- 1. KABANATA 25 Pagkamartir sa Bagumbayan Marc Zeagal Agam
lecturer
2. FUERZA SANTIAGO 3. HULING 24 HOURS Disyembre 29, 1896 alas 6
ng umaga hanggang Disyembre 30, 1896 alas 6 ng umaga 4. MGA BISITA
NI RIZAL Paring Heswita Josephin Bracken Kapamilya Santiago Matrix
Mga Kaibigan 5. Lihim niyang tinapos ang kanyang Pahimakas
PAHIMAKAS MI ULTIMO ADIOS 6. Bilang Kristiyano at martir na bayani,
maluwag niyang tinaggap ang mamatay para sa kanyang mahal na bayan,
na tinawag na PERLAS NG DAGAT SILANGAN sa kanyang huling tula at
PERLAS NG SILANGAN sa artikulong pinamagatang Kawawang Pilipinas 7.
The HongKong Telegraph Inilathala ang Kawawang Pilipinas noong
Setyembre 24, 1892 8. MGA HULING ORAS NI RIZAL 9. DISYEMBRE 29,
1896 Alas-6 ng Umaga Binasa kay Rizal ni Kapitan Rafael Dominguez,
na inatasan ni Gobernador Heneral Camilo Polavieja 10. Gobernador
Heneral Camilo Polavieja Namamahala sa mga paghahanda sa pagbitay
ng kinondenang preso na babarilin siya sa likod ng iskuwad na
espanyol sa ganap na alas-7 ng umaga sa Bagumbayan 11. BAGUMBAYAN
Bagumbayan (noon), Luneta Park (ngayon) 12. Alas-7 ng Umaga Isang
oras pagkaraang basahin ang sintensiyang kamatayan ay binalik siya
sa kapilya ng preso Mga unang panauhin ay sina Padre Miguel Saderra
Mata at Padre Luis Viza 13. Alas-7:15 ng Umaga Umalis si Rektor
Saderra Masayang ipinaalala ni Rizal kay Padre Viza ang istatwa ng
Sagradong Puso ni Hesus na inukit niya sa Ateneo 14. Alas-8 ng
Umaga Dumating si Padre Antonio Rosell para palitan si Padre Viza
Inanyayahan siya ni Rizal na saluhan siya sa agahan, at kanya
namang pinaunlakan 15. Dumating si Tenyente Luis Taviel de Andrade
pagkatapos ng agahan at pinasalamatan siya ni Rizal para sa kanyang
serbisyo 16. LUIS TAVIEL DE ANDRADE Ang tagapagtanggol ni Rizal 17.
Alas-9 ng Umaga Dumating si Padre Federico Faura Naalala ni Rizal
ang sinabi niya na mapupugutan siya ng ulo dahil sa pagsulat niya
ng Noli Me Tangere 18. Sinabi ni Rizal kay Padre Faura: Padre, Ikaw
ay isang propeta 19. Alas-10 ng Umaga Dinalaw si Rizal nina Padre
Jose Vilaclara (guro ni Rizal sa Ateneo) at Vicente Balaguer
(misyonerong Heswita sa Dapitan na naging kaibigan ni Rizal ng
siyay desterado doon) 20. Santiago Mataix Isang Espanyol na
mamamahayag na kuma-usap kay Rizal para sa pahayagang El Heraldo de
Madrid 21. Alas-12 ng Tanghali 3:30 ng Hapon Naiwang mag-isa si
Rizal sa kanyang selda Nananghalian at naging abala din sa
pagsusulat. Marahil ay sa mga oras na ito ay isinulat ang kanyang
tula ng pamama-alam na itinago sa kanyang alkohol na lutuan 22.
Alkohol na Lutuan Iniregalo ni Paz Pardo de Tavera (asawa ni Juan
Luna) nang minsang dumalaw siya sa Paris noong 1890 23. Isinulat
din niya ang huling liham niya kay Profesor Blumentritt sa wikang
Aleman 24. Propesor Ferdinand Blumentritt: Aking Kapatid:
Pagkatanggap mo sa liham na ito, maaring patay na ako. Bukas ng
alas siyete, babarilin ako; ngunit ako ay inosente sa krimen ng
rebelyon. Mamamatay akong malinis ang aking konsiyensiya. Paalam
aking matalik at pinakamamahal ng kaibigan, at huwag ka sanang
mag-isip ng masama sa akin. Fuerza Santiago, Disyembre 29, 1896.
Jose Rizal Ibati mo ako sa buong pamilya, kay Sra Rosa, Loleng,
Conrado, at Federico. Iiwan ko sa iyo ang isang aklat bilang huling
alaala mula sa akin. 25. Alas-3:30 ng Hapon Bumalik si Padre
Balaguer sa Fuerza Santiago para talakayin ang pagbawi niya sa
ideyang anti-Katoliko sa kanyang mga sulatin at pagsapi sa
Masonerya 26. Alas-4 ng Hapon Dumating ang ina ni Rizal Lumuhod si
Rizal sa harap niya at hinagkan ang mga kamay ng kanyang ina,
humingi siya ng tawad Pumasok sa selda si Trinidad para sunduin ang
ina 27. Habang papalabas sila, ibinigay ni Rizal ang alkohol na
lutuan at ibinulong kay Trinidad sa Ingles: May laman sa loob
Naintindihan ito ni Trinidad dahil tinuruan ito ni Rizal 28. Ang
Laman isang tula ng pamamaalam ni Rizal. Inilabas ni Trinidad ang
huli at pinakadakilang tula ni Rizal. Isang napakahalagang hiyas sa
literaturang Filipino 29. Pumasok sa selda sina Padre Vilaclara at
PadreEstanislao March, sunod ay si Padre Rosell 30. Alas-6 ng Gabi
Tinanggap ni Rizal ang isang bagong panauhin si Don Silvino Lopez
Tuon, ang dekano ng Katedral ng Maynila. Umalis sina Padre Balaguer
at Padre March, at naiwan si Vilaclara kasama sina Rizal at Don
Silvino 31. Alas-8 ng Gabi Ang huling hapunan ni Rizal. Ipaalam
niya kay kapitan Dominguez, na kasama niya, na pinapatawad na niya
ang kanyang mga kaaway, pati na ang mga huwes-militarna
nagsentensiya sa kanya ng kamatayan 32. Alas-9:30 ng Gabi Dinalaw
ni Rizal si Don Gaspar Casteo, ang piskal ng Royal Audiencia de
Manila. Mahusay na may bisita, ibinigay ni Rizal ang pinakamainam
na silya sa kanyang selda. Pagkatapos ng pag-uusap ay napaniwala
ang piskal sa katalinuhan at maginoong karakter ni Rizal. 33.
Alas-10 ng Gabi Ang burador ng pagbawi na ipinadala ng arsobispong
anti-Pilipino na si Bernardino Nozaleda, Isinumite ni Padre
Balaguer kay Rizal para lagdaan, ngunit hindi ito ginawa ng bayani
dahil napakahaba at di niya ito gusto. 34. Ayon sa testimonya ni
Padre Balaguer, ipinakita niya kay Rizal ang mas maikling burador
na inihanda ni Padre Pio Pi, superyor ng mga Heswita sa Pilipinas,
at ito ay nagustuhan ni Rizal. 35. Pagkaraan ng ilang pagbabago,
isinulat ni Rizal ang kanyang retraksiyon, na kung saan itinakwil
niya ang Masonerya at mga relihiyosong ideyang anti-Katoliko. 36.
Ang retraksiyon ni Rizal ay isang kontrobersiyal na dokumento dahil
ang mga iskolar na Rizalista, na kung di Mason ay anti- Katoliko,
ay nagsasabing huwad and dokumento 37. And debateng ito ay wala
namang saysay dahil hindi naman sapat and ebidensiya ng dalawang
panig hinggil sa pinaninindigan nilang paniniwala. Wala ring halaga
ito dahil wala naman itong kaugnayan sa pagiging dakila ni Rizal.
38. Gaya ng isang kasabihan: Sa mga naniniwala, hindi na kailangan
ng patunay; para sa mga di naniniwala, na ang pamantayan ng
paniniwala ay wala sa pag-iisip nila kundi sa kanilang paninindigan
walang magagawang patunay. 39. Kung walang retraksiyon man o wala,
manantili ang katotohanang si Rizala ng pinakadakilang bayaning
Pilipino. Ganito rin saiba pang kontrobersiya, gaya ng kung
magpakasal nga ba si Rizal kay Josephin Bracken bago siya binitay.
40. DISYEMBRE 30, 1896 Alas-3 ng Umaga Nakinig sa misa, nangumpisal
at nangumunyon 41. Alas-5:30 ng Umaga Ang huling agahan sa lupa
Sumulat ng dalawang lihan, ang una ay para sa kanyang pamilya, at
ang pangalawa ay para kay Paciano 42. Dumating si Josephine Bracken
kasama si Josefa. Lumuluhang nagpaalam si Josephine kay Rizal
Niyakap siya ni Rizal sa huling pagkakataon at bago siya umalis,
ibinigay ni Rizal ang huli niyang regalo 43. Imitation of Christ -
Ang huling regalo ni Rizal kay Josephin - Ito ay isang relihiyosong
aklat - Nilagdaan din ito ni Rizal Sa aking mahal at nalulungkot na
asawa, Josephin Disyembre 30, 1896 Jose Rizal 44. Alas-6 ng Umaga
Naghahanda para sa pagmamartsa sa Bagumbayan Sinulatan din ang
kanyangmga mahal na magulang 45. Sa mahal kong ama, Patawarin niyo
ako sa mga pagdurusa ninyo sa aking isinukli sa kalungkutan at mga
sakripisyo para sa aking edukasyon. Hindi ko ito ginusto ni pinili.
Paalam, Ama, Paalam Jose Rizal Sa mahal kong ina, Sra. Dona Teodora
Alonso 6:00 ng umaga ng Disyembre 30, 1896 Jose Rizal 46.
PAGMAMARTSA SA BAGUMBAYAN 47. Alas-6:30 ng Umaga Tumunog ang
trumpeta sa Fuerza Santiago, hudyat na para simulan ang pagmartsa
sa Bagumbayan, kung saan bibitayin si Rizal. 48. Apat na sundalong
may ripleng de bayoneta ang nangunguna sa martsa Nasa likuran nila
si Rizal na payapang naglalakad, nasa gitna siya ng kanyang
tagapagtanggol (Tenyente Luis Taviel de Andrade) at dalang
heswitang pari (Padre March at Padre Vilaclara) 49. Eleganteng
tingnan si Rizal sa suot niyang itim na terno, itim na sumbrero,
itim na sapatos, putting polo, at itim na kurbata. Nakatali ang
kanyang mga braso, mula siko pa-siko, ngunit ang pagkakatali ay di
gaanong mahigpit para maigalaw niya ang kanyang mga braso 50. Sa
mahina na tunog ng tambol, tahimik at dahan-dahan silang nagmartsa
May nag-aabang sa mga kalsada mula sa Fuerza Santiago hanggang
Plaza del Palacio sa harapan ng Katedral ng Maynila. 51. Para bang
ang lahat ay nasa bagumbayan, kung saan may malaking pulutong ng
mga taong nagtipon para masaksihan ang pagkamatay ng isang martir.
Dumaan ang mga nagmamartsa sa makitid na tarangkahan ng postigo,
isa sa mga tarangkahan ng lungsod na may pader, at narating nila
ang Malecon (Bonifacio Drive) na walang katao-tao. 52. Tumingala si
Rizal at sinabi sa isa sa mga pari: Kay gandang umaga, Padre. Anong
payapa ang umagang ito! Naaninag ang Corregidor at mga bundok ng
Cavite! Sa mga umagang tulad nito, namamasyal kami ng aking
kasintahan. 53. Nang marahan nila ang harap ng Ateneo, nakita ni
Rizal ang mga toore ng kolehiyo na nagingibabaw sa mga pader.
Tinanong niya: Iyon po ba ang Ateneo, Padre? Sagot ng pari: Oo 54.
Narating nila ang Bagumbayan. Nagtipon ang mga manonood sa isang
parisukat na lugar na inilaan ng mga sundalo. Pumasok ang mga
nagmamartsa sa lugar na ito. Madamo ang bahaging ito sa pagitan ng
dalawang posteng de-lampara na nasa dalampasigan ng Look ng
Maynila. 55. PAGIGING MARTIR NG ISANG BAYANI 56. Si Rizal, na batid
na di na niya maiiwasan ang kanyang kapalaran, ay nagpaalam, ay
nagpaalam kina Padre march at padre Vilaclara at sa kanyang
magiting na tagapagtanggol, si Tenyente Luis Taviel de Andrade.
Bagaman nakatali ang mga bisig, mahigpit pa rin niyang nahawakan
ang kanilang mga kamay. Binasbasan siya ng isa sa mga pari at
pinahalikan sa kanya ang krusipiho. 57. Yumuko si Rizal at hinagkan
ito. Pagkaraay hinihiling niya sa komandante ng iskuwas na barilin
siya ng nakaharap sa kanila. Hindi pinagbigyan ang kanyang
kahilingan na dahil mahigpit ang utos ng kapitan na barilin si
Rizal ng nakatalikod. 58. Masama man sa loob, tinalikuran ni Rizal
ang mga babaril sa kanya at humarap siya sa dagat. Isang Espanyol
na manggagamot, si Dr. Felipe Ruiz Castillo, ang humiling at damhin
ang pulso ni Rizal. Nagulat si Dr. Castillo dahil normal ang
kanyang pulso, patunay na hindi natatakot si Rizal na mamatay. 59.
Tumunog ang mga tambol. Sa gitna ng pagtatambol, may sumigaw na
Magpaputok, at nag-unahan na sa pagpaputok ang mga baril na ipihit
sa kanan ang kanyang pinagbabaril na katawan, at bumagsak sa lupa
nang nakaharap ang mukha sa sumisikat na araw. 60. Alas-7:30 ng
Umaga Namatay si Rizal sa kasibulan ng kaniyang kahustuhang gulang
edad 35, limang buwan at 11 araw. 61. Inilarawan ni Rizal ang
kanyang pagkamatay sa kanyang pahimakas na tula, ikatlong taludtod:
Mamamatay akong natatanaw Sa likod ng dilim ang bukang liwayway,
Kung kailangan mo ang pulang pangulay, Dugo koy gamitin sa
kapanahunan Nang ang liwanag mo ay lalong kuminang! 62.
Interesanteng malaman na 14 na taon bago siya bitayin, nahulaan na
nni Rizal na mamatay siya sa Disyembre 30. Nooy isa pa lamang
siyang estudyante ng medisina sa Madrid, Espanya. Sinulat niya sa
kanyang talaarawan: 63. Enero 1, 1883 Kamakalawang gabi, iyon ay
Disyembre 30, nagkaroon ako nga nakakatakot na panaginip na muntik
na akong mamatay. Nanaginip ako na, ginagaya ang isang aktor na
naghihingalo sa enteblado, nararamdaman kong bumabagal ang aking
paghinga at mabilis ang aking panghihina. Pagkatapos ay nagdilim
ang aking paningin at nilukob ako ng kadiliman ito ang kamatayan.
64. PAGKARAANG MAMATAY ANG ISANG BAYANING MARTIR 65. Nang patayin
ng punglo mula sa iskuwad na Espanyol si Dr. Rizal, ang mga
Espanyol, mga residente, prayle, tiwaling opisyal ay nagsaya dahil
si Rizal, ang mahigpit nilang kaaway na kampeon sa pakikipaglaban
para sa kasarinlan ng Pilipinas, ay wala na sa wakas. 66. Sa
katunayan, pagkaraan ng pagbitay, sumigawang mga Espanyol na
nanonood, Mabuhay ang Espanya! Kamatayan para sa mga traydor!, at
ang banda militar ay nakisaya rin sa pagkamatay ni Rizal, pinatutog
ang masayang Marcha de Cadiz 67. Kawawang mga Espanyol, walang mga
pananaw! Hindi nila alam ang di nababagong ihip ng hangin ng
kasaysayan. Ang pagkamatay ni Rizal ay naging pundasyon ng isang
bansang nagsasarili. Totoo, pinatay si Rizal ng punglo ng Espanyol,
ngunit hindi nila napatay ang mga ideyang liberal na umusbong sa
utak ni Rizal, na siyang nagwasak sa pamamahala ng mga Espanyol sa
Pilipinas 68. Gaya ng sinabi ni Cecilio Apostol, pinakadakilang
makatang Pilipino sa Espanyol: naway mapayapa sa anino ng
pagkalimot, tagapagligtas ng bansang sinusupil! Sa misteryo ng
libingan, wag lumuha, wag pansinin ang panandaliang tagumpay ng mga
Espanyol! Dahil kung winasak ng isang punglo ang iyong utak,
Pinaguho naman ng iyong ideya ang isang imperyo! 69. Sa kanyang mga
isinulat, na gumising sa nasyonalismong Pilipino at naghawan ng
landas para sa Rebolusyon ng Pilipinas, pinatunayan ni Rizal na mas
mabisa ang panulat kaysa sa espada. Bilang henyo, manunulat, at
martir-politiko, karapat-dapat siyang saluduhan ng kasaysayan
bilang Pambansang Bayani ng Pilipinas 70. Maraming Salamat sa
Pakikinig!!!
