez i dio Dalmacije-izgubljeni Karlovakim mirom)

10.12. 1714. O.C. objavilo rat Mleanima (povod-neizruenje crnogorskih izbjeglica) Tijekom 1715. rat se vodi u Grkoj i Dalmaciji

Austrija i Rusija iscrpljene prijanjim ratovima, ali Austrija ulazi u rat na strani Mleana 1716. Engleskoj i Nizozemskoj nije u interesu rat zbog trgovine

Austrijska vojska pod zapovjednitvom Eugena Savojskog, a turska pod velikim vezirom Domad Ali-paom 05.08.1716. velika bitka kod Petrovaradina- poraena glavnina turske vojske, Austrijanci napadaju Banat ( 2 mjeseca opsjedali Temivar-zauzeli posljednju veliku tursku tvravu na podruju Ugarske) Druga vojska pod zapovjednitvom Ivana Drakovia (banskog namjesnika u Hrvatskoj) zauzima Jasenovac, Dubicu i Kostajnicu, nisu uspjeli osvojiti bac Mleani osvajaju Krf

u ratu sudjeluju, papinski, panjolski, toskanski i enovski ratni brodovi

1717. austrijska vojska osvaja Beograd (glavnina vojske se okupila kod Paneva-prelazi Dunav-osvaja Beograd), E. Savojski potukao glavninu turske vojske pod zapovjednitvom Hali-pae - predala beogradska posada

Nako pada Beograda kao turska uporita ostaju abac (osvojen odmah nakon Beograda) i Zvornik (osvojen 1718.)

1717. akcije na Jadranskom primorju-Mleani + domai borci osvajaju Imotski, prodiru do Mostara

Nakon pada Beograda odluka o primirju

Od 1714.-1717 Sardinija pripadala Austriji panjolske pretenzije na austrijske posjede u Italiji

Ratni pregovori su se vodili uz posredovanje Engleza od 5. lipnja do 12. srpnja 1718. u atorima ispred Poarevca- odreeno da svaka zaraena strana zadri to je osvojila- mirovni ugovor sveano potpisan 21. lipnja na istom mjestu mirovnim ugovorom Austrija se iri na Balkan (aak)- dobila pojas juno od Save, JI dio Srijema, gotovo itavu sjevernu Srbiju, Banat i Malu Vlaku (karlovakim mirom postala gospodar Podunavlja, Poarevakim odluujua sila u rjeavanju tzv. Istonog pitanja), Austrija sklopila 1. trgovinski ugovor s Turskom Venecija izgubila cijelu Moreju, posljednja mala uporita na Kreti i Gabelu (Neretva), dobitak u Dalmaciji

2. Potiskivanje Austrije s Balkana. Beogradski mir 1739.

1733. u Poljskoj smrt kralja Augusta Jakog -> rat za poljsko nasljee 1733-35 (upletene velike sile) > Austrija loe stoji (oduzete su joj Sicilija, Napuljska Kraljevina i manji dio Lombardije, ali dobiva Parmu, Piacenzu i Toscanu)-> istovremeno se Rusija sprema za rat protiv Turske- 1735. napada Tursku, time prestaje rat za poljsko nasljee-> na kraju rata Rusi zadrali samo Azov Izbijanjem rusko- turskog rata -Austrija u tekom poloaju (iscrpljena ratovima)- ratoborna politika dvora- ulazi u rat kao Ruska saveznica zbog svojih ciljeva na Balkanu (06.08. 1736. utvrdile plan)- Austrija pregovara sa srpskim patrijarhom Arsenijem IV. akabentom, skopskim nadbiskupom Mihajlom Sumom i Ohridskim arhiepiskopom Joasefom-poziv na ustanak- najuspjeniji pregovori s Arsenijem - > zakljuak u Beogradu 08.03. 1737. (narodni predstavnici se obvezali da e napasti Turke im se pojavi austrijska vojska) Turci se spremaju za obranu Karlo VI. proglas kranima Turske 15.06. (poziv na ustanak obeao im slobodu vjere i zatitu+ posebne povlastice sudionicima u borbama)- u Niu 14.07. slubena objava rata Turcima- u Srbiji glavnina austrijske vojske prodire dolinom Morave-Ni (predaja 28.07.)- Novi Pazar- Pirot-prema Sofiji Preokret na bosanskom bojitu (utjecaj na stanje u Srbiji)- Austrijanci ne uspijevaju osvojiti Banja Luku (porazio ih bosanski vezir Ali-paa Heimoglu, 04.08.)- Austrijanci se povlae preko Save

Pod turskim pritiskom Austrijanci naputaju Novi Pazar, s njima se povlae srpski odredi (Stania Markovi i Atanasije Rakovi + patrijarh Arsenije)

Aust. 02.10. osvajaju Uice (ostavljaju svoju posadu), vojni odredi iz JZ Srbije se povlae u abac + nekoliko tisua Klimenata i Srba- naselili se u Srijemu

Potkraj 1737. Turci vratili izgubljena podruja (borbenost i organiziranost te odsutnost E. Savojskog)

trae Bosnu i Srbiju, Austrijanci nastoje zadrati Beograd i dio teritorija juno od Save i Dunava (morali popustiti) - > 23.07. 1739. iznenadna i neodluna bitka kod Grocke (kod Beograda)- Austrija potuena 01.09. 1739. mir u Beogradu - > Austrijanci izgubili sve to su stekli Poarevakim mirom u Srbiji, Vlakoj i Bosni (osim grada Furjana na hrvatskoj granici ) propale sve ideje bekog dvora da se austrijska vlast proiri na itav Balkanski poluotok austrijske JI granice prema Turskoj ne mijenjaju se do aneksije BiH (1908.) Francuska posrednik pri sklapanju mira

XXXVIII. POGLAVLJE

SEOBE I ETNIKE PROMJENE U JUGOSLAVENSKIM POKRAJINAMA

OD XV. DO PO. XIX. ST.

dolaskom Turaka etnike promjene uzrokuju politiki i/ili privredni imbenici (od 14-19.st.) politiki: turski nain ratovanja (14-17st.-etniko seljenje naroda kakvo se ne pamti od doseljenja J Slavena)

seoba srpskog naroda (15. i 16.) prelazi granice Srbije (Vojvodina)

Makedonija (14. i 15.st)- naseljavanje Juruka, u Skoplje dovode svoje stanovnitvo

Albanija (15.) june i srdnje oblasti opustoene, naseljavaju arbanaki stoari

U 16.st. raseljena Bosanska Krajina, Lika i sjeverna Dalmacija, opustoena Slavonija- kolonisti koji naseljavaju ta podruja kreu se od JI->SZ

15. i 16. st.-O. C. vodi smiljenu politiku kolonizacije, naseljavaju stoare iz dinarske oblasti (privredni karakter-seoba stoara iz dinarskih krajeva -> ravnice Save i Dunava) 30-ih god. 16. st. naseljavanje vlakih stoara u pograninim krajevima Slovenije i Hrvatske (izmeu Drave i Jadrana)

Od 16-17. st. na granicama Venecije, Austrije i Turske turska krajina (muslimansko stanovnitvo) Hajduija i uskoci utjeu na etnika pomicanja

Za vrijeme turskih nadiranja u Europu val seoba ide od J->S, a od velikog Bekog rata obrnuto (povlaenje muslimana iz Ugarske, Slavonije, Like i Dalmacije, najvie ih se zadralo u Bosni, a ostali sele preko Srbije, Mkedonije u Bugarsku i oblasti oko Egejskog mora) 1690.-povlaenje austrijske vojske-povlaenje naroda iz sjeverne Makeodnije, Kosova i Metohije i dananje Srbije u junu Ugarsku i dalje do Budima i Sentandreje

Poslije pohoda E. Savojskog 1697. na Sarajevo Slavoniju, Baku i Baranju koloniziraju Bunjevci i okci U 17. i 18. st. etnike promjene na jugu Mkedonije i Stare Srbije arbanaki stoari naseljavaju Kosovo i Metohiju, naputene od Srba

U 18. st. poveane muslimanskog stanovnitva na srpskom i makedonskom podruju U 18. st Austrija provodi smiljenu politiku kolonizacije- Nijemci, Maari, Rumunji, Slovaci, Rusini naseljava na podruje Bake, Banata, Srijema i dijelova Slavonije- etnika arolikost kakvu nije imala ni jedna zemlja u Europi u 19.st (melioracijski radovi)

Kuga- dolazak novih stanovnika, nerodica i glad Seoba gradskog stanovnitva-balkanski trgovci (od 15-18.st) Posljedice: novi raspored naroda, utjecaj na privredu, kulturni i politiki razvitak

Najvee raseljavanje je kod Srba- pomicanje etnikog sredita iz stare Rake, Kosova i Metohije prema sjeveru u Moravsku Srbiju-Srpski narod prelazi Svu i Dunav, naseljavanje Vojvodine, Bosansku Krajinu, Liku, Baniju, sjevernu Dalmaciju i dio Slavonije =>strane posljedice u 20.st

Mijeanje dijalekata, drutvene promjene- kulturna i nacionalna previranja

I. JUGOSLAVENSKE ZEMLJE POD HABSBURKOM VLAU U VRIJEME APSOLUTIZMA

XLII. poglavlje

Vojvodina i Srbi u Ugarskoj

a) Kolonizacija i privredni razvitak Vojvodine

1. Seoba Srba u Ugarskoj 1690.

bitka kod Kaanika (1690.)- preokret u ratu-Turci porazili Austrijance-osveta domaem stanovnitvu - narod bjei (Arsenije III.)-strana odmazda Turaka u Pritini, dolazak naroda i ekanje kod Beograda

Leopold I. daje obeanja da doe do pobune kranskih naroda pod turskom vlau

visoka srpska hijerarhija trai jedino crkvena autonomna prava-utjecaj na svjetovne poslove

gradsko stanovnitvo-obnavljanje srpske drave (politika autonomija)- u vezi s tim zahtjeva se izrazita vojnika organizacija (obrana od pritiska ugarskih feudalaca) 6. travnja 1690. Leopold I. alje proglas iptarima i Srbima-poziv na ustanak (obeao: priznavanje starih povlastica i slobodu vjere, izbor vojvode, oprost svakog javnog tereta, slobodan posjed onoga to oduzmu Turcima) 18.06. 1690. zbor u Beogradu-poslali jenopoljskog vladiku Isaija akovia u Be- Leopold 21.08.1690. izdaje privilegije Srbima sloboda vjere, upotreba starog kalendara, pravo izbora arhiepiskopa (slobodno upravljanje crkvom)- priznato jedinstvo srpskog naroda u habsburkim zemljama (patrijarhu priznata vlast nad cjelokupnim srpskim narodom-crkva uvar srpskog narodnog jedinstva) Izbjeglice sele u Baku i Baranju- veina dola do Budima, Sentandreje i Komaroma (nastanio se Arsenije III) - > poveanje Srpskog stanovnitva u Ugarskoj2. Borbe za privilegije

poslije preseljenja u Ugarsku Srbi u vrlo tekom poloaju- ugarski stalei ne ele priznati Srbima povlaten poloaj (ele ih kao kmetove- trae 1/10)

U Beu je grof ore Brankovi-pomae u sastavljanju narodnih zahtjeva

U Budimu 1691. srpski glavari proglasili Brankovia despotom (u zatoenitvu) izabrali podvojvodu Jovana Monasterlija (nema poboljanja poloaja)

Obnova srpske drave preko . Brankovia

Nove privilegije 20.08. 1691.- uglavnom potvrene stare privilegije , mitropolit- vjerski i svjetovni poslovi - > pobijedila crkvena linija nad irom Brankovievom koncepcijom -> hijerarhija poboljala svoj poloaj, narod nita

Turski napadi u Slavoniji- ideja preseljenja Srba iz Ugarske u Slavoniju

General Heisler predlae:

a) oslobaanje Srba od poreza za vrijeme rata- formiranje srpskih eta u austrijskoj vojskib) naseljavanje zemljoradnika izmeu Dunava i Tise 1695. nove privilegije potvrene sve ranije privilegije (potvruje dekrete M. Korvina i Vladislava II.-Srbi osloboeni plaanja desetine)

1699. Karlovaka mitropolija izdvojena iz Peke patrijarije (do 1766. smatra ju svojom maticom) podijeljena na eparhije, obuhvaa sve Srbe u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji 3. Promjene u ekonomskom, drutvenom i politikom poloaju Srba poslije Karlovakog mira

1702./3. Potisko-pomorika vojna krajina- pod zapovjednitvom carskih generala, ali i oblik narodne samouprave (osnova autonomije Srba u Ugarskoj) Srbi graani (slobodni)- osnivaju srpske opine ( najuglednije santandrejska i budimska)- vodi borbu za izdvajanje posebnog teritorija pod vodstvom vojvode, ne ele teokratsku vladavinu kleta Seobom 1690. u Ugarsku prelazi ekonomski najnapredniji dio srpskog naroda obrtnici i trgovci organizirani u esnafe i rufete

Malobrojno srpsko plemstvo uiva povlastice, najvee povlastice ima srpska hijerarhija (sveenstvo)- vodstvo u narodnoj borbi

Dio Srba u Baranji i Srijemu potpao pod vlast obnovljenih upanija, kao paor (kmet) obrauje spahijski zemlju-vlast zaboravlja privilegije- povratak u Tursku

1703. Rakoczyjev ustanak -> Srbi na carskoj strani - 1706. Josip I. obnova povlastica

1706. smrt Arsenija III. -> 1708. prvi srpski narodno-crkveni sabor u Kruedolu, za arhiepiskopa izabran Isaija akovi vano jer:b) pravo izbora mitropolita

b) pravo sazivanja sabora sabori najvaniji temelj autonomije Srba u Ugarskoj4. Organiziranje upanija i Vojne Krajine

jaanjem centralne vlasti u 18. st. slabi znaenje upanija grof Pavle Szechenyi -prvi veliki upan Bake upanije (tri sreza: baki, somborski i bajski)

Bodroka upanija (1724. pripala Bakoj), ongradska upanija (oko Sente sjeverna Baka) Oko 1700. upanije pripadaju komori

Srpsko stanovnitvo se ne eli podinjavati upanijama- pobune - > proirenje Vojne Krajine (Posavsko -podunavska i Potisko- pomorika 1702., Petrovaradinski anac osnovan 1694.) upanijske vlasti nemaju jurisdikciju na krajini pa ne mogu ubirati porez-1702.

Kasnije odlueno da e Srbi koji stanuj u upanijama imati vlastite knezove i oborknezove Krajinici (dobivali zemlju kao vojno leno bez podavanja) podijeljeni na 4 grupe:

1. policajci, mogu se upotrijebiti u ratovima

2. oni koji straare samo u unutranjosti kao ardaklije+ protiv hajduka

3. emeriti- islueni vojnici

4. posebna grupa egzempta- nesposobni za vojnu vjebu

policija u vojnom smislu podreena vojnom zapovjednitvu, u administrativnom-provincijalu, komori

Segedin- sredite Potiske krajine

Arad- sredire Pomorike krajine5. Rkoczy i Srbi maarski magnati Thokoly i Rakocziy

1703. Franjo II. Rakoczy-borba protiv bekog apsolutizma (plemstvo+ seljatvo) I car i Rakoczy ele pridobiti Srbe Bercsenyi (najutjecajniji iza Rakoczyja)- htio ponuditi Srbima despotsko dostojanstvo U Bakoj ih poziva Bottyan 1704. protiv cara Veina Srba se borila na strani dvora 1711. zavreni nemiri izmeu kuruca i Srba Baka i Baranja-popaljene, unitene, poteen Banat (pod Turcima) Srbi najvie pate od maarskog plemstva- glavni uzrok opredjeljenja dvoru (srpsko- maarska mrnja) Poarevakim mirom 1718. osloboen Banat, do 1779 pod Dvorskom komorom kao Temivarski Banat- stavljen pod vojnu i komorsku upravu (za uprave grofa Mercyja 1720-34 podijeljen na 13 distrikata i 6 vojnih jedinica) Banat srpski i rumunjski dio Baka i Srijem- u to vrijem gotovo srpsko-hrvatski krajevi Srba je bilo u Maloj Vlakoj i Hrvatskoj, Krajini, u Aradskoj i Bekakoj upaniji6. Veliki posjed. Commissio neoacquistica

1690. poela s radom komisija za konfiskaciju velikakih imanja Stare plemike obitelji ne mogu pismeno dokazati svoje vlasnitvo -> dvor dijeli posjede (golemi posjedi Zrinskih, Frankopana, Thokolyja i Rakoczyja) svojim privrenicima

Novi posjednici; Eszterhazy (baranjski posjednik), Eugen Savojski (Belje), Schonborn (Zemun), Odescalchi (Ilok), Altan, Drakovi, Pejaevi, Kufstein i Elz (Vukovar) , od starih Erdodi, Batthyany (baranjski posjedi), Karoly

Hrvatsko-bunjevake porodice u Bakoj: Ltinovii, Vojnii, Pejaevii .

Baka uglavnom pripada komori

Banat - do 1780. komorski posjed

7. Stanje poljoprivrede. Agrarni odnosi.

oko 1711-18- Vojvodina tvrda, stepska zemlja, pustara ili movara, slabo naseljena movarna Baka, Srijem, a posebno Banat

Srbi, Hrvati i Rumunji-nomadsko stoarstvo

Kue zemunice, robno-novana privreda, Seljak u tekom poloaju plaa crkvena podavanja u obliku dimnice-> odlaze u hajduke Komora najvei vlastelin u Vojvodini

Kontraktualisti- seljaci koji su slobodno sklapali ugovore s vlastelinom Obvezno davanje mita nazvanog diskrecija 1727. buna u Dunavskoj Krajini

Nasilno pokatolienje protestanata i pravoslavaca

8. Unapreenje poljoprivrede i kolonizacije

u 18. st. izrazito se uzdigao Banat

Vojvodina 30-ih napreduje, uskoro jedno od najnaprednijih agrarnih i rudarskih podruja- prvi melioracijski radovi (general Mercy regulira rijeku Begej) 1740-ih nizozemski strunjak Freemaut-isuivanje movara u junom Banatu-kopanje kanala Brzave, u Baranji prvi kanal Karaica (kraj 18. st.) U Banatu- plantae industrijskih biljaka (lan, konoplja, dud, indigo (biljka za boju), ria, biljke za pivo, vino ulje..), umska poljoprivreda u planinskom dijelu Banata

Radovi nametnuli potrebu kolonizacije - > osim Srba i Bunjevaca u 17. i 18. st. naseljavaju se i Nijemci (dolaze i panjolci, Talijani, Francuzi- ponijemili se) Banat koloniziraju Nijemci-kanjenici Osnivanje njemakih gradova- Bela Crkva

1781. patent o vjerskoj toleranciji, do tada se ne primaju protestanti u Banat- doseljavanje Slovaka U 18. st. Rusine naseljava komora u Krstur i Kucuru Maari oko 1740 naseljavaju Vojvodinu

Unutranje migracije

9. Seljaki pokreti kurucki pokreti poetkom 18. st. (surauju kmetovi, hajduci i plemstvo protiv dvora), kasnije suradnja plemstva i dvora protiv seljaka

Hajduija Srbi, Rumunji, Maari - divani (ilegalni sastanci hajduka) Slovaci, Rusini i Nijemci ne sudjeluju u hajduiji- uvjeti ivota su im povoljniji

Vlast od bivih hajduka osniva plajake ete- pandure koji su kretali u potjeru za hajducima Od Poarevakog mira esti seljaki ustanci najpoznatiji 1735. Pera Jovanovi Segedinac- krajiki kapetan (30 god ranije sudjelovao u borbi protiv kuruca, sad postao kuruc)- ostali graniari na strani dvora

Ustanici pod vodstvom Sebestyena i Szilassija (ubijeni) Uloga klera- mitropolit Vientije Jovanovi nije izdao Peru, baki episkop Visarion Pavlovi- borba protiv unije Ustanci doveli do urbara 1737. i osnivanja nove krajine 1745.

1738-39 ustanak banatskih pastira pod vodstvom rumunjskih hajduka-gnijezdo u erdapskoj klisuri- Turci podravaju ustanak-ustanak uguili srpski krajinici pod vodstvom Stanie Markovia10. Slavonski urbar i nova Srijemska Krajina

Karlo III. poslije prvih seljakih pokreta 1737. poslao komisiju da izvidi opravdanost seljakih albi i zahtjeva, do novog urbara dolo samo u Slavoniji (vrenje najjae, opasnost od Turaka najakutnija)-taj urbar nikada nije stupio na snagu Reorganizacije provincijala i krajine (na to utjecale pobune): Petrovaradinski anac ustupljen Bakoj upaniji U Slavoniji organizirane 3 upanije (Srijemska dobila vlastelinstva Nutar, Vukovar, Ilok, Neradin, Rumu, Zemu Organiziran Petrovaradinski regiment11. Suzivanje autonomnih prava srpskog naroda.

Poloaj srpskog seljatva pogoran-prekomjerno kuluenje

1723. ugarski sabor proglasio Srbe kmetovima ugarske gospode, zakonski l. 27 (suradnja dvora i plemia) Velika podavanja crkvi- velik broj kaluera- hijerarhija ivi raskono-udaljavanje od naroda-teret narodne borbe sve vie pada na graanstvo Zauzimanjem graana sabor odbio zahtjev da Srbi u Srbiji budu odvojeni u posebnoj Beogradskoj mitropoliji od Srba u Karlovakoj mitropoliji ouvanje jedinstva Nakon smrti Vientija Popovia narodni sabor 1726. izabrao Mojsija Petrovia i za beogradskog i za karlovakog mitropolita Dvor ne pristaje na ujedinjenje mitropolija potvruje Mojsija samo za administratora Beogradske mitropolije Pod izgovorom da povlastice nije potvrdio Ratni savjet (nadlean za novodobivene zemlje) kralj 1727. i 1729. izdaje reskripte povlastice znatno smanjene- mitropolitu oduzeta svjetovna vlast i kaducitet (za svjetovnjake) Poslije pobune u Srijemu, Bakoj i Bekeu, poslije akcije Visariona Pavlovia i ustanka Petra Segedinca car potvrdio povlastice u starom obliku 1745. Marija Terezija Ilirska dvorska komisija (slui za voenje srpskih poslova) > 1747. pretvorena u Ilirsku dvorsku deputaciju (zadatak-stvaranje stalnog sistema za upravljanje crkvenim i narodnim ivotom Srba)- to je dvorska, a ne srpska samoupravna ustanova

1714. sabor- poslije smrti Arsenija IV. akabente izabran Pavle Nenadovi 1764. osnovan ajkaki bataljon mali br. srpskih sela izuzet iz upanijske vlasti 1749. razvojaena Potisko-pomorika vojna krajina 1751/52 mnogo Srba iselilo u Rusiju

Osnivanje beejskog (1751) i kikindskog distrikta (1774) pod upravo srpskih magistrata imaju znatnu ekonomsku, sudsku i politiku samoupravu (obuhvaaju manji dio Srba, veina odselila u juni Banat, Vojnu krajinu ili je pod upanijskom upravom) Cariin Dekret (1752) ni Zatitni patent (1753) ne mogu primiriti Srbe

12. Ukidanje Potisko-pomorike krajine

1751. u Banatu izdvojeni vojni od civilnih poslova ajkaka 1763/ 64. ustupljena vojnim vlastima na upravljanje od krajinika reformirane Pomorike krajine- osnovana (1746-47) zemaljska pokrajinska policija, od 1757-55 zemaljski bataljon razmiljalo se o premjetanju dunavske flote iz Komaroma u akaku

13. Kultura u prvoj polovici XVIII. st.

Nema vee kulturi u Vojvodini po. 18.st

stanuju u zemunicama ili kolibama, polunomadsko stoarstvo i hajduija srpska crkva jedina organizacija koja okuplja pravoslavne Srbe i Rumunje najkulturniji slojevi graanstvo i plemstvo u kolama se ui itanje, pisanje, crkveno pjevanje, vjeronauk, tek kasnije raunanje 1726. osnovana srednja kola bogoslovije u Karlovcima-pod rukovodstvom Rusa Maksima Suvorova - > 1736. Vientije Jovanovi dovodi Emanuela Kozainskog kao rukovoditelja 1750. Pavao Nenadovi osniva klerikalni fond za izdravanje kola prilozima crkvenih i narodnih krugova, osnovao bogoslovnu kolu u Karlovcima (1749-1769.) U Vojvodini prva katolika latinska kola osnovana 1747. u Subotici (uprava franjevaca)

Od 1718-1720. trivijalna kola u Temivaru prva njemaka kola u Banatu tampanje crkvenih ili kolskih knjiga obavlja se u Rimniku, a za unijate u Trnovi 1770. osnovana samostalna rumunjska episkopija (prije bili pod jurisdikcijom karlovake mitropolije)

Pisci su nekadanji kalueri iz manastira Rae prozvani Raani

ore Brankovi Hronike (prva srpska historija)

Slikarstvo prvenstveno crkveno-ikonografsko

b) Jaanje srpskog graanstva i njegove politike ideje

1. Ureenje i vlast 1764. preureenje Vojvodine

Od 1764-1790 ne saziva se ugarski sabor, ugarske poslove vodi novi dravni savjet

Srpski poslovi preko Ilirske dvorske deputacije (iz Bea)

U Bakoj, Baranji i Srijemu postoje upanije, Banat je 1779. predan Ugarskoj utjelovljen u 3 upanije (Terentalsku, Tamiku i Kraovsko-severinsku) upanije do reforme Josipa II.- imaju svu oblasnu izvrnu vlast + odravanje svoje skuptine, upravnu vlast , alje svoje poslanike u sabor, ubire poreze (ratni porez, kontribuciju, upanijski domai porez, domestiku i deperditu- razlika izmeu stvarnih i limitiranih cijena namirnica za vojsku), sude u urbarijalnim procesima izmeu vlastelina i kmeta u II. stupnju, dok je prvostupanjski sudac vlastelin (upanija je vlastelinska ustanova kmetovima je i na drugom stupnju sudio feudalni sud) => gospodska stolica (vlastelinski sud) Josip II. ukinuo upanije -> razlog to se Banat nije podredio upanijama do njegove smrti -> Temivarski sabor postavlja pitanje autonomije srpskog teritorija u Banatu 1790 (do tada je Banat pripadao komori ili Ratnom vijeu, osim od 1759 -1769. kad pripada kao zalog Bekoj banci (Wiener Standbank), banatom upravljala preko grofa Choteka) 1781. Josip II. dekret o Banatu Banat podreen razliitim dvorskim ustanovama, banatskim administrativnim tijelima i vojsci 1751. u Bakoj osnovan pitijski distrikt- izravno podreen komori

ajkaka oblast (izmeu Tise i Drave) 60-ih god pod vojnom jurisdikcijom prvi zapovjednik Stanisavljevi 1764. pod zapovjednitvom petrovaradinske regimenete

60- ih god. organiziranje novih pukova u Bukovini, Erdelju i Banatu

1789. organizirana kantonalna administracija postojala 13god

Stanovnici Banata ne ele ui u upanije pobuna naroda na elu episkop Putnik + ore Tiganiti Tigani ( predstavnik bogatih graana) Tigani 1774 dobio od Marije Terezije privilegij o odvajanju kikindskog distrikta od upanijske upravne vlasti

U Vojvodini - razliitih oblasti s razliitim stupnjevima podreenosti 1779. Subotica slobodan kraljevski grad, Temivar nakon inkorporacije Banata

Slobodni kraljevski gradovi: Novi Sad, Sombor, Subotica i Temivar

Pravo na komunitet: Zemun (1794), Karlovci (1753), Petrovaradin (1747-48), a poslije Mercyjeva statuta Bela Crkva (1777) i Panevo (1794)

2. Politika dvora i borba oko agrarnog pitanja

- Josip II. pod utjecajem fiziokratizma, ukidanje kmetstva- Josip Hajnoczy prvi neplemi, nekatolik na poloaju podupana Srijemske upanije3. Nova naseljavanja

nakon terezijanskih ratova - > smiljena kolonizacija komorskih pustara u Bakoj (smjetaju invalide i veterane) vlast naseljava Nijemce i Maare, privatna vlastela Maar, Slovake i Rusine arendatori pustara? Za Josipa II. plansko naseljavanje Nijemaca -> Srbi sele uglavnom u vojnu krajinu

Naseljavanja u Banatu zapoela u isto vrijeme -> naseljavanje Nijemaca i Srba, Maara, Rumunja

U naseljavanju sudjelovala i Beka banaka

4. Urbarijalno pitanje

urbarijalni odnosi jo uvijek od samovolje vlastele - > uzrok seljakih pobuna i hajduije

marija Terezija donosi 1756. urbarijalni zakon za Slavoniju (stupio na snagu 1762.), odnosi se i na Srijemsku upaniju

1767. urbar u Ugarskoj (Bakoj i Baranji), 1780. proirio se na Banat Urbari su stupili na snagu 1772

U Banatu obveze neto nie nego u Bakoj i Baranji

Izvrenje urbara ustupljeno upanijskoj izvrnoj vlasti vlasteli

Seljaki nemiri u Erdelju i Banatu (1784) - > ukidanje kmetstva (agrarno pitanje nije rijeeno)

5. Prijelaz na kapitalistiki sistem; prvobitna akumulacija

komora najvei posjednik u Vojvodini drava preuzela vodstvo u privredi protekcionizam merkantilnog pravca cilj racionalnija zemljoradnja

revolucija djeteline - uzgajanje djeteline umjesto panjaka, utjecaj na naputanje ekstenzivnog stoarstva osnivanje strunih poljoprivrednih kola, udomaivanje novih kultura

u Bakoj najznaajniji kanal izmeu Dunava i Tise

pretvaranje zemlje u majur s neogranienim vlasnitvom Revolucijom 1848. urbarijalci dobili zemlju, al ne i kontraktualisti

Na Josipa II. utjecao ustanak 1784. pod Horiom i Closcom

6. Merkantilna politika

kapitalizam je u Vojvodini prvo prodro u poljoprivredu, a kasnije u industriju

iz ovih se krajeva izvoze sirovine u Austriju i eku

iz Banata se izvozi vuna i biljke za bojanje tekstila

7. Razvitak rudarstva i industrije

u banatskim planinama eljezo i bakar

u Palanci se prela svila dalje se preraivala i u Banatu (u Temivaru)

najvea industrija u Temivaru nekoliko manufaktura i mlinova (proizvodnja papira, ciglana, barutana, velika tekstilna manufaktura)

umarska industrija, pilane

manufakture piva i rakije (Panevo)

u Veerovi manufaktura stakla

u Alibunaru plantaa salitre

sva poduzea su podvrgnuta strogim propisima komore

diu se zajmovi

8. Obrt, trgovina i promet obrt glavni oblik preraivake proizvodnje (manufaktura malo)

prodiranje kapitala u proizvodnju - > obrti u fazi raspadanja ->nesuglasice u cehovima -> osnivanje organizacija kalfi beari najamni radnici uvoz industrijska roba njemakog porijekla najvie trgovaca Srba, zatim Grka, iptara, Cincara i Makedonaca trgovci se udruuju u trgovaka drutva, monopol trgovine od Erdelja do Jadranskog mora ima Banatsko trgovako drutvo (koristi luke- Rijeku, Senj i Trst) sredite Temivar kopneni putovi loi, trgovina se slui vodenim putovima Dunav i Sava glavna vojvoanska arterija znaajni putovi. Temivar- Budim i Zemun- Budim

od 1793- 1802. prokopavanje Franzova kanala (povezao Dunav s tisom u Bakoj) -> pribliio Vojvodinu Z. Europi i uinio je itnicom Europe

9. Struktura graanskoga drutva

veina vojvoanskih magnata iz redova Nijemaca, Maara i Talijna ili Jermena (veina graanskog porijekla), ali bilo je na tim poloajima Srba i Hrvata (plemikog) glavni nositelji proizvodnog kapitala u poljoprivredi i industriji su magnati Nositelji proizvodnog nepoljoprivrednog kapitala maarski magnati i njemaki graani

Nositelji trgovakog kapitala Srbi ili Cincari

U strukturi sela osim plemia sve izrazitiji sloj ine urbarijalci-sesionalci, meu kojim ima samo nekoliko kmetova

Najnapredniji sloj seljaka ine Nijemci10. Ukidanje privilegija

Austrija 18. st. - > centralistika politika -> na udaru katolika, protestantska i pravoslavna crkva (pogodilo povlastice Srba u Vojvodini i ire autonomistike tenje Srba)

Brigom oko voenja narodnih poslova i materijalnim izdatcima najjae optereeni graani (diu prve srpske kole, izdavai srpskih knjiga, svjetovna prosvjeta i knjievnost) -> vode borbu protiv raskonog klera Vlast provodi reforme odozgo preko srpskog sabora i sinoda -> cilj podreivanje srpskog naroda i srpske crkve dravi

1770. Regulament- mitropolitu ukinuta svjetovna vlast i propisani prihodi + ukidanje nekih svetaca nezadovoljstvo naroda 1774. vladika Vidak postavo mitropolit (uz potporu dvora)

1777. pobune protiv Regulamenta i hijerarhije ( narod ih sumnjii za uniju) dvor odgovorio ukidanjem Ilirske dvorske deputacije

1768. Za Srbe u Beu otvorena tamparija Josipa Kurzbocka s monopolom tampanja srpskih knjiga (cilj kidanje rusko-srpskih veza) Reforma srpskog kolstva- 1776 kolski ustav - kole pretvorene u dravne ustanove

Konano podreivanje izvreno 1779. donesena Deklaracija (ukinuti privilegiji nema vie nikakvih srpskih politikih autonomnih prava)

Deklaracijom i kolskim ustavom Srbi imaju crkveno kolsku autonomiju, a ne politiku Izuzetan poloaj uivaju samo u gradovima i Vojnoj krajini

11. Temivarski sabor 1790. Jovan Jovanovi (episkop u Novom Sadu) radi na organiziranju narodnog ustanka (prati ga Maar Jano Klattyanyi) Leopold II. sazvao srpski sabor u Temivaru kao protuteu ugarskom saboru koji je sazvao iste godine

Na saboru formirane dvije grupe: 1. plemstvo na elu (povezano s ugarskim saborom) Sava Tekelija2. generali na elu ( povezana s dvorom i njegovim predstavnikom maralom Schmiedfeldom- zalae se za poseban autonoman teritorij u Banatu)- generali Papila i Seujac -> imali veinu na saboru, glavni zahtjev sabora o autonomiji ipak nije ostvaren 1791. sabor imatrikulirao? Inkorporaciju Banata i ugarske upanije 1791. osnovana Ilirska dvorska kancelarija na elu s grofom Franjom Balasem

12. Kulturne prilike poslije 1764.

prva polovina 18.st. kultura crkvenog karaktera

od polovice stoljea ruski utjecaj ustupa mjesto zapadnom 70-ih god. u Vojvodini se osnivaju kole (prvo u Banatu pa u Bakoj i Baranji)-1777. Ratio educationis- podjela osnovnih kola: trivijalne, glavne i normalne

U srpskim i rumunjskim osnovnim kolama predavanja na narodnom jeziku

Gimnazije u Temivaru, Subotici, Novom Sadu i Karlovcima (latinske, osim Karlovake)

Snaan utjecaj ruske prosvjete i kulture srpskoslavenski knji. jezik zamijenjen ruskoslavenskim

Prva tampana srpska knjiga kaluera Hristofora efarovia s latinskog preveo i preradio 1741 Stematografiju Pavla Rittera Vitezovia

Najznaajniji predstavnik ruskoslavenske Jovan Raji sistematski obradio itavu historiju srpskog, hrvatskog i bugarskog naroda Zaharija Stefanovi Orfelin pokree prvi srpski asopis Slaveno-serbskij magazin (objavljen 1768 u Mlecima)

80-ih i 90-ih prijelaz knjievnosti s crkvenog karaktera na svjetovni

Dositej Obradovi prvi knjievnik ija djela imaju stvarnu knj. vrijednost i stvarni zaetnik nove srpske kulture i knji. zalae se za narodni jezik Krajem 18. st. prodire novo europsko slikarstvo

CRNA GORA U BORBI ZA NEOVISNOST

Borbe protiv Turaka. Razvitak plemenskog drutva i poeci drave

1. Poetak osloboenja Crne Gore kraj 17. st. i cijelo 18. st. oslobodilaka borba (poela jo s Mleanima za vrijeme Morejskog rata), 18. st. napokon se formiraju plemena

sukob dviju razliitih religija krsta i polumjeseca

udruuju se s brdskim plemenima (najvaniji KUI) - plemena se prvo javljaju ruskom dvoru za pomo, kada nisu dobili pomo ujedinjuju se s Crnogorcima (zajednika borba za neovisnost) + neka albanska plemena ( Hoti, Kastrati, Klimeti)

18. st. teritorijalno manji opseg - 1718. Poarevaki mir (Mleanima predali 4 opine), obhvaa 5 nahija

Katunska nahija jedina slobodna nahija (sjedite cetinskog vladike)

Vladika DANILO EPEVI(zvan Petrovi) 1. organizirana borba protiv poturica(neumoljivi neprijatelj Turaka), prvi i posljednji vladika iz kue Petrovia izabran 1697., posvetio ga 1700. patrijarh Arsenije III. Crnojevi.

Turci utvrdili liniju Skadar Gacko (Spu, Nikii, Trebinje) omoguavala im brz upad na Crnogorske posjede

1710. Crna Gora staje na stranu Rusije u borbi protiv Turaka Petar Veliki ih pozvao na suradnju die im moral do BOGA. 1711. dolaze ruski emisari, pukovnik MIHAJLO MILORADOVI i kapetan IVAN LUKEVI, zajedno s Danilom organiziraju borbu.

Mleani i Dubrovani uporno pouavaju zaustaviti pokret,(blokada Crne Gore i Hercegovine), pokret slabo napreduje zbog loeg naoruanja (izostalo olovo i prah iz Hercegovine)

1712. sultan alje Ahmed pau i 20 000 vojnika da ugui Crnogorske ete, epevi i Miloradovi bjee sa 500 dua u Hercegovinu, ete se ve idue godine ponovno okupljaju

1714. bosanski vezir Numan paa uprili, krvavi pohod na Crnogorske ete, sve nahije su popaljene i opustoene Turci nisu uspjeli uhvatiti Danila koji bjei u Rusiju u potrazi za carskom pomoi, pojavlje se novi vojvoda VUKOTA VUKAINOVI koji sa 2300 vojnika bjei na mletaki teritorij. Turci trae izruenje od Mleana, ovi odbijaju, 10. 12. 1714. Porta objavljuje rat Veneciji! 1716. vraa se Danilo iz Rusije sa dukatima carskim, Austrija se ukljuila u rat, trai pomo iz Bea, no ipak na kraju sklapaju savez sa Mleanima jer su bili agresivniji u namjeri sklapanja saveza. 1717. sklopljen savez u 12 toaka, Crna Gora trai protektorat Republike.

21. srpanj 1718. Poarevaki mir - ve spomenuto gube 4 opine: Grbalj, Maini, Pobori, Brajii pripale Republici.

Vladika je ostao poglavar svih opina i nekih naselja u Boki Kotorskoj

Porastao ugled cetinjskih vladika manastir Stanjevii u Mainama, 2. sjedite isto vano kao i Cetinje.

2. Formiranje plemena u Crnoj Gori

U Crnoj Gori same ete, nema jedinstva, cijeni se eta i etovanje, a ne rad, loa organizacija

esto opjevavano u narodnim pjesmama, u etovanju se ne bira sredstvo, ete se sastoje od 10 1000 ljudi

18. Stoljee - formiranje plemenske organizacije, najvie se razvila u KATUNSKOJ nahiji, ostalo nepotpuno(kaos)

Polako e jaa plemena postajati kima i nositi ostale u borbi protiv nasilnika

Ekonomska osnova plemena : KOMUNICE (ispae,uma, lovite...) sve je zajedniko

Pleme se nije zasnivalo na krvnom srodstvu osim OZRINIA, meutim bratstvo je krvna zajednica koja se izdie iznad plemena

Problem Crnogorskog napretka: KRVNA OSVETA nije se prenosila s generacije na generaciju crkva s vladikom vri pomirdbenu ulogu, ene izuzete iz K. osvete

OSVETA materijalna pomirdbu vri kmetski sud od 24 predstavnika

Plemena su okupljenja u nahijama koje su ovom stoljeu neka vrsta plemenskog saveza

CRKVA NOSILAC IDEJE DRAVNOSTI CETINJSKA MITROPOLIJA

3. Oslonac na Rusiju

Danilo prvi Crnogorac koji je uspostavio vezu s Rusijom odluujui dogaaj za itav daljni ivot crnogorskog naroda

Poslije Danilove smrti dolazi vladika SAVA(jedini znaaj posjet RUSIJI, primila ga carica Jelisaveta, dala novanu pomo) posvetio ga patrijarh MOJSIJE RAJOVI 1719.

Ostanak vladike iz iste kue omoguit e cetinjskim vladika da istaknu pravo na prvenstvo i kasnije uspjeno oslobode i organiziraju dravnu vlast u Crnoj Gori

Sava suprotnost od oca, nesposoban, prepustio mjesto VASILIJU PETROVIU, posvetio ga patrijarh Atanasije 1750. u Beogradu

Vencija davala povlastice Crnogorcima samo da ostanu uz nju, no oni su bili svjesni tadanje politike nemoi Vencije i odravanja mira s Turcima pa se sve vie priklanjaju Rusima i Austrijancima 1736. 39. T-AR rat Crnogorci neaktivini, na poticaj patrijarha Arsenija 4. Jovanovia ukljuuju se u rat i u Hercegovini Turcima nanose teke gubitke. Vasilije bio dosta samovoljan, iao kod Marije Terezije po protektorat bez znanja crnogorskhi glavara, ali je tono uoio Crnogorske probleme, no ne snalazi se u europskoj politici, kao dijete u bordelu

1752. odlazi u Rusiju, trai tota ne dobiva nita, pie Istoriju o ernoj Gori ne utjee na sklapanje saveza, ali die moral u Crnoj Gori, istie PETROVIE

1754. Turci opet napadaju, dolaze skoro do Cetinja, Crnogorci zbog jesenjih kia uspjeli pobijediti, 1757. primirje u NIKIU, iako su pobijedili pristaju na plaanje haraa, Vasilije pobjegao u Rijeku, izostala pomo EU sila Rusi alju pukovnika Pukova da napie opiran izvjetaj o Crnoj Gori 1759

Vasilije pri treem posjetu Rusiji umire, 1766., sa svojim brojnim pokuajima sklapanja saveza s Rusijom konano je udaljio Crnu Goru od Mleana. Rusi su slali materijalnu i moralnu podrku CETINJSKOM manastiru to je omoguilo njihov veliki utjecaju Boki Kotorskoj praznik PETROVDAN

Cetinjska eparhija ulazi u sastav Peke patrijarije, patrijarhe birao crnogorski zbor, Peka samo potvrivala 1766. srpska crkva je podreena Vaseljenskoj patrijariji u Carigradu CETINJSKA MITROPOLIJA postaje samostalna4. Organiziranje prve vlasti

pojavljuje se lani car epan Mali, proglaen za ruskog cara

od Danila do epana malog etovanja doseu vrhunac u crnogorskoj povijesti

u narodu se vjerovalo da e se uspostaviti srpsko carstvo nemanjike tradicije

vjerovanje da PETAR III. nije mrtav

grupa ljudi imenuje epana Malog za cara 1766. kada se doznalo da je varalica sukobio se sa Savom i zatvorio ga. ; pomagao ga posljednji srpski patrijarh Vasilije Brki zanosio je ljude, idol!

Katarina II. Poslala ovjeka da protjera tog lanjaka

1768. porta na elu s Osman paom iz Niia zauzima Maine, Pobore i Brajie - epan Mali nestaje.

1768. poinje Tursko Ruski rat Katarina II. eli pomo makar sada i tog epana, nita od toga.

1773. epan Mali konano zaklan, zaklao ga sluga GRK, podmitio ga skadarski paa

On je obuzdao krvnu osvetu! Otro kanjavao ubojstva.

Imao postrojbe od 10 do 50 ljudi za zatitu linosti, prve oruane postrojbe u Crnoj Gori nezavisne od plemena!!

1772. u Crnu Goru stie Savi Barjanovi, ruski podoficir, naredio da se u Crnoj Gori uspostave oruani organi nastaje prvi slubeni odred vrenja javne vlasti, nakon epanove smrti te vlasti je nestalo. Vaan je epan

5. Od epana do bitke na Krusima

na vodeu ulogu u dravi izbija guvernadur Jovan Radonji suradnju ponovno odbijaju Austrija i Rusija

1785. Turci pustoe Cetinje, skadarski paa

1787. 1792. RA-T - Rusija Crnu Goru preputa Austrijskom utjecaju Rat je zavren mirom u Svitovu 1792. Crna Gora dobila amnestiju.

1796. velika pobjeda Crnogoraca na Martiniima, javlja se linost vladike PETRA PETROVIA blagoslovio ga Mosjije Putnik, karlovaki mitropolit 1784. Turci stiu tonije skadarski paa obrana podijeljena na 2 dijela : Petar Petrovi, Radonji, guveradur

ODLUNA BITKA NA KRUSIMA TURCI POTUENI DO NOGU! VANO! BITKA NA MARTINIIMA + KRUSIMA (P.R.) TURSKI JE UTJECAJ U CRNOJ GORI NESTAO CRNA GORA TERITORIJALNO POLITIKO MORALNO JEDINSTVO!

6. Jaanje glavarskog sloja

crnogorski zbor osnovno tijelo, donosio unutranje odluke i pitanja sa stranim silama

nadlean za cijelu Crnu Goru

par puta se pokuao uvesti miran opi sud za sve crnogorce, djelomino uspio za Danila i Malog epana

vanjska politika: vladika i guvernadur polagali raune zboru

trgovina uglavnom preko Kotora

prodavali: stoku, saragu(ukljeve) ; kupovali: manufakturne proizvode, ito, prah i olovo

trgovinu ireg opsega vodili su BOKELJI preko Crnogoraca

glavari bogati pritok novca stranih sila ide u njihove depove ne mogu biti klasa jer ih je premalo

plemenska organizacija na poetku 19. st. : svaka nahija ima : Vladiku, serdara, a svako pleme vojvodu, kneza i barjaktara i sve je nasljedno + glavari(uglednici) kae Vuk ( formalni upravlja CRNE GORE ( GUVERNADUR(kua Vukotia) , vojni poslovi SEREDAR(kua Radonjia) nakon 1750. obitelji se mijenjaju G R; S-V

shvaali su svi nunost izlaska na Skadarsko jezro ekonomija

RASPADANJE TURSKOG FEUDALNOG UREENJA. ISTONO PITANJE

1. Pojave anarhije u Turskoj

1699. Karlovaki mir sve vie se osjea propast Osmanskog carstva

U jugoslavenskim zemljama opadanje gradova, hara kuga

Kapitalizam ih lomi

Na Porti vani postaju bogati Grci FANARIOTI neki predstavnici postali su utjecajne face kod turskih vlasti, naroito utjecajni tumai

Pod vodstvom Patrona Halila izbila je janjiarska buna 1730. s prijestolja zbaen Ahmed III. (1703. 30.)

Mahmud I. (30 54) krvavo uguio 2 ustanka janjiara Feudalna anarhija

Pojedinci se bogate, okupljaju svoju vojsku: ajani u Rumeliji; derebezi u Anadoliji; ajani i kapetani u Bosni; nasljedni upravnici u Albaniji

Provincijama u samostalno upravljaju begovi i uzurpatori.

Upravnici ejaleta (valije) i pae bili su u potpunosti u vlasti lokalnih silnika

Feudalci vodili nezavisnu politiku

Africi

2. Porezni i feudalni pritisak

narodu je najtee: vlast + lokalni silnici nameu poreze

feudalci zakidaju dravu (oni prikupljaju u ime drave)

18. St. valije kupe tkz. Pomoni mirnodopski prirez ili poveani ratni prirez u 2 obroka (taksit)

Od kranskih vojnih redova ostali su samo vojnuci konjuari

Nakon ukinua Peke patrijarije raja postaju i krani strogi zakoni za krane o odijevanju, ponizno ponaanje prema muslimanima

Odmeu se u hajduke

3. Prevladavanje Rusije u borbi protiv Turske

vojska u banani, oruje prastaro

odrala se u ratu protiv Petra Velikog pobjedom na Prutu 1711., a 1715 uspjela nanovo dobiti Moreju

mirom u Poarevcu 1718. gubi Banat, Malu Vlaku, sjevernu Srbiju i uski pojas u Bosni juno od Save i Dunava

1736. T R rat - 39. Mir u Beogradu, izgubili podruja juno od Save i Dunava

Navjei pobjednik rata je Francuska, pomagala tursku, ostvarila jak utjecaj u dravi, priznato pravo zatite katolika (1740.) - nastupa vrijeme od 30 godina mira

1736. sporazum s Perzijom, gubi neke krajeve ( ne navodi se)

1743 46 rat s Perzijom odrali ranije stanje

Francuski reformator Baron de Tot za vrijeme Murata III. (57. 74) reformira vojsku

Katarina II. (1762.-96) - okomila se na Tursku prvenstveno se uzdajui u pomo Grke na balkanu

1768. Francuska potie Tursku na napad Rusije mir je sklopljen u Kuuk Kajnardi 1774. KRIM postaje nezavisan.

Josip II. I Katarina dogovaraju da se stvore 2 kranske drave pod ruskim protektoratom i vladarima DAKIJA I GRKO CARSTVO

Josip II. Zahtjeva Malu Vlaki s pojasom na desnoj obali Dunava od Nikopolja do Beograda, djelove Balkanskog poluotoka zapadno od linije Beograd Drimski zaliv. nisu se ba najbolje dogovorili 1783. Rusija pripaja Krim u Krimu se nalaze JII. I Kata Turci objavljuju rat 1787.

Mirovi u Svitovu 1791 ; Jaiju R i Tu Nakon Svitovskog mira Austrija je otpala kao ozbiljan protivnik Turske Selim III. (1789 1807) reformeMAKEDONIJA

1. Drutveno ekonomske promjene

potkraj 17. st. udareni su velik nameti duhanskoj proizvodinji

glavne privredne grane zemljoradnja i stoarstvo

Sersko polje pamuk (ak u Poljsku izvoz), ito, ria

Petriko, Strumniko i Jenide-vardarsko polje duhan

iftuluk sahibije novi vlasnici iftluka (bogati feudalci)

Juruci prerada vune u abu izvoz

Rudarstvo pada, ali egzistira jo uvijek (Siderokapsa rudnik srebra pao na 250 rudara)

Rudnici sumpora u ohridskom kraju, olova u Kratovu

Vaan trgovaki grad zapadno od Ohrida MOSKOPOLJE

Jo neka trgovita: Ohrid, Kostur

1742. Napuljsko kraljevstvo uspostavilo sredozemnu potu koja je jedamput mjeseno ila od Carigrada preko Soluna na Dra

Odravanje panaura (sajmova) Solun, Serezm Strumica, Prilep

Solun luka Francuzi(Marseille) osnovali predstavnitvo 1685. malo kasnije i u Kratovu

40 000 idova u Solunu

Trgovaka kua BAKALOVIH iz VODENA poznata

Zavisni seljaci iftligari ; bezemljai momci

Razvija se robno novana privreda i ifligarski agrarni sistem sporo (hajduija i ostalo)

Armatolosi uvaju opasna mjesta od napada hajduka veinom albanci

Postali opasni, poeli ucijenjivati trgovce, sultan ih ukinuo, ali i dalje harae

Haramijske bande utjerivai dugova

U borbi protiv Turaka angairali su se ohridski arhiepiskop i katoliki nadbiskup Mihailo Suma, sam Peki patrijarh svratio je 1773.u Skoplje

Pregovarali su s Austrijom, Turci saznali pregovori propali

U Austrijsko Turskom ratu sudjelovao je samo krivopalanaki kraj u veoj mjeri, ostali su ekali uspjehe Austrijske vojske

2. Ukidanje autokefalnosti Ohridske arhiepiskopije (1767)

Jai utjecaji robno novane privrede nepovoljno djelovali na duhovna lica

Od 1650. do 1700 u Ohridu se promijenilo 19 arhiepiskopa (neast, otimanje jedni drugima)

Ohridska arhiepiskopija plaala je turskoj blagajni velike poreze, a sam je davao PEKE, poklon za berat

esto kontaktiraju Rim za pomo Rim eli stvoriti uniju, ne uspijeva

Pohlepa carigradskih patrijarha 1766 ukinuta Peka patrijarija, zatim 6 mjeseci poslije Ohridska arhiepiskopija podreene Carigradskoj patrijariji Posljednji Ohridski arhiepiskop bio je ARSENIJE po porijeklu Makedonac Bio je na elu Pelagonijske eparhije 24.6. 1767. i tu podnosi ostavku tim inom OA podreena je Carigradskoj patrijariji Fanarioti prikljuju Ohridsku episkopiju PRESPANSKOJ i mijenjaju ime PRESPANSKO LIHINDSKA, stari naziv za Ohrid je LIHIND Veliko nezadovoljstvo u Makedoniji Ohrid je bio kocen slavenske pismenosti3. Dalje raspadanje timarskog sistema i masovno bjeanje seljaka u gradove.

nisu se odazvali Makedonci na poziv Katarine u rat

turska vlast u strahu pokupila sve oruje od raje

r8kad su Rusi iskrcali svoje snage na Peloponez, turska je vlast poslala albanske gortake da tamo ratuju, no oni su se rasporedili po Makedoniji te stali pljakati i pustoiti

gospodari Albanije : polunezavisne pae - Mahmud, Buatlija i Ali paa Tepelenij

pojavila se porodica abanderoglu sa sjedite u Dojranu ogromni prhodi od posjeda voa Abdil aga okupio odmetnute janjiare, pobijedio Jurukog bega Hasana, postao najmoniji feudalac june Makedonije

za vrijeme Selima III. vlada anarhija narod beji u gradove, jedan francuski konzul u Solunu primjetio je slinost sa francuskim seljacima FELIX de BEAUJOUR (nebitno)

3. Kulturni ivot u Makedoniji manastiri su jednina kulturna sredita

vano kulturno sredite grad Kratovo, inae poznat kao rudarsko sredite, u njemu se spominje knjievnik Dimitrije Kratovski, koji je 1466. preveo Nomo-kanon na srpski

poznati kaligraf pop Jovan iz 16. st.

masovno se pojavljivao zbornik kojega je sastavio Solunac Damaskin Studit jo u 16. st. , a preveo ga episkop Grigorije na makedonski, svi prijevodi poeli su se nazivati damaskini

knjiga je unato rasulu traena u crkvenim krugovim

kole u manastirima, VELES, SKOPLJE prodire grka kola, bile su podupirane od strane Carigradske patrijarije

imamo sauvan slikarski prirunik TIPIK, pisan u 16. stoljeu u Makedoniji nastao u 17. stoljeu

osobito se njegovalo rezbarenje u drvetu

umjetnost se prenosi s koljena na koljeno

unato loim uvjetima od 15. do 18. st. makedonska umjetnost nije stala

BOSANSKI EJALET (PAALUK) U 18. ST.

Poslije Karlovakog mira

Mirom u Srijemskim Karlovcima 1669. Bosanski ejalet dobiva granice koje uz neznatne izmjene zadrava sve do Berlinskog kongresa 1878.

nakon Karlovakog mira Osmansko Carstvo prelazi u defenzivu Bosna je, kao najzapadniji ejalet Carstva, izloen stalnim napadima Austrije i Mletake Republike

podjela:

5 sandaka: Bosanski, Hercegovaki, Kliki, Bihaki i Zvorniki ubrzo se ukida Bihaki sandak, a njegov se teritorij pripaja Bosanskom sandaku

38 kadiluka (Sarajevo muluk kadiluk vieg stupnja) nahije

nakon Velikog bekog rata Bosanski ejalet je potpuno opustoen stradava poljoprivreda to dovodi do teke ekonomske krize, a potom i prave gladi stradava i gradska privreda gdje se javljaju i epidemije kuge nakon povlaenja mletake i austrijske vojske, velik broj krana naputa Bosanski ejalet (uglavnom katolici) najpoznatija je seoba katolika iz sredinje i sjeverne Bosne u Slavoniju 1697. muslimansko stanovnitvo se iz izgubljenih osmanskih podruja useljava u Bosanski ejalet oko 1703. bosanski vezir prenosi svoje sjedite iz Sarajeva u Travnik postaje glavni grad ejaleta

prvi vezir sa sjeditem u Travniku: Eli Ibrahim-paa gradi neke zadubine

najznamenitiji vezir za procvat Travnika: Foak Mehmed-paa Kukavica Travnik od kasabe postaje eher (grad) snaan razvoj obrta i trgovine

bosanski veziri u veim gradovima Bosanskog ejaleta postavljaju svoje muteselime (povjerenike) feudalna gospoda oni u tim mjestima obavljaju razne administrativno-upravne poslove po nalogu vezira i kadija

osmanske vlasti stalno ulau u sustav obrane u Bosanskom ejaletu elei od njega uiniti utvrdu prema Zapadu (grade se novi ardaci i palanke, obnavljaju i grade novi gradovi)

Vojno ureenje

obranu zemlje ine:a) vojnici po kapetanijama tijekom 18. st. osnivaju se brojne kapetanije osnovne obrambene jedinice Bosanskog paaluka (do kraja 18. st. bilo ih je 38, od kojih je svaka imala oko 24 000 vojnika i svog zapovjednika babeg) dizdari zapovijedaju gradovima i izvan i u kapetanijama agalucib) spahije lena (timari i zameti) su rasporeena u 4 live koje su nosile ime sandaka, a dijelile su se na nahije na elu im je alajbeg spahije su stanovali na posjedima koje su uivalic) janjiari glavni im je logor bio u Sarajevu sjedite njihovog zapovjednika, janjiarskog age ili serdara

janjiarske plae su esto bile neredovne to je dovodilo do nereda u ejaletu

bavili su se obrtom i trgovinom te sudjelovali u esnafskim organizacijama

Autonomne povlastice bosanskih gradova

nakon gubitka Dalmacije, Like i Slavonije, Bosanski paaluk postaje, u vojnom pogledu, sve vaniji za Osmansko Carstvo za sve turske povlatene gradove karakteristino je to da je njihovo stanovnitvo osloboeno izvanrednih poreza i izvanrednih doprinosa

a) Sarajevo zahvaljujui odsutnosti vezira u Sarajevu se razvija jaka lokalna vlastela koju predstavljaju janjiari, pripadnici esnafa i ajani oni u svojim rukama dre ekonomsku mo i lokalnu vlast

u 18.st. u Bosni postaje sve vanija uloga ajana (ajansko vijee)

poetkom 18.st. obnavlja se od udara princa Eugena Savojskog obnavlja se gradska privreda

sjedite pravoslovnog mitropolita i idovskog vrhovnog vjerskog starjeine

zbog iseljavanja katolikog stanovnitva zamire rad katolike upe, a potpuno nestaje dubrovaka kolonija

postaje protutea politici centralne vlasti centar svih nemira i nereda koji se onda ire dalje u unutranjost

b) Mostar ima slian poloaj kao Sarajevo

nakon ustanka i pobjede nad bosanskim vezirom Mehmed-paom Kukavicom 1760., postaje gotovo neovisan o veziru u Travniku po ekonomskoj vanosti odmah je iza Sarajeva postoje jake esnafske organizacije

Od Poarevakog do Beogradskog mira

Mirom u Poarevcu Austrija dobiva pojas bosanskog zemljita u Posavini i grad Furjan

Mletaka Republika dobiva Imotski s kotarom, a gubi Gabelu

Osmansko Carstvo dobiva s obje strane dubrovakog teritorija izlaz na more

1727. Bosanski ejalet pomae Osmansko Carstvo u ratu protiv Perzije (5200 vojnika)

1732. pojavila se velika epidemija kuge

u tako tekim prilikama za bosanskog namjesnika dolazi bivi veliki vezir Ali-paa Hekim-oglu (1735. 1740.), jedan od najvaljanijih i najenerginijih namjesnika to je Bosna imala

1735. Bosanski ejalet pomae Osmansko Carstvo u ratu protiv Rusije (10 000 vojnika, Beir-paa engi)

Austro-turski rat (1737. 1739.) Bosna je dio bojita odluujua bitka: Bitka kod Banja Luke 1737. Ali-paa nanosi teak poraz austrijskoj vojsci Ali-paa bez pomoi iz Carigrada uspijeva spasiti Bosnu od osvajanja i jo pomoi sultanove snage pri osvajanju Beograda 1739. 1739. Mir u Beogradu Austrija gubi sve u Bosni to je dobila Mirom u Poarevcu od Ali-paina vremena do 1835. sastaje se svake godine ajansko vijee na koje su dolazili svi politiki uglednici Bosanskog ejaleta, a predsjedavao mu je bosanski vezir 1740. Ali-paa odstupa sa slube odlazi u Egipat nasljeuje ga Abdulah-paa Muhsin zade Bune i anarhija

srozava se ugled centralne vlasti Osmanskog Carstva pada ugled vezira

bae, feudalci, janjiari i kapetani postaju sve moniji

tijekom 18. st. kapetani se bave iftluenjem te postaju srednji i veliki feudalci kao lanovi ajanskog vijea ulaze u politiki ivot zemlje

neki veziri otvoreno poinju tlaiti raju

1745. Ali-paa Hekim-oglu ponovno dolazi u Bosnu za vezira s ciljem da nametne teke poreze jer se dravna blagajna u ratu ispraznila nailazi na otpor iste godine je uklonjen

1747. ponovno dolazi s istom misijom nailazi na otpor iste godine je uklonjen

iste godine izbijaju nemiri i bune koji e potrajati desetak godina

iz Sarajeva se nemiri prenose na cijelu zemlju pa dolazi do potpune anarhije

1747. pobuna muslimanskih seljaka tuzlanskog kadiluka zbog povienog poreza, taksita (obroka i kuluka)

zbog istih i slinih razloga dolazi do pobune i u selima oko Tenja voa bune: Abdurahman Muharemija

1748. manja buna u Mostaru

ovoj anarhiji napokon staje na kraj energini bosanski vezir Mehmed-paa Kukavica

najprije imenovan kao Portin komesar da zavede mir, a zatim 1752. postaje vezirom

na tom poloaju ostaje sve do 1756. te staje na kraj brojnim nemirima u Bosanskom ejaletu

1757. 1760. ponovno je imenovan bosanskim vezirom

ovaj put i sam vri nasilje te ucjenjuje narod dolazi do bune u Mostaru

Mehmed-paa doivljava teak poraz pri pokuaju njenog guenja

na tubu Mostaraca lien je svih asti i prognan na Kretu gdje je i umro

1777. dolazi do bune u Ostroakoj kapetaniji centar joj je Cazin, a bune se muslimani

Dubiki rat (1788. - 1791)

1788. Austrija objavljuje rat Osmanskom Carstvu

Austrija se posebno priprema za ovaj rat angairanjem brojnih uhoda po Bosanskom ejaletu potpora bosanskih franjevaca (franjevaki biskup fra Augustin Bote-Oki)

navjeujui rat Austrija izdaje 2 proklamacije:

a) kranima da dignu ustanak (pravoslavcima obeava ista prava koja uivaju pravoslavci u austrijskim zemljama)

b) muslimanima da ostanu u miru (obeava im se potpuna ravnopravnost islamske vjere)

Austrija prema Bosni postavlja 2 korpusa:

a) hrvatski od liko-dalmatinske granice do Dubice (39 000 vojnika)

b) slavonski od Gradike do apca (12 000 vojnika)

u ovom ratu austrijski protivnik nije velika sultanova vojska, ve bosanski muslimani (Porta se ograniila na slanje ratne opreme i novca)

glavne borbe u Bosni se vode oko grada Dubice Dubiki rat

bosanski muslimani pruaju junaki otpor znatno nadmonijim austrijskim snagama

tek kad zapovjednitvo nad austrijskom vojskom preuzima general Laudon, Austrija postie neke uspjehe (zauzima Dubicu)

Dubiki rat zavrava Mirom u Svitovu 1791.

Privredne i prometne prilike

privredni ivot je u propadanju u najitorodnijem kraju Bosne Posavini zemljoradnja je nerazvijena (manjak penice) od itarica prevladavaju jeam, ra, proso i heljda vinova loza Hercegovina, podruje Neretve ljive Posavina i rijene doline ostalih bosanskih rijeka kukuruz Posavina (sijanje kukuruza nailazi na otpor turskih vlasti) glavna sredita obrta i trgovine: Sarajevo, Mostar , Banja Luka, Foa, Plevlja i Novi Pazar obrtnici su organizirani u esnafe ili cehove: svi obrtnici jednog obrta ili vie manjih, a srodnih obrta u jednom mjestu ine jedan esnaf na elu im je odbor ili londa kojeg vodi ehaja (ceh majstor) u esnafima su bili udrueni svi obrtnici bez obzira na vjersku pripadnost

u 18.st. se poinju mijeati u politiki ivot svog grada i zemlje

sudjeluju u svim nemirima i pobunama

1851. esnafi su ukinuti

i trgovci su imali svoje esnafe

bosansko-hercegovaki trgovci se osim trgovine domaim proizvodima istiu i posrednikom trgovinom

najvaniji izvozni proizvod: koa

bosansko-hercegovaki trgovci odlaze na sajmove u Osijek i u dalmatinske gradove, a najvaniji bosanski sajam je onaj banjaluki prijevoz robe:

po planinskim krajevima ejaleta konjima

po Posavini kolima

to je posao ponosnika ili kiridija

ceste propadaju jer se kaldrme ne popravljaju

najbolje ceste:

Stambolska dada (Sarajevo Novi Pazar)

cesta Sarajevo Travnik

ne grade se vie kameni mostovi preko veih rijeka, ve drveni koji zahtijevaju ee popravke

preko veih rijeka promet se odvija skelama (Sava, Drina, Bosna, Vrbas, Una)

na opasnim mjestima uz ceste postojali su ardaci s manjim posadama koji su titili putnike od razbojnika i hajduka

uz ceste su bili karavan-saraji i hanovi za putnike

vodeni putovi (Sava, Sana, Una, Bosna, Drina, Neretva) krijumarenje

aka, najnia novana jedinica, je u posljednjim desetljeima 18.st. zamijenjena parom

nedae u gradovima: ratovi i pobune, poplave, poari i epidemije

najjae epidemije kuge: 1732. 1742., 1762. 1765., 1780. 1783. gradsko stanovnitvo bjei u sela i ume, a crkve se zatvaraju kako bi bilo to manje javnih okupljanja

Kulturne prilike

u 18.st. se javljaju prvi kolovani lijenici u Bosni: Butrovi i Graci (franjevci) bahekimi osobni lijenici bosanskih vezira knjievni rad je u opadanju bosanski franjevci nastavljaju sa svojim knjievnim radom najznamenitiji su: Margiti i Lastri (napisao prvu povijest franjevakog reda u Bosni na latinskom jeziku, Epitoma) najvaniji kroniari 18.st.: fra Nikola Lavanin dogaaji prve polovine 18.st. fra Bono Beni dogaaji od 1759. 1785. Mula Mustava Baeskija dogaaji druge polovine 18.st. arhitektura je u opadanju slikarstvo ikonografija po pravoslavnim manastirima i crkvama, slikari umjetnikih obrta po franjevakim samostanima

SRBIJA U 18. STOLJEU

a) Srbrija pod Austrijskom vlau

1. Od Karlovakog do poaravekog mira

karlovaki mir za Srbiju bio je velika historijska prekretnica, velike tete, rtve

veliki dio sprskog stanovnita odselio se 1690. s Arsenijem rnojeviem u Ugarsku

1699. beogradski paaluk postaje pogranni paaluk, a Beograd glavna tvrava prema zapadu

Mustafa paa uprili

1718. Poarevakim mirom Austrija dobila sjevernu Srbiju, Srbi nisu sudjelovali u tom ratu u velikoj mjeri jer su se sjeali turskih osveta za beki rat 83 992. Srbija pod Austrijskom okupacijom 1718. do 39

vlada austrijski kralj, oblast nazivaju Srbijom

upravnik oblasti je guverner Srbije

stara Srbija Brankovia i Lazarevia od 1718. ne zove se vie sami Smederevski sandak

ustroj: jedan dio Srbije : Krajinski okrug te Golubaki, Zviki i Homoljski srez Poarevakog okruga prpojeni Banatu, Temivarska administracija, ostatak posebna Beogradska administracija

Srbija u ovom razdoblju ima neodreen poloaj i mjeanu graansku i vojnu vlast (prvi do Turaka pa Austrija eli neposrednu vlast, a ne vojnu krajinu, uglavnom ne zna ni sama kako da organizira srpski teritorij) Osvojena zemlja kojom neposredno upravlja car (18 20 ima privremenu upravu, 1720 nizom patenata dobiva vojno-graansku upravu) Na elu Beogradske administracije stoji vojnik knez Alesandar Wurttemberki, a onda grof WALLIS, administrator Vojska odluivala veinom jer je dvorsko ratno vijee imalo veliku mo (PES) Okruzi (15ak) ( kneine ( sela - civilna uprava Na elu okruga stajali provizori: sud nije odvojen od administracije Graniarska oblast rasuta po cijeloj zemlji, oko 90 hajdukih sela Milicija podijeljenja na kompanije, na elu kapetani, vie kompanija vode oberkapetani Openito Austrijska uprava patila je od slabe organizacije ostala narodu u looj uspomeni Tada se javlja jedna upravna ustanova znaajna za daljnji razvitak zemlje u 18. i 19. stoljeu ( kneinska samouprava oborknez (policija,sud,budet)

3. Privreda i drutvo u Srbiji za vrijeme austrijske okupacije

privredne veze u pravcu Jadranskog i Egejskog mora

dolaskom austrijanaca: privreda i kultura tei sjeveru

zatekli pusto i neorganiziranost

alju komesara grofa Neiperga da popie narod 1718. i 19.

1. mjera kolonizacija Srbije strancima

Obrte i rudnike dre njemaki kolonisti, a trgovinu Srbi, Grci, Cincari i Jermeni

Rudnici: RUDNIK i AVALA slabi rezultati, nestat e s austrijskom vlau

Poljoprivreda slaba krut fiskalni porezni sistem ( Austrijanci samo dodali svoje namete, a ostavili turske seljak jadan

ita nije bilo uope pa se moralo uvoziti iz Vojvodine

Drutveno raslojavanje stvara se graanstvo

Ovakva ugava situacija rezultirala je ravnodunou Srba u ratu 37 39

4. Rat 37 39

Austrija se sprema nastaviti svoje prodiranje na Balkan preko Srbije, 1736. sklapa savez sa s Rusijom

Teila osvojiti BiH te to dubje prodrti u Balkan, hvata vezu s pekim patrijarhom ARSENIJEM IV. AKABENTOM

1737. zapadna Srbija i umadija nalazile su se u rukama Turaka, Austrija je drala Beograd 1739. Mir u Beogradu, preputa Turskoj Srbiju, napustili Beograd

Propalo je sve to je izgraeno za vrijeme Austrijskog boravka

Odlaze i mnogi Srbi graani, naroito u Novi Sad (tu lei njegov srbizam)

U Srbiji ostaje maltene samo seljatvo

b) Peka patrijarija u sukobu s Turskom dravom i njeno ukidanje 1766.

1. Opadanje Peke patrijarije

kad je Arsenije III. Crnojevi otiao u Ugarsku

Porta postavlja KALINIKA prije nisu postavljali ve samo potvrivali

On umire nakon 1 godine 1710. pa slijede Atanasije(1712. umro), Mojsije Rajovi (1726. umro)

Karlovaka mitropolija autonomna(BE), ali u okviru Peke patrijarije

Poarevaki mir pripojen je teritorij Beogradske, Valjevske, Vrake i Temivarske eparhije pod vlast Habsburkog dvora

Jaa autonomija srpske crkve tei stvaranju jedinstvene crkvene organizacije

Arsenije IV. Onaj koji je pobjegao kad je poeo rat 37-39 imenovan je 41. za Karlovakog arhiepiskopa i mitropolita s naslovom patrijarha, tamo je ostao do svoje smrti 1748.

Prekidaju se veze s Beogradsko-karlovakom mitropolijom

Kad je Arsenije IV. otiao na elu crkve smjenjuju se Grci i Srbi tlaili narod, neuredna politika crkve

Zaduivali se previe kod fanariota sve vie pod utjecajem Carigradske patrijarije

Posljednji Srbin na elu patrijarije je Vasilije Jovanovi Brki (djelovao u Crnoj Gori, spomenut gore)

2. Ukidanje Peke patrijarije

Grcima smetaju Srbi na elu patrijarije i to je to. (toka)

igre i igrice

Sultan Mustafa III. je fermanom od 11.11. 1766 ukino Peku patrijaiju 6 mjeseci nakod toga ukinuta je i Ohridska arhiepiskopija Srbi su protestirali preko Save Petrovia (javljau se Rusima), 0 bodova

Crnoj Gori ostala je mitropolija s episkopima iz kue Petrovia.

U habsburkoj nadlenosti ostala Karlovaka mitropolija

FEUDALNI SISTEM JE SRUEN

Sveenstvo je palo na razinu naroda, ostali su bogati samo fanariotski episkopi koji su i dalje tlaili narod

c) Razvitak seoske samouprave u Srbiji i Borbe protiv Turaka

1. Privredni i drutveni odnosi u srbiji u drugoj polovici 18. stoljea

39. kad su Turci opet navratili nema potvrda o nasilju

Opet se izgrauje uprava na elu s beogradskim muhafizom, paom i upravnikom Smederevskog sandaka

Vraaju se nahije, a zadrane su i kneije

Vraaju se osmanlije i u gradove, balkanski trgovci i obrtnici takoer

Poinje obnova osmanskog feudalnog drutva jer se vraa i poneki spahija

Ali taj feudalizam je minoran otpori su sve vei revolucija 1804.

Vraa se trgovina na istok, razvija se Zemun

Trgovina se odvija Dunavom i pritocima Savom, Dravom i Tisom, Temiem, Begejom

Ide neto i prema Osijeku

Trst - ljubljansko polje dolina Save Sisak Beograd(prometno vorite)

Izvoz: vosak, pamuk, koa duhan, svila

Europa: eljezo, porculan, svila staklo uvoz

Nagli razvoj trgovine zapaa se poslije 7 godinjeg rata 56 63

Trgovci Grci, Cincari, Jermeni, idovi, Srbi

Obrt se sporo razvija (Cincari i Makedonci)

O razvoju poljoprivrede nemamo podataka loe, sporo (samo ljivovica)

19.st. ljivarstvo i vinogradarstvo

Stoarstvo se razvija jer je najednostavnije, a kraj to doputa - volovi, svinje javlja se povean uzgoj kuruza

Stoari se bogate, kasnije e biti nositelji revolucije

Muslimanska mo lagaano opada

1740. obnavlja se Beograd, poslana velika doza janjiara

Javlja se janjiarsko iftluenje Selim III. e ga zabraniti

2. Patrijahalno drutvo i njegovu ustanove na selu u Srbiji u 18. stoljeu

Seljatvo glavni nositelj narodinih osobina, tu se moraju traiti drutvene snage za ustanak 1804.

Poslije 1740. velika kolonizacija

3 kolonistike struje : kosovsko-metohijska, moravsko-vardarska, dinarska Kolonisti donose iste patrijarhalne odnose

Kune zadruge ivotni temelj u 18. st.

Upravni ivot : KNEINE oborknezovi(narod ih volio, uzdigli se visoko, turci ih se bojali)

Trgovci stokom bogate se, nositelji revolucije 1804.

Prepreka su janjiari iftluari3. Koina krajina. Tajna sluba u Srbiji za vrijeme Josipa II. Austrija vri agitaciju(vrenje Srba)

Mihajlo Mihaljevi potpora Austrijancima, otvorili vrata donjeg grada 1788. osnovan PRVI FRAJKOR, odred dobrovoljaca u ratu 88-91.

Zapovjednik austrijske vojske : nepokretni FELDMARAL LACY

Na poetku rata, Austrija ne daje oekivanu pomo srpskom narodu

Pripadnik prvog frajkora KOA ANELKOVI zapoinje bunu i zauzima podruja Poarevca i Kolare, probija se sve do Kragujevca pokret brzo propao, narod tulav, KOA (alkohol,ene, neorganiziranost) Kasnije opet stupa u frajkor u obrani Banata

To zapravo nije ni bio a t rat ve guenje KOE, zato se taj rat u Srbiji i srbijanskim krugovima naziva KOINA KRAJINA

1789. istie se LAUDON austrijski vojni zapovjednik - zauzima BEOGRAD, pomae mu Mihaljeviev frajkor Na elu Turske vojske je Abdi-paa

1790. mir u Reichenbachu (austrijsko pruski), austrija prihvatila prijeratnno stanje

1791. Svitovski mir (A T) Turska ponovno gospodari cijelim beogradskim paalukom

Subae i handije imenovani kad se ponovno uspostavila turska vlast