PANEVROPSKI UNIVERZITET APEIRON FAKULTET POSLOVNE EKONOMIJE

Banja Luka

Smjer: JAVNA UPRAVA

KULTURNA POLITIKA EVROPSKE UNIJE

DIPLOMSKI RAD

Student Mentor Jelena Latinović Doc. dr Brane Miljuš

Banja Luka, juli 2006. godine

2

SADRŽAJ

1. UVOD 3

2. ISTORIJA EVROPSKE INTEGRACIJE 5

3. INSTITUCIJE EVROPSKE UNIJE 8

4 PRINCIPI EVROPSKE UNIJE 13

4.1. JEDINSTVENO TRŽIŠTE 13

4.2. ZAJEDNIČKA POLITIKA 17

4.3. EKONOMSKA l MONETARNA UNIJA 22

4.4. ZAJEDNIČKA SPOLJNA l ODBRAMBENA POLITIKA 26

4.5. EVROPA GRAĐANA 29

5. KULTURNA POLITIKA EVROPSKE UNIJE 33

5.1. KULTURNE RAZNOLIKOSTI I EU 36

5.2. KULTURNI IDENTITET U EU 40

5.3. EU PROTIV AMERIČKE KULTURNE INVAZIJE 46

5.4. NEINSTITUCIONALNA KULTURA U EU 48

6. ZAKLJUČAK 51

LITERATURA 54

3

1. UVOD Ideja ujedinjene Evrope nekada je bila samo san filozofa i vizionara. Viktor Igo, naprimjer, zamišljao je mirne “Sjedinjene države Evrope” inspirisane humanističkim idealima. San su uništila dva zastrašujuća rata tokom prve polovine 20. vijeka. Ali, iza Drugog svjetskog rata ukazala se nova nada. Ljudi koji su se opirali totalitarizmu tokom rata, bili su odlučni da okončaju međunarodnu mržnju i rivalstvo u Evropi i izgrade osnove za održiv mir između prethodno neprijateljskih strana. U periodu između 1945. i 1950. godine, nekolicina hrabrih državnika, uključujući Konrada Adenauera, Vinstona Čerčila i Roberta Šumana, započela je ubjeđivati svoje narode da uđu u novu eru. To je značilo uspostavljanje novog poretka u zapadnoj Evropi, koji se zasniva na zajedničkim interesima njenih naroda i nacija, i čija će suština biti sporazumi koji osiguravaju vladavinu prava i ravnopravnost svih država. Robert Šuman (u to vrijeme francuski Ministar inostranih poslova) prihvatio je ideju koju je prvobitno osmislio Žan Mone, pa je, 9. maja 1950. godine, predložio osnivanje Evropske zajednice uglja i čelika (ECSC). U državama koje su nekada bile na zaraćenim stranama, proizvodnju uglja i čelika nadzirala bi zajednička vlast, tj. “Visoka uprava”. Na praktičan, ali i veoma simboličan način, sirovi materijal rata pretvaran je u instrumente pomirenja i mira. Ovaj hrabri i velikodušni korak predstavljao je izuzetan uspjeh. On je bio početak miroljubive saradnje između država članica Evropskе zajednicе koja traje više od polovine vijeka. Sporazum iz Mastrihta iz 1992. godine, osnačio je institucije Zajednice i proširio spektar njenih odgovornosti, te je kao takva rođena i Evropska unija (EU). Predstavnici EU naporno su radili u procesu ujedinjavanja Njemačke, nakon rušenja Berlinskog zida 1989. godine. Raspadom Sovjetskog Saveza, 1991. godine, zemlje srednje i istočne Evrope su, nakon decenija života pod autoritativnom vlašću, sasvim prirodno odlučile da svoju budućnost vežu za porodicu demokratskih evropskih zemalja.1 Međutim, Evropa u 21. vijeku još se mora baviti pitanjima sigurnosti. Ova pitanja se nikada ne smiju uzeti zdravo za gotovo. Svaki novi korak u svjetskom razvoju nosi sa sobom, ne samo prilike već i rizike. EU mora preduzeti djelotvorne mjere da omogući sigurnost za svih svojih 25 zemalja članica. Unija mora konstruktivno sarađivati sa regijama koje se nalaze odmah iza njenih granica, poput Sjeverne Afrike, Balkana, Kavkaza, Srednjeg Istoka. Tragični događaji od 11. septembra 2001. godine, koji su se desili u Njujorku i Vašingtonu, pokazali su koliko smo ranjivi kada se oslobode sile fanatizma i osvete. Institucije EU važan su faktor trajnog mira i sigurnosti na velikom području planete. Međutim, neophodno je da EU zaštiti svoje vojne i strateške interese, sarađujući sa svojim saveznicima, pogotovo NATO saveznicima, te razvijajući jedinstvenu Evropsku sigurnosnu i odbrambenu politiku (ESDP). Unutrašnja i spoljna sigurnost dvije su strane istog novčića. Drugim riječima, EU se mora boriti protiv terorizma i organizovanog kriminala, što podrazumijeva blisku saradnju policijskih snaga svih zemalja EU. Predstojeći izazov EU je da razvija područje slobode, sigurnosti i pravde, omogući svakome ravnopravan pristup pravdi i jednaku zaštitu zakonom. Da bi ostvarile ovaj cilj, vlade zemalja članica EU moraju bliže sarađivati.

1 www.europa.eu.int

Fenomen evropske kulture polazi od termina kultura. Kultura je zbir teško razumljivih riječi sakrivenih u knjigama, umjetničke slike koje se posmatraju u muzeju, crkve i istorijske znamenitosti. Sve to čini kulturu, ali ne i jedino. Kulturom se smatraju pjesmice koje se nauče u vrtiću, muzika s radia, način odijevanja, igre s vršnjacima, hrana i način upotrebe pribora za jelo. Osvrnemo li se, uočićemo da mnoga djeca pjevaju pjesme nalik našima, slično se odijevaju, hrane i ponašaju. Sve navedeno, zajedno uz pisanu riječ, istorijske znamenitosti, umjetnost, težnje i vrijednosti, čini kulturu određenog naroda. Ako Evropu uporedimo sa zajedničkom kućom, tada ćemo dodati da se njenim raskošnim sobama divi čitav svijet. MUZIKA Verdi, Betoven, Mocart i ostali evropski kompozitori cijenjeni su u čitavom svijetu. Priznati su i veliki muzički orkestri, tj. Londonski simfonijski orkestar te Berlinska i Bečka filharmonija. No, Evropa se ne ističe samo klasičnom muzikom. Naime, Bitlsi i Roling Stonsi proslavili su se širom svijeta. KNJIŽEVNOST I NAUKA Pokušajmo zamisliti golemu kuću. Čak ni velike pariske, londonske i berlinske biblioteke ne čuvaju sva evropska djela nastala tokom mnogih vijekova. Romani, epovi i dramska djela te rasprave o filozofiji, medicini i umjetnosti čine značajnu književnu baštinu čitavog čovječanstva. UNIVERZITETI Vrijednost i značenje evropske kulture potvrđuje se univerzitetskom tradicijom. Najstariji evropski univerzitet osnovan je 1119. g. U Bolonji. Ostali, tj. Oksford, Kembridž i Sorbona, cijenjeni su u čitavom svijetu. Kulturna razmjena omogućuje upoznavanje njihove dragocjene baštine. UMJETNOST I MUZEJI Milioni turista obilaze evropske gradove. Šetaju venecijanskim ulicama, dive se firentinskoj katedrali, umjetničkim slikama pariskog Luvra te rimskim i berlinskim zbirkama savremene umjetnosti. Posebno je uzbudljiva istorija o umjetničkoj baštini rasutoj po manjim evropskim gradovima…

5

2. ISTORIJA EVROPSKE INTEGRACIJE Sve dok se ideja o ujedinjenoj Evropi nije iskristalisala u politički projekat i postala dugoročan politički cilj zemalja članica Evropske zajednice, ona je živjela samo u krugovima filozofa i vizionara budućnosti. Zamisao o Sjedinjenim Državama Evrope je već u vrijeme Viktora Igoa bila samo ideal o kojem su sanjali humanisti i pacifisti, a koji je brutalno osporen tragičnim sukobima koji su razdirali evropski kontinent tokom prve polovine 20. vijeka. Tek su razmišljanja koja su se rodila iz pokreta otpora totalitarizmu za vrijeme Drugog svjetskog rata potaknula nicanje koncepta o takvoj organizaciji suživota na kontinentu koji bi mogao nadići nacionalne antagonizme. Altiero Spineli, talijanski federalist i Žan Mone drže se idejnim začetnicima Šumanovog plana koji je 1950. godine doveo do stvaranja Evropske zajednice za ugalj i čelik. Oni su bili na čelu dviju najvažnijih intelektualnih struja koje su definisale proces evropske integracije na načelu federacije koji se temeljio na dijalogu i načelu komplementarnosti među lokalnim, regionalnim, nacionalnim i evropskim vlastima te funkcionalističkom konceptu o postupnom prenosu suverenih prava od nacionalnih do regionalnih upravnih tijela. Danas ova dva koncepta ujedinjuje uvjerenje da, pored nacionalnih i regionalnih vlasti, moraju postojati nezavisne, demokratske evropske institucije koje su nadležne za donošenje odluka u onim područjima gdje je zajedničko djelovanje efikasnije od djelovanja svake pojedine zemlje članice posebno: jedinstveno tržište, monetarni sistem, ekonomsko i društveno povezivanje, zapošljavanje, zaštita okoline, spoljna politika i odbrana, te stvaranje mira i sigurnosti. Evropska unija danas je rezultat napora koji od 1950. godine ulažu zagovarači ideje o ujedinjenoj Evropi. Evropska unija je usavršen oblik multisektoralnog ujedinjenja, a njezina se nadležnost prostire na ekonomiju, industriju, socijalna pitanja, politiku, građanska prava i spoljnu politiku 25 zemalja članica. Ustavni temelji Evropske unije su Pariski ugovor o osnivanju Evropske zajednice za ugalj i čelik iz 1951. godine, Rimski ugovori o osnivanju Evropske ekonomske zajednice i Evropske zajednice za atomsku energiju iz 1957. godine. Rimski ugovori su izmijenjeni Jedinstvenim evropskim aktom iz 1986. godine i Ugovorom iz Mastrihta o Evropskoj uniji iz 1992. godine, te konačno Amsterdamskim ugovorom iz 1997. godine. Ovi ugovori vezuju zemlje članice čvršće nego međunarodnopravni ugovori sklopljeni među suverenim državama. Evropska unija stvara zakone koji se mogu direktno primjeniti na njene građane i tako osigurati njihova prava.2 U samom začetku Zajednica je bila ograničena na stvaranje zajedničkog tržišta za ugalj i čelik za šest država osnivača (Belgija, Francuska, Njemačka, Italija, Luksemburg i Holandija). U poslijeratnom periodu, svrha zajednice bila je očuvanje mira, budući da je uspjela zajedno okupiti i pobjednike i gubitnike evropskog rata unutar jedne institucionalne strukture koja im je omogućila da sarađuju kao ravnopravni partneri. 1957. godine, tri godine nakon što je francuski nacionalni parlament odbacio predlog o osnivanju Evropske odbrambene zajednice, šest država odlučilo je osnovati ekonomsku zajednicu koja će počivati na slobodnoj razmjeni roba i usluga, te slobodnom kretanju ljudi. Carine na međusobnu trgovinu ukinute su 1. jula 1968. godine, a odrednice zajedničke politike, posebno poljoprivredne i trgovačke, bile su ostvarene krajem iste decenije. Uspjeh šestočlane zajednice podstaknuo je Dansku, Irsku i Veliku Britaniju da podnesu molbe za pristup Zajednici. Prvo proširenje Zajednice ostvareno je tek 1972. godine, nakon mukotrpnih pregovora i odbijanja Francuske koja je za vrijeme vladavine generala de Gola

2 Pinder John: Evropska unija, TKD Šahinpašić, Sarajevo, 2003. str. 8.

6

dva puta (1961. i 1967. godine) koristila svoje pravo veta da spriječi priključenje Velike Britanije Zajednici. Ovim proširenjem Zajednice od 6 na 9 članova, proširuje se i njeno djelovanje na područja socijalne i regionalne politike, kao i na zaštitu okoline. Potreba za usklađivanjem ekonomske i monetarne politike postala je očigledna početkom sedamdesetih godina kada su Sjedinjene Američke Države suspendovale konvertibilnost dolara (dokidanjem zlatnog standarda, tj. pokrića dolara zlatom). Širom cijelog svijeta započelo je razdoblje velike monetarne nestabilnosti, koja su dodatno otežale naftne krize 1973. i 1979. godine. Pokretanje Evropskog monetarnog sistema u 1979. godini znatno je stabilizovalo valutne kurseve i podstaklo zemlje članice da provode politiku štednje, istodobno održavajući veze međusobne ispomoći i discipline u otvorenom ekonomskom prostoru. Zajednici su se pridružile i južne evropske zemlje: 1981. Grčka, a 1986. Španija i Portugalija. Ovo je proširenje nametalo neodložno sprovđenje strukturnih programa s ciljem smanjenja razvojnih razlika unutar Zajednice. Tokom ovog razdoblja Zajednica je počela igrati važniju ulogu na međunarodnom planu i potpisala nove sporazume sa zemljama južnog Mediterana i Afrike, Karipskog prostora i Pacifika koje su uz Zajednicu bile vezane na osnovu 4 sukcesivne Konvencije iz Lomea (1975., 1979., 1984. i 1989).3 Sa sporazumom koji su 15. aprila 1994. godine u Marakešu potpisale sve članice GATT-a, svjetska je trgovina ušla u novu razvojnu fazu. Evropska unija je, nastupajući jednoglasno, pokušala staviti svoj pečat na pregovore i zastupati vlastite interese. Zajednica kao svjetska trgovačka sila sada radi na razvijanju struktura koje će joj omogućiti potvrdu vlastitog identiteta na međunarodnoj sceni. Cilj joj je da uspostavi zajedničku spoljnu i sigurnosnu politiku. »Evropesimizam« koji se pojavio početkom osamdesetih godina, pothranjivan posljedicama svjetske ekonomske krize i teških nesuglasica oko raspodjele finansijskih troškova Unije, od 1985. godine ustupa mjesto novoj nadi o ponovnom oživljavanju evropske dinamike. Na osnovu Bijele knjige koju je 1985. godine predstavila Komisija EZ pod predsjedništvom Žaka Delora, definisana su načela o uspostavljanju velikog unutarašnjeg tržišta najkasnije do januara 1993. godine, datuma koji je trebao mobilisati sve snage. Jedinstveni evropski akt, potpisan 18. februara 1986. godine i na snazi od 1. jula 1987. godine, potvrdio je ovaj ambiciozan cilj i uveo nove zakonske propise za njegovo ostvarenje. Pad Berlinskog zida za kojim je uslijedilo ujedinjenje Njemačke 3. oktobra 1990. godine, kao i oslobađanje od tutorstva Sovjetskog Saveza, koji je i sam bio suočen sa procesom dezintegracije u decembru 1991. godine, dovelo je do demokratizacije u zemljama srednje i istočne Evrope i promjena u političkoj strukturi cijele Evrope. Zemlje članice su odlučile učvrstiti i produbiti međusobne veze, te su započele pregovore o novom ugovoru čije je glavne odrednice potvrdilo Evropsko vijeće u Mastrihtu 9. i 10. decembra 1991. godine. Ugovor o Evropskoj uniji koji je stupio na snagu 1. novembra 1993. godine, postavlja pred zemlje članice ambiciozan program: monetarno jedinstvo do 1999. godine, nove zajedničke politike, evropsko građanstvo, zajedničku spoljnu i sigurnosnu politiku, kao i unutrašnju sigurnost. Primjenjujući klauzulu o mogućnosti izmjene u ugovoru iz Mastrihta, zemlje

3 Pinder John: The Building of the European Union, Oxford, 1998. str. 297.

7

članice su u Amsterdamu 2. oktobra 1997. godine potpisale novi ugovor kojim prihvataju i učvršćuju politike i nadležnosti Evropske unije, posebno u saradnji na pravosudnom polju, slobodnom kretanju lica, spoljne politike i zdravstva. Evropski parlament, direktan demokratski glas Unije, dobio je nova ovlašćenja. Tri nove zemlje su 1. januara 1995. godine pristupile Evropskoj uniji: Austrija, Finska i Švedska. Te su zemlje obogatile Uniju vlastitim specifičnostima i otvorile joj nove dimenzije u srcu srednje i sjeverne Evrope. Danas se Unija suočava sa dva glavna izazova: • uspjeti u uključivanju zemalja srednje i istočne Evrope i Kipra u Uniju. Sa ovim je

zemljama 13. decembra 1997. godine Evropsko vijeće odlučilo započeti pregovore o članstvu u Uniji za proljeće 1998. godine;

• istražiti dinamiku monetarne unije koja bi, na osnovu stvaranja evra 2. maja 1998. godine, trebala omogućiti privredama zemalja članica bolje uslove za stalni i trajni porast stope zaposlenosti.

Ni jedan od ovih izazova neće se moći glatko premostiti. Kako može Unija sa više od 25 članica djelovati bez ojačavanja mehanizama za donošenje odluka, a da se ujedno osigura da politike solidarnosti i zajedničkih djelovanja imaju koristi od pravičnog i djelotvornog finansiranja? Kako, uopšteno rečeno, dok proširenje Unije nosi povećanje različitosti interesa unutar Unije, održati konsenzus zemalja članica o važnijim ciljevima i sredstvima za njihovo ostvarenje? Evropska komisija, kojom predsjeda Žak Santer, predstavila je u maju 1997. godine "Agendu 2000", na osnovu koje su vlade zemalja članica krenule u opsežnu reviziju strukturnih politika i zajedničke agronomske politike. Uniji od tada preostaje samo da i dalje napreduje putem koji vodi ka takovoj organizaciji koja, čuvajući identitet svojih zemalja članica, istodobno može biti djelotvorna, demokratska, kao i sposobna za donošenje odluka i djelovanje. Ako Unija ne ojača svoje strukture i racionalizuje svoje mehanizme za donošenje odluka, prijetiće joj mogući raspad ili paraliza. Dakle, "Velika Evropa" u nastajanju će postati organizovana sila samo ako bude iz građivana na način da bude sposobna jedinstveno nastupati u svijetu.4 Više od pola vijeka izgradnje jedinstvene Evrope duboko je obilježilo istoriju kontinenta i mentalitet Evropljana, kao i odnose moći. Vlade država članica, nezavisno o svojim političkim usmjerenjima dobro znaju da je razdoblje apsolutnog nacionalnog suvereniteta prošlo. Samo ako ujedine svoje snage ka viziji, kako je rekao Robert Šuman "zajednički podijeljene sudbine", mogu nastaviti put ekonomskog i socijalnog napretka i zadržati svoj uticaj u svijetu. Metoda koja se temelji na stalnoj interakciji nacionalnih i zajedničkih interesa i kojom se uz poštovanje raznolikosti nacionalnih tradicija stvara i vlastiti identitet Unije, ništa nije iz gubila od svoje prvobitne vrijednosti. Zajednica, a nakon nje Unija, stvorene su da bi premostile duboko ukorijenjena neprijateljstva, hegemonističke tendencije i primjenu sile, dakle sve one faktore koji su dotad obilježavali odnose među državama. Tokom hladnog rata ova je metoda omogućila slogu demokratske Evrope, Evrope privržene vrijednostima slobode. Nestanak antagonizama između Istoka i Zapada te ponovno ujedinjenje zemalja kontinenta na političkom i ekonomskom planu, pobjeda su evropskog duha koji je danas, dok grade zajedničku budućnost, narodima Evrope potrebniji nego ikada.

4 Crespo Baron Enrique, Europa at the Dawn of the New Millenium, Basingstoke, 1997. str. 229.

8

3. INSTITUCIJE EVROPSKE UNIJE Ono što razlikuje Evropsku uniju od drugih tradicionalnih međunarodnih organizacija je njezina jedinstvena institucionalna struktura. Zemlje koje su prihvatile evropske ugovore potvrdile su svoju spremnost da dio svojih suverenih prava ustupe nezavisnim institucijama koje istodobno predstavljaju nacionalne interese, kao i interese Unije. Te institucije međusobno su povezane odnosima komplementarnosti na osnovu kojih se donose odluke. Glavna institucija Evropske unije je Vijeće ministara (the Council of the European Union). Ono okuplja ministre spoljnih poslova 25 zemalja članica, čiji sastav zavisi o temi o kojoj se raspravlja na osnovu dnevnog reda (npr.: vijeće ministara spoljnih poslova, poljoprivrede, ekonomije, saobraćaja, okoline itd.). Kao zastupnik zemalja članica, Vijeće donosi sve značajne pravne odluke, odredbe, direktive i zaključke. Vijeće istovremeno utvrđuje unutrašnja pravila za Uniju, iako to zaduženje dijeli sa Evropskim parlamentom. Vijeće je zajedno s Evropskim parlmentom zaduženo i za budžet Unije. Vijeće zaključuje međunarodne ugovore koje je prethodno izradila Komisija. Na osnovu člana 2025 (prije član 145) ugovora o Evropskoj ekonomskoj zajednici, Vijeće osigurava koordinaciju opštih ekonomskih politika zemalja članica. Član 205 (bivši član 148) ugovora o Evropskoj ekonomskoj zajednici uvodi razliku u donošenju odluka: od jednostavne veličine do kvalifikovane većine (najmanje 62 od ukupno 87 glasova) ili jednoglasno. U slučajevima kada je potrebna kvalifikovana većina (najmanje 62 glasa), glasovi su raspodijeljeni na slijedeći način: Njemačka, Francuska, Italija i Velika Britanija imaju svaka po 10 glasova, Španija - 8 glasova; Belgija, Grčka, Holandija i Portugalija - 5 glasova; Austrija i Švedska - 4 glasa; Danska, Irska i Finska - 3 glasa; Luksemburg - 2 glasa. Amsterdamski ugovor širi primjenu kvalifikovane većine u donošenju odluka na nova područja djelovanja. Kvalifikovana većina će se dakle primjenjivati za većinu novih odredbi ugovora Evropske ekonomske zajednice: podsticajne mjere zapošljavanja, jednake mogućnosti za oba pola, borbu protiv društvenog isključenja, javno zdravstvo, mjere protiv prevare, transparentnost, carinsku saradnju, statistiku, regije na krajnjim rubnim područjima Unije, kao i na programe - istraživanja za koje su dosad bile potrebne jednoglasne odluke. Jednoglasno donošenje odluka traži se u pitanjima "konstitucionalne prirode" (izmjene ugovora, primanje u članstvo novih zemalja), ili za određena osjetljiva pitanja, kao što je poreska politika. Predsjedništvo Vijeća svakih šest mjeseci preuzima predstavnik druge zemlje članice. Odluke Vijeća priprema komisija stalnih zastupnika zemalja članica i komisija stručnjaka nacionalnih ministarstava. Rad Vijeća potpomaže i Glavni sekretarijat u Briselu koji je nadležan za pripremu i sprovđenje odluka.

5 Članovi Ugovora odnose se na verziju "konsolidovanih ugovora" nakon potpisivanja Amsterdamskog ugovora 2. oktobra 1997. godine. Ovaj sistem numerisanja će postati valjan kad Ugovor stupi na snagu nakon što ga države članice rati fikuju.

9

Evropsko vijeće (European Council) - (razlikuje se od Vijeća Evrope - Council of Europe) proizišlo je iz prakse uvedene 1974. godine, da se šefovi država ili vlada i njihovi ministri redovno sastaju na zajedničkim zasjedanjima. Ova je praksa ugovorom fiksirana 1987. godine Jedinstvenim evropskim aktom. Od tada se Vijeće sastaje najmanje dva puta godišnje, zajedno s predsednikom Komisije Evropske unije, koji je ravnopravan član Vijeća s pravom glasa. Predsednik Evropskog parlamenta obraća se učesnicima svakog zasjedanja Evropskog vijeća. U prvo vrijeme, zamisao je bila da se formalizuju zasjedanja na vrhu koja su se povremeno održavala od 1961., a na inicijativu jedne od država članica. Budući da su pitanja od evropskog značaja počela igrati sve važniju ulogu u političkom životu zemalja članica, postalo je očigledno da postoji potreba za redovnim sastajanjem šefova država. Na tim bi zasjedanjima ministri država članica Unije raspravljali o pitanjima važnim za Uniju. Ugovorom iz Mastrihta Evropsko vijeće postalo je glavni pokretač najvažnijih političkih inicijativa Unije i tijelo za donošenje odluka u spornim pitanjima koja nisu riješena unutar Vijeća Evropske unije (Ministarskog vijeća). Evropsko vijeće je vrlo brzo zauzelo medijski prostor, budući da je većina ministara u javnosti dobro poznata, a i zbog često dramatičnog tona rasprava. Evropsko vijeće također raspravlja o aktuelnim pitanjima međunarodne političke scene kroz mehanizam kojim države članice mogu usaglasiti i predstaviti zajedničku spoljnu i sigurnosnu politiku. Evropski parlament (European Parliament) je tijelo demokratskog izraza i političkog nadzora, koje učestvuje u donošenju zakonskih odredbi unutar Unije. Evropski parlament ima 626 poslanika koje od 1979. godine neposredno biraju građani država članica Unije na period od pet godina. Njemačka ima 99 mjesta, Francuska, Italija i Velika Britanija svaka po 87 mjesta, Španija 64, Holandija 31, Belgija, Grčka i Portugalija 25 svaka, Švedska 22, Austrija 21, Danska i Finska svaka po 16, Irska 15 i Luksemburg 6. S obzirom na buduće proširenje Evropske unije primanjem novih zemalja članica, Ugovor iz Amsterdama ograničio je broj zastupničkih mjesta na 700. Plenarna zasjedanja održavaju se u Strasburu. Rad plenarnih zasjedanja koje priprema 20 komisija odvija se u Briselu, kao i zasjedanja klubova stranaka. Sjedište sekretarijata Parlamenta je u Luksemburgu. Parlament dijeli zakonodavne nadležnosti sa Vijećem ministara: učestvuje u pripremi prijedloga, direktiva i odredbi, te daje svoje mišljenje o prijedlozima Komisije, a prema prilikama poziva Komisiju da ih izmijeni. Jedinstveni evropski akt kojim su modifikovani osnivački ugovori Unije, predviđa proceduru saradnje između Vijeća i Parlamenta od dva »čitanja« u Parlamentu i dva čitanja u Vijeću. Ova procedura saradnje ojačava zakonodavne nadležnosti Parlamenta na brojnim područjima, posebno jedinstvenog tržišta. Procedura saradnje ukinuta je Amsterdamskim ugovorom (osim pojedinih slučajeva u dijelu Ugovora, koji se tiče ekonomske i monetarne unije) da bi se pojednostavile zakonodavne procedure i dalo više prostora zajedničkom donošenju odluka. Ugovorom iz Mastrihta proširene su zakonodavne nadležnosti Parlamenta jer mu omogućuju učestvovanje u odlukama Vijeća u tačno određenim područjima: slobodno kretanje zaposlenih, javno zdravstvo, sloboda pružanja usluga, unutrašnje tržište, obrazovanje, naučno istraživanje, okolina, transevropske saobraćajne mreže, kultura, zaštita potrošača... Shodno ovim odredbama, u slučaju da se ne slaže sa gledištem Vijeća, Evropski parlament može apsolutnom većinom svojih članova odbaciti stav Vijeća i okončati postupak. Ipak, Ugovor predviđa i postupak mirenja u takvim slučajevima.

10

Ugovor iz Amsterdama je proširio zakonodavne nadležnosti Parlamenta jer mu omogućuje učestvovanje u odlukama koje donosi Vijeće u posve novim područjima kao što su javno zdravstvo, politika saobraćaja, slobodno kretanje građana, određene odredbe socijalne politike i politike zapošljavanja. Od tada, prihvatanje zakonskog akta po proceduri saglasnosti (član 249 -bivši član 189 B Ugovora o EZ) traži odobrenje po hitnom postupku od strane Vijeća i Parlamenta, ili izostanak nesaglasnosti od strane Parlamenta. Konačno, na osnovu Jedinstvenog evropskog akta, sklapanje međunarodnih dogovora o saradnji i pridruživanju, kao i svako novo proširenje Unije novim članovima, podložno je ratifikaciji, tj. odobrenju Parlamenta. Prema Ugovoru iz Mastrihta odobrenje Parlamenta je potrebno i za jedinstvenu izbornu zakonsku proceduru, slobodu kretanja i boravka kao i Strukturne fondove. Ugovor iz Amsterdama jednako predviđa da je saglasnost Parlamenta potrebna i u slučaju kada se sprovode mjere protiv neke od država članica ako ona napravi teški i ozbiljni prekršaj osnovnih prava. Parlament sa Vijećem dijeli i ovlaštenja prema budžetu jer prihvata budžet Zajednice. Parlament može i ne prihvatiti budžet, što se već više puta dogodilo. U tom slučaju treba iznova započeti cijeli postupak donošenja budžeta. Budžet koji priprema Komisija "prolazi" između Parlamenta i Vijeća, dvije institucije koje su nadležne za donošenje budžeta. Za tzv. "obavezne troškove" - a to su većim dijelom izdaci za poljoprivredu - posljednju riječ ima Vijeće. Za ostale, "neobavezne troškove", posljednju riječ ima Parlament koji ih može i izmijeniti, ali unutar granica koje određuje Ugovor. Svoje ovlašćenje prema budžetu Parlament koristi da bi uticao na zajedničku politiku. Jedna od osnovnih funkcija Parlamenta je da Uniji daje političke smjernice. On je ipak Evropski forum političkih i nacionalnih strujanja koji predstavlja 373 miliona građana. Neprestano se zalaže za nove politike za unapređenje ili promjenu postojećih. Nacrt Ugovora o Evropskoj uniji koji je prihvaćen 1984. godine postao je katalizator koji je konačno doveo države članice do potpisivanja Jedinstvenog evropskog akta. Parlament je i podstakao organizaciju dvije međuvladine konferencije o pitanjima ekonomske i monetarne unije kao i političke unije. Zahvaljujući prisutnosti svoja dva posmatrača, Parlament je usko sarađivao i na izradi Amsterdamskog ugovora. Ipak, Parlament traži još veću uključenost u buduće izmjene Ugovora. Konačno, Parlament je i tijelo koje ima kontrolna ovlaštenja Zajednice, kao i tijelo koje odobrava imenovanje predsjednika Komisije. Parlament ima ovlaštenje da prisili Komisiju na ostavku ako bi joj dvotrećinska većina izglasala nepovjerenje. Također daje svoje mišljenje o programima Komisije i upućuje joj svoje primjedbe. Prema Ugovoru iz Amsterdama, Parlament će izraditi plan organizacije opštih izbora prema "principu koji je jednak za sve države članice". Parlament nadgleda sprovođenje zajedničkih politika, a informacije kojima raspolaže bazira na izvještajima Odbora revizora. Parlament takođe kontroliše svakodnevnu administraciju zajedničkih politika i upućuje usmene i pismene upite Komisiji i Vijeću. Predsjednik Evropskog vijeća podnosi Parlamentu izvještaj o zaključcima Evropskog vijeća. Evropska komisija (European Commission) je jedno od ključnih tijela institucionalnog sistema Unije. Komisija je naslednik Komisije EZ nastale 1. jula 1967. godine na osnovu Ugovora o spajanju Visoke kancelarije Evropske zajednice za ugalj i čelik, Komisije Evropske ekonomske zajednice i Evroatoma. Od 5. januara 1995. godine Komisija ima 20 članova (dva člana za Francusku, 2 za Njemačku, 2 za Veliku Britaniju, 2 za Italiju i 2 za

11

Španiju, i po jednog člana iz ostalih zemalja). Članove Komisije imenuju sporazumno vlade država članica na pet godina. Komisiju potvrđuje Parlament. Prema Ugovoru iz Amsterdama, predsjednika Komisije sporazumno imenuju vlade država članica, a Evropski parlament ga potvrđuje. Potom vlade država članica, zajedno sa imenovanim predsednikom, imenuju ostale članove Komisije. Cjelokupni sastav Komisije se konačno predaje na odobrenje Parlamentu. Evropska komisija je pri izvršenju svojih obaveza u velikoj mjeri nezavisna. Ona zastupa isključivo interese Unije i ne smije primati naredbe od strane nijedne vlade države članice. Kao svojevrsni "čuvar ugovora", Komisija nadzire korektno sprovđenje naredbi i direktiva Vijeća i može se obratiti Sudu ako drži da neka od država članica ne ispunjava svoje obaveze prema Uniji. Budući da Komisija ima pravo na zakonsku inicijativu, ona u svako doba može preduzeti korake da bi olakšala postizanje sporazuma između Vijeća i Parlamenta. Kao upravni organ, Komisija provodi odluke Vijeća, na primjer na području agrarne politike. Komisija ima dalekosežna ovlaštenja pri provođenju zajedničkih politika, jer je nadležna za njihove budžete: za istraživanje i tehnologiju, pomoć zemljama u razvoju, regionalno povezivanje itd. Komisija je dužna podnijeti kolektivnu ostavku ako joj Evropski parlament izglasa nepovjerenje kvalifikovanom većinom glasova (nepovjerenje dosad nije nikada iz glasano). Službe Komisije se nalaze u Briselu i Luksemburgu. Za provođenje zajedničkih politika i rad opštih administrativnih službi, zaduženo je 25 odjela, takozvane glavne direkcije (uprave) sa tačno određenim djelokrugom rada. Suprotno sekretarijatima tradicionalnih međunarodnih organizacija, Komisija koja ujedno igra ulogu "čuvara ugovora", ima potpunu finansijsku nezavisnost. Sud pravde Evropske unije (The Court of Justice of the European Communities) ima sjedište u Luksemburgu i sastoji se od 15 sudija i 9 glavnih advokata koje sporazumno imenuju države članice na 6 godina. Oni se biraju među kandidatima čija je nepristranost zagarantovna. Uloga Suda je da osigura poštovanje zakona u tumačenju i sprovođenju Ugovora. Tako Sud može ustanoviti da je jedna od država članica propustila djelovati u skladu s nekom od obaveza preuzetim potpisivanjem Ugovora; Sud može provjeriti podudarnost pravnih postupaka organa Unije sa zakonskim odredbama; može također ustanoviti propuste u radu Evropskog parlamenta, Vijeća ili Komisije. Sud pravde je također jedina institucija koja može dati mišljenje, na predlog nacionalnog suda, o tumačenju ili valjanosti odredaba zajedničkih pravnih akata koje sprovode institucije Unije. Ako su takva pitanja u procesu pred nacionalnim sudom, Sud pravde može, a u nekim slučajevima i mora dati prethodno rješenje. Sud pravde je takođe jedina instanca mjerodavna za žalbu u sudovima zemalja članica u slučaju da je nacionalno pravosuđe pozove. Ovaj sistem osigurava jedinstvenu primjenu zajedničkog evropskog prava na cijelom području Evropske unije. Ugovorom iz Amsterdama, Sud ima ovlaštenje provjeriti da li zajednički evropski akti poštuju osnovna prava. Sud je jednako nadležan i u području sloboda i sigurnosti osoba. Sudu u njegovom radu pomaže i Sud prvog stepena (The Court of First Instance) uspostavljen 1987. godine. Sud ima 15 sudija, a nadležan je za pritužbe uložene Sudu pravde po zakonskim

12

pitanjima, za parnice koje pravne ili fizičke osobe ulažu protiv Komisije Evropske Unije, kao i između institucija Unije i njihovih službenika protiv Komisije. Odbor re vizora (The Court of Auditors) osnovan je 22. jula 1975. godine ugovorom o promjeni određenih finansijskih propisa. Sastoji se od dvanaest članova koje sporazumno imenuju vlade država članica na šest godina, a nakon savjetovanja sa Parlamentom. Odbor provjerava ispravnost i urednost prihoda i rashoda Unije, kao i ispravnost upravljanja sredstvima. Na kraju svake godine rad Odbora sažima se u godišnji izviještaj. Ugovorom iz Mastrihta, Odbor revizora dobio je status institucije Evropske unije, jer je uvršten kao njezino 5. tijelo. Ugovor iz Amsterdama, Odboru daje pravo da pred Sudom pravde Unije po potrebi brani svoja prava. Istim Ugovorom Odboru je prošireno ovlašćenje nadzora nad fondovima Unije kojima upravljaju organizacije van sistema Unije. Radu Vijeća i Komisije na području privrede i atomske energije pomaže Odbor za ekonomska i socijalna pitanja (the Economic and Social Committee). Ovaj odbor ima 222 člana koji zastupaju različite interesne zajednice ekonomskog i socijalnog života. Prije nego što se donese neka odluka o velikom broju pitanja (zaposlenje, Evropski socijalni fond, profesionalno obrazovanje), mora se pribaviti mišljenje Odbora. Odbor i na vlastitu inicijativu može izraziti svoj stav. Odbor za ekonomska i socijalna pitanja omogućuje bolju uključenost i aktivnije učestvovanje privrede i sindikalnih udruženja u razvoju Unije. Odbor za regije (the Committee of the Regions) osnovan je Ugovorom iz Mastrihta. Ima 222 člana, predstavnika regionalnih i lokalnih vlasti, koje na četiri godine imenuje Vijeće na predlog zemalja članica. Vijeće ili Komisija traži mišljenje Odbora u pitanjima koja su određena Ugovorom, a na vlastitu inicijativu Odbor može izraziti svoj stav. Ugovor iz Amsterdama širi područje djelovanja za oba Odbora i otvara mogućnost da ih Evropski parlament traži za mišljenja po određenim pitanjima.

13

4. PRINCIPI EVROPSKE UNIJE 4.1. JEDINSTVENO TRŽIŠTE Članom 2. Ugovora o uspostavljanju Evropske ekonomske zajednice određen je ovaj cilj: "unapređenje harmoničnog razvoja privrednog života unutar Zajednice, stalnog proširenja privrede, veće stabilnosti, rasta životnog standarda kao i njegovanje dobrih odnosa između država koje Zajednica ujedinjuje". Tom cilju služe dva međusobno nadopunjujuća sredstva: prvo je otvaranje granica, što daje mogućnost slobodnog kretanja roba i usluga, dok je drugo stvaranje solidarnih struktura uvođenjem zajedničkih politika i odgovarajućih finansijskih instrumenata. Od otvaranja zajedničkog tržišta 1. januara 1993. godine, ugovor je ispunjen, ili skoro ispunjen. Zašto je za to trebalo više od 40 godina kada su već od jula 1968. godine i to 18 mjeseci prije roka, ukinute carine i robni kontingenti? Zato što je usklađivanje carina bilo jednostavnije od usklađivanja poreskih sistema, zato što su propisi kojima su podvrgnute slobodne profesije u svakoj zemlji različiti, zato što su krute protekcionističke mjere, uz rast brojnih tehničkih normi dovele do još većeg dijljenja i omeđivanja tržišta u ranim 80-tim. Neke države članice koje su posebno pogođene naftnim krizama u 1973. i 1979. godini uvele su protekcionističke mjere radi zaštite domaćih tržišta od rastuće međunarodne konkurencije. Komisija, kojom je predsjedavao Žak Delor, je 1985. godine napravila dramatičan potez. Izdala je Bijelu knjigu (White Paper) u kojoj jasno poručuje da Evropa sve više kasni u razvoju; previše prepreka onemogućava ostvarenje velikog privrednog prostora, tržišta za preko 380 miliona potrošača. Posledice su poznate: troškovi "ne-Evrope" koji nastaju zbog čekanja na granicama, tehničkih barijera i protekcionizma, iznose približno 200 milijardi ECU-a6. Potpisivanjem Jedinstvenog evropskog akta u februaru 1986. godine u kojem su određene etape i rokovi za prihvatanje oko 270 mjera neophodnih za ostvarenje unutrašnjeg tržišta, dvanaestorica određuju konkretan cilj, čime pozitivno djeluju na raspoloženje zainteresovane javnosti. Preduzeća, profesionalna udruženja i sindikati su se već prije određenog roka (1993. godine) spontano prilagodili novim pravilima igre. Svi građani Evropske unije dobijaju u svakodnevnom životu više slobode u odabiranju načina potrošnje, kretanja i rada. Nadamo se da će pokrenuti proces stvoriti "savršen krug" (circulus vertuosus) s više slobode, više takmičarskog duha i većim rastom. Proces je već nepovratno krenuo svojim tokom: fizičke, poreske i tehničke prepreke padaju jedna za drugom, iako u nekim osjetljivim područjima, poput ujednačenja poreza na štedne uloge, još uvijek nije postignut sporazum.

6 1 ECU (evropska valutna jedinica) iznosi 40,77 BEF/LUF ili 6,62 FRF (kurs od marta 1998. godine)

14

Stanje danas Sveukupno gledajući, stanje je zadovoljavajuće: ono što je dosad napravljeno odnosi se uglavnom na sledeća područja: • otvaranje javnih tržišta doradom odredbi koje se odnose na nabavku opreme i tržište rada;

naglašena je važnost jasnoće odredbi javnih konkursa i kontrole kao i širenju direktiva o javnim nabavkama i javnoj iz gradnji na dotad tzv. »isključenim sektorima« kao što su saobraćaj, energija, telekomunikacije;

• uklanjanje poreskih razlika putem usklađivanja nacionalnih propisa o indirektnim porezima, porezima na dodanu vrijednost i potrošačkim porezima;

• liberalizacija tržišta kapitala i finansijskih usluga; • standardizacija, međusobnim priznanjem nacionalnih propisa i certifikata, priznanje

principa jednakonosti nacionalnih standarda, određena usklađivanja na području sigurnosti i zaštite okoline;

• uklanjanje tehničkih prepreka (sloboda vršenja profesije i priznanje ekvivalentnosti obrazovnih sistema) te uklanjanje materijalnih prepreka slobodnom kretanju ljudi (kontrole na granicama). Kao primjer navodimo odredbu prihvaćenu u decembru 1997. godine prema kojoj advokati mogu bez ograničenja vršiti svoju praksu na cijelom području Evropske unije;

• stvaranje takve sredine koja će podsticati poslovnu saradnju usklađenjem pravnih propisa preduzeća kao i usklađenjem propisa o intelektualnom i privrednom vlasništvu (zaštitni znakovi i patenti);

• liberalizacija usluga (telekomunikacija, energija) koje predstavljaju više od 75% BDP (bruto društvenog proizvoda) Evropske unije.

Sloboda kretanja lica unutar Unije je još daleko od potpunog ostvarenja. U stvari, neke kategorije radnika koje žele živjeti ili raditi u drugoj državi članici Unije, suočeni su sa mnogim preprekama. Zaključak radne grupe na visokom nivou, kojom je predsjedavala Simon Vajl7, je takav da komisija preduzme korake koji podstiču bolju pokretljivost ovih radnika, na primjer priznavanjem kvalifikacija (vodoinstalateri, stolari itd.). Jedinstveno tržište Evropske unije postoji i korektno funkcioniše, ali ono je "u stalnom stvaranju" i može i mora ga se stalno nadopunjavati i poboljšavati. Imajući to na umu i vodeći računa o ustanovljenim propustima i greškama, Komisija je 16. i 17. juna 1997. godine za vrijeme održavanja sastanka na vrhu u Amsterdamu, pokrenula svoj najnoviji plan djelovanja za jedinstveno tržište. Zaključeno je da "više od tri godine nakon što je uvedeno jedinstveno tržište, samo 65% zakonskih odredbi se u potpunosti primjenjuje u državama članicama". Plan obuhvata oporezivanje (kodeks "dobrog ponašanja" poreskih obaveznika, dobit od kapitala oporezovanog na samom izvoru, oporezivanje energetskih proizvoda), takmičarsku politiku (nova pravila za državnu podršku i ugovore), jedinstveno tržište za gorivo, penzione fondove itd.).

7 Izviještaj je podnesen Evropskoj Komisiji 18. marta 1997. godine

15

Unutrašnja sigurnost Načelo slobodnog kretanja osoba za veliku većinu evropskih građana pruža nove prilike u njihovim profesionalnim i privatnim životima. Međutim, i vlade brinu o sigurnosti kojoj teže građani, pa su mehanizme slobodnog kretanja ljudi unutar Unije, nadopunili mehanizmima kojima osiguravaju sigurnost svih građana i njihovu zaštitu na spoljnim granicama Unije. Saradnja na području pravosuđa i unutrašnjih poslova (Poglavlje VI Ugovora o Evropskoj uniji) pokriva 4 glavna područja: 1. usaglašavanje zakona koji se odnosi na azil; 2. uvođenje, na nivou Unije, zakona o useljenju, koji su primjenljivi na pripadnike zemalja

koje nisu članice Unije; 3. saradnja policije u borbi protiv krijumčarenja preko granica; 4. pripremanje ugovora o saradnji na području građanskog i krivičnog prava. Nove odredbe o saradnji na području pravosuđa i unutrašnjih poslova pridonose slobodi kretanja ljudi na području Unije. Mjere o kojima su se dogovorile države potpisnice sporazuma iz Šengena biće postupno proširene na sve države članice. Prema Ugovoru iz Amsterdama, Unija ima nove odgovornosti u području unutrašnje sigurnosti. Tako je dobar dio saradnje podvrgnut odredbama Unije. Predviđeno je ipak da tokom pet godina nakon što Ugovor stupi na snagu, Vijeće nastavi donositi jednoglasne presude. Saradnja između nacionalnih policijskih snaga i drugih tijela nadležnih za krivične prekršaje i dalje se odvija u okviru međuvladine saradnje, a metode saradnje znatno su unapređene s ciljem da budu što djelotvornije.

ŠENGEN: PRETEČA SLOBODNOG KRETANJA Najvažniji datumi:8 juna 1984.: Evropsko vijeće je prihvatilo odluku o ukidanju policijskih i carinskih pograničnih formalnosti na unutrašnjim granicama Unije. jula 1984.: zaključen prvi ugovor (između Njemačke i Francuske) o slobodnom kretanju 14. juna 1985.: Belgija, Njemačka, Francuska, Luksemburg i Holandija potpisale su u Šengenu sporazum o postepenom ukidanju kontrole na zajedničkim granicama. Sporazum predviđa slobodno kretanje ljudi svih država potpisnica, drugih država članica Unije i trećih zemalja 19. juna 1990.: Gore navedenih pet država potpisalo je dodatni sporazum u kojem su utvrđeni uslovi i garancije sprovođenja dogovora o slobodnom kretanju ljudi. Ovaj se sporazum sastoji od 142 člana, prilagođava nacionalne zakone, a moraju ga potpisati nacionalni parlamenti. 27. oktobara 1990.: Italija se pridružuje sporazumu iz Šengena. 18. novembara 1991.: Španija i Portugalija se pridružuju Sporazumu.

8 www.europa.eu.int

16

6. novembara 1992.: Grčka se pridružuje Sporazumu. 26. marta 1995. : Sporazum stupa na snagu između zemalja supotpisnica: Belgije, Njemačke, Francuske, Luksemburga, Holandije, Španije i Portugalije. Ostale zemlje će se priključiti Sporazumu nakon sprovođenja odgovarajućih mjera na granicama. 21. aprila 1995.: Austrija se pridružuje Sporazumu. 16. jula 1995.: započeti okvirni pregovori sa nordijskim zemljama. 19. decembra 1996.: napravljen nacrt Sporazuma i Ugovora za Dansku, Finsku i Švedsku. 2. oktobra 1997.: ratifikovan Ugovor iz Amsterdama. Ugovor uključuje Šengenski sporazum. Irska i Velika Britanija nisu priključene Šengenu. 26. oktobra 1997.: na snagu stupa sporazum o primjeni kontrola vazdušnog prostora sa Italijom. 1. decembra 1997. : stupa na snagu sporazum o primjeni kontrola vazdušnog prostora sa Austrijom. 31. marta 1998. najkasnije: ukinuće graničnih kontrola sa Italijom i Austrijom.

Šengenski prostor "Šengenski prostor" je prostor slobodnog kretanja i vrijedi za sve državljane, nezavisno o njihovoj nacionalnosti. Za građane Unije načelo slobodnog kretanja već je u velikoj mjeri ostvareno. Za Sporazum su uključene odredbe za turiste, podnosioce molbi za azil i legalne emigrante iz trećih zemalja s ciljem ostvarenja jedinstvene procedure na cjelokupnom Šengenskom prostoru. Zakon, red i sigurnost Policija će kao i do sada osiguravati javnu sigurnost na nacionalnim teritorijima, u lukama i na aerodromima, ali primjenjujući drugačiji pristup. Zahvaljujući boljoj saradnji, kontrole na spoljnim granicama biti će efikasnije. Sporazum sadrži zajednička pravila za mjere koje se preduzimaju u borbi protiv terorizma, ilegalne trgovine i organizovanog kriminala. Sporazum također predviđa saradnju između pravosudnih organa, policije i administracije. Nakon ratifikovanja Amsterdamskog ugovora, vize, azil, emigracija i ostale politike koje se tiču slobode kretanja ljudi trebale bi biti uključene u sistem Unije. Vijeće Unije zamijeniće Izvršni Šengenski odbor, a Evropska komisija moći će igrati ulogu inicijatora. Sud pravde će biti nadležan po ovim pitanjima.

17

4.2. ZAJEDNIČKA POLITIKA Kao što smo već naveli, zadatak koji su autori Rimskih ugovora postavili Evropskoj zajednici glasi: "putem stvaranja zajedničkog tržišta i postupnim zbližavanjem ekonomskih politika država članica podsticati skladan razvoj ekonomskog života u okviru Zajednice, postojan i uravnotežen razvoj privrede, veću stabilnost, ubrzano povećanje životnog standarda i bliže odnose među zemljama koje Zajednica okuplja".9

• POLITIKE SOLIDARNOSTI Ovaj opšti cilj trebao je biti postignut ostvarenjem slobode kretanja lica, robe, usluga i kapitala kao i pridržavanjem politike otvorene konkurencije usmjerene na očuvanje zdravog takmičarskog duha medu evropskim preduzećima kao i zaštite interesa potrošača. Međutim, ako veliko evropsko tržište treba biti korisno svim privrednim oblastima i svim regijama, treba ga propratiti odgovarajućim efikasnim politikama koje će se finansirati na nivou Zajednice (Unije). Vrlo se brzo pokazalo da je jačanje privredne i socijalne povezanosti osnovni preduslov solidarnosti među državama članicama Unije. Upravo je stoga došlo do osmišljavanja i sprovođenja regionalne i socijalne politike. Kako raste broj novih država članica Unije, značaj ovih politika postaje sve veći, a polje njihovog djelovanja sve opsežnije. Regionalna politika Od potpisivanja Jedinstvenog evropskog akta, jačanje privrednog i socijalnog jedinstva logična je posledica realizacije prostora bez granica. U februaru 1988. godine, države članice su odlučile udvostručiti finansijska sredstva za strukturni razvoj: 14 milijardi ECU-a godišnje potrošeno je u periodu od 1989. do 1993. na razvoj regija, podsticanje novih aktivnosti u nekim industrijski zamrlim područjima, na pomoć dugoročno nezaposlenima, na uključivanje u proces rada mladih ljudi i na osavremenjavanje poljoprivrede, te pomoć siromašnim seoskim područjima. Ta se sredstva usmjeravaju putem postojećih, ali korjenito izmijenjenih fondova: Evropski fond za regionalni razvoj, Evropski socijalni fond, Evropski fond za ujednačavanje i garancije u poljoprivredi. Uloga ovih fondova je da dopunjuju ili podstiču napore država, regija ili privatnih investitora. U periodu od 1993. do 1999. godine, ti fondovi su iznosili 200 milijardi ECU-a i tako postali ključni instrument ekonomske i socijalne politike koja je odraz solidarnosti unutar Zajednice. Socijalna politika Aktivnom socijalnom politikom Unija nastoji ukloniti najveće neravnoteže u razvoju. Evropski socijalni fond je osnovan 1961. godine s ciljem proširenja mogućnosti zaposlenja i lakše prostorne i profesionalne pokretljivosti radnika. Ovaj fond proširuje područje djelovanja Evropske zajednice za ugalj i čelik koja je u 60-tim godinama preduzela slične mjere za prekvalifikaciju hiljade rudara koji su izgubili posao zbog zatvaranja rudnika. Ali, Unija nudi puno više od puke finansijske pomoći koja ne bi bila dovoljna da riješi probleme koje uzrokuju recesija i niska stopa razvoja. Dinamika privrednog rasta koji podstiče odgovarajuće politike koje se provode na nacionalnoj nivou i nivou Unije, mora prije svega jačati socijalni napredak. Međutim, za takav napredak treba stvoriti odgovarajuće podsticajne pravne propise koji na evropskom nivou osigurava "osnovni paket" prava. Osnova za socijalni napredak su istodobno u ugovoru utvrđena pravila, poput načela za jednaku

9 www.entereurope.hr

18

naknadu i muškarcima i ženama za isti posao, te usvojene direktive koje se odnose na zaštitu radnika (higijena i sigurnost na radnom mjestu) kao i priznanje osnovnih propisa o sigurnosti. Protokolom o ostvarenju osnovnih prava radnika u decembru 1991. godine u Mastrihtu, Evropsko vijeće (osim Velike Britanije) je odredilo prava koja trebaju vrijediti za radnike u cijeloj Unije. To su: slobodno kretanje, pravedne plate, poboljšanje uslova rada, socijalna zaštita, sloboda stvaranja udruženja i sloboda kolektivnih pregovora, profesionalno obrazovanje, jednake naknada za oba pola za isti posao, pravo radnika na obaviještenost, saradnja i učestvovanje radnika u upravljanju preduzećima, zdravstvena zaštita i sigurnost na radnom mjestu, zaštita djece, starijih ljudi i invalida. Kao posljedica promjene stava u novoj laburističkoj vladi Velike Britanije, u junu 1997. godine u Amsterdamu, odlučeno je da će ovaj protokol biti uključen u sadržaj Ugovora i da će ga primjenjivati sve države članice. Politika zapošljavanja Dok se čini da je proces stvaranja privredne i monetarne Unije sve nezaustavljiviji, ujedno su zemlje članice postale svjesne da njihovi građani sve više očekuju od Unije, tj. veće zauzimanje i efikasniju politiku zapošljavanja. Na koji način pomiriti povjerenje koji imaju evropski građani u zajedničku budućnost i prednosti koje će im ona ponuditi, dok članice trpe od nezaposlenosti koja je već 1997. godine dostigla broj od 17,9 miliona nezaposlenih? U Ugovor iz Amsterdama uključeno je novo poglavlje o zapošljavanju kojim ono postaje prioritetni zadatak Evropske privredne politike. Na sjednici Evropskog vijeća 20. i 21. novembra 1997. godine, članice su definisale zajedničku strategiju za učvršćenje politike država članica, posebno u profesionalnom obrazovanju, pomoć u osnivanju preduzeća i poboljšanju socijalnog dijaloga. Određene su smjernice politike zapošljavanja, čiju će realizaciju redovno pratiti države članice i institucije Unije, rukovodeći se zajedničkom metodom procjene rezultata. Finansiranje zajedničkih politika Evropsko vijeće je u Edinburgu 12. decembra 1992. godine usvojilo finansijski plan za period od 1993. do 1999. godine. Tim planom je povećan budžet Unije od 69 milijardi ECU-a (već raspoređenih sredstava) u 1993. godini na 84 milijardi ECU-a u 1999. godini. Gornja granica vlastitih izvora sredstava Unije je samo neznatno povišena: 1,27% bruto proizvoda Unije (BNP) u odnosu na dotadašnjih 1,2%. Ovo povećanje sredstava usmjereno je na tri glavna cilja: proširenje zajedničkih mjera na području spoljnih odnosa, jačanje privredne i socijalne povezanosti (važno za uspjeh jedinstvenog tržišta i ekonomske i monetarne Unije) i povećanje konkurentnosti evropskih preduzeća. Nove inicijative Komisije su usmjerene na sprovođenje novih mjera utvrđenih Ugovorom iz Mastrihta: osnivanje Kohezionog fonda u korist Grčke, Irske, Portugalije i Španije, nove politike za podsticanje konkurentnosti, uvođenje zajedničke industrijske politike, podsticanje istraživanja i tehnološkog razvoja, jačanje socijalne politike i profesionalnog obrazovanja, proširenje postojećih mreža infrastrukture itd. Nove inicijativne politike temelje se na dva načela: prvi je princip supsidijarnosti, što znači da Unija - osim na područjima na kojima je isključivo nadležna - odlučuje i djeluje samo onda ako je njena intervencija uspješnija nego intervencija na nacionalnom nivou. Drugi princip je solidarnost koja je preduslov za "jačanje ekonomske i socijalne povezanosti".

19

Poteškoća je u tome da, poštujući strogu disciplinu u odnosu spram budžeta, uprkos ograničenim finansijskim mogućnostima država članica, budu usklađena načela supsidijarnosti i solidarnosti i da se bez obzira na dodatne finansijske napore, smanje regionalne razlike. Budući da je rok za sprovođenje plana bio 31. decembra 1999. godine, Komisija je u junu 1997. godine predstavila opšti dokument pod naslovom "Agenda 2000" u kojem se posebna pažnja obraća novim izazovima, s kojima će se Unija morati suočiti u nadolazećem periodu od 2000. do 2006. U samoj srži ovih izazova leže i planovi za daljnje pristupanje država srednje i istočne Evrope Uniji, potreba za ograničenjem troškova kao i rastuća zabrinutost nekih država članica zbog visine njihovog finansijskog doprinosa budžetu Evropske Unije. Komisija stoga predlaže "budžetarni status quo" za razdoblje od 2000. do 2006. godine, a to isključuje povećanje prihoda iznad gornje granice od 1,27% bruto nacionalnog proizvoda. Nadalje, Komisija predlaže da se osigura dotok neophodnih finansijskih sredstava koji osiguravaju održanje načela solidarnosti između država članica kao i između Unije i država kandidata na članstvo u Uniji. Što se tiče strukturnih fondova, iznos iz budžeta koji predlaže petnaest država članica dostiže 210 milijardi ECU-a. Na njih se pridodaje i 20 milijardi ECU-a u ime Kohezionog fonda. S ciljem racionalizacije troškova i ojačavanja finansijskog učinka, Komisija predlaže svođenje prioriteta na sledeća tri glavna cilja: 1. cilj 1. odnosiće se na pomoć pri razvoju onih regija čiji bruto dohodak po stanovniku

iznosi manje od 75% prosjeka Unije. Ovaj će projekat raspolagati iznosom koji će iznositi dvije trećine ukupnog iznosa zajmova.

2. cilj 2. odnosiće se na druge regije koje imaju strukturnih problema (bilo da prolaze kroz privredne promjene, bilo da su to seoska područja u zaostajanju, područja u krizi, a koja zavise o ribolovu, ili gradska područja u teškoćama.)

3. cilj 3. usmjeren je na razvoj ljudskih potencijala i borbu protiv nezaposlenosti, a što je u skladu sa novim poglavljem o zapošljavanju koji je uključen u Ugovor.

Agenda 2000 također predlaže niz mjera za jačanje strategije pred-priključenja Uniji i regionalnu povezanost koje bi se trebale primijeniti na nove članove Unije. Reforma zajedničke agrarne politike Vijeće je u junu 1992. godine prihvatilo reformu zajedničke agrarne politike težeći smanjenju troškova. Član 33 (bivši član 39) Rimskih ugovora navodi ciljeve zajedničke agrarne politike: omogućiti poljoprivrednicima primjereni životni standard, stabilizovati tržišta, osigurati potrošačima primjerene cijene i moderniziovati poljoprivredne strukture. Ti su ciljevi uglavnom dostignuti. Načela jedinstvenosti tržišta i financijske solidarnosti pokazali su se uspješnima u okviru deficitarne poljoprivrede. Snabdijevanje potrošača po stabilnim cijenama, za razliku od promjenjivih cijena svjetskog tržišta je osigurana. Odlazak stanovništva sa sela i modernizacija poljoprivredne proizvodnje smanjili su od 20% na samo 8% udio seoskog stanovništva u cjelokupnom aktivnom stanovništvu Unije. To je pridonijelo da poljoprivreda postane konkurentan sektor privrede. Međutim, agrarna politika postala je žrtvom vlastitog uspjeha. Unija treba danas preispitati metode svoje agrarne politike da bi ograničila porast proizvodnje (2% godišnje od 1973.), a što daleko prelazi potrošnju (0,5% godišnje), stvarajući tolike troškove budžetu Unije, da je

20

čak bio ugrožen razvoj drugih sektora. Glavni cilj reforme je odvojiti subvencije od cjelokupnog obima proizvodnje i na takav način dati prednost kvalitetu. Time bi se stvorio uravnoteženi odnos između proizvodnje i potrošnje te smanjila preintezivna privreda zbog očuvanja okoline. Približavanjem 2000. godine ovakve su mjere počele pokazivati prve pozitivne rezultate. Poljoprivreda u Uniji morala se nastaviti prilagođavati, da bi se mogla i dalje nositi sa finansijskim obvazama: proširenje Evropske unije priključivanjem zemalja srednje i istočne Evrope, koje su još većinom ruralne; otvaranje nove faze multilateralnih pregovora do 1. januara 2000. i usvajanje novog finansijskog okvira Unije. Komisija u Agendi u dijelu o Agrarnoj politici Unije, predlaže produbljivanje reformi iz 1992. godine: daljnje snižavanje cijena žitarica, govedine i mlijeka, koje će biti propraćeno naknadom u vidu direktnog plaćanja razlike proizvođačima.

• POLITIKE NAPRETKA Postupno je Zajednica počela aktivno djelovati na novim područjima i razvijati politike koje su podupirale razvoj velikog tržišta. Evropska dimenzija danas ima neposredni uticaj na svakidašnji život građana jer dotiče konkretne društvene probleme: zaštitu okoline, prava potrošača, konkurentnost i sigurnost saobraćaja, obrazovanje, i pristup kulturi. Ovim se podstiče pitanje: je li potrebno, ili čak legitimno, da Evropa prodire i na ta područja, ako svaka zemlja ima vlastiti demokratski sistem koji sam po sebi osigurava ispunjavanje potreba i očekivanja građana? Odgovor se nameće sam po sebi. Značenje određenih problema prelazi državne granice i traži koncentrisano djelovanje za koje je u više slučajeva prikladnije da bude zajedničko, posebno ako imamo u vidu efikasnost odredaba i visinu raspoloživih finansijskih sredstava koje može namaknuti samo Unija. Moglo bi se reći da su rješenja Unije često bila izvor novih podsticaja i da oni daju mogućnosti koje bi trebalo intenzivnije koristiti. Tako je ozbiljna kriza sigurnosti, koja je podstaknuta pojavom bolesti nazvane "kravlje ludilo", navela Komisiju da proglasi zabranu uvoza mnogobrojnih proizvoda od goveđeg mesa. Evropski parlament, na osnovu zaključaka istražnog odbora od 8. novembra 1997. godine, dao je podršku naporima Komisije usmjerenim restrukturisanju usluga i jačanju zajedničkih mjera za javno zdravstvo. Kao odgovor na zabrinutost građana, klauzule Ugovora koje se tiču zdravstva i zaštite potrošača, su dodatno dobile na snazi u Amsterdamu. Problematika zaštite okoline, područje gdje je uzajamno djelovanje javnog mnjenja i institucija Unije poprimilo izvanredne razmjere. Kada je veliki dio javnosti postao svjestan da se prirodna bogatstva moraju štititi i da treba povisiti nivo sigurnosti svakoga pojedinca, i kao potrošača i u njegovom svakodnevnom životu, Unija je počela djelovati na konkretnim područjima: zajednički standard mjerenja zagađenosti vazduha, smanjenje štetnih isparenja koji su opasni za ozonski omotač, pročišćavanje gradskih otpadnih voda, nadgledanje hemijskih proizvoda, upravljanje otpadom, smanjenje buke vozila itd.

21

Ipak, zaštita okoline ne znači samo puko pooštrenje standarda i strožije pravne propise. Unija takođe odvaja određena finansijska sredstva za podsticanje projekata zaštite okoline, kao i za pomoć privrednim subjektima u prilagođavanju proizvodnje propisima Unije. Evropska unija je uvjerena da budućnost Evrope zavisi od sposobnosti njenih članica da drže korak u "tehnološkoj trci". Od samih početaka znala je prepoznati vrijednost zajedničkih istraživačkih radova te u kolikoj će mjeri takva saradnja podsticati investicije u budućnost. Stoga je istovremeno kad i EEZ (1958. godine) osnovan i Evroatom (Evropska zajednica za atomsku energiju) koji se bavi zajedničkim korišćenjem nuklearne energije u mirnodopske svrhe. Zajednica ima vlastiti istraživački centar koji se sastoji od sedam instituta u pet država: Italija, Njemačka, Holandija, Španija i Belgija. Takmičenje u atomskom naoružanju, na međunarodnom planu sve je brže, pa je Zajednica morala još intenzivnije poraditi na ovom polju: okupiti što više naučnika za saradnju na istraživačkim projektima, usmjeriti pažnju na industrijsku primjenu inovacija kao i prevazići administrativne i finansijske prepreke. Politika koju vodi Unija smatra se dopunom politike država članica. Ona podupire projekte u koje su uključeni istraživačke laboratorije pojedinih zemalja članica i podstiče napore koji se ulažu u istraživanja kontrolisanog spajanja atomskih jez gri (termonuklearna fuzija) koji je potencijalno neiscrpiv izvor energije 21. vijeka. Unija također podstiče istraživačke napore i na području najviše ugroženosti strategijskih industrijskih sektora, kao što su elektronika i obrada podataka. Peti okvirni program istraživanja koji je Komisija predložila za razdoblje 1999. do 2003. dala je Komisiji, koja je raspolagala u tu svrhu s 16.3 milijardi ECU-a, mogućnost finansiranja raznovrsnih programa, putem kojih bi se povezalo hiljade naučnika iz svih država članica.

Glavne evropske mreže Na osnovu prijedloga koje je predočila Komisija u Bijeloj knjizi, a na temu rasta, kompetitivnosti i zapošljavanja, Evropsko vijeće je 25. juna 1994. godine prihvatilo popis 11 glavnih projekata na polju transporta, posebno izgradnji brzih vozova u svrhu povezivanja većih gradova nekoliko zemalja članica. Uz navedene projekte koji donose otvaranje novih radnih mjesta, vežu se i drugi koji u isto vrijeme podstiču ekonomski oporavak i stvaranje novih radnih mjesta kao i razvoj infrastrukture na polju informacionih nauka ("informacioni autoputevi") i energije, a koji su potrebni evropskom kontinentu. Pola milijarde ECU-a je 1997. godine odvojeno za navedene projekte.

22

4.3. EKONOMSKO - MONETARNA UNIJA Kao logična nadopuna jedinstvenom tržištu, ekonomsko-monetarna unija je veliki politički putokaz ka konačnom evropskom ujedinjenju. Ujedinjenje valuta, koje su za zemlje Evrope bile i simbol i instrument vlastitog viševjekovnog suvereniteta, je poduhvat bez presedana u istoriji sve od Rimskog carstva i bez ekvivalenta u savremenom svijetu. Jedinstvena evropska valuta (evro) trebala je ući u opticaj 1. januara 1999. godine i zamijeniti nacionalne valute do 1. januara 2002. Na takav način se pomoglo "običnim ljudima" da postanu svjesniji pripadnosti novom entitetu. Rođenje jedinstvene evropske valute je rezultat dugog i strpljivog razvoja. Već 1970. godine je izrađen tzv. Varnerov izviještaj prema kome bi se stvaranje evropske ekonomske i monetarne unije trebalo odvijati u tri faze tokom perioda od deset godina. Ali, politička želja država članica da ostvari takvu Uniju, spotiče se o posljedice prve naftne krize i gubi svoj prvobitni zamah. 1972. godine osnovan je Evropski valutni sistem. 1974. godine, Vijeće prihvata odluku koja se odnosi na visok stepen konvergencije valuta u Zajednici. Prihvaćena je i direktiva o stabilnosti, rastu i potpunom zapošljavanju. Međutim, rastuća ekonomska nestabilnost podriva polako temelje na kojima je počivao ovaj sistem: francuski franak, britanska funta i italijanska lira napustili su valutni savez.

• EVROPSKI MONETARNI SISTEM Na zasjedanju Evropskog vijeća 6. i 7. jula 1978. godine u Bremenu, predsjednici država ili premijeri vlada, odlučili su osnovati Evropski monetarni sistem, koji je stupio na snagu 13. marta 1979. godine. Osnivanje Evropskog monetarnog sistema bilo je uspješno otvaranje puta ka ostvarenju monetarne stabilnosti u Evropi koja je pogodovala boljem ekonomskom rastu i investicijama. Evropski monetarni sistem zasnovan je na tri glavna elementa: 1. ECU: zamišljen kao centralni element sistema, definiše se kao korpa svih valuta Evropske

unije; 2. mehanizmi kurseva i intervencije: svakoj pojedinoj valuti dodjeljuje se osnovni kurs

prema ECU-u. Među valutama stvara se “mreža međusobnih kurseva“. Do avgusta 1993. godine bili su dopušteni rasponi odstupanja od 2,25% (ili iznimno do 6%) od osnovnog kursa. Od tada je prag odstupanja povećan za 15%, usljed jakih poremećaja na valutnim tržištima;

3. kreditni mehanizmi: središnje banke su zadužene intervenisati u neograničenim iznosima čim jedna valuta stigne ili prestigne “prag odstupanja“ od 15%.

Evropski monetarni sistem je odigrao važnu ulogu pri stvaranju stabilnog monetarnog područja u Evropi. Ipak, on nije ostvario sve svoje mogućnosti: više zemalja nije pristupilo mehanizmu, a neke učestvuju na osnovu većih odstupanja od dopuštenih. Nedostatak pravilne finansijske politike stvorio je napetosti, dok su neke devalvacije vodećih nacionalnih valuta svojedobno uzdrmale jedinstvenost zajedničkog tržišta.

23

Konačni koraci ka evropskom monetarnom sistemu U procesu uklanjanja prepreka slobodnom kretanju ljudi, roba, kapitala i usluga, kao i u stvaranju jedinstvenog tržišta, potreba uvođenja jedinstvene valute se vrlo brzo pokazala opravdanom. Na osnovu izvještaja koji je podnio predsjednik Komisije Žak Delor, Evropsko vijeće je u Madridu u junu 1989. godine ustanovilo opšta načela za stvaranje Ekonomske i monetarne unije: uvođenje jedinstvene valute je proces koji se sastoji od nekoliko faza, a prva je trebala započeti 1. jula 1990. godine. Tokom prvog perioda države članice bi trebale izraditi programe s ciljem zbližavanja i poboljšavanja svojih ekonomskih potencijala što bi omogućilo utvrđivanje čvrstih kursnih odnosa među valutama. Ugovor iz Mastrihta Ugovorom potpisanim u Mastrichtu, 7. februara 1992. godine, ostvarenju zajedničke jedinstvene valute dat je novi zamah. Ugovor dijeli proces ostvarenja jedinstvene valute u tri etape. Kriterijumi prelaza u treću etapu su napravljeni kako slijedi: • stabilnost cijena: stopa inflacije ne smije prelaziti 1,5% iznad prosječne stope inflacije

triju država članica sa najmanjom inflacijom; • kamatne stope: prosječna dugoročna nominalna kamatna stopa ne smije biti viša od 2%

iznad stope izračunate kao prosjek triju zemalja sa najmanjom stopom; • deficiti: budžetski deficiti trebaju biti blizu ili ispod 3% društvenog proizvoda; • zaduženost: javna zaduženost mora biti ispod 60% bruto društvenog proizvoda; • stabilnost valute: nacionalna valuta ne smije devalvirati u prethodne dvije godine i mora

se nalaziti unutar kursnih raspona utvrđenih Evropskim monetarnim sistemom (± 2,25%). Druga faza ka Evropskom monetarnom sistemu, koja je otpočela 1. januara 1994. godine, predstavlja prelazno razdoblje. Tokom ovog razdoblja pojačani su napori za ostvarenje stabilne finansijske politike.. Osnovan je Evropski monetarni institut sa sjedištem u Frankfurtu. Zadatak Instituta je ojačavanje koordinacije monetarnih politika, popularisanje upotrebe ECU-a i vršenje priprema za osnivanje Evropske centralne banke. Evropsko vijeće je na sastanku u Madridu 15. i 16. decembra 1995. godine “krstilo“ buduću europsku valutu “euro“ - (evro) i odredilo tehnički način uvođenja evra. Treća faza započinje 1. januara 1999. godine. Ministri finansija Petnaestorice su u maju 1998. godine uspostavili, na osnovu izviještaja koja je pripremila Komisija i Evropski monetarni institut, popis zemalja koje ispunjavaju uslove za prelaz na jedinstvenu valutu. Komisija smatra da će, s obzirom na ekonomska predviđanja za budućnost, većina država članica ispuniti uslove za uvođenje evra 1. januara 1999. godine. Vijeće koje ujedinjuje predsednike zemalja i vlada država članica će potvrditi kvalifikovanom većinom, ali tek nakon što dobije saglasnost Parlamenta, koje države članice ispunjavaju uslove koji su potrebni za uvođenje jedinstvene valute. Na samom početku treće faze osnovaće se Evropska centralna banka. Tada će se i odrediti čvrsti kursni odnosi među valutama. Banka će djelovati nezavisno od nacionalnih vlada i upravljaće monetarnom politikom svih država članica koje se pridružuju jedinstvenoj valuti. Države članice koje ne budu ušle u skupinu zemalja koje prihvataju evro, pridružiće se ovoj

24

grupi čim to budu dopuštali njihovi privredni rezultati, ili nakon donošenja odgovarajuće političke odluke.

KALENDAR UVOĐENJA EVRA 10. decembra 1991. potpisivanje Ugovora o Evropskoj uniji • donesena odluka o stvaranju monetarne unije; prihvaćeno 5 načela konvergencije 1. januara 1994. druga faza ostvarenja Evropske monetarne unije (razdoblje tranzicije) • osnivanje Evropskog monetarnog instituta u Frankfurtu • jačanje mjera za koordinaciju ekonomskih politika na evropskojm nivou • borba protiv prekomjernih deficita; politika ekonomske konvergencije država članica • nezavisnost centralnih nacionalnih banaka 16. decembra 1995. Zasjedanje Evropskog vijeća u Madridu • prihvaćanje naziva "euro"; • utvrđenje tehničkog sprovođenja uvođenja evra i kalendara prelaza na jedinstvenu valutu 14. decembra 1996. Zasjedanje Evropskog vijeća u Dablinu • prihvatanje sporazuma o budžetskoj stabilnosti i uravnoteženom ekonomskom rastu • pravni status evra 16. juna 1997. Zasjedanje Evropskog vijeća u Amsterdamu • potvrda sporazuma o budžetskoj stabilnosti i uravnoteženom ekonomskom rastu • prihvatanje odredbi o pravnom statusu evra • rezolucija o Evropskoj monetarnoj uniji. Razjašnjeni članovi 109 i 109b (politika valutnih

kurseva i predstavljanje Unije na međunarodnom nivou) 1. i 2. maja 1998. Evropsko vijeće određuje popis država koje uvode jedinstvenu valutu na osnovu kriterijuma konvergencije - tražen je stav Evropskog parlamenta - uspostavljeni su čvrsti valutni kursevi 1998. Uspostavljena Evropska centralna banka, imenovan njezin izvršni odbor, započelo štampanje novca. 1. januara 1999. Treća faza Evropske monetarne unije • evro postaje pravno valjanom valutom • banke i preduzeća prelaze na poslovanje evrom

25

1. januar 2002. Evro se uvodi (novčanice i kovanice ulaze u opticaj) 1. jula 2002. Ukinut je zakonski status nacionalnih valuta (novčanica i kovanica) Uvođenje jedinstvene valute planirano je za 1. januara 1999. godine i to za administraciju i banke. Najkasnije do 1. januara 2002. u opticaj će se staviti novčanice i kovanice evra. Zajednička lica kovanica službeno su pokazana za vrijeme zasjedanja Evropskog vijeća u Amsterdamu. Tokom rasprava o tehničkom iz gledu kovanica, u obzir su uzete primjedbe slabovidnih osoba i potrošača u pogledu iz gleda i sastava kovanica. Evro je zamijenio nacionalne valute 1. januara 2002. godine u onim državama članicama, koje učestvuju u uvođenju evra. Između ova dva datuma, cijene su bile navedene i u vrijednostima evra i nacionalne valute kako bi se pomoglo potrošačima da se postupno naviknu na novu valutu. U protokolu koji je priložen Ugovoru, Danska i Velika Britanija zadržavaju pravo neprelaska na treću fazu, čak ni onda kada budu zadovoljavale određene kriterije. Danska se, nakon rezultata sprovedenog referenduma, izjasnila da ne želi uvođenje evra, a isto je napravila i Švedska. Da bi se nadopunile odredbe Ugovora iz Mastrihta, Evropsko vijeće koje se sastalo 17. juna 1997. u Amsterdamu, usvojilo je dvije važne rezolucije: • Prva, poznata kao “dogovor o stabilnosti i rastu“, obavezuje države članice da se

pridržavaju budžeta. Ova je disciplina osigurana nadzorom i zabranom prekomjernih zaduženja.

• Druga se rezolucija tiče rasta. Ova rezolucija je u vezi s opredjeljenjem Komisije i država članica da zapošljavanje i dalje ostane jedan od najvažnijih političkih prioriteta Unije.

U okviru rezolucije o koordinaciji ekonomskih politika tokom treće faze razvoja Evropske monetarne unije, koju je Evropsko vijeće donijelo na svom zasjedanju u Luksemburgu 13. decembra 1997. godine, stoji važna odluka: “ministri zemalja koje učestvuju u stvaranju evro zone mogu se sastati i neformalno da bi raspravili pitanja koja su vezana uz specifične odgovornosti koju te države dijele u vezi jedinstvene valute“ . Predsjednici vlada Petnaestorice tako su otvorili put procesu učvršćenja osjećaja zajedničke pripadnosti Uniji koja, pored monetarnog ujedinjenja, može države koje su prihvatile evro još više zbližiti u njihovih ekonomskim, budžetskim, socijalnim i poreskim politikama. Uvođenje jedinstvene valute do kraja vijeka je bio najambiciozniji cilj Evropske unije dotad. Na putu ka ostvarenju tog cilja bilo je prepreka i zahtijevalo je čvrstu volju država koje su težile tom cilju.

26

4.4. ZAJEDNIČKA SPOLJNA l ODBRAMBENA POLITIKA Mir i pomirenje centralni su faktori procesa evropskog ujedinjenja. Od kraja Drugog svjetskog rata, Evropa je nastojala ostatku svijeta poslužiti kao primjer kako pregovorima rješavati probleme. Ipak, uz rast ekonomske i trgovinske vrijednosti, od Unije se sve više traži da igra ulogu posrednika i stabilizacione sile u svijetu. Kad je propao pokušaj osnivanja Evropske odbrambene zajednice, Savezna Republika Njemačka i Italija pristupile su 30. avgusta 1954. Zapadnoevropskoj uniji (Western European Union - WEU), koju su na osnovu pakta o kolektivnoj odbrani i političkom savjetovanju 1948. osnovale Francuska, Velika Britanija, Belgija, Holandija i Luksemburg. Međutim, više od četiri decenije, zapadnoevropskim zemljama garanciju sigurnosti pružao je Sjevernoatlanski savez (NATO) u kojem zemlje zapadne Evrope usko sarađuju sa SAD i Kanadom. Trebalo je čekati potpisivanje Jedinstvenog evropskog akta, 1986. godine da bi u Evropskoj zajednici na zajedničkom nivou bila usvojena procedura političke saradnje. Prvenstveno usmjerena ka međusobnoj konsultaciji i međudržavnoj koordinaciji, politička saradnja je dogovorena između Evropskog vijeća i Vijeća ministara spoljnih poslova. Drugi organi Zajednice, na primjer Parlament i Komisija, učestvovali su samo u neznatnoj mjeri. Uz pomoć novih mehanizama političke saradnje, želi se postići da države članice usvoje zajedničke stavove unutar međunarodnih organizacija (poput organizacije ujedinjenih naroda). Takva politička saradnja na evropskom nivou pokazala se kao uspješan pristup spoljnoj politici. Usled geopolitičkih promjena, koje su uzdrmale Evropu od 1989. godine - raspad Varšavskog pakta, ujedinjenje Njemačke i raspad Sovjetskog Saveza, uz buđenje nacionalističkih tendencija, rat i raspad Jugoslavije - države članice Unije odlučile su preduzeti značajne korake na polju političke saradnje. Zajednička spoljna i sigurnosna politika Ugovor o Evropskoj uniji čini osnovu političke unije koja se gradi na sprovđenju zajedničke spoljne i sigurnosne politike. Njeni su ciljevi: • zaštita zajedničkih vrijednosti, osnovnih interesa i nezavisnosti Unije; • jačanje sigurnosti Unije i njezinih država članica; • očuvanje mira i jačanje međunarodne sigurnosti; • podsticanje međunarodne saradnje; • razvijanje i jačanje demokratije, pravne države i poštovanja ljudskih prava i osnovnih

sloboda. Ovi ciljevi se uspješno mogu ostvariti na dva načina: “saradnjom između država članica u sprovođenju njihovih politika“ u određivanju zajedničkih gledišta i “postupnom sproveđenju zajedničkih mjera u područjima gdje države članice imaju zajedničke interese“. Saradnja između država članica podrazumijeva da se one međusobno informišu i savjetuju o svakom pitanju koje je od opšteg značaja u kontekstu spoljne politike i zajedničke sigurnosti. Zajednički stavovi se usvajaju čim Vijeće prosudi da je to potrebno i to povezuje nacionalne politike država članica i učvršćuje njihov položaj u međunarodnim krugovima.

27

Evropsko vijeće ostaje najviši autoritet koji putem konsenzusa određuje opšte direktive spoljne politike uz zadržavanje principa zajedničkog djelovanja. Vijeće može usvojiti direktive o načinu provođenja zajedničkih akcija kvalifikovanom većinom (pogotovo ako se tiču pitanja koje je Vijeće jednoglasno usvojilo). Evropska unija svoja gledišta o međunarodnim događajima izražava putem zajedničkih izjava. Izjave se posebno odnose na kršenje ljudskih prava. U istom institucionalnom kadru trebaju koegzistirati Zajednica i međudržavne procedure. Zajednička spoljna i sigurnosna politika čini kamen temeljac Evropske unije i obuhvata sva područja spoljne politike, uključujući sigurnost. Odredbe kojima se rukovodi zajednička spoljna i sigurnosna politika ni na koji način “ne utiču na specifične karakteristike odbrambene i sigurnosne politike određenih država članica“. Neutralne zemlje će i dalje imati poseban status, a Francuska i Velika Britanija i dalje mogu razvijati specifične odbrambene politike kao nuklearne sile. Ugovorom iz Amsterdama Evropska unija je dobila nove institucionalne i operativne instrumente. Od tada uloga podsticanja i usmjeravanja pripada Vijeću koje usvaja “zajedničke akcije“ i “zajednička gledišta“. Glasanje kvalifikovanom većinom koje je tokom zasjedanja u Amsterdamu uvedeno u procedure odlučivanja za akcije ili gledišta koje je prihvatilo Vijeće, uvedeno je samo uz postojanje načela konstruktivnog suzdržavanja pomoću kojeg neka država članica može u određenim slučajevima odlučiti da ne učestvuje u zajedničkoj akciji, ali time neće onemogućiti druge države članice. Glavni sekretarijat Vijeća obavlja novu dužnost visokog predstavnika zajedničke spoljne i sigurnosne politike Unije i pomaže Vijeću u formulisanju, izradi i sprovođenju političkih odluka. Vijeće može, ako to bude smatralo potrebnim, imenovati posebnog predstavnika kojem je povjeren mandat u vezi s posebnim političkim pitanjima. Velika novost ovog ugovora je “odjel za planiranje i rano upozoravanje“ čiji je zadatak da nadzire i analizira razvoj zajedničke spoljne i sigurnosne politike, daje procjene i upozorava na takve događaje koji mogu uticati na spoljnu i sigurnosnu politiku Unije. Ka zajedničkoj evropskoj odbrambenoj politici Spoljna i sigurnosna politika dugoročno vode ka zajedničkoj odbrani. Takva relativno oprezna formulacija u ugovoru iz Mastrihta s jedne strane vodi računa o stavovima država koje smatraju da je potrebno pojačati odbrambeno-politički identitet Evrope, i s druge strane, stav onih članica koje ne žele da se takvom akcijom raspadnu veze solidarnosti sa SAD ostvarene u Atlantskom paktu. Međutim, “zajednička odbrana“ dokaz je napora koje države članice ulažu na svojem putu ka ostvarenju jedinstvene Unije, koja u sebi obuhvata i stratešku i vojnu dimenziju. Tražeći od “Zapadnoevropske unije (WEU), koja je sastavni dio razvoja Evropske unije, da razradi i sprovede odluke i akcije koje se odnose na odbrambenu politiku“, Unija uspostavlja vezu s jedinom evropskom organizacijom nadležnom za pitanje odbrane. Zapadnoevropska unija okuplja deset zemalja članica Evropske unije koje su i supotpisnice ugovora iz Brisela i 5 posmatrača (Danska, Irska, Austrija, Finska i Švedska). Unija ima skupštinu od 108 članova sa sjedištem u Parizu i jedno vijeće ministara, čiji sekretarijat zasjeda u Briselu. Dodjeljujući “status pridruženog člana“ devetorici zemalja srednje i istočne Evrope i podupirući akt saradnje između Rusije i NATO-a u Parizu 27. maja 1997., Zapadnoevropska

28

unija je potvrdila svoju solidarnost sa bliskim susjedima srednje i istočne Evrope u području sigurnosti. Ugovor iz Amsterdama spominje zadatke iz Pitsburga koje je Zapadnoevropska unija definisala 19. juna 1992. godine (humanitarni zadaci, spašavanje u nuždi i prirodnim katastrofama, održavanje mira, vojne akcije u kriznim situacijama). Zapadnoevropska unija pomaže Uniji u određivanju odbrambenih vidova zajedničke spoljne i sigurnosne politike. Po potrebi, Evropsko vijeće određuje smjernice za Zapadnoevropsku uniju. Nadalje, Ugovor iz Amsterdama preporučuje saradnju između država članica Evropske unije po pitanju naoružanja - saradnja koja je već započeta unutar Zapadnoevropske unije na zajedničkoj organizaciji saradnje o naoružanju. Pitanje moguće integracije Zapadnoevropske unije u Evropsku uniju ipak još nije riješeno. Ugovor iz Amsterdama, bez postavljanja rokova, predviđa organiziranje nove međuvladine konferencije s ciljem postizanja zajedničke obrambene politike. Još treba riješiti mnoga pitanja o načinu diplomatske i vojne saradnje na koju su se obavezale države članice. Suočena s neodgodivim zadatkom stvaranja takvog političkog poretka, koji će osiguravati mir i sigurnost na kontinentu kojem prijete iznova probuđeni nacionalizmi, više nego ideološki konflikti, Unija mora razmotriti kakvu ulogu može odigrati u definisanju novih pravila. Kakvu će ulogu imati Organizacija za sigurnost i saradnju u Evropi (OSCE), koja okuplja sve evropske zemlje, bivši Sovjetski Savez, SAD i Kanadu i koju je Pariska povelja, prihvaćena 21. decembra 1990 okvalifikovala “centralnom ustanovom za politička savjetovanja nove Evrope“? Kako raspodijeliti na najbolji način uloge između: 1. Sjevernoatlantskog saveza, obnovljenog tokom sastanka na vrhu u Rimu u decembru

1991. godine i proširenog 1998. pristupanjem Poljske, Mađarske i Češke Republike; 2. Zapadnoevropske unije i 3. Evropske unije? Sporazum o sigurnosti u Evropi koji je potpisan 21. marta 1995. godine u Parizu, prvi je značajan doprinos koji je Evropska unija dala u izgradnji sigurnosti nove Evrope. Još više ohrabruje odluka Sjevernoatlanskog vijeća sa sastanka u Berlinu 3. juna 1996. o stavljanju na raspolaganje Evropljanima neke mogućnosti NATO-a (višenacionalnu međuvojnu grupu za obuku - MITG) koja će služiti za vojne svrhe, a uključivaće samo Evropljane. Time se otvara put afirmaciji evropskog odbrambenog identiteta. Na taj bi se način mogao postupno graditi “evropski sigurnosni stub“ Atlantskog Saveza, zbližavajući države članice Unije, koje bi se odlučile na užu saradnju sa Zapadnoevropskom unijom i NATO-m.10

10 Monnet Jean: Les Etats-Unis d Europe ont commence: Discours et allocutions 1952-1954, Paris. 1955. str. 128

29

4.5. EVROPA GRAĐANA Koji je krajnji cilj ujedinjenja? Stvoriti Evropu građana ili Evropu poslovnih ljudi? Stvaranje jedinstvene Evrope podstaknuto je političkom vizijom njenih osnivača koji su prvenstveno željeli da se stvori Evropa u kojoj više neće biti bratoubilačkih ratova. U želji da polože temelje čvrstoj, efikasnoj institucionalnoj strukturi, njeni osnivači su se koncentrisali na područje uglja i čelika, zajedničkog tržišta, agrarne politike i politike konkurentnosti. Tako je rođena Evropa koju pojedinci nazivaju tehnokratskom jer se oslanja na stručnjake, ekonomiste i činovnike. Ali treba naglasiti da se prvobitna zamisao nikad ne bi ostvarila da je nije stalno podupirala politička volja i entuzijazam zajedničkih institucija. Mogli bismo reći da je većina ciljeva koji su postavljeni u ugovorima najvećim dijelom ostvarena: carinske prepreke su uklonjene, ostvareno je slobodno kretanje ljudi, usluga i kapitala. Iako toga nismo svjesni, prednosti jedinstvenog tržišta su višestruke: pristup širokom izboru robe; takmičarski duh među proizvođačima održava nizak nivo cijena; sprovode se politike zaštite potrošača i okoline; životni standard je usklađen prema najvišim mjerilima. Ljudi koji žive u manje razvijenim područjima Unije takođe koriste pomoć raznih strukturnih fondova (pogotovo Fonda za regionalni razvoj). Politika subvencionisanja poljoprivrednih proizvoda, koja se decenijama ostvaruje kroz Evropski poljoprivredni fond garancije i orijentacije, od ogromne je pomoći evropskim poljoprivrednicima. U budžetu Evropske unije se više od 91 milijardi ECU-a godišnje troši na mjere koje će imati učinak na svakodnevni život evropskog građanina. Međutim, biti Evropljanin znači više nego biti potrošač ili učesnik u ekonomskom ili socijalnom životu. Ubuduće, to znači, biti i građanin Unije. Od 1958. godine, naime od stupanja na snagu Rimskih ugovora, evropski zakonodavac se trudi da konkretnim sadržajem ispuni odredbe o slobodi kretanja radnika, slobodi kretanja usluga i pravo utemeljenja za pripadnike slobodnih profesija. Radnici koji traže mjesto u drugoj državi ne smiju biti podvrgnuti nikakvim ograničenjima i diskriminacijama u pogledu državljanstva. Prema članovima 39. i 42 (bivši članovi 48. i 51.) ugovora o Evropskoj ekonomskoj zajednici, radnici i njihove porodice imaju u zemlji koja ih je primila jednaka socijalna i poreska prava kao i pravo na korišćenje socijalnih usluga, mogućnost profesionalnog obrazovanja i sl. Ovaj mukotrpni rad na području zbližavanja pravnih odredbi pojedinih zemalja, doveo je do uzajamnog priznanja diploma ljekara, medicinskih sestara, veterinara, magistara farmacije, arhitekata, posrednika osiguranja itd. Uprkos tome, bilo je još mnogo zanimanja za koja su u svakoj državi, važile različite odredbe. Stoga je 21. decembra 1988. godine usvojena direktiva kojom je uvedeno međusobno priznavanje svih diploma visokih univerziteta.11 Ova se direktiva odnosi na visokoškolsko obrazovanje koje traje najmanje tri godine, a temelji se na načelu uzajamnog povjerenja u kvalitet visokih ustanova.. Među osnovna prava, koja bi trebao uživati svaki građanin, spadaju dakle sloboda kretanja, sloboda rada i pravo boravka u Uniji. Od jula 1990. na osnovu triju direktiva, pravo boravka

11 www.entereurope.hr

30

je prošireno na studente, bivše radnike i na uzdržavane osobe. To je potvrđeno i Ugovorom iz Mastrihta u poglavlju o državljanstvu Unije. Samo korištenje socijalnih prava, što je izričito podržavala jurisdikcija Evropskog suda pravde, vjerovatno ne bi bila dobro da od državljanina jedne države članice učini građanina Unije. Trebalo je uvesti dodatna formalna prava koja proizilaze iz prenosa suvereniteta. Osim djelatnosti koje su direktno vezane za izvršenje suverenih ovlaštenja i čuvanja opštih interesa države (policija, vojska, spoljni poslovi), poslovi u javnim službama (zdravstvo, školstvo, preduzeća za javne usluge) mogu biti dostupni i za državljane drugih zemalja članica. Zar ima boljeg rješenja nego za predavanje engleskog jezika u Rimu zaposliti britanskog učitelja? Zašto tek diplomirani francuski stručnjak ne bi mogao potražiti posao upravnog činovnika u Belgiji? Evropa građana je u Mastrihtu učinila veliki korak napred odlukom koja je donesena o državljanstvu Unije i prema kojoj državljanin Unije koji živi u drugoj državi članici, a nema njeno državljanstvo, ima u budućnosti pravo da bira i bude izabran na opšinskim izborima i izborima za Evropske institucije. Ugovor iz Amsterdama ovom načelu posvećuje 17. član prema kojem je “uspostavljeno državljanstvo Unije“. Građanin Unije je svaka osoba koja posjeduje državljanstvo neke od zemalja članica. Državljanstvo Unije nadopunjava nacionalno i ne zamjenjuje ga. Ova nova prava su ipak podstakla određene primjedbe koje se odnose na nacionalni identitet i suverenitet. Istina je da obrazloženje kako evropsko građanstvo nadopunjava i obogaćuje nacionalno državljanstvo, prilično smjela tvrdnja koja podstiče mnoga pitanja na koja će političari tek trebati dati odgovor. Evropa građana nagovještava političku Evropu. Kakve i koje zajedničke vrijednosti i težnje će narodi Evrope dijeliti u Uniji koja sutra može imati više od 25 članova, preostaje nam tek da vidimo. Na vještački način se ne može stvoriti osjećaj pripadanja jednom entitetu, niti osjećaj dijeljenja zajedničke sudbine. Jedinstvena Evropa na kulturnom planu treba sustići ekonomski ujedinjenu Evropu i pridonijeti stvaranju zajedničke svijesti. Obrazovni programi Erasmus (mobilnost studenata), Comett (program tehnološkog obrazovanja i usavršavanja) i Lingua (poticanje učenja stranih jezika) takođe idu u tom smjeru. Uz pomoć ovih programa, 60.000 mladih ljudi koristi stipendije za studiranje u drugim državama članicama. Da bi se postigao cilj, da 10% mladih ljudi jedne generacije provede godinu dana na univerzitetu druge države, neophodno je povećati zajednička finansijska sredstva za politiku obrazovanja. Novi programi, Sokrat, Leonardo da Vinči i “Mladost za Evropu III“, trebali bi nas odvesti još dalje u ovom pravcu. Zajednica (Unija) učestvuje i u uključenju mladih koji su suočeni s velikim problemima u školi, u kojima im se nudi “druga prilika“. U četiri evropska grada (Marseju, Bilbao, Katania i Hamenlina) osnovane su prve škole ovog tipa, koje će pomoći mladima u borbi protiv obrazovnog i društvenog isključenja. U januaru 1996. Komisija je u okviru programa “Evropska dobrovoljna služba“ željela uključiti mlade u društveno korisne projekte (socijalne, humanitarne, kulturne ili za zaštitu okoline) u drugim državama članicama Unije. Cilj je podstaknuti mobilnost mlađih od 25

31

godina i podstaknuti njihovo uključivanje u aktivni život. Hiljade mladih je dosad učestvalo u ovom programu. Iako je Evropa građana tek rođena, ona već koristi brojne simbole evropskog identiteta, poput evropskog pasoša, koji je u opticaju od 1985. godine, zatim evropsku himnu, (Betovenova “Oda radosti“) i evropsku zastavu (dvanaest zvijezda u krugu na plavoj osnovi). Evropska vozačka isprava se uvodi u državama članicama Unije od 1996. godine. Koliko će vremena proći da se stvori evropska olimpijska ekipa, ili da se vojni ili civilni rokovi mogu služiti u mnogonacionalnim jedinicama? Uvođenje zajedničke valute najkasnije do 1999. godine (odluka iz Mastrihta) ima snažan psihološki učinak. Od tog datuma potrošači svoje bankovne račune vode u evrima. Zahvaljujući jedinstvenoj valuti koja vrijedi za cijene na većem području Unije, potrošač može dobiti jasan pregled tržišta i odlučiće se na kupovinu, na osnovu najboljih ponuda. Time se proširuje polje za takmičenje među proizvođačima, a cijene se snižavaju. Ukidanje policijskih kontrola na unutrašnjim granicama država potpisnica ugovora iz Šengena (kojem se postupno pridružuju sve države članice Unije) još više će ojačati osjećaj pripadnosti zajedničkom prostoru. Već 1952. godine, Žan Mone je rekao: “Mi ne ujedinjujemo države, mi zbližavamo ljude“. Pridobijanje javnog mnjenja za evropsku integraciju jedan je od velikih izazova institucija Unije. Građani Unije moraju postati svjesni prava i mogućnosti koje im pruža jedinstveno tržište i ostale politike koje provodi Unija. S tim ciljem provedene su prioritetne mjere informisanja građana već od 1996. godine u vidu publikacija pod naslovima: “Građani Evrope“, “Evro, evropski novac“ i “Gradimo Evropu zajedno“. Da bi se Evropska unija približila građanima Evrope, Ugovorom o Evropskoj uniji (član 195, bivši član 138E) osnovan je biro Ombudsmana - posrednika. Ombudsman je ime dobio po skandinavskoj tradiciji. Imenuje ga Evropski parlament i mandat mu traje do isteka mandata Parlamenta koji ga je imenovao. Za vrijeme svog mandata, Ombudsman zaprima pritužbe protiv institucija i organa Unije. Svaki građanin Unije, svaka fizička ili pravna osoba koja boravi ili ima sjedište preduzeća u Uniji, ima pravo pritužbe. Kada zaprimi pritužbu, evropski posrednik dogovorom pokušava riješiti spor s evropskom institucijom. Od početka svog mandata 1995. godine, kancelarija posrednika zaprimila je više od 1400 pritužbi. Nadalje, Evropskom parlamentu, svaka osoba koja živi u nekoj od država članica, može uputiti peticiju. Ovakva praksa postala je važna spona između građana i institucija. Od 1994. do 1997. godine, više od 4000 peticija upućeno je Evropskom parlamentu. Ugovorom iz Amsterdama nastoji se još više približiti građane Uniji jer se pokušava naći odgovore na neke od glavnih problema kojima se evropski građanin suočava, a to su nezaposlenost, problemi nesigurnosti, problemi doseljenika itd. Ugovor iz Amsterdama predstavlja dakle korak napred ka daljnjem jačanju osnovnih ljudskih prava. Postupak sankcionisanja zemlje članice koja krši osnovna ljudska prava znači da se takvu državu može isključiti iz Unije. Nadalje, u Amsterdamu se doradilo i načelo nediskriminisanja na osnovu nacionalnosti (člana 6), pola, boje kože, religije, godina i seksualnih opredjeljenja. Ovo načelo protiv diskriminacije prošireno je i na jednakost među polovima. Konačno, Ugovor iz Amsterdama sadrži i poboljšanja onih dijelova teksta koji se tiču politike transparentnosti dokumenata Evropske unije i njihove dostupnosti građanima.

32

Neposrednim biranjem poslanika Evropskog parlamenta (od 1979. godine svakih pet godina), proces ujedinjenja je i pravno vezan uz volju birača. Jačanje Evropske unije može se postići samo proširenjem ovlaštenja Evropskog parlamenta, većim djelovanjem građana u udruženjima i političkim organizacijama i stvaranje istinskih evropskih stranaka. Jasnije rečeno, ako je Evropa već postala opipljiva realnost, državljanstvo Unije je ipak još na samom početku.

33

5. KULTURNA POLITIKA EVROPSKE UNIJE Ciljevi i pravni temelji Ciljevi djelovanja EU u području kulture formulisani su u Glavi XII Ugovora o EZ-u. U skladu s članom 151 aktivnosti Unije usmjerene su prema podsticanju saradnje među državama članicama i po potrebi, podupiranju i dopunjavanju njihovog djelovanja u: • poboljšanju poznavanja i popularizaciji kulture i istoriji evropskih naroda, • očuvanju i zaštiti kulturnog nasleđa od evropske važnosti, • nekomercijalnoj kulturnoj razmjeni, i • umjetničkom i književnom stvaralaštvu, uključujući audiovizualni sektor. U sprovđenju tih ciljeva, EU nastoji poštovati nacionalnu i regionalnu raznolikost kultura država članica, ali u prvi plan stavlja njihovo zajedničko kulturno nasleđe. Postupak odlučivanja U području kulture Vijeće donosi odluke jednoglasno, u postupku saodlučivanja s Evropskim parlamentom i nakon savjetovanja s Odborom regija. Riječ je uglavnom o podsticajnim mjerama ili preporukama, koje isključuju bilo kakvo usklađivanje zakona i drugih propisa država članica. Strategija razvoja Od 1992. godine, kad je Mastrihtskim ugovorom prvi put formalno prepoznata kulturna dimenzija evropskih integracija, EU je u raznim programima nastojala podsticati “evropsku kulturnu raznolikost“ i razvijati “evropske kulturne industrije“. Budući da zapošljavaju oko sedam miliona ljudi, “evropske kulturne industrije“ sve se više gledaju kao važan privredni faktor, te EU nastoji osigurati uslove za veću konkurentnost tog sektora i na međunarodnom nivou. Osim težnje ka stvaranju dinamičnog okruženja za kulturne industrije, putem povoljnijega regulatornog režima, lakšeg pristupa finansiranju, učestvovanja u istraživačkim projektima i bolje saradnje s partnerima u Uniji i izvan nje, kulturnu dimenziju uključuje i u niz drugih politika EU npr. obrazovanje, naučno istraživanje, nove tehnologije i informaciono društvo, te socijalni i regionalni razvoj. Valja podsjetiti da evropski socijalni i regionalni fondovi potroše na godinu ukupno oko 500 miliona evra za projekte s kulturnom dimenzijom. Nakon nekoliko eksperimentalnih programa kulturne saradnje među državama članicama u devedesetima (Kaleidoskope, Ariana i Rafael), Evropska je komisija 2000. godine usvojila program Kultura 2000, koji uvodi novi pristup kulturnom djelovanju. U “Kulturi 2000“ mogle su od samoga početka učestvovati i države pristupnice i kandidatkinje. Njegovi glavni ciljevi:12 • pridonijeti uspostavi Evropskoga kulturnog prostora, • razvijati umjetničko i književno stvaralaštvo, • propagirati znanje o evropskoj istoriji i kulturi u EU i šire, • razvijati evropsko kulturno nasleđe i kulturne zbirke od evropske važnosti, te • podsticati dijalog među kulturama i socijalnu integraciju. Među važnim programima valja spomenuti program “Evropske prestolnice kulture“ (European Capitals of Culture) u sklopu kojega se svake godine odabere jedan ili dva grada 12 www.entereurope.hr

34

kao kulturne prestolnice Evrope, centra kulturnih događanja i propagiranja evropskog kulturnog nasleđa. Osim toga, važnu ulogu ima Media, program jačanja konkurentnosti evropskoga audiovizualnog sektora. Institucije Područjem kulture unutar Evropske komisije bavi se Opšta uprava za obrazovanje i kulturu, na čelu s povjerenikom Janom Figelom. Među ostalim važnim institucionalnim subjektima su: • Vijeće ministara za obrazovanje, omladinu i kulturu, • Odbor Evropskoga parlamenta za kulturu, omladinu, obrazovanje, medije i sport, • Evropska kulturna fondacija – nezavisno udruženje osnovano1954. radi propagiranja

kulturne dimenzije evropskoga integracionog procesa. Prihvatanje kulturne raznolikosti, drugačijeg istorijskog nasleđa i društvenih normi važno je za EU, ali poseban izazov predstavlja prihvatanje naroda i kultura iz bivšeg komunističkog bloka.

Otvarajući 27. plenarnu sjednicu 13. januara, predsednik Savjeta Manfred Demejer podsjetio je prisutne da su u “skoroj evropskoj prošlosti manjine bile ignorisane ili, čak, zaboravljene. Štaviše, često su kompromitovane i kažnjavane. To jača našu volju da imamo više Evrope, više demokratije i više poštovanja za ljudska prava. Naš cilj je Evropa saradnje i raznolikosti, gdje regionalne i lokalne vlasti prihvataju kulturne zajednice i manjinske grupe kao ravnopravne građane“.

Zaključak ovog skupa jeste da koncept kulture i kulturnih granica treba definisati na novi način. Neke od najznačajnijih postavki su sledeće: • kultura ne može živjeti u prošlosti niti može bez pomoći sa strane; • evropsko društvo mora slušati glas svake kulture zastupljene na njegovom prostoru,

uključujući “nove manjine“, kao što su hendikepirani i ekonomski ugroženi; • kako se Unija otvara, danas postojeće granice moraju se, od barijera transformisati u

“zone kooperacije“ u kojima se poslovi i društvene usluge prelivaju za dobrobit obe kulture;

• mora se razvijati “Evropa korjena“, a ne samo “Evropa betona i granica“.

“Newsweek“ je, međutim, mnogo ciničniji. “Evropa novčanika“ postoji od 1. januara 1999. Do “Evrope srca“ trebaće mnogo više vremena. Ipak, i ona se po malo pomalja, samo što je manje vezana za demokratiju i Betovena, a više za jeftine ekskurzije, MTV i Internet, piše u jednom od posljednjih januarskih brojeva američkog nedeljnika.

Prihvatanje manjih novčanika, kulturne raznolikosti, drugačijeg istorijskog nasleđa i društvenih normi, važno je u okviru granica današnje Evropske unije, ali poseban izazov predstavlja prihvatanje naroda i kultura iz bivšeg komunističkog bloka, odnosno zemalja koje su članice ili kandidati za prijem u Uniju u prvim godinama 21. veka. Nastavljeni su pregovori sa Kiprom, Mađarskom, Poljskom, Estonijom, Češkom i Slovenijom koje su primljene u članstvo. Pregovori se vode u okviru četiri poglavlja koja nisu završena tokom austrijskog predsedničkog mandata: industrijska politika, kultura i audio-vizuelna politika, telekominukacije i informacione tehnologije i zajednička spoljna i odbrambena politka. Takođe, otvoreno je i osam novih poglavlja pregovora: privredno pravo, zaštita potrošača, ribarstvo, statistika, slobodan protok robe, spoljni odnosi, carinska unija i konkurentska politika.

35

Međutim, među zemljama kandidatima prilično opravdano se sumnja da je proces usporen odlaskom “velikog Evropljanina“ Helmuta Kola i dolaskom Gerharda Šredera na njemački predsednički tron. Biznismeni se, pak, slažu da je, iako nerealan, termin 2002/03. imao pozitivan efekat jer je vršio pritisak na administraciju obe strane. Ovako, čini se da su strogi kriterijumi koje mlade demokratije treba da ispune na polju ekonomije, prava, trgovine, socijalne politike itd. samo izgovor za odugovlačenje procesa proširenja. Drugim rječima, za mnoge se ne postavlja pitanje da li su spremni za ulazak u Evropsku uniju, već da li je Unija pripremljena da ih primi. Ministar inostranih poslova Njemačke Joška Fišer, međutim smatrao je da je odlaganje da se postave rokovi za konačno proširenje irelevantno. Jer, proširenje je proces i, nakon realno vođenih pregovora, moguće je odrediti datume, rekao je on.

Prema izveštaju britanskog Economic Intelligence Unita, 1998. godina za zemlje istočne i centralne Evrope nije bila tako dobra kao što se to očekivalo (najveći porast dohotka, najmanja inflacija, rast proizvodnje u Rusiji), ali ni potpuno neuspješna. Generalni zaključak je da ove zemlje ne treba posmatrati kao homogenu cjelinu, jer se sprovođenje i rezultati reformi razlikuju. Najbolje stoje Poljska i Mađarska, Češka je, iako stagnirala, i dalje u grupi najuspešnijih, kao i Estonija i Slovenija. U drugoj grupi su zemlje čije su ekonomske reforme donijele određene rezultate, imaju relativno pristupačna tržišta, ali još nisu potpuno razvile svoje potencijale. Ovde spadaju Bugarska, Rumunija, Slovačka, Hrvatska, Letonija i Litvanija. Rusija i Ukrajina su sa svojim velikim problemima u “trećoj ligi“, ali, dugoročno gledano, predstavljaju veliki izazov za investitore, koji će biti skloni da ulažu uprkos riziku. Bjelorusija, Turkmenistan, Srbija, Crna Gora i BiH i drugi pripadaju poslednjem ešalonu. Ni prije, a ni danas, većina investitora nije bila zainteresovana da u njih ulaže.

Politika na evropskom nivou još uvek nije postala praksa i nacionalni interesi su mnogo jače zastupljeni. Ne može se od političara na Istoku očekivati da u tom smislu budu napredniji od svojih zapadnih kolega, ali to može biti izazov za mlade ljude čiji umovi nisu ograničeni lokalnim netrpeljivostima i takmičenjem.

36

5.1. KULTURNE RAZNOLIKOSTI I EVROPSKA UNIJA

Može li se govoriti o pojmu evropske kulture? Oko tog pojma vodile su i još se vode mnogobrojne rasprave u Evropskoj uniji i u Vijeću Evrope. Evropska kultura postoji, a ona podrazumijeva mozaik nacionalnih i regionalnih kultura. Postoji i nešto što se naziva nukleusom evropske kulture, a to su humanističke vrijednosti koje su utemeljene u Evropi i tu njegovane tokom prošog vijeka. Demokratija je jedna od njih. Dakako da su se te vrijednost proširile posvuda po svijetu, ali njihov je začetak u Evropi. One su, uostalom, i osnova evropskoga kulturnog zajedništva.

Koliko kultura danas zaista predstavlja kohezionu silu koja povezuje zemlje članice Evropske unije? U Evropskoj uniji kultura je vrlo sporo postajala kohezionom silom. Naprimjer, u Rimskom se sporazumu uopšte ne spominje kultura, već samo ekonomija. Kasnije se pokušavalo uvući i kulturu u te evropske integracine rasporede, ali su uvijek postojali jaki otpori. Govorilo se o tome da kultura zadire u identitet pojedine zemlje, a Evropska unija se nije željela baviti identitetima. Onda je krenulo s pojedinačnim inicijativama. Tek se u sporazumu iz Mastrihta, koji je zaživio 1994., prvi put spominje kultura i podstiče kulturna saradnja između zemalja članica. Insistira se na odbrani kulturnih raznolikosti. Od nedavno se EU i službeno bavi kulturom.

U Evropi postoje različiti modeli kulturnih politika. Prepoznaje li se unutar EU razmišljanje o zajedničkoj evropskoj kulturnoj politici? Sve su te intervencije EU u područja kulture bile u prošlosti sramežljive, upravo zbog straha od uplitanja u identitete pojedinih država. Danas u EU postoje kulturni programi. Program “Kultura 2000“. nudi različite tipove finansijske pomoći koju umjetnici mogu koristiti u svojim projektima. Najveći rizik za EU bio je u rasipanju subvencija bez pravih prioriteta. Odlučeno je stoga da u projektima moraju učestvovati umjetnici iz više zemalja, kako bi se podsticala saradnja među njima. Nakon “Kulture 2000.“, budžet koje za pet godina iznosi 167 miliona evra, osnovan je program “Media“ s budžetom od 400 miliona evra za pet godina. Tu je i program koji postiče evropski film pod nazivom “Evroimidž“. Od svoga sveukupnog budžeta Evropska unije izdvaja 0,03 posto za kulturu, a na primjeri, za poljoprivredu 45 posto. Šta u evropskim kulturnim rasporedima znači pojam “izuzimanje kulture“? Evropska unija radi na zakonima koji štite kulturnu raznolikost. Na primjer, pokretanjem “Televizije bez granica“ uvedene su kvote evropskog programa koji se mora realizovati. U pregovorima Međunarodnog trgovačkog društva, koji okuplja 140 zemalja svijeta, evropske zemlje predstavlja jedan pregovarač koji se bori za evropske interese, iako se posledice tih pregovora odražavaju u svakoj pojedinačnoj zemlji. “Evropa sutrašnjice mora biti otvoreni klub koji prihvata i prepoznaje sve kulture koje u njoj žive. Samo tada će jedinstvo Evropske unije biti kompletno“, zaključak je debate Savjeta Regiona koja je okupila političare na regionalnom nivou i kulturne radnike, sa ciljem da istraže kako će kultura Evrope reagovati na produbljavanje ekonomske i političke unije.

BETOVEN I MTV: Otvarajući 27. plenarnu sesiju, predsednik Savjeta Manfred Demejer podsjetio je prisutne da su u “skoroj evropskoj prošlosti manjine bile ignorisane ili, čak, zaboravljene. Štaviše, često su kompromitovane i kažnjavane. To jača našu volju da imamo više Evrope, više demokratije i više poštovanja za ljudska prava. Naš cilj je Evropa saradnje i raznolikosti, gdje regionalne i lokalne vlasti prihvataju kulturne zajednice i manjinske grupe kao ravnopravne građane“.

37

Pluralizam i razumijevanje temelj su za demokratsko okruženje. Možemo ovdje uzeti za primjer susjednu državu Hrvatsku, ona je prva u Evropi i četvrta u svijetu usvojila Konvenciju o zaštiti i promociji raznolikosti kulturnih izraza. Hrvatski sabor usvojio je Zakon o potvrđivanju Konvencije o zaštiti i promociji različitosti kulturnih izraza, čime je postala četvrta država u svijetu i prva država u Evropi koja je usvojila ovaj važni dokument. Hrvatska se vrlo aktivno zalagala za njezino donošenje.

Nakon usvajanja Konvencije, istaknuto je da je tokom pregovora Hrvatska zastupala stavove kako se radi o jednom pozitivnom dokumentu, koji nije usmjeren protiv nečijih interesa, nego je usmjeren na afirmaciju pozitivnih vrijednosti i praksi, na promociju različitosti, podsticanje pluralizma, osiguranje ravnopravnog pristupa proizvodima i uslugama iz što većeg broja država i kultura na našim kulturnim tržištima.

Konvencija podstiče države potpisnice na posebnu brigu o zaštiti različitosti kulturnih izraza unutar državnih granica, što se posebno odnosi na prava manjinskih kultura i pripadnika manjina, ali i u odnosu među državama, gdje je osnovni cilj podsticati ravnomjerniju razmjenu kulturnih proizvoda i usluga. Time se želi osigurati da tržišta kulturnih dobara budu što bogatija i raznolikija. Pluralizam i razumijevanje temelj su za stvaranje demokratskog okruženja u kojem se poštuju ljudska prava, podstiče dijalog i uvažavanje svih kultura. Ako se što više država bude vodilo takvim principima, osiguraće se prostor i manjim kulturama i jezicima, sačuvaće se bogata raznolikost kulturnih izaza, što konačno dovodi do boljeg razumijevanja i tolerancije.

Je li BiH izuzetak ili je možda vođena strahovanjem da će se kao brojno mala zemlja iz gubiti u ovom globalizacijskom vremenu? BiH dijeli tradiciju podrške kulturi i razvoju kulturnih politika s većinom evropskih država, zapravo sa svim evropskim državama, Evropske su zemlje jedinstvene u svojoj podršci ovom pitanju. U toj tradiciji, još je nezamjenjiva uloga države koja kroz različite mjere osigurava prostor u kojem će stvarati umjetnici i u kojima će se stvarati, ali i razmjenjivati kulturni proizvodi i usluge.

Taj prostor osigurava se kroz postojanje javnih institucija, ali i kroz pomoć i subvencije, kao i druge mjere i politike koje na neki način koriguju nedostatke tržišta. Evropska unija politiku u području kulture najčešće opisuje kao „jedinstvo u raznolikosti“ dakle, usvaja takve politike i razvija programe za finansiranje koji će podsticati različitost u isto vrijeme ističući zajedničke evropske vrijednosti, ono što se najčešće naziva „evropska dodana vrijednost“. Evropski model nije model dominacije nego bi se prije mogao nazvati modelom podsticanja saradnje za promociju raznolikosti. Evropska unija ulaže velike napore kako bi pomogla državama članicama oblikovati odgovarajuće politike kako bi odgovorile izazovima o kojima smo prije govorili.

A kakav je stav SAD-a? U evropskoj tradiciji je pomaganje kulturi i razvoj kulturnih politika. Zato je američki pristup kulturnim politikama je drugačiji. Stoga, iako je tokom pregovora bilo određenih neslaganja zbog mjera i politika za podsticanje kulturne raznolikosti koje će dopustiti Konvencija, važno je istaknuti da nije bilo neslaganja o osnovnim načelima koja ona predstavlja - uvažavanje ljudskih prava i vrijednost raznolikost, a to je ipak najvažnije.

Šta će se konkretno promijeniti nakon usvajanja Konvencije? Na to pitanje zaista je teško odgovoriti. Kao prvo, Konvencija će stupiti na snagu nakon što je 30 država članica Unesca potvrdi i dostavi u Unescu isprave o potvrđivanju. Ali i nakon toga, pitanje je na koji način će se sprovoditi odredbe Konvencije. Ona je, naime, međunarodnopravni dokument koji u prvom

38

redu potvrđuje suvereno pravo država na usvajanje kulturnih politika. To pravo je i dosad postojalo, pa je razumljivo zašto neki skeptici smatraju da sama Konvencija ne donosi ništa novo.

Međutim, takve ocjene nisu tačne.Uoči donošenja Konvencije i na samoj sjednici vidi se koliko napora su države potpisnice uložile u donošenje tog dokumenta. Kad bi to bilo tako, da ne donosi ništa novo, onda niko ne bi ni prstom pomaknuo. Posebno je važna činjenica da se oko podrške Konvenciji okupio tako velik broj država. Pitanje zaštite i promocije kulturne raznolikosti afirmisano je kao jedna od najvažnijih tema u planiranju o budućnosti kulturnih politika.

A rasprava u BiH? Ta rasprava bi pokazala je da su, slažući se u jednoglasnoj podršci dokumentu, različite stranke bi Konvenciju različito iščitavale, njenu važnost i vrijednost. Treba govoriti o čuvanju i promociji naše kulture i kulturnih izraza u vremenu globalizacije, o važnosti jezika, ali i o važnosti manjinskih kultura za multikulturni mozaik ili tradicionalnim običajima kojima prijeti nestanak. Konvencija zapravo ne propisuje uvođenje novih mjera. Na neki način, gotovo sve mjere naše kulturne politike trebaju se tumačiti kao podsticajne za kulturnu raznolikost.

Podsticajne mjere su: sistem finansiranja i različiti oblici subvencija gdje se direktno ulaže u kulturnu produkciju. Međutim, jasno je kako se značajno smanjuje uticaj takvih mjera ako se istovremeno ne vodi računa o distribuciji i participaciji. U tom smislu mnoge države daju podršku javnom sektoru, osnivaju institucije, javne servise za radiodifuziju kako bi omogućile kanale za distribuciju koji neće zavisiti isključivo o komercijalnim interesima. Zato Konvencija otvara mogućnost i za uvođenje drugih mjera poput mogućnosti osiguranja “preferencijalnog tretmana“ za umjetnike i proizvode te usluge iz zemalja u razvoju. Okruženje se kontinuirano mijenja i potrebno je stalno dorađivati, mijenjati i prilagođavati kulturne politike. Digitalizacija dovodi do toga da se sve veći broj kulturnih proizvoda i usluga razmjenjuje u virtuelnom obliku.

Očekivnja su, kako će usvajanje Konvencije podsticajno djelovati, te da će sigurno uticati na reforme koje su u toku, ali i na one koje će tek uslijediti. Neke od reformi vezane i uz naše pristupanje EU, koji posebno naglašava važnost podsticajnih mjera za razvoj kulturnih industrija. Na ovom području još ima mnogo prostora za poboljšanje naše kulturne politike i na tome treba intenzivno raditi. Kada Konvencija stupi na snagu, uspostaviće se i sistem praćenja koji će isto tako djelovati za sve države koje će je potvrditi. Već 1999. u Otavi na konferenciji na kojoj je usvojen INCP (Međunarodna mreža za kulturne politike) čiji je osnovni cilj bio unaprijediti saradnju na nivou ministara i ministarstava kulture o pitanju podrške i zaštite kulturne raznolikosti. Ta mreža je “motor“ cijelog pokreta. Predstavnici bi trebali od uprave INCP-a, tj od glavnog upravnika Unesca i javno zatražiti podršku za pokretanje pregovora o budućoj Konvenciji o kulturnoj raznolikosti.

A kako bi tekli pregovori u sklopu Uneska? U samim pregovorima u Unesku treba biti od samog početka izuzetno aktivan – formirati grupu, od strane resornog ministarstva, za spoljnu saradnju. Predstavnici u nekom od UN-ovih tijela ravnopravno trebaju učestvovati u pripremama pregovaračkih pozicija s državama članicama EU-a. To u svakom slučaju treba biti potvrda, i prije formalnog početka pregovora, naše pozicije u Evropi, ali i priznanje na određenoj aktivnoj ulozi koju bi mogli imati u pripremama za početak pregovora o potpisivanju Konvencije.

39

U cilju uspjeha cjelokupnog projekta potrebno je pokušati podstaknuti i druge države u regionu da podrže Konvenciju i učiti na njihovim pozitivnim iskustvima, i nastaviti djelovati u međunarodnim forumima kako bismo podstaknuli i druge države na potvrdu Konvencije. Posebno u kontaktima s ministrima iz naše regije, s kojima treba održavati redovne susrete. Unaprijediti saradnju s Uneskom, Vijećem Evrope, te kroz mrežu projekta INCP, da bismo na međunarodnom planu nastavili afirmisati ideje Konvencije. Ministarstvo treba biti inicijator nastavaka rasprave. - 2008. EU je proglasio Godinom interkulturnog dijaloga i trebamo se na najbolji način pripremiti da bismo osmislili platformu i plan aktivnosti. Svakako, naši partneri za razgovor biće i predstavnici civilnog društva i profesionalne organizacije koji su se kroz rad krovnih udruženja u Evropi i svijetu zalagali za donošenje Konvencije.

Kulturna raznolikost koju želimo očuvati Za obilježavanje 21. maja, Dana kulturne raznolikosti, naše ministarstvo bi se trebalo aktivno zalagati. Svjetski dan kulturne raznolikosti proglašen je 2002. godina. Ministarstvo kulture može podržati projekte razmjene kulturnog predstavljanja u drugim državama kao i međusobne posjete, što predstavlja tu kulturnu raznolikost koju želimo sačuvati. 13

13 www.on-the-move.org www.efah.org www.ne-mo.org www.aecinfo.org

40

5.2. KULTURNI IDENTITET U EVROPSKOJ UNIJI Područje kulture različito je od svih ostalih, ponajprije na strateškom nivou. U kulturi ne postoji klasična pravna regulativa EU. Kultura se ne usklađuje s evropskim zakonodavstvom, ona se dogovara. Dogovaraju se i zemlje unutar Evropske Unije. To je različito u odnosu na obrazovanje, naprimjer Bolonjski proces, koji je definisan i njemu se treba prilagoditi. Ministar spoljnih poslova i ministarstvo obrazovanja i kulture treba konaktirati institucije evropskih integracija i pregovarati s Evropskom Unijom povodom otvaranja pristupnih pregovora BiH i Evropske Unije, koji počinju upravo s obrazovanjem i kulturom. Glavni zadatak radne grupe, koja bi se formirala od strane ovih ministarstava, u ovim pregovorima bi bila priprema i analiza građe. U Briselu, se mogu dobiti službene informacije o zahtjevima i pravnoj regulativi Evropske Unije na području obrazovanja i kulture. Oni će nam prezentovati ono što mi moramo zadovoljiti, da bismo im mi odgovorili šta je razlika između njihovog i BiH zakonodavstva na području obrazovanja i kulture. Na taj će se način utvrditi razlika na osnovu koje će se kreirati pregovaračke platforme BiH i Evropske Unije. Kod nas bi konačnu odluku donijela parlament, koji nadzire pregovore s Evropskom Unijom, dok će u Evropskoj Uniji Evropska komisija izraditi platformu koja će zatim ići u pojedine države članice koje će dati svoje komentare. Tada će se iskristalisati pregovaračke pozicije BiH i Evropske Unije. Gdje je, prema dosadašnjem uvidu u područje kulture, najviše razlika u zakonodavstvu? Nismo u tome jedini — mnoge evropske zemlje moraju se uskladiti u tom domenu sa EU. Koristan je primjer obrazovanja. Mi još nemamo status zemlje - kandidat, to je nama uslov i oko toga ne trebamo ništa sporiti, ali kako je to novina i u Evropskoj Uniji, mnoge su i države članice u postupku usklađivanja svog zakonodavstva s Bolonjskim procesom. Svojevremeno je bio postavljen i rok, 2007. godina, u kojem sve države članice moraju omogućiti slobodan protok studenata na svojim univerzitetima. Postoje i dokumenti EU koji govore o statusu kulture i mi treba da dobijemo popis četrdesetak propisa iz tog područja. Moramo vidjeti koliko su naši dokumenti kompatibilni, no važno je naglasiti da su to dokumenti više na nivou koordinacije, a manje na nivou obligacije. Mogu se navesti neki konkretni primjeri? Na primjer, postoji Rezolucija EU o razmjeni informacija i iskustava, koja se tiče profesionalnih umjetnika, na koju mi odgovaramo informacijama o učestvovanju u odlučivanju, podršci autorskom stvaralaštvu, pravima slobodnnih umjetnika. Postoji Rezolucija o zaštiti kulturnog nasleđa, o kvalitetu arhitekture u urbanim i ruralnim sredinama. Ta rezolucija daje preporuke zemljama članicama o tome kako treba podizati nivo znanja o arhitekturi i urbanizmu, uzimati u obzir specifičnosti arhitektonskog projektovanja, promocije arhitektonskog kvaliteta, jačanja razmjene informacija. Mi odgovaramo da su te mjere dijelom zastupljene u Zakonu o zaštiti kulturnih dobara, a odnose se na istorijske građevine i cjeline. Promocija arhitektonskih vrijednosti zastupljena je u segmentu kulturne baštine i u odredbama zakona o gradnji o arhitektonskom projektovanju. Na osnovu poređenja utvrdiće se razlike: ako je Unijino zakonodavstvo pokriveno našim propisima, utvrđuje se da je pokriveno, a ako nije, onda se određuje do kada mi moramo uskladiti svoje zakone s onima Evropske Unije. Audio-vizualna kultura, odnosno elektronski mediji, a tu je uključen i film, nisu u ovom dijelu pregovora, nego se tretiraju posebno. To je novost u odnosu na prijašnje pregovore. Gdje se mogu očekivati problemi? U dijelu vezanom uz obrazovanje i kulturu ne očekuju se velike problemi u pregovorima ni u jednom području bez obzira na sve strukturalne i funkcionalne specifičnosti BiH.

41

Potrebno je odrediti rokove za usklađivanje ili potvrditi da je sve usklađeno. Prethodni talasi proširenja često su završavali ovako: kada bi neka zemlja usvojila zakon koji bi bio usklađen s Unijinim zakonodavstvom, to bi bilo dovoljno. Nama je najavljeno da će se raditi po sistemu koji uključuje upoređivanje koliko smo mi od tih zakona i realizovali, dakle vršiče se i formalna i suštinska adaptacija. To čini naše pregovore složenijima i težima. Postoji li mogućnost da neke države članice tokom pregovora vrše pritisak na nas u svrhu ostvarenja njihovih nacionalnih interesa? Da. Kada se odrede razlike u zakonodavstvu i rokovi, moguće je da interes neke zemlje bude takav da ona više ustrajava na sprovođenju tih zakona. Može se dogoditi, da npr. Češka ne bude zadovoljna provođenjem obrazovanja češke manjine i smatra da BiH ne zadovoljava evropske standarde i da u skladu s tim odluči da ne želi dati svoj glas kada se o tome bude odlučivalo u Evropskoj Uniji, nego od nas zatraži da se to popravi. U kolikoj će mjeri članice Evropske Unije u pregovorima odlučivati većinom, a u kojoj konsenzusom? U ovoj fazi kvalifikovana većina od 25 zemalja članica odlučuje da li su uslovi zadovoljeni ili ne. Zbog toga BiH treba pregovarati u dva dijela: jedan je dio sa zemljom koja ima poseban interes u tome području. U hipotetičkim primjeru Češke, mi bismo s njima razgovarali koji bi nivo zaštite i podrške obrazovanju češke manjine njih zadovoljila. Ako postignemo dogovor, oni će nam reći da imamo njihov glas u tom području, a na nama je da onda izračunamo hoćemo li imati kvalifikovanu većinu u tom području ili ne. Moramo promijeniti sebe. Mi moramo promijeniti dio obrazovnog sistema da bismo postigli nivo s kojom bi EU bila zadovoljna. Nekad bi se radilo o promjeni zakona, nekad o primjeni zakona. Stoga unutar zemlje moramo pregovarati s onima koji sporni segment sprovode. Neko može reći da to ne želi sprovoditi, ili da nema novca s kojim bi to sproveo. Potrebno je organizovati promjenu. Onaj koji se mijenja mora se složiti s time da se želi mijenjati, a oni koji odlučuju o tome jesmo li se dovoljno promijenili mogu reći ne i zbog svojih parcijalnih interesa. Dakle, tokom pregovora EU odlučuje kvalifikovanom većinom, ali na kraju se ipak mora postići sporazum svih država članica da je BiH spremna za prijem u EU. Može li se reći da je od svih zemalja koje su do sada pregovarale s Evropskom Unijom BiH u najtežem položaju jer mora pregovarati s najviše država, uskladiti se s najviše evropskog zakonodavstva te ima najteže uslove pregovora? Mi se sada moramo uskladiti s više od osamdeset hiljada stranica pravne regulative. Prethodni talasi proširenja imali su tridesetak hiljada stranica, više sa svakim talasom. U prošlom krugu pregovora pregovaralo se s petnaest članica, sada se pregovara s dvadeset i pet. Vjerovatnije je da neka od zemalja članica ima svoj specifičan interes. Neka druga država može imati interes da defininiše neki proizvod kao isključivi dio svog nacionalnog proizvoda, a mi takođe imamo takav interes. Tada to s tom državom moramo dogovoriti, inače nam oni u pregovorima o poljoprivredi mogu uskratiti podršku s obrazloženjem da nemamo takvu produkciju proizvoda kakvu sada tražimo, da time ugrožavamo njihovu količinu proizvodnje i slično. Na području obrazovanja moguće je, recimo, s obzirom na postojanje velikog broja ustanova visokog obrazovanje u okruženju, kada bismo mi sličnu organizaciju napravili odmah preko granice, s neprimjerenim uslovima, te države to mogu doživjeti kao nelojalnu konkurenciju. Oni mogu reći da mi možemo imati tu školu samo ako ona zadovoljava određene visoke standarde i uskratiti nam podršku. Dakle, parcijalni interes može se pojaviti svagdje, ali vjerovatniji je u poljoprivredi nego u kulturi i obrazovanju.

42

Kakve će posledice ulazak u Evropsku Uniju imati za BiH suverenost? Neki tvrde da se ona više gubi, a neki da se više dobija, jer smo onda za stolom za kojim se odlučuje. Čim želite ući u neki sistem i klub, ulaskom potpisujete da ćete poštovati njihova pravila igre. Učlanjenjem u bilo koju organizaciju stiču se određena prava i obaveze, ali i gubi dio slobode. Prava su takva da procjenjujemo da se to isplati. Ulaskom u Evropsku Uniju mi ćemo dati dio svoje slobode i obavezujemo se da ćemo se ponašati u skladu s pravnim tekovinama EU. S druge strane dobijamo standarde kvaliteta, standarde cijeloga društva, bolji kvalitet proizvoda, usluga i pojedinačnoga života. Samim tim postajemo konkurentniji i pretvaramo BiH u područje koje je po standardima jednako Evropskoj Uniji, pa će to ohrabriti investitore koji će dolaziti u poznatu situaciju. Što se tiče kulturnog identiteta u kulturno heterogenoj zajednici kao što je BiH tu se neće ništa izgubiti, jer se kultura ne usklađuje: evropska kultura definisana je kao skup nacionalnih kultura. Definišu se samo nivoi zaštite kulture i priznaju kulturne specifičnosti pojedine zemlje. Istodobno, govori se o definisanju evropskog identiteta koji bi imao neka obilježja koja nastaju kao novi kvalitet svih tih zemalja zajedno, bez negiranja nacionalnih kultura i identiteta. To posebno ima smisla u suočavanju s američkim identitetom. Pitanje pristupnih fondovia na području obrazovanja i kulture posebno je interesantno. Neki su nam od njih već sada otvoreni, a otvaraju se i novi. Potrebno je podići kvalitet obrazovnog sistema time što će studenti moći mijenjati univerzitete i fakultete, pa i zemlje. Iznos zavisi o kvalitetu programa, ali nijedna zemlja do sada nije ni približno iskoristila maksimum koji joj je bio na raspolaganju. Pokazalo se da je u tranzicijskim zemljama koje su posljednje ušle u EU ostalo najviše neiskorišćenih sredstava. Naši su sistemi tromiji, nedostaje informacija i umijeća u nalaženju partnera. Evropa i u kulturi i obrazovanju forsira saradnju. Za svaki projekat morate naći partnere, naprimjer u Njemačkoj i Italiji, i onda predložiti zajednički projekat. Kada se sve to čini prvi put, treba vremena da se zemlja uigra. Zapaža se velik pomak nakon što neka zemlja postane članica EU, jer je sve više umrežena. Zemlje kandidati to tek rade. Većina zemalja izlazi iz svakoga ciklusa sa zaključkom da može više, dolazi s boljim projektima i dobija više novca. Fondovski je pristup EU složen i razlikuje se od područja do područja. Nove države članice po ulasku povuku dio novca koji je išao starim članicama, sve dok ne dođu u fazu da više uplaćuju nego što dobijaju, ali su tada već na takvom stepenu razvoja da im to više nije problem. Slovenija je sada u situaciji da bi mogla ući u krug onih zemalja koje više uplaćuju u budžet Evropske Unije nego što iz njega dobijaju. U tim regijama obračunava se nivo bruto društvenoga proizvoda i određuju regije koje dobijaju podršku. Podjela na optimalan broj regija važna je jer omogućuje da se fondovi iskorištavaju duže vrijeme. Važno je te statističke podjele razlikovati od političkih, međutim valja priznati i potencijal koji postoji u tom smjeru. Francuski ministar unutrašnjih poslova već je najavio da će Francuska održati referendum za Tursku, šaljući time poruku: Možete vi pregovarati koliko hoćete, ali Francuzi će na kraju glasati o tome žele li Tursku ili ne. U Austriji je pak čak osamdeset posto stanovništva protiv ulaska Turske u Evropsku Uniju, dok istovremeno najnovija anketa (juni 2006.) pokazuje da 70% Turka ne želi u EU. Mišljenja se mijenjaju tokom vremena. To je jedna od bitnih odrednica istorije Evropske Unije. Kad bi sve bilo cementirano kao u određenim periodima, nikakav se razvoj ne bi dogodio. Turska je definitivno prekretnica, BiH to nije. BiH može biti jednostavno primljena:

43

mali smo, nikome nećemo smetati i niko neće biti ugrožen. Turska je problematična zbog sedamdeset miliona stanovnika, kao i zbog islamske religije. Neki predsjednici država definisali su Evropu kao hrišćanski klub, naprimjer Vaclav Havel. Neki je definišu kao grčko–romansko nasleđe. Koji god se od tih kriterijuma uzme, i neke sadašnje zemlje mogu ispasti iz kombinacije. Raznovrsnost u Evropi tako je velika da to nije moguće. U perspektivi se ne očekuje se referendum za BiH, osim eventualno zbog mogućnosti kupovanja vremena s Turskom. Više problema trenutno za prijem ima Hrvatska, koja se nalazi u procesu pregovora skupa s Turskom. Ukoliko se taktički bude željelo usporavati Tursku, na što se političari mogu pragmatično odlučiti zbog javnoga mnjenja u svojim zemljama, onda bi Hrvatska mogla biti instrument usporavanja, pa se i za nju može tražiti referendum kao i za Tursku. Otvaranjem pregovora s Turskom Evropska Unija izgubila je vjersku, a primanjem Kipra i geografsku definiciju. Ona se sada definiše skupom vrijednosti demokratije, dijaloga u donošenju svih odluka, cijenjenja različitosti i multietničnosti. Gdje su buduće granice Evropske Unije na istoku? Na to pitanje može se odgovoriti na dva načina: teorijski i stvarno. Stvarno, granice koji bi išle Turskom do Ukrajine i Bjelorusije do granica Rusije već se naziru. S druge strane, granica je Mediteran i afričke zemlje ostaju izvan. Strateška je granica geopolitička. Međutim, poenta EU paradoksalna je. Ona nije integrisana na nivou države, ali se nivo integracije pojačava putem pojačavanja zajedničkih pravila, tj. pravne regulative. Što je Evropska Unija uspješnija, to će biti otvorenija prema zemljama izvan Evropske Unije. EU ima visoke standarde demokratije, koje čak i neke članice u potpunosti ne zadovoljavaju i vodi se burna rasprava oko toga do koje mjere te standarde primjenjivati. To znači da se može dogoditi izvoz evropskih vrijednosti u 21. vijeku. U svijetu nema zajednice približno sličnoj Evropskoj Uniji. Postoje ekonomski savezi: dvanaest afričkih zemalja potpisalo je sporazum o ekonomskoj saradnji, postoji NAFTA, koja objedinjuje SAD, Kanadu i Meksiko, Indija i Kina potpisuju sporazum o posebnoj saradnji. Ali, ako gledamo stepen demokratičnosti, konsenzus kao mehanizam, dijalog kao metodu u osnovi funkcionisanja ima samo Evropska Unija. Ona je asocijacija koje dosada nije bilo na ovoj planeti. Dosadašnje asocijacije pravljene su vojskom, silom, diktaturom, tradicijom. Neke su zemlje po tradiciji vrlo autoritarne. Ako u te zemlje uvezete demokratiju i visoke standarde ljudskih prava, te zemlje mijenjate iz korijena. Uspješna Evropska Unija postaće privlačna kao model za mnoge susjede, koji će tražiti saradnju s njom, pa i ulazak u nju, jer to nosi i ekonomsku korist i rast kvaliteta života. Zato zvanična Turska sada želi u Evropsku Uniju, a Evropska Unija nije mogla odbiti pregovore s Turskom jer bi time demantovala samu sebe i pogazila vlastite vrijednost, mada se osjeća izvjestan „zamor“ u prijemu novih članica. Činjenica da je Turska prihvaćena kao kandidat govori o tome da postoji svijest političara da se ta apsorpcija može napraviti, jasno s velikim vremenskim pomakom. Turska je kao lakmus-papir. Trebalo bi proći dvadeset do trideset godina dok Turska postane ranvnopravni član, jer su standardi i ono što se traži od promjena u Turskoj iznimno veliki. Turska ima vjerske škole sa statusom javnih, čak je i predsednik završio vjersku školu. Evropski standardi obrazovanja ne dopuštaju to izjednačavanje. Turci moraju promijeniti cjelokupan obrazovni sistem da bi se u području obrazovanja uskladili s Evropskom Unijom. Velik broj ljudi u Turskoj ne završava nikakve škole i u školama imaju znatno goru situaciju nego u BiH. Po Bolonjskom procesu male grupe od 25 studenata vodi jedan profesor, a u Turskoj imate nekoliko stotina učenika s jednim nastavnikom. Evropska Unija može pomoći u tim procesima, ali oni će trajati. To se ne može riješiti u kratkom roku. Iako su u istom, šestom talasu proširenja zajedno s Turskom, predviđanja su da će Hrvatska prije ući u Evropsku Uniju od Turske.

44

Razvoj situacije sa zemljama koje mogu, ali ne žele ući u Evropsku Uniju, poput Švajcarske i Norveške je takođe bitan. Sadašnja norveška vlada rekla je da neće aplicirati za Evropsku Uniju do 2007. No, već sada Norveška uplaćuje više u budžet Evropske Unije kako bi se koristila brojnim trgovačkim povlasticama nego neke članice. U Norveškoj je stopostotno implementirana pravna regulativa Evropske Unije. Norveška ima tako malo problema da je bolje prilagođena Evropskoj Uniji od nekih država članica. Norveški političari kažu da oni to ne čine zbog zahtjeva Evropske Unije, nego zbog interesa svoje privrede, da bude dio sistema. Švajcarskoj je više u interesu da ostane neutralna i zadrži svoj specifičan bankarski sistem nego da bude članica, ali je prihvatila Šengenski sporazum Evropske Unije. Bogate zemlje prihvataju sve ono dobro što se implementira u Evropskoj Uniji i njima je od koristi. Zasad ne žele ući, ali nastoje se integrisati u sve ono što njima odgovara i kalkulišu s datumom kada će to i formalno zatražiti. Glupo bi bilo da neka zemlja poput Srbije, Hrvatske ili Bosne i Hercegovine kaže da ne želi ući u Evropsku Uniju. Pregovaračko i tranziciono razdoblje su razdoblja u kojima se BiH mora mijenjati. Ako se mi ne promijenimo, ne činimo dobro sebi ni Evropskoj Uniji. Neće nas oni htjeti nepromijenjene, niti mi možemo ostati nepromijenjeni, jer ne živimo dovoljno kvalitetno ni dovoljno dobro, po raznim kriterijumima. Referendum, ako je napravljen u dobru tajmingu i dobroj vjeri, konačni je test da li smo mi sebe dovoljno promijenili i razumijemo li zašto smo se promijenili. U Evropsku Uniju ne bi trebalo ulaziti slijepo, nego s razumijevanjem da mi tu dobijamo. Ako budemo radili samo na pregovorima, a ne budemo širili informacije o svemu o čemu se pregovara, moguće je neprihvatanje javnosti i gubitak na vremenu, a teorijski i gubitak na referendumu. Evropski ustav nastao je kao potreba da se riješe problemi eikasnosti Evropske Unije. Na primjer, spoljna politika prilično je razjedinjena. Danas u Burkini Faso možete imati desetak ambasada, te ambasade moraju zastupati i svoje zemlje i Evropsku Uniju. Apsurdno je da se uvijek sastaju tijela Evropske Unije da bi ocijenila neku situaciju koja traži trenutnu reakciju. Evropskoj Uniji treba ministar spoljniih poslova, što je Ustav i predviđao, kao i homogenizaciju spoljne politike prema drugim državama. Jasno, niz je promjena i u drugim segmentima života. Postavljen je cilj izdavanja jedinstvene putne isprve Evropske Unije, kao što sada postoji zajednička valuta, a preduslov je za to da Evropska Unija djeluje kao sistem, a ne samo pojedine zemlje. Ustavne promjene potrebne su za dalji razvoj Unije. Vjeruje se, da će se mnogi elementi novog Ustava primjenjivati i prije nego što se on usvoji, iz praktičnih razloga. Nakon toga će se krenuti i na formalni prijedlog Ustava, s obrazloženjem da je to nešto što već funkcioniše. Bilo bi jako pogrešno tumačiti neuspjeh u referendumu u dvjema zemljama nezadovoljstvom samim Ustavom. Istraživanja o motivima odbacivanja pokazuju da mnogi nemaju veze s Ustavom, ali imaju s Evropskom Unijom. Naprimjer, jedan od motiva je nezadovoljstvo građana birokratičnošću Evropske Unije i da je ona jako udaljena od njihovih dnevnih problema te da se političari ne trude da se to promijeni. Referendum je bio vrsta protesta, ali i straha od nove strukture. U nacionalnom se ljudi osjećaju sigurni, a sada bi trebali ući u nešto novo s novim članovima. Neki smatraju da ni ovo što sada postoji u Evropskoj Uniji nije do kraja prihvaćeno ni usklađeno. Koliko je god odbacivanje Ustava udarac, toliko je jasno da se od promjena koje su predviđene Ustavom neće odustati, samo je pitanje taktike na koji će način biti izvedene.

45

ZAPADNI BALKAN Pod zapadnim Balkanom obično se podrazumijevaju države bivše Jugoslavije: Srbija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina, Makedonija, Hrvatska, termin uključuje i Albaniju, ali u sadašnjim raz govorima ne uključuje i Sloveniju jer je ispunila uslove za pridruživanje i postala punopravan član EU. Prije raspada, bivša Jugoslavija je bila bliže EU nego i jedna zemlja srednje i istočne Evrope. Onda su došli raspad i ratovi. Iako su Britanci i Francuzi poslali najviše vojnika u BiH, devedesete su bile vrijeme Sjedinjenih država. Ovo sigurno nije bilo vrijeme EU za saradnju i sigurnost. Evrpska politička saradnja, korisna u jednostavnim pitanjima, nije mogla riješiti pitanje priznanja Hrvatske i Slovenije kao samostalnih država. Mada su britanska, francuska i većina drugih vlada država članica smatrale da je rano priznanje opasno, Njemačka i još par drugih, bile su za nezavisnost. Njemačka vlada je u toku 1990. jasno stavila do znanja, da ma šta druge države članice odlučile, ona ima namjeru da prizna obe zemlje, što je u decembru i učinila. Ostali su odlučili da učine isto, da se ne bi mislilo da u evropskoj političkoj saradnji postoji rascjep. Ovo je doprinijelo nasilju i kasnijem izbijanju ratova. Iz ovoga bi se moglo zaključiti da bi političko priznanje, trebalo biti u nadležnosti unije, uz odlučivanje kvalifikovanom većinom.14 Stradanja i šteta se mogla izbjeći blagovremeno intervencijom koja bi riješla ekonomske probleme Jugoslavije, uključujući i veliki dug. Već dugo je EU glavni izvor pomoći, u iznosu od oko milijarde evra godišnje. EU je pokrenula Pakt za stabilnost u jugoistočnoj Evropi, zatim slijede Sporazumi o stabilizaciji i pridruživanju između Unije i svake od zemalja zapadnog Balkana. Uz sve ovo ide i program pomoći sa predviđenom sumom od 5,5 milijardi evra za period od 2000 -2006. Polovina bi trebala biti iz budžeta Unije, a druga polovina od država članica. Proces odlučivanja o dodjeli sredstava je spor, zbog čega trpe stanovnici zapadnog Balkana. Pod uslovom da se održi mir, sporazumi o stabilizaciji i pridruživanju, zajedno sa programima pomoći, trebalo bi ove zemlje, po primjeru drugih zemalja srednje i istočne Evrope, usmjeriti ka konačnom članstvu u Uniji. To bi trebalo ovim zemljama osigurati trajni mir i prosperitet, pod uslovom da je i sama Unija dovoljno ojačala da radi sa više od trideset država članica.15

14 Pinder John: Evropska unija, TKD Šahinpašić, Sarajevo, 2003. str.140. 15 www.on-the-move.org www.efah.org www.ne-mo.org www.aecinfo.org

46

5.3. EVROPSKA UNIJA PROTIV AMERIČKE KULTURNE INVAZIJE Uloga Evropske unije u podršci kulturne raznolikosti o evropskim kulturnim rasporedima, može se bazirati na: razlikama i sličnostima u promišljanju kulture evropskih zemalja, evropskim nastojanjima da se odupru američkom kulturnom imperijalizmu, mjestu kulture u regionu, kulture na evropskom kulturnom tržištu. Sve su intervencije EU u područja kulture bile u prošlosti sramežljive, upravo zbog straha od uplitanja u identitete pojedinih država. Globalizacija može pomoći kulturnom razvoju pojedinih zemalja, i to u segmentu razmjene, odnosno saradnje. Pogubna je u slučaju da neka superiornija zemlja nastoji uništiti kulturu inferiornije države. Konkretno, danas dominantna pozicija pripada SAD-u. One su danas toliko jake da koriste svoju moć i nameću američke kulturne proizvode. To može imati razarajući utjecaj na kulture drugih zemalja. Na koji način se evropska kultura bori protiv te dominacije američkih kulturnih proizvoda i koji su rezultati te borbe? To je borba bez granica i bez pravog pobjednika. Što se filma tiče, posljednji rezultati ohrabruju. Naime, u posljednjih nekoliko godina uvedene su zaštitne mjere, a riječ je o finansiranju produkcije i kvotama filmova. Međutim, nikada ne možemo u te rezultate biti sasvim sigurni, jer se ne može zaštiti stvaralački rad. Na primjer, za uspjeh francuskog filma uz defanzivne mjere, postojale su i one ofanzivne povezane s proizvodnjom pravih proizvoda, odnosno nadahnutošću samih autora. Danas u Evropi većina zemalja ulazi u koprodukcijske filmske projekte. Tako da sve više možemo govoriti o evropskom filmu, a ne filmovima pojedinih zemalja. Ostaje pitanje koliko se u tim projektima izgubio pojedinačni identitet? Koliko i u kojoj mjeri kulturne politike srednjoevropskih zemalja mogu korespondirati s onim iz Zapadne Evrope? Srednjoevropske zemlje prošle su kroz težak period istorijskih previranja. Komunistička vlast je finansirala kulturu i ta je praksa naglo prekinuta. Sve te zemlje nisu još stvorile svoje kulturne politike, potrebno im je još neko vrijeme da se snađu. Čini se da mnoge od njih još nisu spremne integrisati se u EU, nisu razumjele opasnost američke invazije. Dokaz toga je da su s veseljem prihvatile dolazak američkog kapitala, čime je bila ugrožena njihova nezavisnost. Tek su nedavno shvatile da je teško biti prijatelj sa SAD, a pritom ne biti naivan.

Desnica je danas u EU u većini. Ali, na to se treba gledati drugačije od desnice u svakoj pojedinačnoj zemlji. Postoje neke konstante u EU, na primjer, planiranje ekonomije i socijalnih pitanja, dok se drugi pogledi mijenjaju. Vidljivo je to i danas u vezi s ratom u Iraku. I dok desničar Širak ne odobrava rat, laburist, dakle ljevičar, Bler za njega se zalaže. Sve to zavisi od situacije, o trenutnim planiranjima određenih pitanja i problema.

BiH može zauzeti značajno mjesto u EU kojoj mogu biti zanimljiva naša iskustva, naše specifičnosti s obzirom na položaj, na proces osamostaljivanja. BiH je na početku toga procesa pokazivala izrazite nacionalističke tendencije, sa sve tri strane, a to EU ne podržava. BiH može okrenuti novu stranicu i više, bez nacionalnog zanosa postati otvorena i tolerantna država. Mi trebamo možemo i moramo, predstaviti EU i svijetu, naše kulturno blago.

Kultura je važna iz više razloga. Prvi je vezan uz estetske kategorije, uz stvaralaštvo. Međutim, postoji i ekonomski razlog, vezan uz kulturnu industriju koja zapošljava veliki broj ljudi. Treći aspekt je politički, a pretpostavlja pitanje identiteta. Upravo u tom trećem aspektu problemi su se javljali još u 19. vijeku, a smatra se da bi i 21. vijek mogao biti njima obilježeno. Riječ je o vjerskim identitetima kao i identitetima manjima koje nestaju i sve teže

47

uspijevaju sačuvati svoju kulturu. Sama riječ kultura za znači mnogo više od umjetnosti. To je način života jedne zajednice, djela umjetnika, filozofske i vjerske misli, ali i struktura porodice, način hranjena, zabavljanja... Sve to zajedno predstavlja jednu kulturu.

48

5.4. NEINSTITUCIONALNA KULTURA U EVROPSKOJ UNIJI Približavanje zemalja u okruženju Evropskoj Uniji, uticaće i na kulturne prilike u našoj zemlji. Bolje će proći oni koji razviju pristupe evropskim kulturnim fondovima, što znači da prednost u startu pripada neinstitucionalnoj kulturnoj sceni. Uđe li BiH u dogledno vrijeme u Evropsku Uniju ili ne, ona se neće moći izolovati od tretmana kulture kakav postoji unutar nje. Č lana 95. Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju obavezuje našu zemlju na promociju kulturne saradnje koja služi za povećanje uzajamnoga razumijevanja i poštovanja među pojedincima, zajednicama i narodima. Ovo je jedan od samo dva člana koji se direktno odnose na kulturu, a koji obuhvataju područje razmatranja u pregovorima s Evropskom Unijom. Drugi segment odnosi se na audiovizuelnu kulturu. Sadržan je u članu 97. tog istog sporazuma, i obavezuje na saradnju u promociji audiovizualne industrije u Evropi, kao i na podsticanje koprodukcije u kinematografiji i na televiziji. Evorooptimisti i evroskeptici Velikih zahtjeva prema kulturi u pregovorima za pridruživanje Evropskoj Uniji nema, to je područje obično jedno od najlakših za pregovore. U njemu uz najmanje negativnih početnih efekata, kojih ne bi trebalo ni biti, možemo izvući naveću korist. Ipak, nigdje se ne govori o konkretnim utjicajima, i rijetko se spominju stručne studije uticaja integracija na kulturu, pa sve ostaje na nekakvim, u najmanju ruku ideološki obojenim mišljenjima - s jedne strane evrooptimističnih, a s druge evroskeptičnih pojedinaca i grupa. Realno govoreći, kulturni radnici ne znaju šta očekivati, a građani se boje nasrtaja stranaca na naše kulturno nasleđe. Do 1992. godine i Mastrihta, Unija nije imala nikakvog realnog uticaja na polju kulture. Prve akcije preduzete su na osnovu ključnoga člana 151. Sporazuma iz Amsterdama (1997.), nekada člana 128. iz Mastrihta kada je pokrenuta prva generacija programa za kulturu, a to je bilo između 1993. i 1997. godine. Njima su postavljeni temelji većeg programa koji se danas pojavljuje pod nazivom “Kultura 2000“, čija je funkcija pomoć u realizaciji kulturne raznolikosti kojom se Unija krasi, odnosno podsticanje kulturne saradnje koja vodi prema uspostavljanja zajedničkog kulturnog prostora za stanovnike Evrope s ciljem razvoja umjetničkog i književnog stvaralaštva, promocije znanja o evropskoj istoriji, kulturi i nasljeđu, te uspostavljanja interkulturalnog dijaloga i socijalne integracije Uključenje Zapadnog Balkana Program “Kultura 2000“, vrijedan oko 200 miliona evra, ustanovljen je za period od 2000. do 2004. godine, a produžen je do kraja 2006. godine. Također, Evropska komisija usvojila je ambiciozan predlog “Kultura 2007“, program treće generacije, kojem su opšti ciljevi podsticanje transnacionalne saradnje na kulturnom planu i međukulturni dijalog. Bitno je to što će se ovaj sedmogodišnji program usredsrediti na učestvovanje zemalja tzv. Zapadnog Balkana. Mogućnost punog učestvovanja zemalja - kandidata i zemalja Zapadnog Balkana, jedna je od osnovnih razlika koja će biti uvedena u “Kulturi 2007“, ali taj predlog još uvijek nije službeno potvrđen od organa EU-a. Okvirno rečeno, ovaj program pruža pomoć projektima kulturne saradnje na svim umjetničkim i kulturnim poljima, a svi detalji o njemu uskoro bi našim kulturnim radnicima trebali biti dostupni u Ministarstvu obrazovanja i kulture RS/BH. Osim programa “Kultura 2000“, odnosno “Kultura 2007“, koji je prvi sistemski potez evropske kulturne politike, postoje i programi kao što je “Media“, odnosno “Media 2007“,

49

koji se odnose samo na audiovizuelnu kulturu. Ipak, bitno je znati da podrška za kulturu, bilo u finansijskom smislu od strane evropskih fondova ili u smislu regulative, ne dolazi samo iz smjera specifično označenog kao kulturni, već na kulturu znatno, premda indirektno, utiču i druga područja, a mogu joj pomoći i drugačije označena sredstva. To su na primjer strukturni fondovi, ili fondovi za razvoj civilnog društva, a jednako tako postoje i evropski fondovi za čije korištenje nije potrebno biti član EU-a, kao što je Evropska kulturna fondacija. Za strukturne fondove potrebno je biti ravnopravni član EU-a, dok su ostali kulturni fondovi otvoreni i kandidatima, ali da bi bili dostupni, država mora učestvovati plaćanjem pristupnih sredstava. Partnerstvo za kooperativnost Finansiranje kulture u odnosu na ostala područja minorno je, jer na nju otpada svega 0,03% ukupnoga budžeta EU-a, pa su upravo zato važni i daleko teži, strukturni fondovi. EU finansira samo veće kulturne projekte koji udružuju nekoliko zemalja, zato jer njena kulturna politika (za sada još službeno neformirana) favorizuje kooperativnost. S druge strane, i zakonskom se regulativom prednost nastoji dati osnovnoj težnji EU-a za kulturnom raznolikosti i zaštitom evropskih kulturnih proizvoda na tržištu od puno jačih tržišta kao što je američko. Bitno je pritom na nivou EU-a zaštititi i interese manjih zemalja od dominacije snažnijih i jačih. Manjim je zemljama prisustvo omogućeno pomoću različitih oblika saradnji, koje imaju prioritet zahvaljujući tome što se unutar EU njeguju kooperativni modeli. Zbog toga, među svim oblicima neizbježne globalizacije, model EU-a čini se jedini koji vodi računa o prirodnom pravu, jednakosti i harmoniji interesa. Kulturna politika tek je u novije vrijeme ušla u dokumente Evropske Unije, i još uvijek zauzima marginalni položaj. Zbog djelotvornijeg usklađivanja nacionalnih kulturnih politika i kulturne politike Evropske Unije predloženo je osnivanje posebnog tijela - Evropskoga opservatorija/agencije za kulturnu saradnju i kulturne politike. Njegova uloga trebala bi biti sistemsko unapređivanje najbolje prakse u domenu kulturnih politika na nivou država članica, kao i prenošenje iskustva u domenu sponzorstva i partnerstva na nivou javno-privatno, u korist kulturnog nasleđa, umjetničkog stvaralaštva i pristupa građana kulturi. Između ostalog, ovo bi tijelo trebalo imati ulogu istraživanja utjicaja integracionog procesa na kulturne politike, posebno zemalja kandidata i drugih zemalja koje imaju neke institucionalne veze s Evropskom Unijom. Tri nivoa uticaja Izdvajaju se tri nivoa na kojima se događa uticaj EU-a na kulturu, a uticaj na kulturnu politiku samo je jedan nivo. Ulaskom BiH u EU ne bi se ništa bitno promijenilo, i to zato što se samo mali dio pravne regulative EU-a odnosi na kulturu. To je prvenstveno audiovizuelna kultura, veoma se malo spominje kulturno nasleđe, a značajno mjesto zauzima područje intelektualnog vlasništva. Indirektni uticaj bi međutim bio puno veći, jer bi proizišao iz promjena u drugim područjima zahvaćenim pristupanjem. To se odnosi na funkcionisanje institucija i usklađivanje standarda u tom smislu, od malih stvari kao što je protivpožarna zaštita, pa na dalje, koje mogu dovesti do ozbiljnih troškova. Nedostatak sistemskih istraživanja, posebno s aspekta harmonizacije poreskih procesa, gdje se postavlja pitanje je li naš sistem finansiranja uopšte održiv, u odnosu na propise o državnoj pomoći. Drugi nivo uticaja EU-a na kulturu, je ona kojoj se možemo samo radovati, a to je uticaj na organizaciju i funkcionisanje kulturnih institucija i radnika. U tom je smislu poznato je dosta deklarativno podsticanje mobilnosti, ali ovdje se pojavljuju problemi neusklađenosti poreskih stopa, pitanje socijalne sigurnosti čija neusklađenost dovodi do kočenja normalne razmjene

50

kulturnih dobara, proizvoda i radnika. Njihovim usklađivanjem, promjenama u funkcionisanju administracije, može se doći samo do pozitivnih promjena. Tek je treći nivo, onaj o kojem se govori s najviše pompe, a to je otvaranje mogućnosti finansiranja kulture, korišćenjem različitih fondova. Stvara se krivi dojam veličine tih sredstava. Spomenuti iznos od 0,03% nikada ne može ozbiljno zamijeniti finansiranje na nacionalnom nivou, a to nije ni cilj. Njihova je uloga potpomaganje projekata koji funkcionišu na principu umrežavanja. Zbog toga je, vaninstitucionalna ili takozvana nezavisna kultura u boljem položaju, jer već funkcioniše na tom principu, pa je stoga spremnija za priključenje EU nego što je to institucionalna kultura. Kako pristupiti fondovima? Otvaranje evropskim kulturnim fondovima omogućiće veću lokalnu vidljivost onima koji imaju kapaciteta za takav tip saradnje, odnosno onima koji znaju kako pristupiti takvim fondovima. To će biti velika mogućnost za neinstitucionalni sektor, koji je već navikao na logiku specifičnu za projektni tip finansiranja kakav nude evropski kulturni i drugi fondovi. Kako će se kulturna klima u cjelini više nego dosad usmjeriti prema međunarodnoj kulturnoj saradnji, kroz realizaciju partnerskih projekata, i u institucionalnom će sektoru profitirati oni koji su već okrenuti prema saradnji na evropskom nivou. Dugoročno zanimljiviji strukturni fondovi, a posebno fondovi za neinstitucionalnu scenu koja bi, ukoliko uspije uspostaviti saradnju i izvršiti utjicaj na institucionalni okvir u kulturi, mogla omogućiti njihovo iskorištavanje za razvoj nove infrastrukture, potrebne za razvoj nezavisne kulture. Uspostavljanje kvalitetne javno - nejavne saradnje, zato je najveći izazov u ovom predpristupnom periodu, budući da je takva saradnja neophodna za pristup strukturnim fondovima. Ti su fondovi usmjereni na razvoj i koheziju zajednice, i pristupanjem njima moglo bi se postići ono što država sama nikada ne bi ni htjela ni mogla učiniti. Utjicaj neinstitucionalne kulture Neinstitucionlna kultura ima još jednu bitnu ulogu u zahtjevu za budućom evropskom kulturnom politikom, što je krajem prošle godine istaknula konferencija “Sharing Cultures“. Na njoj je preporučeno da upravo civilni sektor odigra značajnu ulogu u kreiranju evropske kulturne politike. Korištenjem njegovih iskustava, dakle usvajanjem načina funkcionisanja horizontalno i odozdo, moglo bi se spriječiti razmišljanje o kulturnoj politici samo reprezentativno, na nivou identiteta. Time bi bilo moguće proizvoditi dinamike suradnje na evropskom nivou. Isto tako, već samim učestvovanjem predstvnika našeg civilnodruštvenog sektora na takvim i sličnim konferencijama, pokazuje se veći mogući uticaj neinstitucionalne kulture na evropskom nivou, do čega bi institucionalna kultura koja funkcioniše na drugačijem principu, koja je puno tromija, puno teže mogla doći. U tom smilu, očigledno je da BiH nečim već može znatno učestvovati u EU. Osim toga, neinstitucionalna scena već funkcioniše na principu kakav postoji i kakvom se teži u EU, koji se zasniva na projektnom tipu finansiranja, umrežavanju i međunarodnoj kooperaciji. Ukoliko bi u BiH došlo do veće saradnje između javnog i civilnog sektora na području kulture, tada bi se mogućnosti koje se pružaju ulaskom u EU mogle bolje iskoristiti. I valja imati na umu kako su fondovi samo instrumenti koji će omogućiti novi tip funkcionisanja kulture i drugačiju dinamiku, a mnogo toga zavisiće o sposobnostima zainteresovanih potencijalnih korisnika. Zato je, osim saradnje s onima koji imaju iskustva, bitno ulagati i u obrazovanje.

51

6. ZAKLJUČAK Proces ujedinjenja evropskog kontinenta započeo je udruživanjem šest država koje su osnovale Evropsku ekonomsku zajednicu. Ta je zajednica 1973. imala šest članova, deset 1981., dvanaest 1986., i petnaest 1995. Dinamika ovog procesa je nastavljena, pa danas Unija broji 25 članova. Prevladavanje posljedica rata uslovilo je pomirenje evropskih naroda i privrednu obnovu zemalja zapadne Evrope. Problemi s kojima se Evropa suočava pola vijeka kasnije, podjednako su teški. Nove demokratije, koje su nastale nakon raspada komunističkog bloka, očekuju od svojih susjeda dobru volju za saradnjom i izgradnjom zajedničke budućnosti. Istorija i geografija starog kontinenta konačno će se izmiriti. Budući da Evropska unija želi svoja vrata držati otvorenim za cijelu Evropu, države članice i države koje žele pristupiti Uniji moraju zajednički naći odgovor na dva pitanja: 1. kako proširiti Evropsku uniju koja počiva na institucijama koje su zamišljene za

ograničeni broj članova, a da se ujedno ne oslabi njen mehanizam donošenja odluka i njene političke osobine?

2. kako sačuvati volju za zajedništvom koja će narodima različitog porijekla i različitih kultura dati želju da dio svog suvereniteta prenesu na Uniju?

Tradicionalni način pristupanja Zajednici pokazuje djelotvornost, snagu i povezanost Evrope, pristup novih članica ne može sve to ugroziti. Takve opasnosti postoje, ali ih se ne smije preuveličavati. Pravna podloga zajedničkih ciljeva prisiljava svaku državu koja želi postati članicom Unije da prihvati postojeće pravne propise Unije te da, po isteku ugovorenog prelaznog perioda, učestvuje u zajedničkim politikama Unije. Ambiciozna perspektiva stvaranja ekonomske i monetarne Unije, koja je zacrtana ugovorom iz Mastrihta, kao i stvaranje političke unije sa zajedničkom spoljnom i sigurnosnom politikom, jesu ciljevi koje moraju prihvatiti i buduće nove članice Unije. Unija će i dalje nastaviti crpiti svoju snagu poštovanjem zajedničkih pravila i načina ponašanja što je od samih početaka razlikuje od drugih tradicionalnih međunarodnih organizacija. Evropska unija je posebna, baš po tome što njena organizacija počiva negdje između saradnje vlada i modela federacije. Njezini su temelji: načela supsidijarnosti (odluke se donose ondje gdje je to najefektnije) i organizacija zajedničkih akcija. Unija ima zadatak dugoročno obuhvatiti sve demokratske države kontinenta. Međutim, ovaj proces će se odvijati postupno, a u obzir će se uzimati različiti nivoi političkog i privrednog razvoja svake pojedine zemlje. Iako nije moguće precizno opisati oblike integracije u nastajanju, možemo ipak navesti neke realne procese u protekla dvije decenije: • Unija Petnaestorice nastavlja produbljivati ekonomsko, monetarno i političko ujedinjenje

na osnovu odredbi ugovora iz Mastrihta i primjenjujući odredbe Amsterdamskog ugovora. Sporazumi između institucija Unije osiguraće “premosnice“ između institucija Unije i njezinih mehanizama s politikama diplomatske saradnje. Evropski parlament u potpunosti koristi svoje pravo odlučivanja.

• Tokom novog procesa revizije ugovora, način na koji se odvija rad institucija i njihova efikasnost moraće se prilagoditi pristupanju novih članica. Saradnja u području pravosuđa i spoljnih poslova mora se poboljšati uvođenjem novih, sposobnijih struktura. Spoljna politika i zajednička sigurnost počivaće na novim strukturama i razvoju snaga Zapadnoevropske unije i njenom konačnom uključenju u zajedničke institucije Evropske unije;

52

• Evropska unija, potvrđuje svoj politički identitet unutar Sjevernoatlantskog saveza (NATO-a) koji će prerasti u veliki evroatlanski forum, na kojem će se raspravljati o sigurnosti sjeverne polulopte. Štaviše, Unija igra vodeću ulogu u većem povezivanju sjevera i juga, kako na osnovu Konvencije iz Lomea, tako i u okviru multilateralnih konvencija i organa (OUN, UNCTAD);

• Zemlje članice koje uvode evro redovno se savjetuju o ekonomskoj i monetarnoj konvergenciji i razvoju budžetarni, poreskih i socijalnih politika koje zahtijeva konvergencija. Neke države članice koriste klauzulu o intenzivnijoj saradnji. Ta klauzula, sadržana u Ugovoru iz Amsterdama, podstiče na dinamičniju saradnju u nekim sektorima.

• Evropska unija od 25 člana postala je realnost. Jedinstvena politička, trgovačka, monetarna i strateška Evropa je već nastala. Evropska unija imaće i ustav koji će definisati odnose između Unije, država članica i njihovih građana.

Vizija Evrope početkom 21. vijeka pretpostavlja da će sadašnje države članice dopustiti Uniji da igra ulogu “glavnog pokretača, tj. motora“ za ujedinjenje cijelog kontinenta i da će države koje namjeravaju postati članice Unije, bez zadrške prihvatiti njene političke ciljeve sadržane u Ugovoru. U tome će uspjeti samo ako, ne osvrćući se, krenu dalje putem, kojim od svog nastanka ide Unija.

Dokument projekta Kulturne politike u Evropi – Kompendium osnovnih činjenica i trendova, prvi je prilog za poglavlje panorama koje će u potpunosti biti posvećeno kulturnoj politici i unutar kojeg će biti obrađene teme vezane uz širu elaboraciju područja kulturne politike te resursa i metodologije koje su uz ovaj pojam povezane.

Opis trenutnog stanja, kao i uvid u mogući daljnji razvoj kulturne politike u BiH, cilj nije tek podizanje potrošačkog ukusa stanovnika, nego i drugih potreba i vrijednosti, odnosno kvaliteta cjelokupne sredine. Stoga se i pojam kulturna politika odnosi najviše na pokretačke mehanizme: ukupna pravila, mjera i metode, usmjerenih prema postizanju ciljeva kulturnog razvoja. Isto tako, kulturna politika ne odvija se u vakuumu, već se temelji na prosuđivanju o potrebama, aspiracijama i moći, tj. uzima u obzir prioritete razvoja, ali i manevarske mogućnosti u određenom kontekstu.

Viđenje kulture kao pojedinačnog i kolektivnog dobra na čijim se tekovinama u prošlosti zasniva identitet nacije, a na stvaralačkim izvorima u sadašnjosti grade mostovi prema budućnosti, tako je i definisanje nacionalne kulturne politike moguće staviti u okvir ciljeva različitih sektora države i društva: privrednoj efikasnosti, društvenoj solidarnosti i kultivisanosti ljudskog ponašanja i organizacije prostora.

Projekt pod nazivom Kompendium (“Cultural policies in Europe: a compendium of basic facts and trends“) je transnacionalni projekt započet na inicijativu Vijeća Evrope 1998. godine, a odvija se u saradnji sa evropskim institutom (European Research Institute for Comparative Cultural Policy (ERICarts)). To je on-line i off-line informacioni sistem koji omogućava jednostavan pristup podacima, trendovima postojećih baza podataka o nacionalnim kulturnim politikama u Evropi. Trenutno Kompendium obuhvata monografije o 23 Evropske zemlje.

Struktura Kompendiuma reflektuje prioritete označene od strane Vijeća Evrope i njegovih zemalja-članica, kao i onih zemalja - potpisnica Evropske kulturne konvencije: promocija identiteta i kulturne raznolikosti, podrška kreativnosti i učestvovanju u kulturnom životu. U sadržajnom smislu, svaki od priloga (tzv. profila) o pojedinoj zemlji nastoji se osvrnuti na

53

istorijski razvoj, te prikazati sadašnju strukturu, legislativno okruženje i trenutne rasprave o kulturnoj politici. Kompendium kao projekat nema zadani definitivni cilj - pa tako ni jasan kraj - osim onoga da teži postati interaktivnim oruđem koje se samo održava putem stalno rastuće mreže nacionalnih partnera, resornih ministarstava, stručnjaka za kulturne politike te istraživačkih institucija širom Evrope. Taj cilj ostvaruje se sve više nadogradnjom postojeće on-line baze podataka, uključivanjem novih izvještaja o zemljama koje dosad još nisu bile zastupljene, odnosno ažurnim dopunama postojećih. Sve učestalije korištenje on-line resursa Kompendiuma govori o uspješnosti ovog koncepta i predstavlja model za slične projekte, transnacionalne ili nacionalne provenijencije.

54

LITERATURA 1. Crespo Baron Enrique, Europa at the Dawn of the New Millenium, Basingstoke, 1997. 2. Monnet Jean: Les Etats-Unis d Europe ont commence: Discours et allocutions 1952-1954,

Paris, 1955. 3. Pinder John: Evropska unija, TKD Šahinpašić, Sarajevo, 2003. 4. Pinder John: The Building of the European Union, Oxford, 1998. 5. www.europa.eu.int Zvaničan sajt Evropske unije 6. www.entereurope.hr Vodič kroz informacije o Evropskoj uniji 7. www.on-the-move.org IETM - mobility in performing arts 8. www.efah.org European Forum for the Arts and Heritage 9. www.ne-mo.org Network of European Museum Organisations 10. www.aecinfo.org AEC - European Association of Conservatoires