Kur'an Ve Cevre-Makale

8/14/2019 Kur'an Ve Cevre-Makale

1/22

KURANA GRE EVRE

Do. Dr. brahim ZDEMR

Giri

Modern insann kar karya bulunduu sorunlardan birisi, belki de en nemlisi, evre

sorunudur. Zira bu sorun, sadece insann kendi varln deil, gelecek nesillerin salkl bir

ortamda yaama hakkn da tehdit etmekte ve bu niteliiyle de kresel bir sorun olarak karmza

kmaktadr. Bilim ve teknoloji alannda ba dndrc baarlara ve keiflere imza atan modern

insan doa ile dengeli bir ekilde yaamay maalesef baaramad grlmektedir. Kendine vedoaya yabanclaan insan, doay ele geirilmesi ve sahip olunmas gereken bir nesne olarak

alglam, doann bir paras olduunu; bundan dolay da bir btn olarak evresiyle uyum

ierisinde yaamas gerektiini ok ge kavrayabilmitir.

evre derken, bizim ve dier canllarn iinde yaad tm tabii ortamlar anlyoruz.

Bylece, insann evresini evi, bahesi, arabas, soluduu hava, itii su, iinde yaad kent ve

beraber yaad insanlar oluturduu gibi, toplumun btn fertleri tarafndan paylalan denizler,

gller, nehirler, yollar, dalar ve ormanlar da yine evremizi oluturmaktadr. Kuran, Allahnniha evremizi kuatan bir varlk olduunu ifade eder. nk Dou da Allahndr, Bat da;

nereye dnerseniz Allah'n vechi oradadr; phe yok ki Allah hereyi kuatan (vsi), hereyi

bilendir (alm)1. Veya yine O Evvel ve hir, Zhir ve Btndr2.

evre sorunlar derken, bizleri kuatan tabiat lemindeki ortamlarn bozulmasn, hayvan

trlerini yok olmasn, ar tketimi ve doann kirlenmesini anlyoruz. Bunlara ayrca sosyal

evredeki kirlenme de ilave edilmelidir: Fakirlik, alk, evsizlik, gmen sorunu, rklk, iddet,

sokaklara terk edilen ocuklar, uyuturucu ve alkol bamll ve dier sorunlar. Bunlarntemeline bakldnda byk ounluunun insan kaynakl olduu grlr. Bu noktadan

hareketle, birok Mslman yazar ve dnr, Allahn buyruklarn umursamayan u

insanlarn kendi tercihleri ile yaptklar iler yznden karada ve denizde (btn dnyada)

bozukluk (fesat) ortaya kt, nizam bozuldu. Doru yola ve isabetli tutuma dnme frsat vermek

1 2. Bakara, 115. Aksi belirilmedike btn ayet meallerini u kaynaktan aldk: Yldrm, Prof. Dr. Suad,Kuran- Hakim ve Aklamal Meali (stanbul: Ik yaynlar, 2002).2 57. Hadd, 3.


2/22

2

iin, Allah, yaptklarnn baz kt neticelerini onlara tattrr3, ayetini evre sorunlarna iaret

balamnda anlamaktadr. Zira tabiattaki ilahi dengeyi bozan en byk etkenin bata ar

tketim, israf ve doal kaynaklar kendini yenileyemeyecek ekilde tahrip etme olduu

bilinmektedir.

Dnyada mevcut belli bal dinler, inan gruplar ve felsefe gelenekleri bu balamda insan-evre ilikisini yeniden ele almaya ve yeni bir zemine oturtmaya almaktadrlar.4

slam ncesi Araplar iin tabiat, anlamsz, ruhsuz ve anlamsz bir varlk iken, daha

Kurann ilk ayetlerinden itibaren, yaratcsnn kudretini, ilmini, iradesini, cell ve cemlini

yanstan muhteem bir kinat tablosu sunulur: Bu kinatta herey anlam ykldr; kendisinden

tesine iaret eden bir ayettir; Onun hakknda bir belgedir. Bu nedenle Kurann ayetleri ile

ufuklarda ve insann nefsinde ortaya kan ayetler arasnda tam bir rtme vardr.5

Bunun en gzel bir ifadesini 13. yzylda yaayan Yunus Emrenin iirlerinde bulmak

mmkndr. O, kinatn akn boyutundan hareketle, Yaratldndan ve Yaratcy

artrdndan dolay tm yaratlmlar sever; yetmi iki milleti z kardei gibi grr.

1. Kuranda evre Tasavvuru

slam, evrensel ilkelerinin temellendirirken, dier dinlerden daha fazla metne referansta

bulunan bir dindir.6 Bilindii gibi Kuran para para, bazen tam bir sure olarak, bazen de bir

ayet, hatta ara sra da bir ayet paras olarak 23 yllk bir sre ierisinde nazil olmutur7

. Hz.Peygamber kendisine vahyedilen her ayeti okuyarak etrafndaki dinleyicilere retmi, onlar da

rendiklerini ve bellediklerini dierlerine iletmilerdir.

Kuran, ruhlarnn gdas, ahlklarnn temeli, ibadetlerinin esas, tebli vastalar, gnlk

zikirleri ve tarihleridir; tek kelimeyle o, hayatn btn ynlerini dzenleyen temel esaslardr8.

Kuran, indirildii 23 sene boyunca muhataplarnn dnya grn deitirdi, dntrd ve

tevhid temelli yeni bir dnya gr oluturdu. Kuran terminolojisine gre, Araplar iin

sradan ve nemsiz birer nesne olarak grlen tabiat varlklar Allahn varlnn ayetleri olarak

3 30. Rm, 40.

4 Bkz.: Fern, Richard L., Nature, God, and Humanity: Envisioning Ethics of Nature, Cambridge:Cambridge University Press, 2002; Foltz, Richard, Worldviews, Religion, and the Environment, Belmont:Wadsworrth, 2003.

5 41. Fussilet, 53.

6 Hamidullah, Prof. Dr. Muhammed, slam Peygamberi, ter. Salih Tu,(stanbul: rfan Yaynlar, 1980),4.

7 Draz, Abdullah, Kurana Giri, ter. Salih Akdemir, (Ankara: kitabiyat, 2000), 30.8 Draz, 30-31.


3/22

3

yeniden tanmlanyordu9. [Kuran], yalnz Araplarn Allah hakkndaki inanlarnn mahiyetini

deitirmiyor, btn dnce sistemlerini deitiriyordu. slmn Allah tasavvuru, kinat

hakkndaki btn dnce yapsn derinden etkiliyordu. () Btn varlklar ve deerler yeni

batan dzenlenen alanna tanyordu. Tek istisnas olmakszn btn kinat unsurlar, eski

yerlerinden alnyor, bu yeni alana yerletiriliyordu10

. Dahas Kuran, muhataplar ile lemarasnda etik bir boyut da oluturuyordu. Baka bir ifade ile Kurann retisine gre gerek

imna erimek iin gerekli temel artlardan biri, evresini saran tabiat varlklarn , basit birer

eya gibi deil, fakat Allahn insana olan iyiliinin belirtileri olarak grmesiydi11.

Kurann, Hz. Peygamberin kiiliinde muhataplarna ilk emri oku idi. Bu sadece yazl

bir metni, kitab veya ezberden bireyi okumann ok tesinde bir okumaya aryd. Cahiliye

toplumunun lem tasavvuruna gre cansz, ruhsuz ve anlamsz olan lem, bu yeni okuyula

yeni bir anlam kazanacakt. Zira Kuran terminolojisine gre her ey adeta yeniden anlamkazanarak hem Onu gsteren bir delil ve hem de Onu anyordu. Sadece u ayet bile Kurann

lem anlaynda yapt kkl deiimi gstermeye yeterlidir: Gklerde ne var, yerde ne varsa

Allah tenzih ve tesbih eder12

Bu ayette, Allah inanc ve saygsyla titreyen ve onu anan bir kalp gibi, bu koca evrendeki

btn atomlarn, Allah' noksan sfatlardan uzaklatran cokun bir ruh haliyle O'na doru

harekete gemektedir. Sanki, btn bir evren hareket ve hayat iinde ve varln tamam sevin

ve mutluluk iinde tek ses olarak O'nun adn yceltmekte, yce ulu ve bir olan yaratcya dorubir sayg iinde ykselmektedir. Kalp bu olay zihninde, iinde canlandrdnda, onun esiz bir

kinat tablosu olduunu grecektir. Btn talar ve btn akllar, btn tohumlar ve btn

yapraklar, btn iekler ve btn meyveler; btn bitkiler ve btn aalar; btn bcekler ve

btn srngenler; btn insanlar ve btn hayvanlar; yeryznde bulunan btn canllar; suda

yzen btn canllar; havada uan btn canllar; bunun yannda gn sakinleri... Evet btn bu

varlklar, Allah' noksan sfatlardan uzak grmekte ve ycelii iin de O'na ynelmektedirler.

Ruh ar

n

p, temizlendiinde hareket halinde bulunan veya yerinde duran varl

klara kulakverdiinde, onlarn bir ruh ile canlandklarn ve Allah' tesbihe yneldiklerini grecektir. Bu da

9 Izutsu, Toshihiko, Kuranda Allah vensan, ter. Sleyman Ate, (Ankara: Yeni UfuklarNeriyat, 1975), 18.

10

Izutsu, age, 17-18.

11 Izutsu, age, 24.

12 57. Hadd, 1; 6. Cuma, 21; 17. sr, 44.


4/22

4

ruhlar yceler lemi ile iletiime gemeye hazrlar. Bu varln srlarndan gafil insanlarn

kavrayamadklar gerekleri kavrarlar.13

slamn z ve temelini ifade eden anahtar kavram hi phesiz Tevhid, yani Allahn

birlii kavramdr. Allahn birlii insanln ve tabiatn birliinde kendini gstermektedir.

Burada dikkat eken husus Kurann sunduu Allah, lemle ilikisini kesmi bir ilah deildir.Baz filozoflarca dillendirilen bu gr Mslman toplumlarca benimsenmemitir. Kurann

takdim ettii Allah uzaklarda da deildir. O lemdeki her eyle kendi varln hissettirir ve

gsterir. Kularn sesi, ieklerin glmsemesi, rzgrn esintisi, ksaca tm varlk lemi Onun

kudretinin, ilminin, celal ve cemalinin yansmalardr. Allah gklerde ne var, yerde ne varsa

bilir! Bir araya gelip gizlice fsldaan kiinin drdncleri mutlaka Allahtr. Be kii gizli

konusa altnclar mutlaka Allahtr. Bundan ister daha az, ister daha ok olsunlar, nerede

bulunurlarsa bulunsunlar, mutlaka O, kendileriyle beraberdir.14

Yine: Rabbim yaptklarnzihata eder15. Veya, Allah her eyi ihata edendir16 ayetleri de bu balamda hatrlanmaldr.

Firavun Sizin Rabbiniz de kimmi ey Ms! dediinde, Rabbimiz, hereyi yaratan, sonra da

onu yaratl gayesine uygun yola koyan, Yce Yaradandr diye cevap verirken17 Kurann

Allah anlayn da ortaya koyuyordu.

Mslmann, Rahman ve Rahim olan Allah bu ekilde anlamas ve iselletirmesi, ona bu

lemde yalnz ve babo olmadn hatrlatt gibi dier tm varlklarn da onun gibi

Mslman olduunu bir an bile unutturmaz. Kinattaki her bir varl Allahn varlnn deliliolarak sunan Kuran, bunu Allahn ltuf ve ihsan olarak takdim eder. Dahas, insan bu yetler

ve nimetler karlnda Allaha kretmelidir. Ancak bu krn tam olarak yaplmas Allahn

yetlerini iyi anlama ve iyi takdir etmeye baldr18.

Kurann, fk ve enfsteki ayetler zerinde tefekkre, ders almaya, derin derin

dnmeye davetinin altnda, hep bu kr ve kulluk boyutu vardr. Konumuz asndan

bakarsak, etrafmzdaki lem Onun yetleri olduu gibi, bu yetlerin zerinde iyice dnmek,

onlardaki incelikleri kavrayarak Allaha kretmek; bu nimetlerle olan ilikilerimizi tanzimetmek de bir kulluk sorumluluu olarak karmza kmaktadr.

13 17. sr, 44. Kutub, Seyyid , Fi Zlalil Kuran (Kurann glgesinde) ter. Hakkengler-Emin Sara-Bekir Karla, (stanbul: Hikmet Yaynlar, 1979), c.9, 328-329.

14 58.Mcdele, 7.

15 11. Hd, 92.

16

4. Nis, 126. Kr.: 41. Fussilet, 54.

17 20. Th, 49-50.

18 Izutsu,Kuranda Allah ve nsan, 219.


5/22

5

2. Kuranda evre Bilinci

b. Kinatn Yaratlmas

Kurann kinatla ilgili yapt ilk tespit, onun yoktan yaratld gereidir19. Ancak bu

yaratl rasgele, tesadfen ve kaotik olmayp, aksine Yaratcnn ilmi, iradesi ve kudretinin bir

sonucu olarak tam bir dzen, ahenk ve mkemmellikte gereklemitir. Allahn yeniden

yaratmas20 bir defaya mahsusu olmay p, devam etmektedir21. Yedi kat g birbiriyle tam

uyum iinde yaratan Odur. Rahmann yaratmasnda hibir nizamszlk gremezsin. Gzn

evir de bak. Her hangi bir kusur grebilir misin? Sonra tekrar tekrar gzn evir de bak!

Gzn bir kusur bulamadndan, eli bo ve bitkin geri dner22. Izutsuya gre yaratma

kavram (halk) slam dncesindeki en temelli kavramlardan biridir23.

Kuran Gne ve ay bir hesaba gre (hareket etmekte)dir. Bitkiler ve aalar secde ederler.

G Allah ykseltti ve mzan (dengeyi) O koydu. Sakn dengeyi bozmayn. ly adaletle

tutun ve eksik tartmayn derken tabiattaki dengeye dikkat ekmekte ve arkasndan da toplumsal

hayatta da dengeye, hak ve hukuka dikkat etmemiz gerektii sonucunu kararak; hak, hukuk ve

dengenin uymamz gereken evrensel kurallar olduunu belirtir.

Kuran kinattan bahsederken, onun Mslman olduunu da belirtir24. Yani btn varlk

lemi Allahn iradesine mutlak olarak teslim olmutur. Tabiat dediimiz btn varlk ve hatta

cans

zlar bile, ona, ayn

yarat

c

n

n emirlerine boyun een, f

tri vazifelerini sadakatle yerinegetiren itaatli askerler gibidir25. Mslmandan beklenen ise ilahi iradeye kendi zgr iradesiyle

teslim olmaktr. Bundan sonra kinattaki herey onun dostu ve kardei olur. Cansz varlklarla

bile bir anlama ve uyuma havasna girer. Btn varlklarn kendisini sayg ile karladn,

ayn yce rabbin eseri olduklarn, btn eyann kendisine munis bir dost gibi davrandn

hisseder. Materyalist dnce sistemlerinde olduu gibi, her ey kendisine mcadele edilmesi

gereken bir vahet ve dmanlk intiba vermez26.

19 6. Enam, 1, 101.

20 50.Kf, 15.

21 Izutsu, T. slam Dncesi zerine Makaleler, ter. Dr. Ramazan Ertrk, ANKA, stanbul2001, s. 158, 169-175.

22 67. Mlk, 4.

23 Izutsu, slam Dncesi zerine Makaleler, 176-177.

24 3. l-i mrn, 83.

25 48. Fetih, 4.26 Ulutrk, Veli, Kura Kerim Allah Nasl Tantyor?, alayan A.., zmir 1985,63.


6/22

6

Tabiat cansz deil, canldr ve anlamldr. Allah kinatla konuur. Onlar varlk lemindeki

canl varlklar gibi muhatab alr: steyerek de olsa, istemeyerek de olsa emrime gelin! der;

onlar da: Gnll olarak geldik dediler27.

Kuran okuyan mmin, kinatta bulunan hereyin Onu tesbih ettiini idrak eder. Yerler,

gk(ler) ve bunlarda bulunan tm mahlklar Onu tesbih, takdis ve tenzih eder. Bu varl kleminde ne varsa, hepsi Allahn bykln syler, Onun birliine ahitlik eder.28 Mavilii

ile gkler, yeillii ile tarlalar, gz alc balar, hrtl aalar, rltl sular, nameleriyle kular,

domas ve batmas ile gne, yamur yadrmasyla bulutlar, evet btn bunlar, Allah tesbih

eder ve Onun birliine ahitlik eder. Fakat siz bunlarn tesbihini anlayamazsnz. nk onlar

sizin dilinizle tesbih etmezler29. imdi Kurann etrafmzdaki alemle ilgili ifadelerine daha

yakndan bakabiliriz.

b. Hayatn Kayna Olarak Su

Kuran suyu hayatn kayna olarak grr. Allah hayat olan her canly sudan yaratmtr30.

Bu canllarn kimi karn stnde srnr, kimi iki aya stnde yrr, kimi drt aya stnde

yrr. Allah dilediini yaratr. nk Allah her eye kadirdir Rzgrlar rahmetinin nnden

mjdeci olarak gnderen de Odur. l diyarlara hayat vermek ve yarattmz nice hayvanlara

ve insanlara su vermek iin gkten tertemiz suyu da Biz indirmekteyiz31.

Kuran yorumcusu Hamdi Yazr gkten uygun bir lde su indirdik32 ayetini

yorumlarken Kurann suyun nimet boyutuna yapt vurguyla ilgili olaraku tespitleri yapar:

Yani takdir ettiimiz belirli bir miktar ve lde yksekten yamur yadrdk. nsanlarn

t amurundan beri hayat gereklerinin en nemlisi olan suyun kendisi bir nimet olduu gibi,

birok nimetlerin meydana gelmesine sebep olduu da bilinmektedir. Fakat byle olmas her

ihtiyaca gre bir l ile snrldr. Fazlas tufn gibi ykc ve yok edici olur. Onun iin faydal

yamurlar da zaman zaman deiik ihtiyaca gre deiik miktarda yaarlar. yle ki bunlarn

ya ve miktarlar normal birekilde bir dzeyde ve bir lde deil, Allah'n dilemesi ve

ilmine gre bir tasarrufa dellet eder birekilde az ok birbirine benzer bir nizam iindedir. Ve

27 41. Fussilet, 11.

28 17. sr, 14. Kutub, Seyyid, Fi Zlalil Kuran (Kurann glgesinde), ter. Hakkengler-Emin Sara-Bekir Karla, Hikmet Yaynlar, stanbul 1979, c. 9, 328-329.

29 es Sabun Muhammed Ali, Saf ve tl Tefasir, (Tefsirlerin z), Ter: S. Gm N.Ylmaz, Yeni afak, stanbul 1995, c.3, 380.

30

21. Enbiy, 30.

31 25. Furkan, 48-49 . Ayrca bkz.: 22. Hacc, 5; 42. r, 28; 30. Rm, 50.

32 23. Mminn, 18.


7/22

7

ilh yardm ifade eden bu noktay zellikle ifade iin "bi kaderin" (l ile) kayd konulmutur.

Bir de suyun basit bir madde olmay p iki ana madde, oksijen ve hidrojen'den meydana gelen

birleik bir madde olduu kimya ilminde daha sonra bilinmitir. Demek ki, suyun meydana gelii

bile tabii birey olmayp dardan tesir eden bir yaratcnn sanatdr. Bu bakmdan da su,

semv bir tesirin neticesi ve meyvesidir.33

Burada gnlk hayatmzdaki suyun hi de sradan bir madde olmad vurguland gibi,

Kuran terminolojisinde ok nemi bir kavram da hatrlatlmaktadr: Tm bu nimetler karsnda

gelitireceimiz ve taknacamz tutum ve davran nankrlk deil kr olmaldr34.

Allahn ltfundan nasip aray p bulmak iin gemilerin sular yardn , denizlerde devaml

dolatklarn grrsn. Umulur ki btn bu nimetlere kredersiniz ayetinde ayn nimet-kr

boyutu vurgulanmaktad r35.

Kuran, yine akln kullananlarn ders alabilecei bir geree iaret eder: Dnyadabirbirine komu (kara )paralar, zm balar, ekinler, dall veya dalsz hurma aalar vardr

ki hepsi ayn su ile sulanmaktadr. Bununla beraber yemede biz onlarn bazsn bazsndan daha

stn, daha kaliteli klar z. Elbette bunlarda akln kullanan kimseler iin alacak nice dersler,

nice ibretler vardr36. Kuran ok ak olarak, yeri yayann, orada salam dalar ykseltenin,

rmaklar aktann Allah olduunu sk sk vurgulamaktadr37. Bunun hikmeti ise bir baka ayette,

hareketiyle sizi sarsmasn diye, yeryzne ar basklar akt, sabit dalar koydu. Amalarnza

ermeniz iin rmaklar, geitler yerletirdieklinde ifade edilmektedir38

.Gkten suyu indiren Allah, onunla rengrenk, eitli meyveler yetitirir. Dalardan da

beyaz, kzl, siyah ve trl trl renklerde yollar var eder. nsanlardan, hayvanlardan ve

davarlardan yine byle trl renklerde olanlar vardr. Bununla beraber, ancak limler, Allah

lzm geldii tarzda tazim eder39.

c) Okyanus ve Denizler

33 Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, Sadeletirenler: . Karaam, E. Ik, N.Bolelli, A. Ycel, Feza Gazeteceilik A.. stanbul519.

34 25. Furkn, 50.

35 35. Ftr, 12. Ayrca bkz: 55. Rahmn, 19, 22-23; 56. Vka, 68-70; 67.Mlk, 29-30; 77. Neml, 27; 80.Abese, 24-25.

36 13. Rad, 4.

37 13. Rad, 3.

38

16. Nahl, 15.

39 35. Ftr, 2728.


8/22


9/22

9

ste yyor. te gryorsun ki bunlarn arasndan yamur kyor. O gkten, oradaki dalar

byklnde bulutlardan dolu indirir de onunla dilediini vurur, dilediini de ondan korur. Bu

bulutlarn imeinin parlts nerdeyse gzleri alverecek! Allah gece ile gndz birbirine

eviriyor, geceyi gndze, gndz geceye dntryor, srelerini uzatp ksaltyor. Elbette

bunda grebilenler iin alnacak bir ders vardr46

. Yine bir baka ayette, Allahn rzgrlargnderdii, rzgrlarla bulutu kaldrdn ve onu l bir beldeye sevk ederek ve onunla

lmnden sonra dnya yzne hayat verdiini belirtir47.

Kuranda yamurdan bahsedilirken, kainata btncl bir bak asyla baklr ve ekolojik

denge gzler nne serilerek dnyann adeta bir ev olduu vurgulanr: yeryzn bir dek,

g de bir kubbe yapan; gkten yamur indirip, onunla [bize] rzk olarak eitli mahsuller

karan Rabbimizdir48.

Kutub, "O ki, yeri size dek yapt" ayetini yorumlarken, eer yeryznn bu uyumu, buahenkli btnl olmasayd, insanlar bu gezegen zerinde bylesine kolay ve gvenli biimde

yaayamazlard. Eer bu gezegende bir araya gelen hayat unsurlarndan bir tanesi bile var

olmasayd insanlar, yaamlarn garanti eden bu uygun ortamn yokluunda var olamazlard.

Eer evremizi saran havann herhangi bir elementi belirlenen orandan birazck daha eksik

braklsayd, insanlarn hayatlarn srdrecekleri varsaylsa bile mutlaka nefes alp vermeleri son

derece gleecekti der.

"O ki, g sizin iin tavan yapt"49

Gkyzne bakldnda bir binann salamlk ve uyumluluk zellikleri grlr. nsann

yeryzndeki hayat ve bu hayatn kolayl ile gkyz arasnda sk bir iliki vardr. Gkyz;

ss ile, ile, gezegen ve yldzlarnn ekim gc ile, uyumlu yaps ile ve yeryz ile

arasnda var olan dier ilikileri ile bu gezegende hayatn var olmasna imkn hazrlar, buna

yardmc olur. Bundan dolay, yaratcnn gc, rzk vericinin snrsz balaycl

vurgulanrken ve yaratklarn yaratclarna kulluk etmelerinin gerei belirtilirken bu lemden sz

edilmesi son derece yerindedir.Bu evrenin bir paras olan yeryz, insan iin denmi ve onun bir baka paras olan

gk de belirli bir dzene gre kurulmu ve canllar rzklansn diye eitli rnlerin yetimesini

salayan su ile donatlmtr. Btn bunlarn balaycs tek yaratc olan Allah'tr.

46 24. Nr, 4244.

47

35. Ftr, 9.

48 2. Bakara, 22.

49 2. Bakara, 22.


10/22

10

d)Yldrm ve imek

Kurana gre, gk grlemesi ve yldrmlar da babo ve kendiliinden meydana gelen

doal hadiseler deildir. Kurann btncl anlayna uygun olarak, onlar da Allah tarafndan

yaratlmakta ve Allah tesbih edip anmaktadrlar. rnein Meleklerin Allaha duyduklar

saygdan dolay Onu takdis ve tenzih ettikleri50 ifade edilirken, bu ayette ayn erevedeGk grlemesi hamd ile Onu takdis ve tenzih eder denilmektedir. Bylece, gk

grlemesinden meleklere kadar tm varln asl amacnn kendi yaratclarn tanmak ve anmak

olduu vurguland gibi, canl ve anlam dolu bir tabiat anlay da vurgulanr. Durum bu iken

onlar [inanmayanlar] hla Allah hakknda birbirleriyle tartp, ileri geri konuurlar51.

Yazr, bu ayeti yorumlarken yle der: imek ile birlikte olan ve daha sonra iitilen o gk

grlemesi, o yrekleri yerinden oynatacak gibi tepede patlayp, yerleri ve gkleri sarsarcasna

ufuktan ufua yaylan o atlay ve grleyi, Allah Tel'nn nimet ve rahmetini, azamet vekibriyasn ilan ederek O'nun uluhiyetinin ann tesbih ve tenzih eden bir sestir ki, tesbihinin

altnda yatan mny btn leme haykrr. Ya da iitenlere bu mny hatrlatp telkin eder52.

Kurann bulutlarn ve yamurun oluumundan bahsetme tarz, bir yandan tabiatn canl ve

bir btn olduunu, dier yandan da -asl ve en nemli olarak- Kurann Allah anlayn da

ak ve net olarak ortaya koyduu grlmektedir. Bu anlaya gre Allah bulutlar sevk ediyor,

sonra onlar bir araya getirip st ste yyor. te gryorsun ki bunlarn arasndan yamur

kyor. O gkten, oradaki dalar byklnde bulutlardan dolu indirir de onunla dilediinivurur, dilediini de ondan korur53.

e)Dalar

Kurana gre Allah kinat yaratp, kendi haline brakmamtr. Kinat yaratan O olduu

gibi, yeri yayan; orada salam dalar ykselten, rmaklar aktan; her meyvenin iinde iki e

yaratan; srekli olarak geceyi gndze bryp duran da Odur. Ancak tm bunlarda iyice

dnen kimseler iin, alnacak nice dersler ve ibretler vardr54. Baka bir ayette ise, Orada

hem siz insanlar iin, hem rzkn sizin vermediiniz daha nice yaratklar iin geimlikler

meydana getirdik denilmekte ve hereyin hazinesi ve anahtarnn Onun elinde olduu

belirtilmektedir55. Gkleri direksiz yaratan O olduu gibi, yere (insanlar) sarsmamas iin,

50 13. Rad, 13.

51 13. Rad, 13.

52 Yazr, age, c. 5,131.

53

24. Nr, 43.

54 13. Rad, 3; 15. Hicr, 19.

55 15. Hicr, 20-21.


11/22

11

ar basklar, yani ulu dalar koyan ve orada her trl canly retip yayan; dalarda insan iin

barnaklar yaratan; bizleri scaktan ve souktan koruyacak elbiseler ve savata koruyacak

zrhlar var eden de yine Odur. Tm bunlardan ama ise Allahn zerimizdeki nimetlerini

tamamlamas ve insann Ona teslimiyetle itaat etmesidir56.

Yine bir dier ayette: Yeri de dedik, oraya dengeyi salayacak salam ulu dalaryerletirdik. Orada, gnller, gzler aan her eit bitkiden iftler bitirdik57 denilmekte ve ilave

edilmektedir: Btn bunlar , Allaha ynelecek her kula Yaradann kudretini hatrlatmas,

dersler veren birer basiret nianesi ve ibret numunesi olmas iin yaptk58 Dalarn grevi

yukarda iaret ettiimiz hususlarla da bitmez. Onlar kularla bir olup Davut peygamberle

beraber Allah tesbih ederler: Ey dalar! Ey kular! Onunla beraber tesbih edin, evke gelip

Allahn yceliini terennm edin. dedik59.

evreci bir bak asyla bakldnda, tamamen canl ve btncl bir tabiat anlay ile60kar karyayz. Davud Peygamber tesbihleri srasnda Allah'a balln ve kendinden

gemiliin o kadar ileri bir derecesine ermiti ki, kendisi ile evren arasndaki btn perdeler

ortadan kalkm, z evrenin z ile btnlemi, tesbih nameleri evrenin tesbihleri ile birlemi,

bunun sonucu olarak O'nun tesbih cmlelerini dalar ve kular tekrar eder olmutu. nk O'nun

varl ile evrenin varoluu arasnda bir bakalk, bir engel kalmamt. Bu byledir. Tm

varlklar yce Allah ile ortak bir iliki kurduklar zaman canl trleri arasnda, hatta cansz

varlklar ile canllar arasndaki farkllklar ortadan kalkar, btn varlklar yce Allah'n sunduudolaysz ve tek zde buluur. Bu ortak z, daha nce farkllklarn ve benzemezliklerin perdesi

altnda sakl idi. Fakat yce Allah'a ynelen ortak tesbihlerde bu zn, varlk trleri arasnda

iletiim kurduu, onlar ortak bir melodinin titreimlerinde buluturduu grlr. Bu ylesine

yce bir arnma, saflama ve a dnme derecesindedir ki, insan bu dzeye ancak yce

Allah'n zel ba sayesinde trmanabilir. Yce Allah, bu dzeye ykselttii kullarn maddi

varlk perdesini aradan kaldrr, onu ilhi zne dntrerek tm evrenle btnlemesini salar,

evrendeki herkesle ve her ey ile dolaysz ve engelsiz bir iletiim kurar. te Hz. Davud'un,

Rabb'ini ven, ilhi okuyan yank sesi etrafa dalnca dalar ve kular bu kutsal nameleri

tekrarlyor; evren, zne sinen ve ortaksz yaratcya yneltilen bu vglerin muhteem korosuna

katlyordu.61.

56 16. Nahl, 81-82; 31. Lokmn, 10.

57 50. Kf, 7.

58 50. Kf, 8. Ayrca bkz.: 78. Nebe, 6-7;79. Nzit, 32; 88. Giye, 10-19.

59

34. Sebe, 10-11.

60 Yazr, age, c.6, 353-354.

61 Kutub, age, c. 12, 109-110.


12/22

12

f) Hayvanlar

Kurana yle bir baktmzda, eko sistemin nemli yeleri olan hayvanlara verilen nem

hemen fark edilir. Richard Foltz, Kurann hayvanlara bak asnn dier semavi dinilere gre

daha olumlu ve salkl olduunu belirtir62. Kurann baz surelerinin eitli hayvan adlarn

tad grlmektedir: Bakara (nek), Nahl (Ar), Ankebut (rmcek), Neml (Karnca). Ayrca,Kurann eitli yerlerinde, eitli hayvanlardan bahsedilmektedir. rnein Kpek 17, Maymun

16, Domuz 15, Ylan 14, Koyun13, Deve 12, kz ve nek 11, At 10 , Katr 9, Eek 8, Kurt 7,

Ar (6) Karnca 5, rmcek 4, Sivrisinek, 3 ve Sinek ise 2 defa Kuranda isim olarak

zikredildii grlmektedir.

Kurann hayvanlarla ilgili dikkat ekici bir ifadesi de, hayvanlarn da bizler gibi mmet

olduklarnn ifade edilmesidir. slmi gelenek ve kaynaklarda zel ve nemli bir kavram olan

mmetin hayvanlar iin de kullanlmas gerekten dikkat ekicidir:

Yeryznde yryen hibir hayvan ve iki kanad yla uan hi bir ku yoktur ki,

onlar da sizin gibi birer mmet olmasnlar. Biz Kitabta hi bir eyi eksik

brakmamzdr. Sonra onlar Rablerinin huzuruna toplanacaktr63.

Yazra gre, bu ayet Allah Tel'nn delillerinin gcn anlamak iin, dier hayvanlarn

yaratllarnda ve hayat tarzlarnda insanlarn istifade edecei pek ok srlar bulunduunu

hatrlatmaktr. Bunun anlam ise hayvanlar da tpk insanlar gibi, balangta topraktan

yaratlm, bir hayat tarzna mazhar edilmi, bir nizam altna alnm;

Rzklar, ecelleri biilmi, takdir edilmi zamana kadar yer ier, gdasn alr; sizin gibi birbirine

eitli ekiller iinde bir benzeme ve cinsiyet tar; sizin gibi toplanr, birbirleriyle tanr,

yanar veya kaar, koklar veya dr; sizin gibi birbirinden doar, rer; Sizin gibi bir

asldan kar, oalr, eitlenir. Yaratann kudreti, hkm ve tesiriyle tekden kan bu

eitlenme ve ayrma iinde hepsi sizin gibi bir hayvan hayat yaayan eitli blkler ve farkl

snflardr. Yerde srnenleri, havada uanlar ile, her eit size, bir benzeme ynn iererek,

hepsi sizin denginizdir. Siz de snflarnz ve eitli zelliklerinizle onlarn bir benzerisiniz; hepsi,ilh takdir ve Allah'n tedbiri dairesinde zel nizamlar ve hkmedici kanunlar altna konulmu

korunan haller, kurala bal iler, grnen ve yryen hususlar sizin gibi birer mmet ve

bundan dolay size birer ibret dersidirler. Hepsi asl yaratllar ve varlk nizamlar yle ilh

kudretin birer deliller manzumesi ve hikmet kitabnn yetleridirler. () Btn hayvanlarn

62 Foltz, Richard, they Are Communities Like You: Animals in Islamic Traditionand MuslimCulture, (New York: 2005) baslyor.

63 6. Enam, 38.


13/22

13

byle birer yet olduunu anlamayan ve benzerliklerden sonu karmaya almayanlara ne

kadar yetler indirilse botur.64.

Kuran, ilk muhataplar olan Araplarn en iyi tandklar ve gnlk hayatlarnn ayrlmaz bir

paras olan deveye dikkatle bakmalarn ister: (nsanlar) devenin nasl yaratldna,

bakmazlar m? Arkasndan da, gn nasl ykseltildiine, dalarn nasl dikildiine ve yeryznn tpk bir hal gibi nasl yayldna bakmalar istenir.2 Kurann ilk muhataplar

elbette ki develerini, btn derinlii ile gkleri ve ln lahuti ortamnda ihtiamla ykselen

dalar gryorlard. Ancak Kuran srarla ve sk sk tm tabiata ve iindekilere yeni bir gzle

baklmasn istiyordu. Konumuz olan hayvanlar sz konusu olduunda, bu mbarek varlklarn

sadece faydac bir bak asyla deil, ayn zamanda Yaratcnn varlna iaret eden ve Onu

gsteren iaretler (yet) olarak grlmesini ister. Yine bunlarla olan iliikler sz konusu

olduunda Allah boyutu hibir zaman gz ard edilemez.

Yazr Mminn suresinin 21. ayetini yorumlarken: Sizin iin hayvanlarda da muhakkak

bir ibret vardr. O aata ve baheler de hep birer ibret olduu gibi hayvanlarda ve zellikle en

ok faydalanlan en'm, yani koyun, kei, sr ve deve cinsinde de bir ibret vardr ki, bundan

habersiz olanlar o hayvanlar gibi ve belki daha akndrlar. Size onlarn karnlarndakinden

iiririz. Kan ile gbre arasndan bembeyaz ve tertemiz st kar, iilir; bir kr tabiatla bu nasl

seilir. Sizin iin onlarda birok faydalar da vardr ki, bakp gzetmekartyla faydalanrsnz ve

onlardan yersiniz. Meyvelerinden ve mahsullerinden faydalandn z gibi, kendilerinden de

faydalanr ve etlerinden yersiniz ve onlarn zerine ve gemi zerine yklenir tanrsn z. Yine

en'm iinde sr ve mandaya da yk ektirilir. Fakat gemi gibi zerine yk vurulan develerdir.

Onun iin Arap airleri develere "kara gemileri" demilerdir ki, bizim trenlere kara vapuru

dememiz gibidir. Grlyor ki, yaratltaki bu faydaleyler hatrlatlrken insan yaps olarak

iml edilen gemi hemen aada getirilivermi ve bu ekilde "Sizi ve yapmakta olduklarnz

Allah yaratt."65 yetine gre insann yapteylerin bile Allah'n yarat olduuna dikkat

ekildii gibi, bununla kazan bereketini ykselten ve insan toplumunun terbiye ve kurtuluuna

kaynak olan peygamberlik nimetine kar kfredenlerin ileride gelecek olan kssalarna bir giri

yaplmtr.66

Bugn hayvanlarn yok edilmesi ve nesillerin tkenmesindeki en byk etkenin,

hayvanlarn insana yararlar dnda bir deerleri olmad ve onlarn bir canl makineden baka

64

Yazr, age, c.3, 418.

65 37. Sfft, 96.

66 Yazr, age, c. 5, 521.


14/22

14

bir ey olmadklaryla ilgili faydac gr olduuna iaret etmitik. Ancak Kurani bak as

onlara ok farkl bir konum vermekte ve hayvanlarn da tpk insanlar gibi bir mmet olduklar67

ve Allah tarafndan yaratldklarn aklamaktadr. Bylece hayvanlarn yaratlmasndaki tek

sebep sadece insanlara saladklar fayda ile llemez. Onlar dnyadaki dengenin bir unsuru

olarak yaratlmtr. Bu adan da insandan farkl bir varlk dzeyleri vardr. Hatta insanlar yokiken, hayvanlar vard. Bununla beraber, insan elbette ki hayvanlardan yararlanacaktr. Bu kadar

saysz hayvanlar ve bunlarn tabi olduu kanunlar Allahn yaratmasndaki hikmet, hi

phesiz insan hayatnn srekliliini ve gzelliini salamak, doay yaanabilir, sevilebilir ve

ibret alnabilir bir yaam yeri klmaktr.

Kuran inek ve davarlardan (koyun, kei vb.) bahsederken, ncelikle bunlarn Allah

tarafndan yaratld ve bu nedenle Onun varl ien bir kant olduunu belirtir. Bu nedenle

Hz. Peygamber, kendisinden mucize isteyenlere bir kez daha etraflarndaki leme; gklere veyere bakmalarn, etraflarndaki hayvanlara dikkatle bakmalarn nerir. Yeri bizlere beik yapan,

orada bizler iin yollar ve geitler aan; gkten de bizlere yamur indiren Allah, o su ile trl

trl bitkilerden iftler kardn ancak bu bitkilerden "Hem siz yiyin, hem davarlarnz

otlatn! demektedir68. Bylece, tabiattan faydalanmada hayvanlarn da haklarnn olduu ve

insann bunu grmezden gelemeyecei aka ifade edilmektedir69.

Kuranda bu hususa pek ok yerde dikkat ekmektedir:

(Allah), Gkten yamur indirir.Hem ieceiniz su ondan oluur, hem de hayvanlarnziinde otlattnz ot ve aalar! Dorusu davarlarda da size deliller vardr: Zira size onlarn

karnlarndaki ikembe ile kan arasndan, halis bir st iiriyoruz ki ienlerin boazndan fiyetle

geer70

Allah davarlar da yaratt. Bunlarda sizi souktan koruyan (deri, yn, kl gibi) maddeler

ve birok faydalar vardr. Hem onlarn etlerini ve rnlerini de yersiniz. Onlar akamleyin

allarna getirir, sabahleyin otlaklara gtrrken bambaka bir zevk alrsn z! Bunlar

yklerinizi tarlar; yle uzak diyarlara kadar gtrrler ki, onlar olmakszn, son derece zahmetve meakkat ekmeden varamazdnz oralara.Gerekten, bunlar size made klan Rabbiniz pek

efkatlidir, rahmet ve ihsan boldur71.

67 6. Enam, 38.

68 20. Th, 53-54.

69

16.Nahl, 10.

70 16. Nahl, 66; 23. Mminn, 21.

71 16. Nahl, 57. Ayrca bkz.: 25. Furkn, 48:49; 40. Mmin, 79-80;6. Enam, 142.


15/22

15

Allah, insanlarn nankrlnden ikayet ederken: Ellerimizle yaptm z eserlerden

kendileri iin uysal, evcil hayvanlar yarattk da onlara mlik bulunuyorlar. Onlar emirlerine

made kldk. Onlardan hem binek edinir, hem de yerler, Onlardan iecekler elde ederler, daha

nice menfaatlerinden yararlanrlar. Hal kretmezler mi72? diye yaknr. Aslnda Allahn bu

mbarek hayvanlar insanlara yardmc olarak vermesi karsnda istedii ey ok basittir veherkes yapabilir: Onu hatrlamak ve Ona teekkr etmek gerektii ayette vurgulanmaktadr:

Bunlar bizim hizmetimize veren Allah yceler ycesidir, her trl eksiklikten mnezzehtir. O

ltfetmeseydi biz buna g yetiremezdik. Muhakkak ki biz sonunda Rabbimize dneceiz73.

Yine Hem binmeniz, hem de zinet olsun diye atlar, katrlar, merkepler yaratt. Hem sizin

bilemeyeceiniz daha neler neler yaratacak!74 ifadesi ile atlara dikkat ekilmektedir. Atlar o

kadar asil ve nemli bir varlktr ki Allah bizzat atlar zerine yemin eder: Gazilerin nefes nefese

koan, Koarken trnaklaryla kvlcmlar saan, Sabah erkenden baskn basan, O esnada tozudumana katan, Derken dman kuvvetinin ortasna dalan atlarna yemin ederim ki75.

Kuran, sunduu tarihi bir kesitle bu hayvanlarn bile bizlere Allah hatrlatmas

gerektiini Hz. Sleyman balamnda u ekilde belirtir: Hani bir gn ikindi vakti ona,

durduunda sakin, kotuu zaman ise sratli safkan kou atlar gsterilmiti. Onlarla ilgilenip

Ben Rabbimi hatrlattklar iin gzeleyleri severim. dedi ve onlar gzden kayboluncaya dek

onlar seyredip durdu. Sonra: Onlar tekrar bana getirin! deyip bacaklarn ve boyunlarn

svazlamaya balad76

.Kurnn 27. suresinin ad neml, yani karncalar demektir. Adn ayn surenin 18.

ayetinden geen nemlkelimesinden almaktadr: Derken Karnca vadisine geldiklerinde, onlar

gren bir karnca: Ey karncalar, haydin yuvalarn za girin. Sleyman ve ordular , sizi fark

etmeyerek ezip inemesinler! diye seslendi. Onun sesini iiten Sleyman tebessm ederek: Ya

Rabb! dedi, beni nefsime yle hkim kl ki gerek bana, gerek ebeveynime ihsan ettiin

nimetlere kredeyim, Seni raz edecek gzel ve makbul iler yapabileyim. Bir de ltfedip beni

hay

rl

kullar

n aras

na dhil eyle!

77

.Bu ayette Hz. Sleymann hikyesi anlatlrken karncalarn birbirileriyle ve insanlarla

olan iletiimlerine iaret edilmektedir. Dahas Karnca yuvalar arnn yuvalar gibi ince

hesaplara gre dzenlenir. Orad herkesin grevi bellidir. stn bir akl, stn bir anlay

72 36. Ysn, 71-73.

73 43. Zuhruf, 1213.

74 16. Nahl, 8.

75

100. diyt, 1-5.

76 38. Sd, 32-33.

77 27. Neml, 1819.


16/22

16

verilmesine ramen insanlar ou zaman bu i blmnn bir benzerini yapmaktan aciz kalrlar.

Anlatldna gre, Hz. Sleyman'n kulardan ve cinlerden oluan ordusu ile ilerliyordu.

Bylece karncalar bol olan bir vadiye geliyorlar. Bu yle karncas bol bir vadidir ki, Kur'an

oraya karnca vadisi adn veriyor. Vadiye yaylan karncalarn banda bulunan onlarn

disiplininden ve korunmasndan sorumlu olan bir karnca dier karncalara, zel iletiim vehaberleme yoluyla aralarnda geerli olan dille seslendi. "Ey karncalar yuvalarnza giriniz ki,

Hz. Sleyman ve ordular farknda olmadan sizi inemesinler. Ayaklar altnda ezmesinler.

Hz. Sleyman karncann sylediklerini anlad. Tebessm etti. Syledii szlerin anlamna

sevinip ii ald. Cezay geciktirmeyen byk bir adamn, cezasndan kurtulmaya alan kk

birinin abasna sevindii gibi o da sevindi. Bu szleri aracsz anlad iinde ok huzurluydu.

nk bu Allah'n kendisine verdii bir nimetti. Bu nimet sayesinde insanlara kapal olan,

aralarna engeller konan, dnyalarla iletiim kesiklii nedeniyle bundan yoksundu. Ayrca bir

karncann byle bir anlaya sahip olmas ve dier karncalarn onun szn dinleyip itaat

etmeleri de Hz. Sleyman'n gnln ferahlatmt. Zira bu hayret verici, ilgin bir olayd.

Kuran, birok ayette kulardan da bahsettii grlr. Allahn varl iin Hz. Peygamberden

mucize isteyenlere Kuran hayretle stlerinde kularn saf saf dizilip kanatlarn a p yumarak

dolamalarn hi grmyorlar m? Diye sorar ve ekler Onlar havada Rahmandan baka

tutan yoktur. O elbette hereyi grr78

. Bylece yaban ve ev hayatmzda vazgeilmez bir yeriolan kularn aslnda bizler gibi bir topluluk olduu da ayrca vurgulanr: Hem yerde hareket eden

hi bir canl , kanatlar yla uan hi bir ku tr yoktur ki sizin gibi birer toplum tekil

etmesinler79.

Kutub, bu ayetten hareketle, Kularn, hayvanlarn ve bceklerin kendi aralarnda

anlamalarn salayan zel dilleri ve koruma aralar olduunu ifade eder: Bunlarn birer

canllar topluluu olmalar, yapmlarn dzenleyen, belirlenmi balar bulunmalarn ve kendi

aralarnda anlamalarn salayan aralarn olmasn gerektirmektedir. Bu tr nitelikler ise pek

ok kularn, hayvanlarn ve bceklerin hayatlarnda gzlenebilmektedir. Bu alanlarla ilgilenen

bilginler, kesin ve deimez hkmler olarak deil, tahmin ve varsaym yolu ile hayvanlarn

kendi aralarndaki anlama aralarn ve dillerini anlamak iin aba sarf ediyorlar. Yce Allah'n

Hz. Sleyman'a kudilini retmesine gelince, bu ona mahsus bir zellik olup insanlardan

alageldikleri eylerden farkl mucizev bir yol ile gereklemitir. Yoksa Hz. Sleyman

78 67. Mlk, 19.

79 6. Enam, 38.


17/22

17

bugnk bilginlerin ve uzmanlarn abasna benzer bir alma ile talimin ve gzlem metodunu

kullanarak, kularn ve baka varlklarn dillerini anlamak iin zel bir aba harcam ve alma

yapm deildir80.

Yine Kuran, bir zamanlarn en gl ordularn malup eden bir topluluk olarak da kulardan

bahseder81. Dahas eski Peygamberlerden bahsederken, lem-insan ilikisiyle ilgili nemli ipular da

sunar.

Kuran bir baka vesile ile Allahn lemlerin rabbi olarak dalar ve kular da Hz. Davudun

emrine verdiini belirtmektedir. Bundaki amata Hz. Davudun ili yakarna dalarn ve kularn

elik etmesidir. Burada bir kez daha yaratlan tm varlklarn Alllah and ve Ona ibadet ettii

grlmektedir. Dalar ve kular Davudun emrine verdik. Onunla beraber takdis ve ibadet

ederlerdi. Biz dilediimiz hereyi yapma kudretine sahibiz82

Baka bir yette ise Hz. Davuda verilen bu yetenein Allah tarafndan bir imtiyaz

olduu belirtilerek: Ey dalar! Ey kular! Onunla beraber tesbih edin, evke gelip Allahn

yceliini terennm edin. denildii vurgulanmaktadr. Dier bir ayette ise Biz sabah akam

kendisiyle zikir ve ibadet etmeleri iin dalar , toplu haldeki kular onun hizmetine vermitik.

Her biri onun hengine katlr, beraber zikrederlerdi denilmektedir83.

Araplarn gndelik hayatlarnda en ok hair-neir olduklar hayvann deve olduu

sylenebilir. Bunu klasik Arap iirinde ve kltrnde olduu kadar ada Arap kltrnde

grmek mmkndr. Araplarn byk atas Hz. brahimden bu yana devenin nasl bir neme

sahip olduu u ayette grlebilir:

Biz vaktiyle brhime Beytullahn yerini belirlediimiz zaman: Sakn Bana hi bireyi

ortak koma ve Benim Mbedimi tavaf ederken, kyamda, rkda veya secdede olarak ibadet

edenler iin tertemiz tut! Hem btn insanlar hacca dvet et ki gerek yaya, gerek uzak

yollardan gelen yorgun argn develer zerinde sana gelsinler84.

Devenin Araplar

n hayat

ndaki neminden olsa gerek Kuran daha ilk ayetlerinde Araplar

devenin yaratlna dikkat etmelerini ve ondan Allahn varl iin kantlar grmelerini ister. O

kfirler bakp dnmezler mi: (Mesela) deve nasl yaratlm85?

80 Kutub, age, c. 11, 129-130.

81 105. Fl, 1-3.

82 21. Enbiy, 79. Ayrca bkz.: 34. Sebe, 10; 38. Sd18-19)

83 38. Sd, 18-19.

84 22. Hac, 26-28.85 88. Giye, 17. Devenin ad geen dier baz ayetler iin bkz.: 22. Hacc, 36 37; 26.uar, 157.


18/22

18

g) Yaratlanlar Allahn nsana bir Emanetidir

Daha nce de iaret edildii gibi, Kurann ortaya koyduu evre anlaynn temeli,

insan dhil btn mahlkatn (canl-cansz) Allah tarafndan yaratld esasna dayanr. Gkleri

ve yeri ile tm alemi yaratan Allah, insan da balktan yaratm sonra [insan iin] bir mr

tayin etmitir.86 Bu anlayta insan-tabiat iki ayr ve birbirine yabanc unsur deil, ayn Yaratc

tarafndan yaratlm topluluklar (mmet)dr.87 nsanla tabiat arasndaki farkllk bir derece

farkll olup, insann tabiat ve tabiattaki mahlkat istedii gibi kullanmasn deil, aksine belli

bir sorumluluk duygusuyla ve israf etmeden kullanmasn gerektirir. Allahn hereyi bir lye

gre yaratt88 gz nne alnrsa, bu lye dikkat etme ve onu bozmama grevinin insana

dt grlmektedir.

Kurann, tabiatn yaratlndaki teleolojik, nizaml ve maksatl yapsna sk sk yapt

vurguyu hatrlatan smail R. Farukinin u tespitleri insan-tabiat ilikisini ok gzel

zetlemektedir:Evvela, tabiat insann deil, Allahn mlkdr.kincisi, tabiat nizam onda (belli

kurallar dhilinde) istedii deiiklikleri yapabilen insann emrindedir. Tabiat uysal bir mahiyette

yaratlmtr. ncs, insann tabiattan yararlanmasnda ve onu kullanmasnda ahlaki

davranma zorunluluu vardr. Drdncs, slm, insandan, tabii bilimleri ve tabiatn genel

dzen ve gzelliini oluturan kanunlar aratrmasn ve onlar anlamasn ister.89 Tmbunlardan dolay, gklere, yere ve dalara teklif edilen, fakat onlarn yklenmekten ekindikleri

ve korktuklar emanet insana yklenmitir.90 Dahas, yeryzn insanoluna hizmete hazr,

uysal bir binek gibi klan da Allah; bizlere kendisinin takdir ettii rzklardan yiyip, istifade

etmemizi belirtirken, lmden sonra dirilip Onun huzuruna kacanz da bilin91 diyerek

sorumluluumuzu ve yaptmz her eyin hesabn vereceimizi de ak ve net olarak

belirtmektedir.

Bu adan baklnca, slami Dnya Grnn, Allahn yaratt ve kendi varlnnayetleri olarak bildirdii ekolojik dengeleri, tabiattaki nizam, intizam ve dzeni bozan ve yok

eden bir halifelik anlayn onaylamad grlmektedir. Zira halife demek, vekil demektir.

86 6.Enam, 1-2.876.Enam:38.8854.Kamer: 49.89

Serdar, Ziyaddin.Hilal Doarken, eviri: . Yal

n, (stanbul: nsan Yay

nlar

, 1994) ss. 213-249.9033.Ahzab: 72.91 67.Mlk, 15.


19/22

19

Bunun anlam ise, insann Allahn yeryznden sorumlu tuttuu, yeryznn sorumluluk ve

korunmasn ona brakt tek varlktr. Bu vekil, bu lemi belli bir dzen, denge ve ahenkle

yaratan Zatn emanetine ihanet edemez. Bu dzeni ve ahengi bozduu ve tahrip ettii anda artk

o kt bir vekil olarak anlacaktr.

slm, Allahn nimeti, ltfu ve emaneti olarak grd tabiattan faydalanlmasna izinverir, ama bu faydalanma gereksiz (keyf) kullanm icap ettirmez. Zira slamn temel

retilerinden birisi ahiret inancdr. Buna gre tm insanlar lemlerin Rabbinin byk

huzurunda toplanrlar; iyi-kt hayatlarnn hesabn veririler.nanl ve duyarl Mslman birey,

sadece insanlara deil, btn mahlkata yaptklarndan sorumlu olduunu ve bunlardan dolay

bir gn hesaba ekileceini hibir zaman unutamaz. Kurann u ayeti bu konuda tm

Mslmanlar uyarmaktadr: Kim zerre kadar iyilik yapmsa onu grr. Kim de zerre kadar

ktlk yapmsa onu grr.92

Hz. Peygamber de "Kyamet gn hak sahiplerine haklarnmutlaka eda edeceksiniz. yle ki kab (boynuzsuz) koyun iin, boynuzlu koyundan ksas

alnacak, taa (niye bir baka) ta zerine yklenip kaldndan; adamn adam niye

yaraladndan sorulacak" buyurarak bizleri uyarmtr.93 Ksacas, halife olan insan, teki

alemde emanete kar nasl davrand ve muamele ettiinden hesaba ekilecektir.

Bylece Mslman, dnya nimetlerinden yararlanrken snrsz ve sorumsuz bir tketim

anlayyla hareket edemez. Aksine o, btn hareketlerini ve tketim biimlerini slmn iktisat

ilkesine dayandrmak zorundadr. Dnyadaki kaynaklarn snrl olduunun her gn daha iyianlald; srdrlebilir kalknma ve ekonomi modellerinin tartld bir ortamda, Kurann

her eyi Allahn bizlere bir nimeti ve ltfu olarak sunan anlayn daha iyi vurgulamak

gerektii aktr.

h) sraf gnahtr

Bu adan baklnca, Allahn tm nimetlerini takdir etmek ve onlarn karlnda Allaha

kretmek ahlaki bir sorumluluk olarak ortaya kmaktadr. Kurann israf yasaklamasnnnedeni de bu balamda daha iyi anlalmaktadr. Kuran, Allahn nimetlerini ayet olarak

grmeyen/gremeyen, onlar zerinde derin derin dnp gerekli dersleri karmayan; sonu

olarak da Allaha teekkr yerine, nankrlk eden ve Onun sunduu nimetleri hoyrata kullanan

kimseleri knar. Bu davran ortadan kaldrmaya alr. Kuran bu konunun nemini yle

vurgulamaktadr: Yiyiniz, iiniz ama israf etmeyiniz. Zira Allah israf edenleri sevmez94.

92

99.Zilzal: 7-8.93 Mslim, Birr 60, (2582); Tirmizi, Kyamet 2, (2422).94 7. Arf, 31.


20/22

20

Nimetlerin israf edilmesi, Allahn sevgisinden mahrumiyetle karlanmakta; yaknlarna,

yoksula, yolda kalma hakkn vererek yardm etmek emredilirken, sakn sa p savurma

denilerek savurganlarn eytanlarn kardeleri olduuna dikkat ekilmektedir95.

sraf, sadece doal kaynaklarn bilinsizce tketilmesi deil, ayn zamanda tm bu

nimetlerin yaratcs ve sahibi olan Allaha kar da bir saygszlktr. Bu nedenle slama greyeme-ime helal, ancak israf haramdr. Savurganlk ve ar tketim sadece bizleri deil, gelecek

nesilleri de etkileyecektir. Ayrca phesiz, Biz her eyi bir lye gre yaratmzdr96

buyrulduu gz nne alnrsa, bu lye dikkat etme ve onu bozmama grevinin insana

dt grlmektedir.

Modern evre anlay ve bilincinin en temel ilkelerinden birinin doal kaynaklar israf

etmeme, doal niteliini bozmama, yeniden kullanma, srdrlebilirlik olduu dnlrse,

Kurann etrafmzdaki varlklarla ilgili olarak ayet, nimet, kr ve israf etmemebalamndaki vurgusunun anlam daha iyi anlalmaktadr. Kurann izdii insann davran

modeline bakldnda, etrafndaki varlk lemini, Onun varlnn delili olarak gren; bu

nimetlere kar ahlk bir tutumla teekkr eden ve bu nimetlerin kullanmnda her trl arlk,

keyfilik ve savurganlktan kanan bir insan tipolojisi karmza kmaktadr.

Sonu

Kuran indii toplumun ncelikle kendisi ve lemle ilgili kavrayn kkten

deitirmitir. Tevhid merkezli yeni bir lem ve insan modeli oluturmutur. slamn z ve

temelini ifade eden kavram temel kavram Tevhid, yani Allahn birlii, kavramdr. Allahn

birlii insanln ve tabiatn birliinde de kendini gstermektedir.

Btn kinat Allah tarafndan yaratlmtr. Gkleri gne, ay ve yldzlarla; yeryzn

iekler, aalar, balar, baheler ve eitli hayvan trleriyle ssleyen Allahtr. Yeryznde

sular aktan, gkleri (direksiz) tutan, yamurlar yadran, gece ve gndz arasndaki snr

koruyan yine Allahtr. Kinat btn zenginlii ve canllyla Allahn, yani kinatn

yaratcsnn eseri ve sanatdr. Bitkileri ve hayvanlar ift olarak yaratan ve onlarn oalmasn

salayan da yine Allahtr. Allah daha sonra da insanolunu yaratmtr.

Bizler Allahn yeryzndeki emanetileri ve halifeleriyiz. Tabiatn ve dnyann

efendileri olmadmz gibi, dnya da dilediimiz gibi tasarruf yapacamz veya

95 17. sr, 26-27.

96 54. Kamer, 49.


21/22

21

yapabileceimiz bir malmz deildir. Tabiat, Allah tarafndan yaratlmtr ve Allahndr.

Tabiattaki herey de Allahn varlnn bir ayeti, yani iareti ve belgesidir.

Tabiatn bu kutsal ve manevi boyutuna srarla dikkatimizi ekilirken, bunun arkasndan da

Allah tarafndan yaratldmz ve hesap vermek iin tekrar ona dneceimiz vurgulanr. Bunun

anlam: Btn yaptklarmzdan, yani iyi yaptklarmzdan da kt yaptklarmzdan da sorumluolduumuzdur. Halife olan insan, ahiret gn emanete kar nasl davrand ve muamele

ettiinden hesaba ekilecektir.

Ahiret gn sadece insan-insan ve insan-toplum balamnda hesap verilmeyecektir. nsan-

tabiat balamnda da inanan insanlar eylemlerini ve davranlarnn hesabn verecekleridir.

Ksacas, her samimi Mslman, evremizi ve iindeki tm canllar onlar yaratan ve bizlere

emanet eden Rabbimiz adna sevmek ve korumakla ykmldr. Bu kanuni bir ykmllkten

daha ok sevgi temelli ahlaki bir ykmllktr.

Bu lem tpk Allahn emirlerine boyun een insan gibi onun emirlerine teslim olan, bu

lemdeki hayvanlar ise insan topluluklar gibi bir mmettir. Bu yeni lemde her ey kendisine

mahsus diliyle Allah tesbih eder. Dahas kinat ve iindeki her ey Allahn emirleri

dorultusunda hareket eder. Bu nedenle tabiat kanunlar da Onun iradesinin yerine

getirilmesinden baka bir ey deildir. Byle olunca, Mslmann gznde kinat, Allahn

emri ve fiili sayesinde hareketli, yaayan bir tiyatro sahnesine dnyordu97.

slmn rol, insann nih iyiliini gzeterek gkle yer arasnda bar (selam) ve dengeyitesis etmektir. Gerekliin hiyerarik mahiyeti gznne alndnda, doaldr kibizim ilk ve

son evremiz olanihata edici [el-Muhit] ile selam ire olmamz yakn evremiz ile ahenk

iinde olmamzn n artdr. Biz Allah ile ahenk iinde yaamadka kosmosla ahenk iinde

yaayamayz. nsan, Allahn halifesi olarak kendisine emanet edilen tebasna ancak Allah'n

kendisi zerindeki hkmranln kabul etmek artyla hkmedebilir. O Allaha

bakaldrdnda, mahlkat da ona bakaldracaktr98.

97 Faruki, smail R., Tevhid, Ter.: Dilaver Yardm, nsan Yaynlar, stanbul 1987, 69.98 Chittick ,William C. Allah Hereyi epeevre Kuatr, Karakalem Dergisi, s. 13, 2004,


22/22

Kaynaklar:

Chittick ,William C. Allah hereyi epeevre kuatr Karakalem Dergisi, s. 13, 2004.

Draz, Abdullah,Kurana Giri, ter. Salih Akdemir, (Ankara: kitabiyat, 2000)

es Sabun Muhammed Ali, Saf ve tl Tefasir, (Tefsirlerin z), Ter: S. Gm N. Ylmaz,

(stanbul: Yeni afak, 1995).

Faruki, smail R. Tevhid, ter. Dilaver Yardm), (stanbul: nsan Yaynlar, 1987)

Fern, Richard L. Nature, God, and Humanity: Envisioning Ethics of Nature, (Cambridge:

Cambridge University Press, 2002).

Foltz, Richard, they Are Communities Like You: Animals in Islamic Traditionand Muslim

Culture,(New York: 2005) baslyor.

Foltz, Richard, Worldviews, Religion, and the Environment, (Belmont: Wadsworrth, 2003).

Izutsu, Toshihiko. slam Dncesi zerine Makaleler, ter. Dr. Ramazan Ertrk, (stanbul:

ANKA, 2001).

Izutsu, Toshihiko, Kuranda Allah vensan, ter. Sleyman Ate, (Ankara: Yeni Ufuklar

Neriyat, 1975).

Kutub, Seyyid,Fi Zlalil Kuran (Kurann glgesinde) ter. Hakkengler-Emin Sara-Bekir

Karla, (stanbul: Hikmet yaynlar, 1979). http://www2.ikraislam.com sitesindeki S.

Kutubun tefsiri kullanld ve basl nshas ile karlatrld.

Nasr, Seyyid Hseyin, nsan ve Tabiat, ter.Nabi Avc, (stanbul: aret Yaynlar, 1988).

Serdar, Ziyaddin. Hilal Doarken, eviri: . Yaln, (stanbul: nsan Yaynlar, 1994.

engl, dris,Kuran Kssalar zerine, (zmir: Ik Yaynlar, 1994)Ulutrk, Veli,Kura Kerim Allah Nasl Tantyor?, (zmir: alayan A.., 1985).

Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, Sadeletirenler: . Karaam, E.

Ik, N. Bolelli, A. Ycel, (stanbul: Feza Gazeteceilik A..).

http://www2.ikraislam.com sitesindeki E. Hamdi Yazrn tefsiri kullanld ve basl

nshas ile karlatrld.

Yldrm Suad,Kuran- Hakim ve Aklamal Meali (stanbul: Ik yaynlar, 2002).
http://karakalem.net/?article=928http://www2.ikraislam.com/http://www2.ikraislam.com/http://www2.ikraislam.com/http://www2.ikraislam.com/http://karakalem.net/?article=928

Documents

Kur'an Ve Cevre-Makale