Kur'an-ı Kerim'de Vela.yet Kavramı

Melunet SÜRMELİ

Sunuş

İnsanların zihinsel tezkiyesini gerçekleştirip, otorite çatışması denilen şirk hastalığına düşmemeleri için Kitap ve Peygamber gönderen Yüce Allah; sıhhatli düşünmenin anahtarı olan kavramları, göndermiş olduğu kitaplar vasıtasıyla peygamberine açıklamıştır. Bu gerçeğe bağlı olarak bize Kur'an-ı Kerim'i gönde­rirken de Kitabı ve onun pratiğini öğretmeyi, vahiy vasıtasıyla değişimi (b k. 3

Al-i İmran/164) esas kabul etıniştir. Zihin ve kalp açısindan pozitif değişime uğramamızdaki temel kavramlardan

biri de "velayet" kavramıclır. Çok yönlü anlarnlar içeren kavram; mutlak anlam­

da yaratıcımız Allah'la ilgili olduğu gibi, Rabbam iradeyi bize haber veren Hz.

Peygamber, Allah'a ve ResUlüne iman ederek mü'min olma şerefini elde eden

Müslümanlada da ilgilidir. Kavrarnlar noktasında Kur'an ve Sünnet'in özünden kopan Müslümanlar

kendilerini zihinsel bir kargaşanın içerisinde buldular. Bu kargaşa onlann arneli hayatiarına da yansıdi. Vahiy zaviyesinden bakıldığında; Müslümanım diyen bir­

çok insanın kavramlar noktasında hastalıklı olduklan görülmektedir. Bu bağlam­

da şunu söyleyebiliriz ki; Kur'an merkezli kavram çalışmalarının amacı, insanı­

mızın vahiy çerçevesinde düşünmelerini sağlamak ve pratik yapmalarını meleke

haline getirmelerini temin etmektir. Böyle bir amacı kısmen de olsa gerçekleşti­rebilmek için, bu çalışmada Kur'an'daki anahtar kavramlardan 'veHiyet' ele alınacaktır. Bu kavramın, akide konusuyla, sosyal ve siyasal hayatla da yakından ilgisi bulunmaktadır.

Böyle önemli bir kavramı incelemeye Kur'an-ı Kerim'deki ayetleri tararnakla başladık. Ayetlerin sayısal açıdan çok olması bizi, hayatı Müslümanca anlamlan­clırabilmek için 'velayet' kavramının doğru aniaşılıp zihinlere iyice yerleştirilme­

si gerektiği sonucuna ulaştırdı. Bu kavramı araştırırken klasik ve yeni tefsir kitaplannın tamamına yakınını

· 304 tasavvıif

taramakla beraber ayrıca .onlarqı. eski ve yeni kaynak ve tez çalışmalanndan da

faydalandık Bu kaynaklarda şöyle ilginç bir nokta yakaladık: Namaz, zekat,

oruç, talak ve ahlaki konularla ilgili ayetler alabildiğine geniş ele alınmış. Aynı

genişliği evrene bakışımızı içeren kevru ayetlerle ilgili yorumlarda da görmek

mümkün. Velayetle ilgili ayetlerin yorumunda ise, iki hususu tespit ettik. Birin­

cisi; Ehl-i kitapla ilgili veHl.yeti ihtiva eden ayetlerin tefsirlerinde müfessirler bir

hayli yorum yapıp, konulan zaman zaman da uzatmaları. İkincisi de; zalirnler,

fasıklar ve velayete ehil olmayan diğer gruplarla ilgili ayetleri müfessirlerirnizin

yeterince yorurnlamamalan. Bizce bunun sebebi; saltanat dönertılerinin yapısıy­

la ilgilidir. Saltanat dönernlerinde ehil olmayan insanlar belirli bir soydan olma

avantajıyla iş başına gelip ehliyeti hiçe saymışlardır. Böyle bir uygulamanın yan­

lış olduğunu söyleyenler bir şekilde susturulmuştur. Siyasal yetkiyi elinde bulun­

duranların yapuğı zulmü gören birçok müfessir de bu alanla ilgili özgür bir or­tam olmadığı için bu tip ayetleri özgün bir şekilde açıklayamamıştır.

Araştırmamızda gördük ki, velayet konusuyla ilgili en güzel yorumlan Mev­

dudi (ö. 1979), Tejhimu'l-Kur'an adlı eserinde, Şeyh Hüseyin Fadlullah da .Min Vahyi'l-Kur'an adlı çalışmasında yapmıştır. Bu iki eserde yonırnlar özgün olma­

sına rağmen dünyada yönetim krizi yaşayan Müslümanlara bir proje sunmaktan

uzaktırlar. Konuyla ilgili en güzel çalışmalardan birini Muhammed Salim el-Kah­

tani adlı araştırmacı yapmıştır. Kitabının adı el-Vera ve'l-Bertfdır. Yelayet konu­

sunu itikadi ve siyası açıdan e.le almıştır. Fakat, Yahudi, Hristiyan, müşrik ve ate­

istlerle beraber yaşama projesiyle ilgili pratik bir çözümün olmayışı Kahtam'nin

kitabında da gözükmektedir: Bizim çalışmamız da bir proje değildir. Sadece ko­

nuyla ilgili geniş malumat vermeyi ve İslam'ın tavrını ortaya koymayı amaçla­

maktadır. Semantik bakış öğrenilmeden velayet konusuna her türlü yaklaşırnın

eksik olduğu düşünülerek, velayet kavramının konu bütünlüğü içerisinde se­

mantiği yapılmaktadır. Bu bakımdan kısa da olsa kavramlarm önemini hatıriat­makta fayda görüyoruz.

Kur'an-ı Kerim'e baktığımız zaman kavramlarm yoğun biçimde yer aldığını

görürüz. Peygamberlerin temel görevlerinden biri de Allah'ın insanlara gönder­miş olduğu vahyi ve bu vahiyler içerisindeki kavramlan açıklamaktır. Günümüz­

de ise bu konuda en hassas olması gerekenler, nebevi ilıne varis olan alirnlerdir.

Alimler gereken hassasiyeti göstermez ise ümmetin zihin dili ölür: Düşünsel açı­dan özürlü bir toplum meydana gelir. Düşünce özrü taşıyan bir toplumun yapa­

cağı ilk iş de "hak ile batıl''ı birbirine kanştırmaktır. Hakkın batıla karıştırılması­

nı Allah Teala da şu ayette kınarnıştır. "Bile bile gerçeği/hakkı batıila bulayıp hakkı gizlerneyin '1 Hak ile batılı birbirine karıştırmak, hak olanı tahrif etmektir.

Kavramlarla ilgili şu hakikat unutulmamalı ki;. "İslam' m tüm kavramlan Allah

ı 2 Bakara/42.

kur'an-ı kerim 'de ve/ayet kaı~ramı 305

merkezlidir. Kur'an'ın dünya görüşünde; Allah kavramı üzerinde kurulan ve

onun etrafında ~ıralanan bir kavram insicanu vardır ki, cahiliye sisteminde böy­le bir durum bulunmaz. Yeni sistemde bütün semantik olanlar ve anahtar terim­

ler bu merkezin, bu yüksek odak kelinıenin nüfuzu altındadır. Hiçbir şey bunun etkisinden kurtulamaz. Yalnız din ve imanla ilgili kavramlar değil, bütün moral

kavramlar, hatta evlenme, boşanma, miras, ticareti ilgilendiren senetler, borçlar,

faiz, ölçü ve tartılar gibi tamamıyla dünya hayatı ile ilgili şeyler de bu düşünce

ile yakından alakalıdırlar"2

incelemiş olduğumuz veHiyet kavramını Araplar, Kur'an gelmezden önce bi­

liyorlardı. Veli ve türevleriyle ilgili onların var olan bilgisini Allah .daha da zen­

ginleştirmiştir. Bu bağlamda odak bir kelimeye dönüşen velayet kavramının se­mantiğini yaparak anlamaya çalışalım.

A. Velayet Kavram111ıo Sözlük ve Terim AnlamJan

Vel:'iyet sözcüğü; "vela" fiilinden türeyen bir masdar olup sözlükte; yardımcı

olmak, sevmek, dostluk kunnal<, yakınlık, himaye etmek, korumal<, birinin işleri­

ni üstlenmek ve akrabahl< tesis etmek anlarnlanna gelmektedir.3 Kabul etsin veya

etmesin birinin bir başkası.üzerinde söz salıibi olmasıdır.' 'Vela' fiilinden sıfatı nıü­

şebbehe olan veli; zaman, mekan, din, inanç ve nisbette yakınlık anlanıına gelir.; Yelayet sözcüğü bu formuyla Enfal suresi 72. ve Kelıf suresi 44. ayetlerde

geçmektedir. Veli sözcüğü ise, tekil ve çoğul halleriyle Kur'an'da yaklaşık sek­sen ayette kullanılmaktadır. "Vly" maddesinden Allah'ı tavsif eden üç vasıf varid olmuştur. Bunlar: el-Veli, el-Mevla, el-Val1'dir. Anlam bakımından aynı asla va­rırlar. Bu kök aslında; yardım, yakınlık ve birinin işini üzerine almayı ifade eder. "Fa1l" vezninden sıfat olan "Veli", kayyım, idare eden, deruhte eden anlamında­dır.6 "Mevla" kelimesi ise; rab, malik, seyyid, nimet veren, kendisine nimet veri­len, azad eden, yardım eden, tabi, komşu, amcaoğlu, halif, soya yalan, köle, azad edilen demektir.7 "Vali" ise imare manasma gelen vilaye mastarından ismi faildir. Bu kelime, eşyanın hepsine malik olan ve aniann tasarmf hal<kını elinde tutan anianıında Cenab-ı Hakk'ın Esma-i Hüsna'sındandır. İdare ve tasarruf salıi­bi anlamına gelir.8 el-Vali isminin tasarruf ve hakimiyet anlamından başka "de­vanılı surette inameden/karşılıksız nimet veren" manası da vardır. Veli kelime-

2 İzutsu, Toshihıko, Kur'an 'da Allalı ve İnsan, tre. Süleyman Ateş, İstanbu11992.

3 Ebu'I-Fazi Ceınaleddin Muhammed b. Mükerrem, Lisan11'l-Arab, Beyrut trs., c. XV, s. 406.

4 Cürcani, SeyYid Şerif, Tarifat, Beyrut 1995, s. 172.

5 İsfahani, Ebu'I~Kasım b. Muhammed, Mıifredat, Beyrut 1992, s. 172.

6 İbn Manzur, Lisanıt 'l-A rab, c. XV, s. 406.

7 Aym eser, c. XV, s. 408.

8 Aynı eser, c. XV, ss. 406-7.

306 tasatl!ltif

sinin çoğultı "evliya", mevlarun çoğultı ise "mevall" şeklinde gelir.9

B. Veiayet Kavramınm Kur'an'da KuJianılış Şekilleri

Değişik biçimleriyle iki yüzden fazla ayeti kerimede geçen velayet kavramı, Kur'an'daki anahtar kelimelerden biridir. Sayısal olarak çok kullanılması kavra­mın öneminden dolayıdır. Kavramın Kur'an'daki türevleri ve kullanılış biçimi şöyledir: Vell, 10 evliya,11 yetevella, 12 nı1velll, 13 tevella/4 velayet,15 mevali, 16 mevla,17

evla.18

c. Kavramın Kur'an'daki Aıılaın1arı

Kur'an-ı Kerim'in dilinin zenginliği tartışılmaz. Tek bir kelime ile değişik ına­naları anlatan Kur'an, bazen de değişik kelimelerle tek bir manayı anlatır. 19 Çok anlamlılık da dediğimiz vücuh kelimelerden olan velayet kavramı, Kur'an-ı Ke­riın'de şu manalarda kullanılır: Rab,20 koruyucu,21 yardııncı,22 malik-efendi,ı.' yö­netınek ve iş başına geçınek/4 varis-rnirasçı,25 dost,26 çocukZ7 ve vekil.28

D. Velayetin Anlam A]anına Giren Kavramlar

Anlam olarak veli ve türevlerine çok benzeyen fakat keyfiyet farklılığından dolayı ayrı kelimelerle ifade edilen bazı Kur'an-ı Kerim kavramları vardır ki, biz onları davelayetle eş anlamlı olarak ele alacağız. Velayetle eşdeş kavrarnlar şun­lardır:

9 Yıldırım, Suat, Kur'an 'da Ulıtbiyet, İstanbul 1987, s. 191.

10 2 Bakara/107, 2;7; 5 Maide/;5.

ll 18 Kehf/102; 42 Şilra/9; 4 Nisa/139;; .Maide/;1, ;7, 82.

12 5 Maide/;6 ; 7 A'raf/196 ; 60 Mümtehine/9 ..

13 6 En'aın/129; 4 Nisa/115.

14 2 Bakara/205.

15 s Enfain2.

16 4 Nisa/33.

17 3 AI-i İmran/149-1;0; S Enfal/40, 47 Muhanınıed/11. ıs 3 AI-i imran/68.

· 19 Turgut, Ali, Tefsir Usı7/ıi ve Kaynak/an, s. 201.

20 7 A'raf/3.

21 ıs Kehf/44.

22 2 Bakara/257.

23 16 Nalıl/76. 24 2 Bakara/20;.

25 4 Nisa/33.

26 5 Maide/;1, 57.

27 .19 Meıyem/;-6. ·

2s 42 şura/ıs.

kuran-ı kerim'de ve/ayet kavmmı 307

1. Velice: Herhangi bir kavim ve gruptan olmadığı h:1lde onlara sonradan da­hil olanlar için kullanılır. 29 Şöyle de tanımlanabilir: Müşriklere Müslümanlann sır­lannı bildirmek ve onları sırdaş edinmektir."" Bu durum ayeti kerimede şöyle cH­le getirilmiştir: "Yoksa siz, içinizden cibad edenleri ve Allah 'tan ve Resulünden ve mü 'min/erden başka sır dostu (ve/ice) edinmeyenle1i Allah ortaya çıkarma­dan bırakı!ıvereceğinizi mi sandırıız? Allah, yapmakta olduklarınızdan habe­ri o/andır. ,nı Velice, sırdaş anlamına gelen "bitane" ile aynı anlamdadır.32

2. Bitane: Bir işin iç yüzüne murral! olan kimseler için h-ullanılır.33 Sırdaş olma anlamındadır. Kur'an'daki k-ullanılışı şöyledir: "Ey iman ederıle1~ kendinizden olmayanı sırdaş (bitti ne) edinmeyin. .. "14 İslam toplumunun "haşeratı" diye ni­telendirebileceğimiz münafıklarla olan ilişkilerimizi sağlam bir zemine oturtma­mızı isteyen Allah Teala; kendi türümüz olan Müslümanların dışındakileri35 sır­daş edinmemizi yasaklıyor.

3. Nasir/Yardımcı: Allah'tan kula ve kuldan Allah'a olmak üzere iki boyutlu­dur. Allah'ın kuluna yardımı açıktır. Kulun Allah'a yardımı ise onun koyduğu sı­nırlara riayet etmek, ahirlerini yerine getirmek, hükümlerine sarılmak ve yasak­lanndan kar;ınmakla olur.36 Kulun Rabb'ine yardımıyla ilgili ayet şöyledir: "Ey

iman edenie1~ Allah 'ın ym·dırncılan olun, nitekim Me1yem oğlu İsa da b avari­f ere; '~4llah yalımda benim yardımcıtarzın kimdir? demişti. Havariler: ~!Iab

(yolun)ım yardımcılan biziz' dediler. İsrailoğulları'ndan bir ziimre inandı, bir zümre inkar etti. Biz de inananlan dilşmanlara karşı destek!edik. ,;ı7

4. Mevedde: Bir şeye sevgi duymak ve onun meydana gelmesini arzulamak anlamındadır. İld manadan her biri için kullanılır ki; bir şeyin olmasını isternek aynı zamanda onu sevmek demektir. Sevgi, meydana gelen şeyin içerisinde za­ten vardır. :lB "Mevedde" sözcüğü Mümtehine suresi 1. ayette velayete eşdeş an­lamda kullanılmaktadır.

5. Şefi: Birbirine yardımcı olması ve istediğini vermesi için müracaatta bulun­maya şefaat denir. Mertebe ve hürmete liyakat hususunda daha yüksek olana daha aşağı derecede olan müracaat eder.;\'' Mekk! dönemin başından itibaren Al-

29 el-Isfalıani, Miifredat, ss. 882-883.

30 el-Hazin, Ali b. Muhammed, Lıibiib11 't-Te't'il fi Meani't-Tenzil, İstanbul1317, c. II, s. 246.

31 9 Tevbe/17. 32 Kurtubi, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, ei-Camf' li Abkiimi'I-Kıtr'an, Beynıt 1965, c.

VIII, s. 88.

33 el-Isfahani, age., s. 131.

34 3 AI-i İmran/118. 35 ez-Zeınahşeri, Muhammed b. Ömer, ei-Ke~c;,<af aıı bakaiki gavamiz'i-t tenzil ve uyımi'l-

ekiiı:il, Beynıt 1995, c. I, s. 398. 36 el-Isfahani, age., s. 809.

37 61 Saf/14. 38 el-Isfahani, age., s. 860.

39 Aynı eser, s. 459.

308 tasavvıif

lah mutlak anlamda şefaatin kendisine ve iznine bağlı olduğunu şu ayette oldu­ğu gibi daha birçok ayette bildirmiştir: "O gün, Rabman (olan Allah)'ın kendi­sine izin verdiği ve sözünden hoşnut olduğu kimseden başkasinın şejaati bir yarar sağlayamaz. ,,ın

6. Halil: Hullet'den türetilmiştir. Dost anlamına gelir. Allah Teala'run İbrahim (a.s.)'i dost/halil edinınesi ona bir dost gibi ikramda bulunup, onu bir takun giz­

li sırlardan haberdar etmesinden mecazdır.'11 Şu ayette 'halil' dost anlamına gel­mektedir: "İyilik yaparak kendini Allah 'a teslim eden ve Hanif (tevhidf) olan İbrahim'in dinine uyandan daha güzel din/i kimdir? Allah, İbrahim'i dost edinmiştir. "12 Onun dost edinilmesinin sebebi, Allah nzası için tağuta karşı gel­mesi, Allah uğrunda ateşe atılmaktim çekinmemesi, oğlunu kurban etmekten ve malını misafife ikramdan kaçınmamasıdır. 43

•

7. ihve-ihvan: iki taraftan birinin diğeri ile doğumda, sütte müşterek olması­dır. Aynca, kabilede, dinde, sanatta, davranışlarda sevgi ve benzeri konulardaki müştereklik için de istiare yoluyla bu kelime kullanılır.44 Müslümanla, gayr-i ı:Iı:üslim arasında velayet aynlığı vardır. Bir kişi ne zaman ki, İslam'ı tercih eder · ve Müslümanlığın sembollerinden olan namaZ, zekat gibi ibadetleri yerine geti­rirse mü'rninlerle kardeş olur.'5 Bu kardeşlik aynı zamanda karşılıklı velayet hu­kukunu doğurur.

8. Kadn: Evlilikte olduğu gibi iki şeyi bir araya getirmek veya çeşitli manala­ra gelen bir şeyi tek manada toplamaya denir. Araplar iki deveyi bir araya getir-· meye, ipliğini birbirine bağlamaya da 'kametmek' derler. Hac ile umreyi bir ara­ya getirmek suretiyle yapılan hacca da 'kıran haccı' denir. Yakın dostluğu ifade eden 'kar!n', şu ayette dost olmariın gerekçesiyle beraber açıklanınıştır: "Kim Rabman (olan Allah)'ın zikrini görmezlikten gelirse, ona bir şeytan sardın.rız; aıtık onun (yanından. ayrılmaz, ona sürekli olarak kötülükleri telkin eder) ar­kadaşı/karfni olur. ,ıc.

9. Hubb-Muhabbet: Sevgideki çokluğu ifade eder. Kendisinden hayır gördü­ğü ve zannettiği şeye karşı duyulan istektir. Genellilde 'muhabbet', irade şeklin­de tefsir edilmiştir. Buna bağlı olarak da kulun Allah'a muhabbeti; ibadeti yalnız­ca ona has kılıp ondan başkasına rağbet etmemesinden ve nefislerinin yalnızca onu istemesinden mecazdır. Allah'ın kuluna olan muhabbeti ise, ondan razı olup yaptığı işleri övmesi demektir.47 Ayette bu durum şöyle izah edilir: "De ki; Eğer

. 40 20 Jil.hii/109.

41 Zemahşerl, Keşşaj. c. I, s. 557.

42 4 Nisa/25.

43 Yazır, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, İstanbul 1979, c. 3, s. 25.

44 el-Isfahiini, Milfredat, s. 68.

45 Bkz. 9 Tevbe/11.

46 43 Zuhruf/36.

47 Zemalışeri, age., c. I, s. 347.

kur'an-ı kerim'de ve/ayet kavramı 309

Allah 'ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağış­lasın. Allah, bağışlayandır, esirgeyendir. •A•

10. Sultan: Üstünlükten dolayı yerleşmek ve muktedir olmak manalanna ge­

lir. Kelime daha çok hıiccet!delil anlamınadır. Ayrıca mülk ve kuvvetli güç anla­

mı da vardır.49 VeHiyet kavramıyla ilgisi ise koruyucu güç olmasından dolayıdır.

Yetkiyle de alakalıdır. Hz. Peygamber (s.a.v.) müşrik bir siyasanın yetki alanın­

da yaşamak istemiyordu. Onun bu isteğine olumlu cevap veren Allah bir dua öğ­

retmişti ki; bu duayı Kur'an şöyle hikaye eder: "Ve de ki: 'Rabb'inı beni girilecek

yere doğru bir girdirişle girdir ve çıkanlacak yerden doğnı bir çıkanlışla çıkar.

Katından bana sultan/yardımcı bir kuvvet ver. ,flj Böyle bir şeyi isternekten

amacı ise; Allah'ın kitabını, şer'! cezalan, Allah'ın farzlarını ve dinini uygulama

arzusuydu.51

ll. İmam: Kendisine uyulan demektir. Sözi.ine ve fıillerine uyulan "ihsan" ve

"kitap" için kullanılır. Çağulu "eimme"dir.52 Öne düşmek, kendisine yönelmek

ve tabi olmak manasında isimdir. Bu bağlamda büyük imamlık; din ve dünya iş­

lerinde kendisine tabi olunan reis anlamında kullanılır. Bunun daha mükemmel

biçimi de peygamberlik mertebesidir.53 İmam~tin tüm anlamlannı kuşatması ba­

kımından şu ayet güzel bir örnektir: "Şunu da hatırda tutun: Bir vakit Rabb'i,

İbrahim 'i bir takım kelimeler/e imtihan etti. O on/an tanı olarak yerine getirin­

ce: 'Ben, seni bütün insanlara imam/önder yapacağını' buyurdu. 'Ya Rabbi,

soyumdan da' dedi. (Allah) buyurdu ki: 'Benim abdimisözüm zalimler için ge­

çerli değildir . .... Önderliğin amacı zulme engel olmak olduğuna göre zalimin ve

fasığın imameti caiz değildir.55 Yukarıdaki ayetten anlaşılıyor ki; velayet konu­

sunda olduğu gibi imametiönderlik konusunda da kafirin, zalimin ve Allah'a ita­

atten uzak olan insanların mü'minler üzerinde önderlik hakkı yoktur. Hatta zali­

min halife, hakim, müftü, şahit veravi olması bile uygun değildir. 56

12. Seyyid: Büyük bir cemaatin işlerini üstlenen kimse demektir. "Kavmin

seyyidilefendisi" derken de bumana gözetilir. Cemaatin seyyidi olan kimsenin,

alılakının da düzeltilmiş ve terbiye edilmiş olması gerekir. Kendisinde fazilet bu­

lunan herkes bu anlamda "seyyid"dir.57 Kavmine, şeref konusunda üstünlüğün-

48 3 Al-i İmran/31. 49 İbni Kesir, Ebu'l-Fida İsmail b. Ömer, Tefsint'l-Kur'ilni'l-Azim, Kahire 1993, c. III, s. 58.

50 17 İsra/80.

51 İbni Kesir, age., c. III, s. 58.

52 el-Isfahani, Mıifredilt, s. 87.

53 Yazır, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kıır'iln Dili, c. VIII, s. 394.

54 2 Bakara/124.

55 Zemahşeri, Keşşilj, c. I, s. 184.

56 İbni Kesir, age., c. I, s. 160.

57 el-Isfahani, age., s. 432.

310 tasawuf

den dolayı "efendi" olabilen kimseye seyyid denir. 58 Seyyid'e şu manalar da ve­

rilmiştir. Kerim, hilim sahibi, ahlaklı, mut:takl, derin anlayış sahibi alim, Allah'ın

hükmüne razı olan, akranlarına üstünlük sağlayan dost, tevekkül eden, hased et­

meyen, kendisine itaat edilen malik vb.59 Bu özellikleri taşımayan insanlan sey­

yid-vell edinmek, neticesi cehennemle noktalanacak kötü bir iştir. Konuyla ilgi­

li ayet şöyledir: "Ve dediler ki: 'Rabb'inıiz, biz beylerinıize ve büyük/erimize uy­duk da biz/yoldan saptı?·dılar. ,(,()

13. Vekil: Kişinin kendisinden başkasına güvenip dayanması, kendi yerine

güvendiği kişiyi naib/vekil olarak tayin etmesi demektir. "Tevekkül" de aynı ke­

limeden türetilmiştir.''1 Allah Teala, İsra Süresi'nin ilk ayetlerinde, kendisinden

başkasının "vekil" edinilmemesini istemiştir. Konuyla ilgili ayet şöyledir: "lv!u­

sa'ya kitap verdik ve 'Benden başka vekil edinmeyi1ı' diye, onu İsrailoğulları

için kılavuz hı/dık. '62 Allalı'tan başkasının vekil edinilınemesi; O'na hiçbir şeyi

oıtak ko şmamak demektir. 6·'

E. VeJayetin .Anlıım Alanına Girmeyen Kavramlar

1. Ber'a: Mekruh göriilen herhangi bir şeyden veya benzerlerinden uzaklaş­

maktır. Bunun için de şöyle denilmiştir: "Bera'tü minel meradi/Hastalıh..t:an kur­

tuldum" "el-Bari", Allah Teaiii'ya has kılınan bir isimdir.<>ı Allah (c.c.), her türlü

noksan sıfatıardan münezzeh olduğu için kendisini bu isimle vasıflandumıştır.

Ber'a; iki kişinin arasındaki alakanın bitmesidir. Beraet; herhangi bir çirkinlikten

selamet bulmak ve uzaklaşmak gibi asi! anlamını içemıekle beraber, özellilde

hukukl ve siyası manası ile ülkeler hukuku terminolojisinde, harp durumunun

ortaya çıkmasını gerektiren münasebet kesilmesi demektir.65 Mü'minlerle kafırler

arasında Ber'a'nın fonksiyonel anlamda gerçekleşmesi için Yüce Allah günde

birkaç kez okuduğumuz Kafırfin süresini indirmiştir.66

2. Tağut: Kur'an-ı Kerim'in üzerinde özellilde durup mü'mirıleri sakındırdığı

kavramlardan birisi de 'tağut'tur. Suyun taşmasından istiare yollu alınmış bir kav­

ramdır. Allah'a karşı haddi aşan ve kendisine kulluk edilen her şeydir. Bu kulluk

58 Zemahşeri, Ke.şşiij. c. I, s. 354. 59 Alüsi, Şihabuddin Maluııud, Rubu 'l-lvfeiini fi Te.fsiri'l-Kur'iiııi'I-Azim ve's-Sebil Mesanf, Bey-

rut1994,c.III,s. 147.

60 33 Alızab/67.

61 el-Isfahani, age., s. 882.

62 17 İsra/2.

63 Taberi, Camiu'l-Beyan, c. VIII, s. 17.

64 el-Isfahani, age., s. 121.

65 Yazır, Muhanuned Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, c. IV, s. 167.

66 el-Kahtani, el-Ve/ii ve'l-Ber'a, s. 178.

/

kur'an-ı kerim 'de veliiyet kaııramı 311

ister kişinin kendi iradesi ile olsun ister zorla, fark etmez. Kendisine ibadet edi-. len mabudun insan, şeytan veya put olmasının da farkı yoktur.67 Batıl olan her

şeye tağut68 denildiği gibi saptırmak şamndan olan her asi ve tuğyan edene de tağut denir.69 Hakka, hakikateve imana karşı gelen, Allah Teala'nın kulları için çizdiği nizarnı ve sınırları aşan her şeyi ifade eder.7° Kur'an'a göre şeytan,71 Al­lah'ın hükümlerini değiştiren zalimler,72 Allah'ın emirleriyle hüküm vermeyen­ler/3 Allah'tan ayrı olarak gaybı bildiğini iddia edenler74 ve Allah'tan başka iba­det edilen ve kendisi de bu ibadete razı olan kişi de tağuttur.75

3. Adavet: Antlaşmanın, kaynaşmanın karşıtı olarak kullanılır. Bazen kalple olur. Bazen de davranışlarda adaleti ihlal etmekle adavet/düşmanlık olur.76 Ada­vet; kalpte intikam ve zarar verme duygusunun yerleşmesidir.77 Allah (c. c.), kav­ramın kullanılış biçimini ayette şöyle ifade etmiştir: "Böylece her peygambere, in­san ve cin şeytanlardan düşman kı/dık. Onlardan bazısı bazısına aldatma ile yaldızlı sözler.fısıldarlar. Rabb'in dileseydi bunu yapmaz/ardı. Öyleyse onları yalan olarak dilzmekte olduklarıyla baş başa bırttk ''8

4. Buğz: Muhabbetin, sevginin zıttıdır. Kendisine istek duyulan her şeyden nefsin nefret etmesidir.79 Küfür ebiinin kinlerinin büyüklüğü konusunda Yüce Allah mü'rninleri uyarmıştır: "Ey iman edenler! Kendinizden olmayanı sırdaş edinmeyin. Onlar size kötülı'ik ve zarar vermeye çalışıyor, size zorlu bir sıkın­tı verecek şeylerden boşlanırlar. Buğz (ve düşmanlık/arı) ağızlarından dışarı mmnuştıır. Sineterin gizli tuttukları ise daha büyüktür. Size ayetlerimizi açık­ladık; belki akıl erdirirsiniz. •llll

5. Hazul: Kendisine yardım etmesi umulan kişiyi terk etmesi ve yardımsız bı­rakmasıdır.81 Hakka karşı yardımsız bırakıp, Hak'tan yüz çevirmekle beraber ki­şiyi batılda kullanmak ve batıla çağırmak anlamlarına gelir.82 Şeytanın insanı bu-

67 Taberi, Caıniıı'l-Beyan, c. III, s. 21.

68 Bilmen, Ömer Nasuhi, Kur'an-ı Kerim'in Yflce Meali Alisi ııe Tefsiri, İstanbul 1994, c. III, s. 616.

69 Vehbi, Konyalı Mehmet, Hıtlasiitu'I-Beyan, İstanbul 1966, c. III, s. 959.

70 Kutup, Seyyid, Ff Zıliili'I-Ktlr'iin, Beyrut 1990, c. I, s. 292.

71 36 Yasin/Go.

72 4 Nisa/60.

73 5 Maide/44.

74 6 En'aııı/59.

75 9 Tevbe/31.

76 el-Isfahani, Mıifredar, s. 553. 77 Cürcani, Seyyid Şerif, Tarifat, s. 148.

78 6 En'aııı/112.

79 el-Isfalıani, age., s. 190.

80 3 Al-i İınran/118. 81 Alüsi, Rubu '1-Meiini, c. XIX, s. 13.

82 İbni Kesir, Tefsiru'l-Kur'iini'I-Azim, c. m, s. 306.

312 tasavmif

lunduğı:ı haleti ruhiyeden k:urtaramamasıdır."3 Bu anlam, a.yeti kerimede de şöy­le gelmiştir: "Çünkü o, gerçekten bana gelmiş bulunduktan sonra benizikirden (Kur'an 'dan) saptırmış oldu. Şeytan da insanı yapayalnız ve yardımsız bıra­kandır. •IYi

F. İslfuni İlimlerde Yelayet Kavramı

ı. Hadis'te Velayet: Peygamberlik makamının fonksiyonlarından olan; insanları terbiye etme ve

tezkiye etme,"' helal ve haram konularında görüş bildirme,86 insanlık için model olmah7 ve adaletle hükmedebilme88 için veHiyet makamını elde tutmak gerekir. Tüm peygamberler "veHiyet makarnını" elde etmek için mücadele ettikleri gibi Hz. Peygamber de bu uğurda gayretini ortaya koymuştur. Bu bağlamda o, vela­yet konusunu içten dışa doğm tanzim etmiş ve din bağ~ru kan bağının üzerinde tutmuştur. Yarurida müşrik akrabalarından bazılan arulınca o; "Onlar benim velflerimldostlarım değil, benim velfm Allah (c.c.) ve nıü'minlerin salih/eri­dir .• JJ<ı buyurmuştur.

Duygusal bağlılıklannın ileride fikİi. bir etkileşime yol açabileceğini düşünen peygamber (s.a.v.) dost seçiminde dikkatli olmamızı istemiş ve şöyle bir ölçü koymuştur: "Kişi arkadaşının dini üzerinedir, sizden biriniz seçeceği dostuna dik­kat etsin."90 Hadisteki din kavramı takip edilen, yaşanan hayat tarzı demektir. Al-· lah Resulü kontrolsüz bir veli edinmenin kişinin hayatına mal olacağını haber vermiştir. Mü'minler arası sevginin temelinde Allah nzası olmalıdır. Allah'ın nza­sını kazanmak için sevme konusunda Hz. Peygamber öyle teşvik edici bir dil kul­lanmış ki; buna göre, insaniann sevgilerini yeni baştan gözden geçirip sıhhatli bir zemine oturtmalan gerekir. Hz. Ömer (r.a.), Peygamberimiz (s.a.v.)'in konuyla il­gili şöyle buyurduğunu rivayet eder: "Allah'ın kulları içinde bir takım insanlar var­dır ki, nebi, şehid değildir. Fakat kıyamet günü Allah Teala'run kendilerine balı­şettiği lütuf ve makamlardan dolayı peygamberler de, şehidler de kendilerine gıpta ederler" Sahabe: "Ya Resulullah, onların kimler olduğunu bize haber verir misin?" deyince Allah Resulü: "Onlar, aralarmda herhangi bir mal alışverişi ve akrabalık bulunmadan Allah 'ın muhabbeti için birbirlerini sevenlerdir. Allah 'a

B3 Taberi, Caıiıiu '/-Beyan, c. IX, s. 385.

B4 25 Furkan/29.

85 3 Al-i İnıran/164. B6 7 A'raf/157.

B7 33 Alızab/25.

BB 4 Nisa/105.

B9 Müsliın, Ebu'l"HÜseyin Müsliın b. el-Haccac el-Kuşeyri, es-Sabib, İman, İstanbul1981, c. I, s.

197.

90 Ebu Davud, Süleyman b. Eşas, es-Sıinen, Edeb, İstanbul1981, c. V, s. 168.

/

kıır'iin-ı kerim 'de ve!iiyet kauramı 313·

yemin olsun ki, onlann yüzleri nur gibi parlamakla ve kendileri de nurdan min.berler üzerinde bulunmaktadır/ar. İnsanlar korktıtklan·zaman onlar kork­mazlar. Yine, insanlar üzilldükleri zaman onlar asla mahzun olmazlar. '91

Birbirlerini veli edinen mü'minler arasında iyi bir" dayanışmanın olması gere­kir. İşte bu dayanışmanın temini için Müslümanlar lıicretle emrolunmuştur. Hicret etmemek suretiyle müşrilderin arasında kalan bir Müslümanla küfür ehli insanlar arasında onların üstünlüğüne dayanan bir velayet doğabilir. Bu tehlikeli duruma karşı Peygamber (s.a.v.) şu uyarıyı yapmıştır: "Müşriklerle birlikte oturmayınız ve onlann cemaatZerine dahil olrriayınız. Kim onlann cemaat/erine dahil olur ve onlarla beraber olursa o bizden değildir. '92 Hz. Peygamber bu sö~üyle mü'min­leri kapalı bir toplum haline getirmek istememiştir. Çünkü tüm İslami emir ve ya­saldan insanlara ayırım yapmadan duyurınal<: bir görevdir. Bu hadisi hicretin farz

olduğu dönemin şartları ve ortamı içerisinde düşünürsek daha iyi anlarız. Müslüman olmayanlara karşı içimizde bir dostluk ve sevgi dağınaması için

Hz. Peygamber kitap elili dahif:ı hifür ehlini taklit etmeyi yasaklamıştır. Ayrıca başta münafıklar olmak üzere İslam binasını yıkmak isteyen kötü niyetli insan­lara karşı Müslümanların saygı ifadesi kullanmalarını istememiş ve şu uyarıyı yapmıştır: "Münafığa efendim demeyiniz. Şayet münajık seyyidiniz/efendiniz olursa şüphesiz ki, (bu davranışınız!a) şanı yüce olan Rabb'inizi kızdırmış olım;unuz. '94 Seyyidlik makamı; yöneticilik makamlarından birisi olduğu gibi sosyo-ekonomik farklılaşmanın neticesinde elde edilen bir konum da olabilir. Peygaınberirniz, bizleri bu gibi hassas yerleri mü'ıninlerin ellerinde tutınaları ba­kımından hem uyarmış hem de teşvik etıniştir.

2. Fıkıh'ta Velayet İslam fıkhında velayetin önemi çok büyüktür. Topluında herkes fiziki ve ak­

ll eşitlik içerisinde değildir. Çocuk, deli, bunak, yetim ve sefih insanlar olduğu gibi hayatını idame ettirebileceği organlarını yitirmiş kişiler de vardır. Bu gibi in­

sanlarla 'emir' makarnındaki kişiler birinci derecede ilgilendiği gibi akrabaların da aralarındaki hukuka göre ilgileurnesi gerekir. Ehliyeti ortadan kaldıran arıza­

lar sebebi ile bu insanların haklannın korunınası ve işlerinin yürütülmesi 'vela­yet' ve 'vesayet' gibi hukuki temsil müesseselerinin dağınasına sebep olınuştur. 9;

Velayet; raşid-reşid durumdaki büyük bir kişinin "kasır" durumdaki birinin şah­si ve mali: işlerini yürütınesidir. 'Kasır' ise, eda ehliyetini tam olarak bulundurma­yan kimseye denir.96

91 Ebu Davud, Büyu', 3/799.

92 Hakim, Mıistedrek, 2/141.

93 Müslim, İliın, 4/2054.

94 Ebu Davud, Edeb, 5/257.

95 Karaman, Hayrettin, Mukayeseli İslam Hukuku, c. I, ss. 195-6.

96 Zuhayli, Vehbe, e!-Fıkhu'l-is!iimfue Edil!etuh, Dımaşk 1984, c. X, s. 70.

···---~~--···- ....... ---------------------"""""'"'-" ....... --~--'

314 tasammf

Fıkıhtaki velayet daha çok bireylerin sosyal ve iktisadi tasarruflarını içermek­tedir. Kur'an'ın bütünlüğüne bağlı olarak, İsHlm'ın dışındaki din sahipleri ile olan nıünasebetlere, fıkıh ilminin bir dönem dar anlaşılması sebebi ile pek değinilm e­miştir.

2. Tasavvuf'ta Yelayet Fıkıh'taki, Hadis'teki, Kelam'daki ve Tasavvuf'taki velayet arasında

Kur'an'dan ve Sünnet'ten referans almalan bakımından yakın ilgi vardır. Tasav­vuftaki velayet anlayışını incelediğimizde bu ilgiyi daha yakından tanıma fırsatı­nı bulmuş olacağız.

Velayet; velilik, em1işlik, Hakk'ın kulunu, kulun Mevla'sını dost edinmesi, Al­lah (c.c.) ile hllu arasındaki karşılıklı sevgi ve dostluk, Allah'ın kulu, kulun da

Allah'ın vellsi olma halidir. Bu bağlamda velayeti dört kısma ayırabiliriz: a. Yela­yeti uzma; son peygamberin velayetidir. b. Velayeti h.i.ibra; öbür peygamberlerin velayetidir. c. Velayeti vusta; evliyanın velayetidir. d. Velayeti suğra; tüm mü'rninlerin velayetidir.97

VeHl.yetin iki şıkkı vardır. Bunlardan biri asıl diğeri ise şarttır. Asıl, iıuan ve takvadır. Şartı ise; sevgi, buğuz, dostluk, düşmanlık, ResGlullah'ın bütün getir­diklerine iman, ibadet, ahlak, edep ve inanç esaslarından bildirdiiderinin hepsi­

ne uymak konusunda tam bir uygunluktur. Çüıik.ü, kulun Allah'ı sevmesi şu ayette belirtildiği gibi ancak Resulüne uyma şartı ile tamam olur. "De ki: 'Eğer Al­lab'ı seviyorsanız bana uyun ki, Allab da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışla­sın. Allah, bağışlayan ve esfrgeyendir. ,ps

Yelayet konusunda zaman zaman ölçüler kaçırılmakta, velinin bir öğretınen

olduğu unutulmaktadır. Bu açıdan, kişilerin tasavvuf yoluna girmeden evvel İs­lami ilimlerde olgunlaşmaları gerekir. Konunun önemine binaen Cüneyd1 Bağ­dad1 (ö. 297): "Kim Kur'an'ı ezberleyip hadisi yazmazsa bizce, tasavvuf konu­

sunda ona itibar edilmez. Bizim bu bilgilerimiz Kitap ve Sünnet'le kayıtlıdır."99

Binaenaleyh, tasavvufi velayet konusunda ölçüyü kaçırmamak için şu önemli

tespitleri hatırda tutınak zorundayız:

1. "Mürşid", velayet sahibi olmak itibarı ile, makamı_ne olursa olsun peygam­

berin mertebesine asla ulaşamaz. Çünkü, Cüneyd (k.s.)'in çok güzel bir şekilde ifade ettiği gibi; "V elinin sahip olabileceği yakinin en yüce mertebesi nebilerin nıertebelerinin başlangıcıdır."

2. Velayetle nübüvvet makamları arasında sıddikiyet denen bir makam var­dır. Sıddfldık şöyle tanımlanmıştır: Vellliğin bütün derecelerinden yüce,

97 Uludağ, Süleyman, TasaımıtfTerim/eri S6zlıiğıi, İstanbul1995, s. 564. 98 3 Al-i İıuran/31. 99 Tıblavl, Mahmud Sad, İbni Teymiye'de Tasawuj, tre: Ali Durusoy, İstanbul1989, s. 128.

kur'an-ı kerim'de ve/ayet kavramı 315

vet derecesinden aşağı olan bir mertebedir. Bu mertebeyi elde etmek için pey­

gamberin tebliğatını ilim, fıil ve söz yoluyla tasdik etmek ve peygamberle olan

sıkı münasebetinin kazandırdığı imkandan da yararlanarak onun batırll dünyası­

na aşina olmak gerekiyor. Bunu elde eden bir benlik sıddik olur. 100

3. Mürşidin aracılık vasfı geçicidir. Öteki sistemlerin, özellikle Hristiyanlığın

aksine tasavvufta mürşidin aracılığı geçici bir süre içindir. Bunun bir neticesi ola­

rak müridin atılması söz konusu olmaz. Başka bir ifadeyle; müridin feyzini kesip

artık terakkisine yardımcı olmama imkanı varsa da verilen geri alınmaz. Kısaca­

sı mürşid bir ışık yakar ve çekilir. Yolu yürüyecek olan müriddir. 101

Allah'a muhabbet ve velayet iddiasında bulunup da Allah'ın eqli.r ve yasakla­

nna uymayan kişinin velilik iddiası boşunadır. O, Allah Teala'illn velilerinden

değildir. 102 Yelayet makarnındaki kişi nitelikli olmalıdır. Velfde bulunması gere­

ken nitelikler şu şekilde ifade edilebilir:

1. Veli şeriatın zahiri hükümlerine ve şer'! ölçülere saygılıdır. Bunları titizlik­le uygular.103 Bir takım ruh1-manev1 makamlara sahip olduğunu öne süren bir za­

tı dirılernek için önce onun şeriatle ilgisine bakmalıyız. Aksini kabul etmek İsla­

mi esasların ortadan kalkmasına kadar gider. 104 Ebu Yezid bir gün veli olduğu

söylenen birinin mescidden çıkmasını beklerken, o zatın, çıkış kapısının önün­

de tüki.irdüğünü görmüş ve hemen oradan ayrılmıştı. Yanindakilere; şeriat ada­

bına riayet etmeyen bir kimsenin Hakk'ın sırlarını anlamayacağını söylemiştir. 105

2. Veli, günah üzerine ısrar etmekten korunmuştur. Hak Teala onları günaha

düşmekten değilse bile, düştükleri günalıra ısrar etmekten korur. Veli, hasbelbe­

şer günah işler ama tevbe eder ve günahta ısrar etmez. Hata etınemek ve yanıl­

mamak, vellnin şartlarından değildir. ıııu

3. Bir silsile ile Hz. Peygamber' e bağlı olmak. Batıili feyz verme iddiasındaki

her fert bu feyzi, bir silsile ile Hz. Peygamber'den aldığını ispatlamak zonında­

dır. Tasavvufi gelenek hüdai nabit cinsinden bir mürşid anlayışına karşıdır.

4. Mürşid, sülükunu tamamlayarak halk arasına girmiş olmalıdır. Sülükunu

tamamlamamış, "temkin" haline ulaşmamış sillikler sürekli değişmektedirler.

Halleri asla birbirini tutmaz. Bunlar bir nevi geçici meczupluk hali içindedirler.

Meczuptan mürşid olmaz.

5. Mürşid nefsi emmaresini tamamen dizgirılemiş, saf dışı bırakmıştır. "Ölme-

100 bk: 4 Nisa/69.

101 Öztürk, Yaşar Nuri, Kuran-ı Ken·m ı-e Sıinnete Göre TasamJIIj, İstanbul 1979, ss.460-61.

102 İbni Teymiye, Ahmed Takiyeddin Ebu! Abbas, Beyne evliya'i-r-Rabman ve 'ş-şeytan, Beynıt trs., ss.S-9.

103 Uludağ, Süleyman, Tasavtmfi Terinı/er Sözlıiğti, s. 566.

104 Öztürk, Yaşar Nuri, age., s. 542.

105 Er:ıydın, Selçuk, Tasavııufve Tarikat/ar, İstanbul 1994, s. 93.

106 İbn Teynıiye, age., s. 58.

-----~-~------------------------------~

316 tasavımf

den evvel ölünüz." nüktesi buna işarettir. Bunun için, mürşidde acelecilik, şeh­vet, öfke, sabırsızlık ve kavgacılık yoktur.

6. Mürşid itmi'nana ermiş olmalıdır. Kur'an-ı Kerim bu hali "Allah'tan razı ol­mak ve Allah'ın razı olması" şeklinde tanımlıyor: "Ey itmi'nana ermiş ruh: Dön Rabb'ine, sen O'ndan, O senden razı olarak. ''07

7. Mürşid, muhsin olmalıdır. Allah Resfılü'nün İhsan Hadisi'nde belirttiği gibi murakabeyi makam haline getirmek sureti ile, her an "Rabbaru gözetim" altında

olduğunu bilmelidir .. 8. Mürşid, fakih olmalıdır. İrşad edilen insanların her türlü itikad1, sosyal ve

ahiakl problemleri ancak fakil1 bir önderin gayreti ile çözülür. 9. Mürşid, insanlan Allah yoluna hikmetle çağıran, "hakim" olmalıdır.

"Ra bb 'inin yoluna hikmet/e ve güzel öğütle çağır ve onlarla en güzel bir biçim­de mücadele et. Şüphesiz senin Rabb'in, yolundan sapanı bilendir. ''08 ay~ti on­ların bu özelliğine işaret etmektedir.

10. Mürşid, insanlardan alan değil, onlara sürekli olarak veren bir kişi olma­lıdır. İnsanlan menfaat elde etmek için başına toplamaz. Kur'an-ı Kerim bu ince­liğe şu ayette temas etmektedir: "Sizden biçbir ücret istemeyen kimselere uyun. Onlar bidayete ermiş kiınselerdir. ''09 Seriyyi Sakat1 (ö. 257) yeğeni ve müridi Cü­neydi Bağdad! (k.s.)'ye: "Sana cennete giden çok kısa bir yol göstereceğim; in­sanlardan bir şey isteme,· onlara yarayacak şeyleri elinde tutma." derniştir. 110

Kısaca niteliklerini tanıtmaya çalıştığımız veli ile ilgili anahtar terimlerden biri­si de keramettir. Kelime anlamı olarak; insandan meydana gelen güzel fiilieri ifa­de eder. Keramet, insandan zuhur eden fıillerin daha çok büyüideri için kullanılır. Aynı zamanda "el-Kerim" Allal1 Teala'nın isimlerinden biridir. Bu övülen filllerle de aneale Allah'ın nzası kastedilir.111 Terlın anlamı ise; mü'min ve salih bir kimse­

den meydana gelen olağanüstü hallerdir. Fakat bu olağanüstü haller, nübüvvet id­

diasında bulunmal<:sızıİı velinin elinde meydana gelir.112 Kerameti inl<:ar edenler, onun mucizeyle karıştınlmasından korktuldan için onu kabul etmemişlerdir. Oy­sa; nebi ile veli arasında açık farldar olduğu gibi, mucize ile keramet arasında da açık farldar vardır. 113 Keramet hak olmalda beraber ilmin sebeplerinden değildir. ve başkalarına delil olmaz. Keramet gösterisinde bulunmale "hayz-ı rica!" olarale de­ğerlendirilmiştir. Velayet mertebesine ermiş kimselerin örnek hayatı, sözleri, eser­

leri bir tarafa bıralalıp, kevn! kerametiere itibar etmek irşad için faydalı olmaz. 114

107 89 Fecir/27-29.

108 16 NahJ/125.

109 36 Yasin/21. ·

110 Öztürk, Y<l§ar Nuri, Kıır'iin-ı Kerim ve Szinnate Göre Tasali/Juf, s. 464.

lll el-Isfahanl, Mıifrediit, s. 707.

112 Taftazani, Saaduddin Mesud b. Ömer, Şerhıı'I-Akaidi'l-Kestelf, İstanbul 1973, s. 75.

113 Gölcük, Şerafettin, Keliinı, Konya 1985, s. 327.

114 Eraydın, Selçuk, TasaV!1ufııe Tarikat/er, s. 124.

kur'an-ı kerim'de veliiyet kavramı 317

· Sözün özü; Kitap ve Sünnet'in emirlerinden Allah'ın veli kullan dahil hiçbir

kimsenin dışarı çıkması söz konusu değildir. Kim ki Allah'ın vellierinden birinin

zahiren ve batmen Hz. Muhammed (s.a.v)'in yolundan başka bir yola uyacağını

zanneder ve başka bir yola tabi olursa küfürdedir. Çünkü kul; imanı ve takvası

· oranında Allah'ın velisi olur. Kimin imanı kamil olursa velayeti de Allah için ka­

mil olur.

Bu bakımdan insanlar, Allah'ın vellsi olması noktasında derece derecedir­

ler. 115 Kamil imanın sahibi olan Peygamber Efendimiz, Allah'ın velilerinin de ön­

deridir. Allah'ın hidayetini uygularnada ve şer'! tekliflerle arnel etmede insanlığın

önderidir. Bu açıdan veli, "türbe ve hırka sahibi olan" dernek değildir. Ayrıca o

ne kerarnet iddiasında ne de gelecekle ilgili müjde veya sıkıntılı haberler veren

birisidir. Allah'ın veli kullan; " ... Öyle kimselerdir !ai; yeryüzünde mütevazi ola­

rak yürür/er, cahiller kendilerine laf atarsa 'selam' derler. '' 16 Allah'ın vell kul­

Ian, Allah yolunda canlarıyla ve mallarıyla cihad edenlerdir. Onlar, rnü'rninleri

ve İslarn'ı materyalizmin sapık uzantılanndan, şirkten ve düşmanların şerrinden

korurlar. Çünkü onlar, iman ve takvii ehlj kişilerdir. 117

Ayetlerde Veliiyet Kavramının Ele Alıruşı

ı. Mekki Ayetlerde Yelayet Kur'an'da kullanılış biçiminin çokluğuyla anahtar terimlerden birisi haline

gelen velayet; Mekkl ayetlerde büyük bir yekun tutar. Daha çok da peygamber

kıssalarında yoğunlaşır. Mekkl ayetlerdeki velayet konusunu üç ana başlık altın­

da ele almak mümkündür. Bunlar: a. Geçmiş ümmetierde velayet b. Müşriklere

karşı velayet c. Zalirnlere karşı velayettir.

a. Geçmiş Ümmetierde Yelayet Kur'an-ı Kerin1 konuyla ilgili çarpıcı örnekler verir. Özellikle de insanlığın

ikinci atası, Hz. Nuh'la ilgili anlatılan tevhid mücadelesinde; günümüz insanının

alması gereken bir çok ibret vardır. Önemine binaen iki peygamberden örnek

vereceğiz:

1. Hz. Nuh'da velayet örnekleri: Nuh (a.s.) tevhid! dünya görüşünü egemen

kılıp insanların vahye göre hayatlarını düzenleyecekleri bir toplum oluşturmala­

n için ilkeli bir çalışma ortaya koymuştur. "Gece gündüz davet ederek,;'" insan­

lığa örnek olmuştur. Küfür ehli, kendilerine şefkatle uzanan elin sahibini kabul

115 İbni Teyıniye, Beyne Evliyai'r-Rahmaıı, ss. 21-110.

116 25 Furkan/63.

117 el-Belıiy, Muhammed, Min .Mefiihimi'l-Kur'iinfi'l-Akfde ve's-Stiluk, s. 217; t.y.

118 bk. 71 Nuh/5-7.

320 tasaıvıtf

· riya ile Allalı'a ibadet edenler, Allah d~.§ındaki varlıklan veli edinmiş olurlar. 130

Müşriklerle ilgili Mekkl ayetlerde onlarla olan 'velayet' bağının kesilmesi em­

redilirken akrabalık bağının kesilmesi istenmedi. Şu ayet bu konuda güzel bir delildir:· "Biz, insana anne ve babasına (karşı) güzelliği (ilke edinmesini) tav­

siye ettik. Eğer onlm·, hakkında bilgin olmayan şeyle bana ortak koşman için sana karşı çaba harcayarak olurlarsa, bu dımımda onlara itaat etme. Dönü­şünüz banadır. Artık, yapmakta olduklarınızı size haber vereceğim. ,Bı

En yakın akrabalan da olsa şirk ehline karşı zerre kadar velayet hissi taşıma­

makla emrolunan Hz. Peygamber, hakikati onlara duyurmaktan bir an geri kal­

mamıştır. Onlan veli edirımemek, davetin sınırlarını· kapatmak suretiyle az sayı­

da Müslümanla "getto" oluşturmak anlamına gelmez. Davetin müşrildere mutla­

ka ulaştınlması gerekir. Nitekim bu durum Kur'an'da şöyle dile getirilmiştir: "Sen emrolunduğun şeyi açıkça söyle ve ortak koşanlardan yüz çevir. ,w Açıktan

emrettiğin zaman da delilli bir şekilde konuş. Onlann söylemiş oldukları şeye al­dırma.ı:ı~ Hak ile batılın arasını emrolunduğun şeyi ilan ederek ayır. 134 Ayette is­

tenen, Resulullah'ın müşrildere tavır koymasıdır. Kur'an-ı Kerim'de Allah'a ortak koşanlara karşı tavır koymayı emreden bir­

çok ayet vardır. Bu meyanda Yüce Allalı buyuruyor ki; "Eğer onlar seni yalan­ladı/arsa de ki: Benim yaptığım bana, sizin yaptığınız size. Siz benim yaptı-.

ğımdan uzaksınız, ben de sizin yaptığınızdan uzağım .• m Eğer müşrilder seni

yalanlarlarsa İbrahim'in kavminin müşriklerinden uzaldaştiğı gibi sen de onlar­

dan ve onlann yapmış olduklan işlerden uzaklaş. 136

b. Zal.imlere Karşı Veffiyet

Zulüm; bir şeyi esas olması gereken yerden başka bir yere, uygun olmayan

bir mekana koymak demektir. Pindeki terim anlamı ise; haddi aşmak suretiyle

haktan batıla dönmeyi ifade eder. Başkasının mülkünde tasamıfta bulunmak: ve

konulan sınırları çiğnemek anlamlan da vardır. m Büyük ve küçük günah anla­

mında da kullanılan zulüm, üç boyutludur: insanda Allah'a karşı olaru şirk ve kü­

fürdür. Diğer ikisi ise, insanın kendi cinslerine ve kendi kendisine yapmış oldu­

ğu zı.ılümdür. 138

130 Yazır, Muhammed Haındi, Hak Dini Kur'iin Dili, c. V, s. 572.

~31 29 Ankebut/8.

132 15 Hicr/94.

133 Aliisi, Rubıt'l-Meani, c. XIV, ss. 85-6.

134 Zemahşeri, Keşşaj, c. II, s. 567.

'135 10 Yunus/41.

136 İbni Kesir, Tr:ifsinı '1-Kıtr'ani'l-Azfm, c. II, s. 400.

137 Cürcani, Seyyid Şerif, Tarifat, s. 144.

138 el-Isfahani, Müfrodat, ss.537-8.

km·'iiız-ı kerim'de velii_yet kavramı 321

Zalimlere karşı reddiyeci bir tavır takınan dinimiz, bu olumsuz tavn sergile­yen insanlan veli edinip aniann zulmüne onay vermeyi de yasaklar. Bu bağlam­da şu çağnyı tüm evrensel planda ilan eder: 'Zalim/ere karşı eğilim göstermeyin, yoksa sizlere ateş dokunur. Sizin Allah 'tan başka velfniz yoktur, sonra yardım

da göremezsiniz. '"39 Ayette şirke meyletmek yasaklandıği gibi şirk ehlinin ey­lemlerinden razı olmak ve onlan onaylamak şeklindeki sözle olan meyil· de ya- .

saklanmıştır. Meyletmek bazı müfessirlerce 'yağcılık' olarak yoruınlanınıştır. Ayette yasaklanan 'rükı1n'dan maksat; az bir meyil, meylin en aşağı derecesi­dir. 140 Zalimlere meyil; onların hevalanna tabi olmak, sohbetlerine ve meclisleri­ne devam etmektir. Ayetin kapsamı geniş tutulmuş ve yasaklama t]'.im müşrikler ve asiler hakkında umuınldir, denilmiştir. 141

Mekkl bir dönem içerisinde inen bu ayetler; mü'rninlere gerekli uyarılan yap­mak suretiyle zalimleri ve müşrikleri vell eclinıneyi yasaklıyor. Öyle ki; zalimle­

re duyulan yakınlık bile zulüm olarak nitelendiriliyor ve zalimlere yakınlık duy­maya devam edilirse şöyle bir sünnetullah'ın tecelll edeceği Vurgulanıyor. "Böy­lece biz, kazandıkları (günah) dolayısıyla zalim/erin bir kısmını bir kısmının

başına geçiririz. '142

II- Medelli Ayetlerde Ve:tayet Hz. Peygamber Mekke'de yönetirnin Müslümanların inisiyatifinde olduğu bir

İslam toplumu kuramamıştı. Kısacası, "Mekke"yi "Medine" yapamamıştı. Tüm

"yer küre Allab,'ın" 143 olduğuna göre yeni bir mekan aramak gerekiyordu. Sonun­

da Medine'yi buldu. Medine'deki toplumsal mozaik farklı din ve kültürlerden

meydana geldiği için onlarla ilişkilerin şekli vabiy merkezli olarak kurallara bağ­

landı. Hz. Peygamber bir strateji belirledi. Belirlenen stratejiye göre; yönetim gi­

bi girift bir meseleden tutun da farklı dinlerdeki insanlarla ilişkilere kadar takı­nılması gereken tavırlar tespit edildi. Buna göre Müslümanların Medine'deki gruplarla olan ilişkilerini şu başlıklar altında verebiliriz:

a. Müşriklerle ilişkilerde Ve:tayet: Müşriklerin sıfatı olan şirk; ibadet mahiyeti taşıyan herhangi bir uygulama ile

Allah'tan başka~ına yönelmenin adıdır. Mevcudattan bir varlığı -insan, tabiat ve­ya kıymeti olan herhangi bir şeyi- ululukta Allah konumuna yükseltmektir. 144 Da-

139 ll Hud/113. 140 Taber'i, Ebu Cafer, Camiu'I-Beyiin, c. VII, ss. 122-3.

141 Kurtub'i, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, el-Cami' li Ahkiimi'I-Kıtr'iin, Beyrut 1965, c.

IX, s. 108.

142 6 En'a1n/129.

143 29 Ankebut/56.

144 el-Behiyy, Muhammed, Min Mifiibimi'I-Kıtr'iin, s. 85.

322 tasawıif

ha doğrusu inançta ve zihinde oluşturulan bir otorite çatış(tır)masıdır. Evrenin

sevk ve idaresinde böyle bir çatışma yoktur. 145 Evren ve içindekiler için konul­

muş olan ilaili kurallar insanı da kapsamı içine alır. Onun da düzeninin bozul­

maması için hayatına yön veren mutlak varlık Allah (c.c) olmalıdır. Çünkü, ulu­

lıiyyetin özelliklerinden birini müstakil olarak bir başkasına tanıyan herkes,

Kur'an nazannda müşriktir. 146

Şirki bu şekilde tanımlayan İslam bilginleri, müşrilderle Müslümanların arasın­

daki velayet bağının derecelerini Kur'an lcaynaldı olarak şu şekilde açıldamışlardır.

1. Müşriklerle olan velayet ilişkisi onların küfürlerine bile razı olmayı gerek­

tiren bir durumda ise bu küfürdür ve haramdır.

2. Dünyada güzel bir şekilde karşılıklı davranışlarda bulunmak ise yasak de­

ğildir.

3. Bu iki derecenin ortasında bir durumdur ki; onlara meyletmenin sonunda

inançlarını kabul etmek şeklinde bir sonuç ortaya çıl(anyorsa; bu durum Müslü­

man bir insanı İslam dininden çıkarır. 147 Şirk olayını aydınlatmada ve velayet ko­

nusun anlamada yardımcı olur ümidiyle yaptığımız bu açıklamadan sonra şöyle

bir tespitte bulunmak mümkündür: Medeni ayetlerde 'kafir'den kasdedilen, ge­

nellilde müşriklerdir. Çünlru Kur' an, diğer batıl din sahiplerini küfür kavramının

türleri içerisinde ele aln:ı.ı.ştır. Medine'de üç grup cemaat vardı. Birinci grup; Mu­

hacir ve Ensar'dan oluşan Müslümanlar, ikinci grup; İslam'ı kabul etmeyen Evs

ve Hazreç kabilesinden bazı müşrilder, üçüncü grup ise; Yahudiler.148 Bunlara ek

olarak civar yerlerde meskGn Hristiyanlar ve İslanli· siyasaya görünürde teslim

olan münafıklar vardı. Kur'an bunlardan da çok yerde bahseder.

Kur'an-ı Kerim, büti.in türleriyi e; "Mü 'minleri bırakıp da ktifirieri dost edin­meyi" yasakladı.149 Altideyi göz önünde bulundurmaksızın her kim ki; kafırleri

vel1 edinirse onun için Allah'ıiı. dostluğundan hiçbir nasip yoh.'tllr.' Çünkü, Allah

için sevmek ve buğzetmek imanın aslındandır. ı ;o Müslüman, en yakınları da ol­

sa aralarındaki ilişkide inanç bağını en belirleyici faktör olarak göri.ir ve onlara

karşı mesafesini korur. Konuyla ilgili Allah'ın buyruğu şöyledir: "Allah'a ve.ahi­ret gününe inanan bir milletin babaları, oğulları, kardeşleri yahut akrabaları da olsa Allah 'a ve elçisine düşman olanlara dostluk ettiğini göremezsin ... ''51

Zira, İslam'daki yakınlık din yakınlığıdır, beden yakınlığı değil. 152 Eğer din ayrılı-

145 Bak: 21 Enbiya/22. 146 Yıldırım, Suat, K11r'iin'da Ulubiyyet, İstanbul1987, s. 285.

147 Hallaf, Abdulvahhab, es-S~vasetu'ş-Şer'iyye, Beytut 1993, s. 80.

148 Nebhani, Takıyuddin, ed-Deulettt'I-İsliim('vye, Beyrut 1994, s. 57. 149 3 Al-i İnıran/28. 150 Zema.hşerl, Keşşaf, c. I, s. 345. l5l 58 Mücadele/22.

l52 Kurtubi, Ebu Abdullah Muhammed, el-Cami If Abkami'I-Kur'iin, c .. VIII, s. 94.

kur'an-ı kerim 'de ve/ayet kavramı 323

ğı şirk üzerine kurulmuşsa; İslam iki kişi arasındaki evliliği yasaklaımştır: "Müş­rik kadın/an, iman edinceye kadar nikahlamayın; iman eden bir cariye -bo­şıinuza gitse de- müşrik bir kadından daha hayırlıdır. Müşrik erkekleri de iman edinceye kadar nikahlanıayın ... ,m Ayette, hangi türden olursa olsun müşriklerle evlenme yasaklanmış fakat daha sorıra Elıl-i Kitap'tan olan kadınlar­la evlenmek istisna edilmiştir. 154 Ayrıca Medeni ayetlerden öğreniyoruz ki; dinde­ki ayrılık bir dönem ıniras aynlığını da getirmiştir. 155

Yine Kur'an bize haber veriyor ki; ibadethaneler/mescitler üzerinde müşrik­lerin denetleyiciliği yoktur. 156

b. MünaftkJarla ilişkilerde Yelayet Kur'an-ı Kerim'de sıfatlan ve İslam toplumuna olan kötülükleri üzerinde en

çok durolan grup münafıklardır. İmanlan olduğunu dilleriyle ortaya karlar, 'fakat kalplerindekim gizlerler. 157 Hayır taraflarını gösterip şer yönlerini gizleyen158 mü­nafıklar; İslam toplumunun sosyal dokusu için en büyük tehlikedir. Büyük nifak ve küçük nifak şeklinde iki türü vardır. İtikad! nifak dediğimiz büyük nifak, ce­hennemirı en altında kalmayı gerektiren bir suçtur. İslam toplumu için oluştur­muş oldukları telilikeden dolayı Allah Teala, Bakara Suresi'nin baş kısmılannda kafirlerle ilgili iki ayet indirirken münafıklarla ilgili on üç ayet indirdi. Onların iki yüzü vardır. Bir yüzleriyle mü'ıninlere bakarken diğer yüzleriyle kafir olan kar~ deşlerine bakarlar. 159 Allah (c.c) birçok surede onlardan bahsetmesine rağmen, onların kusurlarını özellikle Tevbe Suresi'nde tek tek sayıp döktüğü için bu su­reye "Sure-i Fadaha" denmiştir.160

Mekke'de durum Müslümanların aleyhine gözüktüğü için münafık yoktu. Medine'de İslam toplumu hayata hakim olup Allah'ın hükümleri yürürlüğe girin­ce münafıldar ortaya çıktı. Medine'de münafıklann sayısı bir hayli fazlaydı. Me­dine nüfusunun en az üçte biri onların yanındaydı. Bu durum Uhud Savaşı'nda ortaya çıktı. Her ne kadar Medine'de mü'ıninlerle münafıklar vatandaşlıl<: gereği aynı coğrafyayı paylaşsalar da onlara itaat etmeme ve vell/ dost edinmeme konu­sunda şu ayette de belirtildiği gibi uyanlmışlardır: "Ey Peygamber, Allah 'tan sa­kın, ktifiriere ve milnajik!ara itaat etme. Şüphesiz Allab bilendi1~ büküm ve hikmet sahibidir. ''61

153 2 Bakara/221.

154 Taberi, Camiu'I-Kw·'iin, c. II, ss. 388-89, İbni Kesir, Tq/Sim'l-Kur'iini'l-Azfm, c. I, s. 244.

155 bk: 8 Enfal/72.

156 bk: 9 Tevbe/17 . . 157 Cürcanl, Seyyid Şerif, Tarifat, s. 245.

158 Sabuni, Muhammed Ali, Safvetu't-Tefiisir, Beyruı 1981, c. I, s. 35. 159 İbni Kayyım, Şemseddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ebubekir, Mediiricll's-Siilikfn, Beyruı

1995, c. I, ss. 386-9 .

160 Sabuni, Muhammed Ali, Kıbes Mine'I-Kur'iini'I-Azfm, Şam 1987, c. N, s. 8.

161 33 Alızab/1.

324 tasavvııf

Mec:İine'de Müslümanlada aynı ortamı paylaşan münafıklar onlara karşı hain­

likten geri durmamışlardır. Yüce Allah da onların bu durumlarına karşı mü'min­

leri uyarmış ve onların toplantılarına katılmayı şu ayetle yasaklamıştır: "(Allah)

size Kitapta indirmişti ki: Allah 'ın ayetlerinin inktir edildiğini ve onlarla alay edildiğini işittiğiniz zaman, onlar (bu sözü bırakıp) başka bir söze dalıncaya

kadar onlarla beraber oturmayın; yoksa siz de onlar gibi olursunuz. Şüphesiz Allah, bütün iki yüzlüleri ve ktifirieri cehennemde toplayacaktır. ''62 Bu ayete

göre, küfür ehlinin meclislerinde oturarak onların küfrüne razı ol.anın kendisi de

küfre girer. Bir günahın işlenmesine rıza gösterip, bu günahı işleyenierin içine

karışan kimse de günahta onlar gibidir. 163

Münafıklar, İslam'ın hak çizgisinin karşısındaki batıl ehlidir. Tevhid ehline muhabbet duyup müşriklere kin duymak imanın en sağlam kulpu olduğu gibi,

hak ehline buğzedip batıla muhabbet duymak da münafıkların sıfatıdır. 161

Kur'an-ı Kerim, münafıklann bu sıfatlarina ek olarak onların şu özelliklerini de

bizlere haber vermektedir: "Münafık erkekler ve münafık kadınlar, bazısı bazı­

sındandır; kötülüğü emrederler, iyilikten alıkoyarlar, ellerini sımsıkı tutarlar.

Onlar Allah 'ı unuttular, O da on lan unuttu. Şüphesiz münajiklar fıska sapan­

/ardır. ,M Zikirden, şük:ürden uzak olan bu çirkin insanlar, her zaman ve mekan­

da iki yüzlüdürler. Gizli kötülük, alçak bir gizlilik, jumalcilik ve hilekarlık işte

onların başlıca alametleridir. 166

Mü'minler, nifak ehlinin velayetlerini kabul etmedikleri gibi onlara karşı çe­tin davranınakla da yükümlüdürler. Bu yükümlülük ayette şöyle vurgularuruştır: "Ey Peygamber, ktifirlerle ve münafıklada cihad et ve onlara karşı sert ve cay­

dıncı davran. Onların barınma yeri cehennemdir. Ne kötü bir yataktır o. ''67 Bu

ayet, artık münafıkların İslam toplumunun bir parçası olarak kabul edilınemesi­rıi, onlara yönetirnde söz hakkı tanınmamasını ve hiçbir meselede onlara danı­

şılınamasıru emretmektedir. Kısacası; her Müslüman davranışıyla, İslam toplu­munda bir mürtafığın saygın, şerefli bir yeri alınayacağını göstermelidir.168 Bu

bağlamda hemen şunu da ortaya koymalıyız ki; Kur'an-ı Kerim münafıklara ve­

rilecek ceza meyanında onların cenaze namazlannın kılınmamasıru169 ve onlar

için Allah'tan bağışlanma talebinde bulunulınamasıru da istemektedir.170 Müfes-

162 4 Nisa/140.

)63. Hazin, Ali b. Muhammed, Lubabtt't-Te'vilfi Meiini't-Tenzfl, İstanbull317, c. II, s. lll. 164 Kahtani, Muhammed Salim, el-Ve/ii ve'l-Bera, s. 262. 165 9 Tevbe/67. 166 Kutup, Seyyid, Ff Zilali1-Kur'an, c. ın, s. 1673. 167 9 Tevbe/73. 168 Mevdiidi, Tcifbimıı'l-Kıtr'an, c. II, s. 326. 169 bk: 9 Tevbe/84. 170 bk: 9 Tevbe/80.

kur'an-ı f?erim 'de ı >e/ayet kavramı 325

sir Tabeı1 (ö. 310/923), münafıklann İsHim'a girdikten sonra tekrar dinden çıkan mürtedler olduklannı söyler.171 Hz. Peygamber, her ne kadar Abdullah b. Ubey'in cenaze namazını kılsa da bu ilahl uyan üzerine bir daha hiçbir münafı­ğın cenaze namazını kilmarnıştır. Zira kişi sapıtır ve küfrederek İslam milletinden çıkarsa, bir tavır olarak ondan uzaklaşmak gerekir.172

c. Ehl-i Kitap'la ilişkilerde VeJ.ayet Gerçek şu ki, gerek Hz. Musa (a.s.) gerekse ondan önceki ve sonraki pey­

gamberlerin getirdiği din İslam'dan başka bir şey değildi. Bu peygamberlerden hiç biri Yahudi değildi. "Yahudilik" terimi daha sonraki devrin ürQnüdür. Yahu­dilik, Hz. Yakub'un dördüncü oğlu Yahuda'ya atfeçlilmektedir. Onun soyundan gelenler arasında çok sayıda rahip, kahin, rabbi ve alıbar doğdu. Bunlann ken­di fikir ve felsefeleri doğrultusunda bir inanç, dua, ibadet ve töreler manzumesi meydana geldi ki; buna sonradan Yahudilik dendi. Gerçek dinin çok azı Yahu­dilik içinde korunabildL

Ehl-i Kitab'ın bir diğer versiyonu olan Hristiyanlara da "Nasraru" denir. Bu sözcüğün kökü, Hz. İsa (a.s.)'ın doğduğu yer olan "Nasıra"dan gelmektedir. Nusret/yardımlaşma kökünden türediğini söyleyenler de vardır ve söylemlerini ispat için de AI-i İnıran süresi'nin 52. ayetiyle istişhad ederler. şu tespiti özellik­le yapmak gerekir ki; Hz. İsa kendisine tabi olanlara hiçbir zaman "Hristiyan" ve­ya "Mesihi" adını vermemişti. 173

M.S. 70'te Romahlar tarafından Filistin'de katliama uğrayan Yahudiler M.S. 132'de Hicaz'a sığındılar. Yahudiler Ayle, Makna, Tebuk, Teyma, el-Kur'a vadi­si, Fedek ve Hayher'de nüfuz sahibi oldular. Beni Kureyza, Beni Nadir, Beni Bakdel ve Beni Kaynuka'da Yesrib'e yerleşti. Hristiyanhl<: ise Miladi III. yüzyılda Arabistan'a girdi. Hristiyanlık önce Necran'da yayıldı ve Hicaz'ın diğer bölgele­rinde pek müsait ortam bulamadı. Fakat Gassan ve Beni Rebiyye'de az sayıda da olsa Hristiyan vardı.

Yanınadaya yukanda anlatılan biçimde yerleşen Yahudi ve Hristiyanlar Hz. Peygamber'in komşuları oldular. Medine'deki Yahudilerle antlaşma yapıldı. Ant­laşmaya göre kötülüklerin kall<:ması için beraber çalışılacak, Medine'den Hz.· Muhammed'in izni olmadan kimse çıkmayacak, savaş durumlarında yurdun ko­runması için ortak harcama yapılacaktı. 174

Müslümanlara karşı inatçı ve düşmanca bir tavır sergileyen bu insanlarla iliş­kiler konusunda Kur'an'da yüzlerce ayet vardır. Onların mü'minler için hayır is-

290.

171 Taberl, Cami11'l-Beyan, c. VI, s. 440.

172 Ulvan, Abdullah, İslam ve'l-Hubb, Beyrut 1986, s. 39.

173 Mevdudi, Ebu.'I-Aiii., Hz. Peygamberin Hayatı, tre. Alımet Asrar, İstanbul 1983, c. I, s. 546.

174 Gadban, Münir Muhaııuned, Nebevf Hareket Metodu, tre. Tarık Akarsu, İstanbul1991, c. I, s.

326 tasavvuf

temediklerini, 175 yollarına uymadıkça lVIüslümanlardan hoşnut olmayacaklan­·nı, 176 Müslümanlar onlara tabi olacak olurlarsa onları hak olan yoldan saptıracak­lannı177 ve kesinlikle dost edinilmemesi gerektiğini178 Kur'an-ı Kerim'den öğreni­

yoruz. Kur'an'ın Yahudi ve Hristiyanlarla dostluğu/velayeti yasaklaması onlarla ay­

nı coğrafyada kalınmaz anlamına gelınez. Zira, Hz. Peygamber onlarla bir arada kalmış, ilk yıllar itibanyla "Medine Birleşik Devleti/Konfederasyon" denilen bir devlet lnırmuştu. Daha sonra, Yahudilerin aynlınasıyla müstakil bir İslam Devle­ti'ne dönüştü. 179 Onlar, Kitap ehli alınanın gerçı:::k anlamını taşıdıklan sürece İs­lam, yemekleıini Müslümanlara helai kıldığı gibi, tek taraflı olarak onların kadın­lanyla evlenme konusunda da mü'minlere ruhsat verdi. ıoo

Şurasını da iyi bilmek gerekir ki; gayr-i müslimleri dost edirııneyi yasaklamak onlara kirı gütıneyi emretınek anlamına gelınez. Fakat, tüm h.i.ifür elilini Müslü­manlar aleyhine kışkırtanlann, iki yüz sene haçlı seferleri düzenleyenlerin, En­dülüs'te Müslümanlara korkunç katliam uygulayanlann, Filistinli Müslümanlan yurtlanndan kovup Yahudileri yerleştirenlerin el11-i kitaptan insanlar olduğu da unutulınamalıdır.

Netice olarak şunu da söyleyebiliriz ki; Yahudilik ve Hristiyanlık bugünh.i.i şekliyle sonradan ortaya çıkıruş beşeri dinlerdir. Hz. Musa ve İsa'nın tebliğ ettiği dinler değildir. Onlar, Müslümanlara düşmanca tavırlar sergiterken kapitalizm ve materyalizm şeklinde kendini gösteren koyu dirısizlik sisten1leriyle de tam bir dayanışma içerisindedirler. ısı

Ve.layetin Çeşitleri

ı. Müspet veıa Veli edinilınesi eınredilenler, velayetin olun1lu yönünü ifade eder. Müspet

veladan kasıt budur. Cenab-ı Allah, birçok Mekki ve Medelli ayette, mutlak an­lamda kendisinin, önderlik konumunda Resulü'nün, iman etmek suretiyle de mü'minlerin oluşturacağı velayet üzerinde durmuştur.

A. ı. Veli Olarak Allah Kur' an, sık sık Allah'ın (c. c.) veli edinilınesini emretıniş ve Allah'tan başkası-

175 2 Bakara/105. 176 2 Bakara/120. ın 3 Al-i İmran/100. 178 4 Nisa/144; 5 Maide/51. ı79 Algül, Hüseyin, "Asrı Saadette İdari Hayata Bakış", Din Devlet İlişkileri Sempozyumu, İstan­

bul1996, s. 90. ıso bk: 5 Maide/5. ısı Sanoğlu, Ekrem, Kur'an'da İnsan m Toplum, İstanbul1993, ss. 170-1.

kur'an-ı kerim 'de. ve/ayet kavramı · 327

ru veli edinenierin trajik sonları bizlere hikaye etmiştir. Dolayısıyla, Allah'tan

başkasım vell edirunek akıllı bir davraruş değildir. Kur' an, konuyla ilgili şu hatır­

Iatmayı yapar: "Allah 'ın dışında başka vetffer edinenleriri örneği, kendine ev

edinen önımcek örneği'ne benzer. Gerçek şu ki, evlerin en dayanıksızı ön"lm­

cek evidir; bir bilse/erdi ... ''82 Allah Teala burada örümcek meseliyle bizleri tev­

hid! çizgiden çıkınama konusunda uyarmıştır. Bu uyarıya uymayanların sonu,

halk arasında "karaduVankebut" denen dişi örümcekle erkek örümcek arasında­

ki ilişkiye benzer. Karadul kendisine sevgi ve .dostlukla teslim olanları kullarup

mahvetrnede çok tipik bir yaratıktır. Bu yaratık, kendisiyle çiftleşecek kadar ona

yakınlık duyan erkek örümceği çiftleşme bittikten sorıra derhal öldürür. İşte bir

tür "karaduVankebut"a benzeyen Allah dışı dostlar, sonunda kendilerine teslim

olanları böyle mahvederler. 183

;Kur'an-ı Kerim, Allah'ın dışında vellier ediruneyi yasaklarken mutlak vellmiz

olan Allah Teala'yı da fonksiyonel anlamda tarutır. Yüce Allah'ta olan bu sıfatlar

başka velilerde yoktur. Bu sıfatlar açısından bakarsak vellmiz olan Allah; yaratan

ve emreden, ıa.ı mülkünde ortaksız olan, ıs; rahmetini bütün malılukata ayırım gö­

zetrneksizin yayan, 186 vahiy indirip salihleri koruyan, 187 İman edenleri karanlıklar­

dan n ura çıkaran, 188 hem dünyada hem ahirette vell olan, 189 kullarına yardım

eden, 190 şefaat yetkisi kendinde olan, 191 kullarını koruyan, 192 bağışlayıp merhamet

eden,193 ölüleri dirilten191 ve hakiki mürşid olandır. 195

Kendisi bu özelliklerin sahibi olan Allah (c.c.), sevip vell edindiği insanların

sıfatlanru Kur'an'da açıklamıştır ki; biz de o vasıflarla donanalım ve bu vasıfları

taşıyan insanları veliler edinelim. Allah'ın sevip vell edindiği insanlar; muhsin­

ler,196 mücahidler,197 Resı1l'e tabi olup onun hayatıru kendi hayatına katanlar,198

182 29 Ankebut/41.

183 Öztürk, Yaşar Nuri, K11r'an'daki İ~liim, İstanbul1994, s. 333.

184 7 A'raf/154. 185 17 İsra/111. 186 42 Şüra/28.

187 7 A'raf/196.

188 2 Bakara/257.

189 12 Yusuf/101.

190 47 Muhammedn.

191 2 Bakara/255.

192 13 Rad/37. 193 7 A'raf/155. 194 42 Şüra/9.

195 2 Bakara/256. 196 3 Al-i İmran/148. 197 61 Saf/4.

198 3 Al-i İnırarı/31.

328 tasawııj

sabredenler,199 tevbe edenler,200 yalnızca Allah'a güvenip dayananlar, 201 Allah'a karşı bilinçli kullar/rnuttakiler,202 ternizlenenler, 203 muksit/hayatının her anında ilaili hukuka riayet edenler. 2l>l

Allah Teaiii sevdiği ve veli edindiği insanların sıfatlai:ını Kur'an'da açıkladığı gibi, sevrnediği ve veli edinınediği insan tiplerini sıfatlarıyla yine biilere Kerim kitabında açıklamıştır. Bunlar; kafırler,205 zalirnler,206 dine eklernede veya çıkar­mada bulunarak aşın gidenler,207 hainler,208 fesatcılar,209 israf edenler,210 kendini beğenip övünenler,211 şımaranlar,212 çok günah işleyenler213 ve rnüstekbirlerdir. 214

b. Vel1 Olarak Peygamber

İnsanları, içinde bulunduklan zulrnün her türlüsünden İslam'ın aydınlığına çıkarmak için elçi tayin edilen peygamberler, hassas ve yıkılmaz şahsiyetleri ile

sars~adan ve korkusuzca ilahi tebligatı ilan ederek, insanlan uyuşukluk ve dü­şük ahlaki gerilim durumundan, Allah'ı Allah olarak, şeytanı da şeytan olarak açıkça görebilecekleri bir teyakkuz/uyanıklık durumuna geçmeleri için vicdan­larını silkeleyerek uyandırarı olağanüstü insanlardır. 215 Bu üstün yeteneklere sa­hip olan Hz. Muhammed de ürnrnetini ıslah etmek ve kötülükleri ortadan kaldır­mak için üstün bir gayret sergileyerek hem görevini yapmış hem de ürnrnetine

olan sevgi, şefkat ve rn.erharnetin yüce bir temsilcisi olarak onlara karşı velayeti­ni açıkça ortaya koymuştur. Ümmetiyle olan karşılıklı ilişki ve peygamberden ümmete doğru uzanan Allah merkezli sorumluluk, peygamberin fonksiyonlarını ortaya koyar. Peygamberimizin veliyetinin özünü de bu fonksiyonların varlığı ve işleyişi teşkil eder. Hz. Peygamber'in (s.a.v)'in velayeti ile fonksiyonları ara­

sında doğru bir orantı vardır. O'nun fonksiyonlarını şu şekilde sıralayabiliriz: Hz. Muhammed (s.a.v), önce Kur'an'ı öğreten, okuyan, zihin ve ruhları tez-

199 3 Al-i İınran/146. 200 2 Bakara/222.

201 3 Al-i İrnran/159-160.

202 16 Nahl/126.

203 9 Tevbe/108.

204 5 Maide/42.

205 3 Al-i İmran/32. 206 3 Al-i irnr:ın/57.

207 2 Bakara/190.

208 8 Enfal/58.

209 2 Bakara/205.

210 7 A'raf/31.

2l157 Hadid/23.

212 28 Kasasn6.

213 2 Bakara/276.

21416 Nahl/23.

215 Fazlur Rahnıan, Ana Konıtlanyla Kur'iin, tre. Alparslan Açıkgenç, Ankara 1987, s.

kur'lin-ı kerim 'de uelayet kavramı 329

kiye eden bir öğretmen, 216 kitabın açıklayıcısı, kapalılıkların gidericisi, 217 örnek alınması gereken bir lider, 218 kanunların uygulayıcısı,219 davalarabakan bir kadı220

ve bir devlet yöneticisiydi. 221

Tüm bu ayetlerde tanıtılan özellikler Hz. Peygamber' e Allah (c.c.) tarafından

verilen görevlerin bir kısmıdır. Peygamberi veli edinmek sözle olmaz. Onu vell edinmenin bir bedeli olması gerekir. Bu bedel yukarıdaki fonksiyonların hayatı­mıza katılmasıyla mümkün olur. Onun fonksiyonlarının hayatımıza katılmasına sünnet diyonız. Bu bağlamda, daha kuşatıcı bir sünnet tanımı yapabiliriz: "Hz.

Peygamber'in İslam toplumunun akide, ibadet, tebliğ, siyaset, ekonomi, eğitim, alılak, hukuk gibi çeşitli alanlarda kısacası, bireysel, toplumsal v_e evrensel ol­mak üzere hayatın her alanında, yönlenditip yönetmede, Kur'an başta olmak üzere, esas aldığı ilke ve prensipler bütününün oluştUrduğu bir zihniyet ya da dünya görüşjidür. Amacı da; beşed hayatın her alanında sünnetin koyduğu ilke­leri esas alan yeni bir İslam toplumu ve medeniyeti modeli oluşturmaktır.222 Böy­le bir model oluştumlurken peygamberin buynıklanna teorik olarak yaklaşıp pratikte, onu tanımamak bir ucu Allah'a kadar varan bir isyandır. Tersi de doğ­nıdur; peygamber model olarak alınır ve istekleri yerine getirilirse Allah'ın sev­gisi de beraberinde elde edilmiş olur. Konuyla ilgili ayette şöyle buynıluyor: "De

ki: Eğer siz Allab 'ı seviyorsanız bana uyun; Allab da sizi sevsin ve günahları­nızı bağışlasın. Allah bağışlayandır, esirgeyendir .• m Resı1le tabi olmak; Hristi­yanlann yaptığı gibi, onu yaratmada Allah'a ortak koşmak anlamında değildir.224

Bilakis, Resı1lullah'a tabi olmak O'nun velayetini kabul etmektir. Sahabe nesli tam bir teslimiyetle peygambere bağlanıp onun velayetini kabullendikleri için Kur'an'da övülmüştür: "Peygamber, mü'minler için kendi nefislerinden daha evladır. ,;12s İbn Abbas'ın (ö. 68/687) yonımuna göre, N ebi (s.a.v.) bir şeye çağı­

rıyor, nefis de bir şeye çağırıyorsa mutlaka peygambere itaat edilmelidir. Zira, nefisler yok olmaya, Resuluilah ise kurtuluşa davet eder. 226

Peygamber (s.a.v.), davet, risalet ve liderlikte velldir. O, Allah'a itaat ve iba- · deti ihya eden bir şeye çağırdığında insanlar ona icabet etmelidirler. O, Allah'ın

insanlardan risaletine inanmalarını istediği bir peygamberdir. Allah'ın, mü'min-

216 2 Bakar:ı/151; 3 Al-i İmran/164; 62 Cuma/2.

217 16Nahl/44.

218 33 Ahzab/21.

219 7 A'raf/157.

220 4 Nisa/105.

221 4 Nisa/64.

222 Kırbaşoğlu, Hayri, İsliipı Dıişüncesinde Sünnet, Ankara 1993, ss. 90-1.

223 3 At-i İınran/31. 224 Yazır, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, c. II, s. 1076.

225 33 Ahzab/6.

226 Hazin, Lıtbabıı't-Te'uil Ff Meani't-Tenzil, c. IIl, s. 464.

330 tasavvıif

lere kendi nefislerinden daha değerli kıldığı bir komutandır. O, Müslümanların kendilerinin sahip olmadıklan değerli şeylere sahiptir. Onların kendisine itaat et­meleri üzerlerindeki hakladıı·. Resül'e itaat eden Allah'a itaat eder.:ın Allah'ı ve Resulünü vell edinip; velayetinin bedeli olarak itaat edeni Yüce Allah, mükafa­tın en güzeliyle ödüllendireceğini şu ayetiyle bildirmektedir: "Allah 'a ve Restıle

kim itaat ederse, işte onlar, Allah 'm kendilerine nimet verdiği peygamberler, sıddfk!er, şehitler ve salihler/e beraberdiı-. Ne iyi arkadaştır onlar. ';!28

c. Veli Olarak Melekler Kur'an-ı Kerim, melelderle mü'minler arasında olan bir velayet üzerinde çok

aynntılı durmaz. Fakat her mü'min imanının gereği; meleklerin varlığını kabul eder. Ayette de belirtildiği gibi mü'rninler, onların kendilerine çok yalan varlık­

lar olduklarını da bilirler. "Oysa gerçekten sizin üzerinizde koruyucular var, 'şe-

1'efli-üstün' yazıcılar. Her yapmakta olduğunuzu bilirler. 'ıı9 Onlar yapmış ol­

duğunuz kötülükleri karşılık vermeden yazarlar. 230

Müslümanlar, melelderin kendilerine yakınlığını rahmet olarak algılar. Onla­

ra karşı düşmanca tavır sergilemek doğru bir davranış değildir. Çünkü onlara kin beslemek, nübüvvet davasında tekelci düşünen Yahudilere ait bir sıfattır.

Kur' an, bu çirkin anlayışı şu ayet! e kınar: "Her kim Allah 'a, peygamberlerine, Cibril'e, Mikai/'e düşman ise, artık şüphesiz Allah da ktifirierin düşmanıdır. ,aıı

Yahudiler savaşlardaki birçok yenilgilerini, yaşadıklan sürgünleri, Hz. Peygam­

ber'e vahiy getirmesini ve Resülullah'ı, Yahudi toplumunun sırlanna vakıfkılma­

sını Cebrail'le alakalı gördülderi için onu düşman bilrnişlerdir.232 Onu savaş me­leği olarak tanıyorlardı. ı.u

Meleklere imanı tevhidin gereği bilen Müslüman irısanla, Allah'a kulluğu ale­satmadan yapan melekler arasında bir dostluğun olmaması mümkün değildir. Kur'an'a göre bu dostluğun oluşması, istikamet üzerine sürülecek bir hayatın varlığına ve bu hayatın mutlu sonla/tevhidle sona ermesine bağlamıştır. Bu du­rum Kur'an'da şöyle ifade ediliyor: "Şüphesiz 'Bizim Rabb'inıiz Allah'tır' deyip sonra dosdoğru bir islikarnet tutturanlar (yok mu); onların üzerine melekler iner (ve der ki:) 'Korkmayın ve hiizne kapılmayın, size söz verilen cennetle se­vinin.' Biz, dünya hayatında da ahiret hayatında da sizin velfleriniziz. Ora­da nefıslerinizin arzuladığı her şey siz_indiı- ve istemekte olduğumuz her şey de

227 Fadlullalı, Miıı Vahyi'I-KIIr'iin, tre. Cuma Ağaç-Muharrem Tan, İstanbul1991, c. VIII, s. 18. 228 4 Nisa/69.

229 82 İnfıtar/10-12.

230 İbni Kesir, Tefsinı'l-KIIr'iini'l-Azim, c. IV, s. 483.

231 2 Bakara/98.

232 Aliisi, R11bu'l-Meiini, c. I, s. 33.

233 Taberi, Ciimiıı'l-Beyan, c. I, s. 478.

!ntr'liıı-ı kerim'de ve/ayet kauramı 331

sizindir. ,ı.ı4 Bu velayetin neticesi olarak da melekler birçok savaşta mü'minleri fi­ilen desteldemişlerdir. ı.ıs

d. Vell Olarak Mü'.m.inler Mü'riıinlerin birbirlerinin hem vellleri hem de kardeşleri olduğu gerçeğini Al­

iab Teala şu ayette dile getiriyor: "Mü 'miııler aııcak kardeştir/er. Öyleyse kardeş­lerinizin arasını bulup düzeltin ve Allah 'tan korkup sakmın; umulur ki esirge­nirsiniz. ,.._'16 Allah'ın kardeş ilan ettiği bu insanlar arasında sevgi, selamlaşma, yardımlaşma ve cemaatleşmenin olması gerekir ki bunlar, İslam toplumunun üyelerinin birbirlerine karşı görevleıidir.237

Her yönden mükemmel bir fert ve bu fertlerin oluşturduğu bii ümmet mey­dana getirmeyi isteyen İslam; velayetin tüm özelliklerini fonksiyonel olarak icra edecek şekilde mü'minleri birbirlerinin velisi ilan etmiştir. Şu ayet bu gerçeğin delili dir: "lvfü 'min erkekler ve kadınlar birbirlerinin velfleridirler. İyifiği emre­Ael~ kötülükten sali!mdırırlar, namazı dosdoğru kılarlaı~ zeli!atı verirler ue Al­lah 'a ve Resulüne itaat ederler. İşte Allah 'ın Izendileri ne rahmet edeceği buıılctr­dır. Şüphesiz Allah, iistüıı ue güçlüdür, hüküm ue hikmet sabibidir. ,.z:ııı Yüce Al­lah, mü'min velllerle münafık vellleıi ayeti kerimelerde birbirine yakın olarak sı­raladı ki iki grup arasındaki fark ortaya çıksın, hidayet ve dalalet ehli birbirinden ayırt edilsin. 239

Mü'minlerin birbirleriyle velayeti konusunda kişisel ve karşılıklı sorumluluk açısından dört mesele vardır:

1. Mü'minlerin kalpleri; sevgide, ülfette ve lütufta birdir. 2. Birbirlerine tevhidi ve yalnızca Allah'a ibadeti emrederler. Putçuluk ve

benzeri şeylerden, onlara ibadetten men ederler. Öyle ki; nerede "nehyi ani'l­münker" ve "emri bi'l-mamf" zikredilse, orada putlara ve şeyt<ına kulluktan sa­kındırma vardır.

3. Namazı beş vakit olarak ikame ederler ve zekatı verirler. 4. Farzlan yerine getirme konusunda Allah'a itaat ederler ve kendileri için ko­

nulan kllrallara ve Resul'e uyarlar. 240 Veli olarak birbirlerine yardım ederler ve münafıklann aksine birbirlerini destelderler. 241

Mü'minlerin birbirlerine destelderinin tam olabilmesi için, aralannda birlilne­lik oluşturmak zorundadırlar. Faziletierin muhafazası, var olan iyiliklerio devamı

234 41 Fussilet/30-3J.

235 bk: 8 Enfal/9-12.

236 49 Hucurat/10.

237 Havva, Said, ei-Emsfl't-Tifsir, Kahire 1989, c. IX, s. 5409.

238 9 Tevbenı. 239 Siibiini, Kılıes mine'l-Kttr'iin, c. IV, s. 60.

240 Kurtubi, el-Cami' li Ahkiiıni'l-Kur'iin, c. VIII, s. 203.

241 ~iisi, Ruhu'/-Meiini, c. V, s. 325.

332 tasawıif

için Müslümanlar şu ayette de tavsiye edildiği gibi cemaatleşmelidirler: "Ey iman edenler, Allah 'tan sakının ız ve doğru (sadık) olanlarla beraber olunuz. ,;Hı Bu ~irliktelik en geniş an).amıyla düşünülmelidir. Mü'minlerin mü'rninlerle dünyada oluşturduklan saminıl beraberlik Allah'a itaat ve takvii temeli üzerine olursa ahi­rette de beraber olurlar. Sadıklada beraber olmak tüm davraruşlanmızda Hz. Mu­hammed (s.a.v) ve ashabının yolu üzerine olmaktır.243

Müslümaniann birlikte bir dünya yerine, tevlıidi eksenden kopuk bir bl oldaş­ma oluştunnalan, Kur'an-ı Kerim'in de onay vermediği bir davraruştır: "On!aı~

mü'minleri bırakıp ktifirieri dost (ve!f) edinirler. Kuvvet ve onuru onların ya­nında mı arıyor/ar? Şüphesiz, bütün kuvvet ve onur Allah 'mdır .• ı-M Şuurlu mü'minler, değil gayr-i müslimlerin yanında izzet/onur aramak; Allah'ın (ç.c),

onlara "ahd" vermediğinin bilincinde olduklan için arılan kendilerine hakim ola­cak liiçbir konuma getirmezler. Hasbelkader, hakim konuma gelrnişlerse bile, adalet sıfatını kaybettikleri an mü'minlerin hayatından uzaklaştınrlar.245 Çünkü adil olmayanların da mü'minlerin üzerinde velayet hakları yoktur.

n. Menfi veıa Veli kavramı ile sevgi, saygı, şehadet, koruyuculuk, denetim ve itaat manala­

nın bir arada düşündüğümüzde bu anlamlara sıfat olarak hiç de layık olmayan kişiler de vardır. Onlarla olan ilkeli ilişkilerimiz ve tavırlı yaklaşırrumız merıfi ve­layı, bir başka söylemle "beraet"i meydana getirir. Beraet sözlükte; uzaklaşmak, kurtulmak ve aynimak demektir. Kavramsal anlamı ise; uyanp sakındırdıktan sonra uzaklaşmak ve kurtulmaktır.246 Mü'rninler 'menfi vela' dediğimiz veli edi­nilmesi yasaklanan varlık ve kurumlardan ne kadar uzaklaşırsa; Allah'ın velaye­tine de o kadar liyakat kazanırlar. Bu münasebetle mü'minlerin veli edinmeme­leri gereken gruplar şu şekilde sıralanabilir:

a. Kimler Veli Edinilmez ı. Şeytan

Yüce Allah, kullanna, şeytana tapmama247 ve şeytarun vermiş olduğu vesve­selere itaat etıneme konusunda tavsiyel~rde bulunmuş, akl! ve nakli birçok de­liller de sunmuştur.248 "Şeytana ibadet etıneme" ifadesinin anlamı, "Şeytana itaat etıneme"dir. Yani insan sadece şeytana secde etınekten men olunınakla kalmı­yor, aynı zamanda ona uymaktan ve itaat etınekten de men olunuyor. İşte bu

242 9 Tevbe/119.

243 Taberi, Ciimi11'l-Beyan, c. V, s. 509.

244 4 Nisa/139.

245 Eryarsoy, B~ir. İslam Deı>let Yapısı, İstanbul1992, s. 172.

246 Kah tani, el-Ve/ii ve'l-Berii, s. 89.

247 36 Yasin/6o.

248 Zemahşed, Ke.şşiif, c. IV, s. 22.

1

kur'an-ı kerim 'de uelayet kauramı 333

bağlamda itaat, ibadet anlamı taşır. 249

İnsanı dosdoğru yoldan çıkarmak için Allah'tan mühlet isteyed;o şeytanın; mü'minlerin, hakkın karşısında direnmeleri için sürekli vesvese verdiğini şu ayet bildirmektedir: "Üzerinde Allah 'ın isminin anılmadığı şeyi yemeyin; çünkü bu bir fısktır (yoldan çıkıştır). Gerçekten şeytan/ar, sizinle mücadele etmeleri için kendi dostlanna gizli çağnlarda bulunurlar. Onlara itaat ederseniz şüphesiz siz de müşriklersiniz. ,;m Kafirlerden ve müşriklerden olan şeytanlar insanların

akıllarını kanştırmak ve onları üzerinde .bulunduklan veya yaklaşmakta olduk­

lan doğru yolda tereddüde düşürmek amacıyla ortaya çeşitli şüpheler atmak yolunda birbirlerine yardımcı olurlar. Amaç, insanı takva yolundan saptırmaktır. Takva yolundan sapan kişi şeytanın vel1si olur.252 Şeytanı veli ediı:ien insanların bir takım özellikleri vardır: Bunları tanıyıp bu vasıflarla sıfatıanmamak gerekir: Kur'an-ı Kerim'den öğrendiğimize göre şeytanın velileri/dostlan taklitçi,253 olum­lu şeylere karşı isyankar,254 Allah'ın ayetlerinden yüz çeviten,255 kibirli,256 Allah yolunda çalışmayı engelleyen,257 alaycı258 ve korkak259 kişilerdir.

2. Küfre Batanlar Tevhidin gerek uluhiyet gerekse rububiyet boyutunu inkar etmek suretiyle

h.'Üfre düşen insanlarla dostluk kurmak haramdır. Bu durum Kur'an'da da ifade edildiği gibi çok ağır bir bedelle sonuçlana bilir: "Mü 'minler, mü 'minleri bırakıp da ktifirieri dost edinmesin; bunu kim yaparsa Allah ile ilişiği kesilmiş olur. Meğer ki ktifirierden gelebilecek bir tehlikenden dolayı sakınmış olasınız. Allah size kendisinden sakınmanızı emrediyor. Nihayet gidiş de ancak Allah 'adır. '~60

Cenab-ı Allah, mü'minlerin kafirlerle olan münasebetlerinde çok hassas davran­malarını yani her türlü hak ve vecibelere riayet etmekle beraber hiçbir zaman onlan hakiki dost kabul etmemelerini emir buyuruyor. Ancak, zevahiri kurtar­mak, ölümden kurtulmak, mü'minlerin menfaatlerini himaye etmek için kafir­lerin dost kabul edilmesinde bir sakınca yoktur. Böyle bir mecburiyet olmadığı,

nefis tehlikeye düşmediği zamanlarda ise dostluk asla caiz değildir. 261

249 Mevdudi, Tejhiınıt '1-Kıır'an, c. IV, s. 530.

250 7 A'raf/14.

251 6 En'am/121.

252 El-Behiy, Muhammed, Min Mefabimi'l-Kur'an, s. 216.

253 5 Maide/104.

254 4 Nisa/46.

25 5 32 Secde/22.

256 40 Gafır/56.

257 8 Enfal/36.

258 2 Bakara/212.

259 3 AI-i İmran/175. 260 3 AI-i İmran/28. 261 Yıldırım, Cehil, Kıtr'anAbkamı, İstanbul1972, c. ll, s. 177.

334 tasammf

3. Yahudi ve Hristiyanlar Ehl-i Kitap diye adlandırılan Yahudi ve Hristiyanlan veli edinmenin yasak­

lığını Yüce Allah şu ayette emretmektedir: "Ey iman edenler! Yahudi ve Hris­tiyanları dost olarak benimsemeyin. Onlar birbirlerinin dostudurlar. Sizden kim onlara dost olursa o da onlardandır. Allah, zulmeden laişileri doğnı yola eriştirmez. ,ır.z Onlarla dostluğun yasaldanınasındaki temel espiri onlann İslam'a karşı duymuş olduldan düşmanlıktan kaynaklanmaktadır. 26

; Allah'ın dinine ve o dinin mü'minlerine karşı kindar davranan bu insanlara hala bir şey yairmuş gibi davranmak Müslümaniann "izzet" anlayışına yakışmaz. Bü açıdan, mesafeyi iyi ayarlamak zorundadırlar. Mesafenin iyi ayarianmadığı bir velayet ilişkisinin nasıl bir akıbede biteceğini bize Allah Teala şu ayette haber vermiştir: "Ey iman eden­ler, eğer kendilerine kitap verilenlerden herhangi bir gruba boyun eğecek olur­sanız, sizi imanınızdan sonra tekrar kiifre döndürür/er. ,ıGı

Kur'an'da, Ehl-i Kitap'la ilgili tanıtıcı mahiyette yüzlerce ayet vardır. Bu ayet­ler, Müslümanlan onların sapıklıklan konusunda uyarmaktadır. Din hususunda onlara güvenmemek gerekir. Çünkü onlar çok hasetçi bir ruh halinin temsil­cileridir. Aynca, kendi kitaplannı inkar etıniş, peygamberlerini öldürmüş, dinleri konusunda tamamen şaşırmış ve kendi öz benliklerini korumaktan aciz insan­lara nasıl güvenilsin kif65

4. İnançlada Alay Edenler Mü'minler, inançlanyla alay eden insanlara karşı Müslümanca bir tavır

geliştirmek zorundadırlar. Daha Mekke dönemindeyken bu tavn kullanna öğ­reten Allah (c.c.), konuyla ilgili şöyle buyurmaktadır: "Ayetlerimiz konusunda alay/ı tmtışnıalara dalanlar -onlar bir başka söze geçineeye kadar- onlardan yüz çevir. Şeytan sana ımutturacak olursa, bu dunmıda; batıdamadan sonra artık zulmeden toplulukla beraber otumıa. ,;u;ı; Mü'min kişi, kafirlerin veya münafıklann meclislerinde/oturumlannda bulunduğu sırada, Allah'ın ayederini, indirdiği iman esaslarını, İslami kavramlan ve hükümleri, dünya ve ahiretin giz­liiiiderine ilişkin Kur'aru haberleri çekiştirecek olurlarsa, bu ilahi olgıılara saldır­maya, bunları karalamaya veya bunlarla alay etıneye kalkışırlarsa, açıktan açığa

· veya üstü kapalı olarak çeşidi yöntemlerle bu saldırılardan herhangi birine giriş­tilderini görürse ve buna doğrudan bir karşılık vermeye gücü yetmezse, yani fik­re fikirle, fiili saldırıya fiili saldınyla, alaya karşı alayla karşılık vermeye gücü yet­mezse üzerine düşen o meclisten çekilerek oturumu terk etınektir. 267

262 5 Maide/51.

263 İbni Kesir, Tefsinı'I-Kur'ani'I-Azfm, c. II, s. 65.

264 3 Al-i İınran/100. 265 Taberi, Cami u '/-Beyan, c. III, s. 373.

266 6 En'am/68.

267 Fadlullah, Hüseyin, Min Vabyi'I-Kıır'an, c. IX, ss. 98-9.

kur'an-ı kerim 'de veliiyet kaıwamı 335

5.Küfrü İmana Tercih Edenler İslam, mü'minleri kardeş ilan etnıiş,:u;s öz oğul da olsa kişi, Allah'a teı;lim ol­

madıkça mü'min aileden kabul edilmenıiştir.269 Küfür elili de, Müslüman olan en yakın akrabalanna bile zulmün her türlüsünü reva görerek onları kendilerinden saymarnışlardır. Bir yandan Müslüman olduğunu söyleyip bir yandan da İslam'a karşı açık açık düşmanlık gösterenlerle dostluklarını devam ettiren kimseletin mü'nıin nıi, münafık mı olduklannı ciddi bir şekilde düşünıneleri gerekir. İslam düşmanlannı, akraba da olsa vell edinmemekle ilgili olarak Allah (c.c.) şöyle buyuruyor: "Ey İman edenler, eğer imana karşı küfrü sevip tercib ediyor/arsa, babalannızı ve kardeşlerinizi vetffer edinmeyin. Sizden kim onları velf edinir­se işte zulme sapanlar onlardır. ,;rıo Çünkü böyle kötü bir eylem,· Allah'ın koy­duğu meşru sınırlan aşmak suretiyle kişinin kendirıi cehenneme arz etmesidir. Kişi, şirk ehlini vell edinınek suretiyle onlar gibi olmayı istiyorsa, bu durum şir­ke nza göstermektir. Şirke nza da şirktir. 271 Mü'min, imanının devarnı için küfrü imana tercih edenleri kesinlikle vell edinmemelidir.

6. Tağutlar Kur' an, tağutlaşmayı daha çok kafirlere ait bir sıfat olarak anlatır. ın Fıtratı zor­

layarak kendisini Allah'a rağmen enıir ve hüküm sahibi ilan eden bu kişilere dostluk göstermek, onların azgınlığını onaylamaktır. Bu açıdan her Müslüman bilmelidir ki, tağut; killirlerin vellsidir: "Allab, iriımı edenlerin velfsidir. Onları karanlıklardan nura çıkanr. Kilfreden/erin velfleri ise tağuttur. Onlan da nur­dan, karanlıklara çıkarır/ar. İşte onlar ateşin halkıdırlar, orada sürekli olarak kalacak/ardır. ,m

Ayette de işaret edildiği gibi, tağutun vell edirıilmemesinin hik:meti; onun fonksiyonudur. "Nur-aydınlıktan karanlıklara çıkarması" işlevidir. Tagut, vell/ dost edinilmediği gibi onu hayatın hiçbir alanında karar mekanizması haline de getirmernek gerekir. Tağutu hayatın karar merkezine taşımak, imanla çelişen bir durumdur: Böyle bir çelişkiyi yaşayanlan Allah Teala şu ayetiyle kınamak­tadır: "Sana ve senden öncekilere indirilene gerçekten inandıklarını öne süren­leri görmedin mi? Bunlar, tağutun önünde muhakeme olmayı istemektedir/er; oysa onlar onu reddetmekle emroluıımuşlardır. Şeytaıı da on/an uzak bir sapıklıkla sapıtmak ister. ,;r;.ı Ayetin arka plfuurıda; münafık birisiyle Medüıeli bir Yahudi arasında çıkan anlaşmazlık üzerine, Müslüman gözüken münafığın

268 bk: 49 Hucurar/10.

269 bk: ll Hud/46. 270 9 Tevbe/23. 271 Sabuni, Muhammed Ali, Kı bes min Nuri'I-Kıır'an, c. IV, s. 23.

272 bk: 2 Bakara/257; 4 Nisa/60; 5 Maide/60; 91 Şems/11. 273 2 Bakara/257.

2744 Nisa/60.

336 tasawııf

hakem olarak Yahudi bilgini Kab b. Eşref' e gitme arzusunu kınama vardır. Müs­lümana yaraşan, küfrü çok olan ve şeytana benzeyen insaniann hükümlerini reddetmektir. 275

Sonuç

VeHiyet, kullanım zenginliği bakımından Kur'an'ın anahtar kavrarnlarından biridir. "Vela" fiilinden türeyen bu kelime; yardımcı olmak, sevmek, dostluk kur­mak, yakınlık, himaye etmek, korumak, birinin işlerini üstlenmek ve akrabalık tesis etmek anlamlanna gelmektedir. 'Vela'dan sıfatı müşebbehe olan 'veli' ise; zaman, mekan, din, inanç ve nisbette yakınlık demektir.

Allah (c.c.), velayet kavramını etimalajik olarak değişik şekillerde ifade et­miştir. Bunlar; veli, evliya, yetevella, nüvelll, tevella, velayet, meva.Ii, mevla ve evla sözcükleridir. Değişik ayetlerde farklı anlaml(lnn verildiği veli kelimesi; rab, koruyucu, yardımcı, malik, yönetici, vans, dost, çocuk ve vekil anlamlanna gel­mektedir.

Kur'an-ı Kerim'de 'velayet' kavramının anlam alanına giren birçok sözdik vardır. Bunlar; vellce, bitane, nasir, meveddet, şefi', halil, ihvan, karin, hubb, sul­tan, imam, seyyid ve vekil kelimeleridir. Velayet kavramının karşıtı olan, anlam alanına girmeyen sözcükler ise şunlardır: Ber'a, tağut, adavet, buğuz ve hazul.

Velayet kavramı sadece Kur'an ilminin değil, Fıkıh, Hadis ve Tasavvuf ilminin de odak terimlerinden biridir. Bu üç ilmin kullanış biçiminde kavram, anlam daralmasına uğrarnıştır. Mekkl ve Medelli dönemlerde çokça kullanılan bu kav­ramı Kur'an-ı Kerim mutlak anlarnda yalnızca Allah'a hasreder. Mutlak anlamda vell olmasının bir tezahürü olarak Allah (c.c.), bazı insanlan da kendisine vell edinip sever. Bunlar; muhsinler, mücahidler, peygambere tabi olanlar, sab­redenler, tevbe edenler, yalnızca Allah'a tevekkül edenler, muttakller, madden ve manen temizlenenler v~ adaletli olanlardır. Bazı insanlar da var ki; Allah'ın koyduğu sınırlara uymadıklan için Allah (c. c.) onlan sevip veli edinmez. Allah'ın sevmediği bu grupta, kafirler, zalimler, dinde aşırı gidenler, hainler, fesatcılar, is­raf edenler, kendilerini beğenip böbürlenenler, şımaranlar, çok günah işleyenler ve müstekbirler vardır.

İslam dininde veli edinilmesi yasak olan bir grup daha vardır. Bunlan gönül­lü olarak veli edinmenin Müslümanı İslam'dan uzaklaştıran bir suç olduğunu vurgulamayı Kur'an-ı Kerim ihmal etmemiştir. Kur'an'a göre vell edinilmesi yasak olanlar; şeytan, küfre batan insanlar, Yahudi ve Hristiyanlar, inançlada alay edenler, tağutlar, zalimler ve ilaili gazaba uğrayanlardır.

275 A.h1si, Rıtbıt 'l-Metini, c. III, ss. 65-6.