Embed Size (px)
Citation preview
Elementet themelore të sistemit ekonomik socialist
Ekonomiks i Tranzicionit
I njihni këta më poshtë!?
2
Komunizmi - ideologjia
3
} KOMUNIZMI /SOCIALIZMI është koncepti i një shoqërie të lirë pa ndarje dhe shfrytëzim, ku njerëzimi është i liruar nga shtypjet dhe varfëria; } Shoqëria socliliste/komuniste nuk është e ndarë në bazë të
qeverisjes, regjioneve, apo klasave;
} Vizioni i Karl Marx dhe i Vladimir Lenin për një shoqëri pa shtypje; } Kjo shtypje lidhej me forcat e tregut dhe pronën private mbi
mjetet e prodhimit;
} Sistemi socialist – ekonomitë e komanduara – sistem me planifikim qëndror – sistem i tipit Sovjetik – etj.
Komunizmi - ideologjia } Variacione të ndryshme të doktrinës të Karl Marksit në të
cilën është e bazuar socializmi/komunizmi; } Marksizëm-Leninizmi: modifikimet e bëra bazuar në idetë e
Vladimir Leninit; } Forma më e përhapur e komunizmit/socializmit;
} Trockizmi: sipas Leon Trotsky } Maoizmi: sipas Mao Zedong.
} Në shkurt 1945, në Konferencën e Jaltës, Europa u nda në Lindje dhe në Perendim; } Pas ndarjes së sferave të influencës filloj edhe shtrirja masive e
doktrinës komuniste nëpër botë;
4
Amerikanët në Ivo Jima
5
Rusët në Berlin!
6
Vendet socialiste para 1989
7
Vendet socialiste sot
8
Karakteristikat bazë sipas doktrinës komuniste
} Aspektet e përbashkëta të sistemeve ekonomike nën format e ndryshme të socliazmit/komunizmit: 1. Refuzimi i pronësisë private në mjetet e prodhimit, dhe
zëvendësimi i saj me pronën shtetërore apo kolektive mbi mjetet e prodhimit (me disa përjashtime të vogla);
} Doktrina komuniste gjykonte se prona private mbi mjetet e prodhimit prodhonte shfrytëzim dhe pabarazi;
2. Refuzimi i tregut si mekanizëm koordinues, dhe zëvendësimi i vendimmarrjes së pavarur të agjentëve ekonomik me planifikim të centralizuar;
} Planifikimi i kryer nga qendra, ka qenë i obligueshëm, dhe gjithashtu ishte edhe mekanizmi i vetëm koordinues, me një rol në rritje, edhe pse anësor, të institucioneve të tregut.
9
Karakteristikat bazë sipas doktrinës komuniste (vazh.)
10
3. Lenini synonte një ekonomi nacionale si “një fabrikë të vetme”, të menaxhuar vertikalisht;
} Disa propozime kurr nuk u realizuan (edhe pse kishte tentativa) për shkak të karakterit të tyre utopik: 4. Përcaktimi i nivelit të konsumit individual bazuar në “nevoja”; 5. Ekonomia pa mjete monetare (pa para si mjet këmbimi).
Pronësia kolektive mbi mjetet e prodhimit
11
} Në të gjitha shtetet socialiste, përveç Jugosllavisë, u bë ‘socializimi’ i pronës mbi mjetet e prodhimit;
} Pronësia shoqërore; } Në të gjitha vendet socialiste, mjetet e prodhimit ishin në
pronësinë e shtetit: në industri, tregtinë e brendshme, dhe shërbime (transporti, bankat, kompanitë e sigurimit); } Mjetet e prodhimit kaluan në duart e shtetit përmes nacionalizimit;
} Në Jugosllavi, që ishte një përjashtim, u përvetësua koncepti i pronës ‘shoqërore’, si karakteristikë e veçantë e sistemit vetqeverisës; } Mjetet e prodhimit (asetet) nuk i takonin shtetit mirëpo popullit në
tërësi; } Sektori i bujqësisë, në shumicën e vendeve socialiste, u
kolektivizua, dhe u krijuan koperativat;
Pronësia kolektive mbi mjetet e prodhimit (vazh.)
12
} Pronësia tjetër; } Prona private në disa vende socialiste (Poloni dhe Jugosllavi)
ishte e koncentruar kryesisht në sektorin e bujqësisë; } Në vitin 1953 Jugosllavia hoqi dorë në tërësi nga koperativizimi, si
pjesë e procesit të largimit nga influenca Ruse;
} Në sektorët tjerë, prona private verehet edhe në tregtisë me pakicë dhe në artizanate (psh. në Gjermani);
} Ekonomia joformale ishte prezente edhe në sistemin socialist, por ishte më mirë të quhej ‘ekonomi në hije’; } Kishte për bazë korrupsionin dhe vjedhjen e pronës
shtetërore, që shpesh konsiderohej si e askujt; } Ndërlidhja e nomenklaturës me aktivitetet ilegale (psh. me mafian)
Planifikimi qëndror
13
} Shpesh shtetet socialiste njihen edhe si shtete me ekonomi të planifikuar;
} Plani është një teknikë për të përcaktuar hapat që duhet ndërmarrë me qëllim të arritjes së qëllimeve të parashtruara, dhe atë me koherencë dhe efiçiencë maksimale; } Plani faktikisht është mekanizëm koordinues, ndërsa në
ekonominë e tregut këtë funksion e kryen tregu; } Plani i mundësonte regjimit të kontrollonte gjithçka që ndodhte
në fushën e ekonomisë; } Planifikimi përpilohej në bazë të periudhave të cilat i
mbulonte (pesë vjeqar, vjetor, kuartal, mujor); } Më i rëndësishmi ishte ai vjetor;
Planifikimi qëndror (vazh.)
14
} Në planifikim, koncepti më i rëndësishëm ishte ‘bilanci’; } Bilanci ishte një tabelë, e cila identifkonte burimet e ofertës
dhe kërkesën për produktet individuale dhe grupore; } Bilanci, në anën e ofertës, tregon prodhimin e brendshëm
vendor, ndërsa në anën e kërkesës prezentonte shfrytëzimin e brendshëm (produktet e ndërmjetme, konsumin dhe investimet);
} Plani realizohej në njësi fizike, e jo në njësi monetare; } Shumë shpesh plani nuk operacionalizohej në mënyrë
efiçiente; } Jo gjithherë qëllimet arriheshin, përveç në disa sektorë kyq të
ekonomisë; } Fakti që planet nuk realizoheshin në tërësi, tregonte se një pjesë e
madhe e burimeve njerëzore dhe kapitale shkonin dëm.
Modeli ekonomik në vendet komuniste
Ekonomiks i Tranzicionit
Përmbajtja
2
} Konteksti i implementimit të sistemit; } Fazat e implementimit të sistemit; } Ekonomitë socialiste sipas verzionit klasik Stalinist; } Modeli Stalinist: dimensioni politik dhe njerëzor; } Efektet e modelit Stalinist.
Konteksti i implementimit të sistemit } Dështimi i ëndrrës për revolucion mbarëbotëror
(ekonomi globale të centralizuar) ⇒ nevoja për të ndërtuar sistemin socialist në një vend të vetëm;
} Sipas Marksit, revolucioni proletar (pra, i klasës punëtore) duhej të vinte së pari në vendet e zhvilluara industriale;
} Ky vend ishte Rusia post-revolucionare që ballafaqohej me luftën civile dhe izolimin ndërkombëtar;
Konteksti i implementimit të sistemit [1]
4
} Industrializimi i papërfunduar në Rusi;
} Kur rusia filloj transformimin, ajo ishte vetëm në fazën e parë të industrializimit;
} Sipas doktrinës socialiste, klasa punëtore kishte rol qëndror, dhe për një vend si Rusia, e dominuar nga ekonomia buqësore dhe fshatarësia, roli i klasës punëtore ishte jo-i-qëndrueshëm, prandaj edhe Rusia filloj me industrializim të përshpejtuar;
} Kjo binte ndesh me “rolin udhëheqës të fuqisë punëtore industriale” në procesin e transformimit;
Konteksti i implementimit të sistemit [2]
5
} Nevojat ushtarake;
} Për të zhvilluar luftën civile (kryesisht të ‘kuqtë’ ndaj të ‘bardhve’);
} Të ballafaqohej me izolimin ndërkombëtar dhe presionet e fuqive të tjera.
Fazat e implementimit të sistemit } Përpjekja e parë: “komunizmi luftarak” në mes 1918-1921
dështoi (prodhoi skamje, rezistencë masive të fshatarësisë);
} Dështimi në tentativën e parë e detyroi Leninin të ofrontë alternativën e ashtuquajtur Politika e Re Ekonomike (New Economic Policy-NEP);
} Ky hap riktheu disa elemente substancial të ekonomisë së tregut, veçanërisht në sektorin e bujqësisë, industritë e vogla dhe tregti;
Fazat e implementimit të sistemit [1]
7
} Përpjekja e dytë: Industrializimi sipas modelit Stalinist dhe kolektivizimi i bujqësisë; } (Për veçoritë e ketij modeli shih sllajdet në vijim)
} U realizua në fund të viteve ’20, për me një kosto të madhe ekonomike, sociale, dhe njerëzore;
} Pas Luftës së Dytë Botërore ky model u eksportua në pjesën lindore të Europës, dhe pak me vonë edhe ne pjesë ta Azisë (pas revolucioneve Kineze, Koreane, dhe Vietnameze);
Ekonomitë socialiste sipas verzionit klasik Stalinist
} Roli dominues i planifikimit qëndror;
} Targete prodhuese për ndërmarrjet;
} Alokim administrativ i inputeve (përfshirë edhe faktorin njeri)
} Vendimet për investime mirreshin nga qendra (pra të centralizuara);
} Paraja është sekondare në raport me planifikimin qëndror dhe caqet prodhuese;
} Roli i çmimeve, levizjes së kapitalit, dhe kufizimeve buxhetore ishin çështje sekondare për sistemin;
Ekonomitë socialiste sipas verzionit klasik Stalinist [1]
9
} Përcaktimi i çmimeve dhe pagave në mënyrë administrative;
} Monopol shtetëror në tregtinë e jashtme;
} Mungesë të konvertibilitetit të valutës;
} Valutat nacionale nuk kanë mundër të këmbehen me valutat tjera përveç në tregun e zi;
} Norma të shumëfishta të këmbimit valutor;
} Në një sistem të tillë, tregu ndahet në segmente të ndryshme, dhe për secilin nga këto segmente përcaktohen niveli i këmbimit të valutës, fiks apo lëvizës.
Ekonomitë socialiste sipas verzionit klasik Stalinist [2]
10
} Ndërmarrjet ishin të izoluara nga tregjet botërore (gjendje autarkie)
} Industrializimi me forcë në përkrahje të industrisë së rëndë dhe asaj ushtarake;
} Këtë e paguan sektorët e tjerë, veçanërisht bujqësia pasi që kishte lëvizje masive të burimeve nga ky sektor në sektorët e tjerë industrial.
Modeli Stalinist: dimensioni politik dhe njerëzor
} Modeli stalinist mund të funksiononte vetëm nëse udhëhiqej nga totalitarizmi politik, pra:
} Nga hegjemonia e partisë komuniste;
} Kufizimi i lirive politike dhe atyre civile/shoqërore;
} Terrori politik;
} Përgjegjësi të mëdha për ushtrinë, agjencitë e sigurimit, dhe policinë;
} Shfrytëzim masiv i kampeve të punës ( ‘Gulag’ në Rusi)
Modeli Stalinist: dimensioni politik dhe njerëzor [1]
12
} Të gjitha këto masa çuan në konsektuenca tragjike;
} Skamje si rezultat i kolapsit të pronës private në sektorin të bujqësisë;
} Në mes të njëzetave dhe të tridhjetave kjo solli vdekjen e miliona njerzve;
} Rezultatet e sistemit në ekonominë sovjetike janë të debatueshme;
} Ekonomia Ruse bëri progres, pra arriti të industrializohej;
Efektet e modelit Stalinist } Modeli krijoi insentiva perverse mikroekonomike të cilat
buronin nga mekanizmi i planifikimit; } Ndërmarrjet synonin vazhdimisht t’i ulnin targetet/caqet
prodhuese të përcaktuara nga qendra, dhe në të njëjtën kohë të kërkonin sa më tepër inpute t’u alokoheshin për t’i arritur caqet/targetët;
} Ndërmarrjet operonin nën kufizime të “lehta” buxhetore (soft budget constraints) } Sipas Janos Kornai, “lehtësimi” i kufizimeve buxhetore ndodhë atëherë kur ka
të shperputhje në mes të shpenzimeve të një njësie ekonomike (ndërmarrje, apo ekonomie familjare) në raport me të hyrat që gjeneron kjo njësi. “Lehtësimi” ndodhë atëhere kur teprica e shpenzimeve paguhet nga ndonje institucion tjetër, përgjithësisht Qeveria e vendit. Kjo ishte tipike për vendet e bllokut socialist.
Efektet e modelit Stalinist [1]
14
} Kufizimet e “lehta” buxhetore çrregulluan sistemin e insentivave;
} Nën këto kushte, ndërmarrjet nuk synonin profitin apo reduktimin e shpenzimeve, mirëpo synonin arritjen e caqeve/targetave të planifikuar nga qendra dhe të merrnin sa me tepër inpute për të realizuar këto caqe/targete.
} Çmimet e administruara shkaktuan çrregullime në çmime dhe në treg duke shkaktuar mungesa dhe racionalizim të të mirave për konsum dhe inputeve në prodhim; } Janos Kornai i njihte këto ekonomi si “ekonomi të mungesave/
shkurtesave”;
Efektet e modelit Stalinist [2]
15
} Industrializimi i cili synonte zëvendësimin e importeve bëri të pamundur krijimin e ndërmarrjeve/sektorëve konkurues për tregjtet e jashtme } Modeli krijoi çrregullime strukturore jo vetëm në zhvillimin e
disa industrive në raport me te tjerat, mirepo edhe krijimin e një sektori gati në terësi të dominuar nga ndërmarrjet e medha jofleksibile;
} Nominimet e menaxherëve ishin politike që ndikoi në kualitetin e performasës së tyre.
Performanca ekonomike e vendeve socialiste dhe tentativat për reformimin e
sistemit
Ekonomiks i Tranzicionit
Përmbajtja } Dilemat rreth efekteve ekonomike të sistemit soclialist; } Performansa ekonomike - të dhënat/informatat; } Modeli i rritjes ekonomike në vendet socialiste; } Tentativat për reformimin e modelit Stalinist; } Efektete e reformimit të sistemit socialist; } Defektet e “socializmit të tregut”; } Çrregullimet ekonomike të viteve tetëdhjetë; } Implikimet e reformave për periudhën post-komuniste.
2
Dilemat rreth efekteve ekonomike të sistemit soclialist
3
} A mund të konsiderohet performansa e sistemit ekonomik socialist si dështim total?
} A i arsyetoi mjetet/masat (koston e lartë njerëzore dhe materiale) progresi i arritur ekonomik në vendet socialiste?
} A do të mund të arrihej një progres i tillë edhe duke aplikuar ndonjë sistem tjetër ekonomik?
} A është e mundur të vertetohet realisht progresi i arritur ekonomik gjatë periudhës socialiste?
- ? -
Matja e performansës ekonomike
4
} Saktësisht, se çfarë ishin rezultatet e zhvillimit ekonomik në këto vende ishte dhe është e vështirë të vërtetohet;
} Janë disa veçori që duhet specifkuar në këtë kontekst: 1. Disa të dhëna nuk janë publikuar kurrë;
} Të dhënat e lidhura me sektorin e mbrojtjes;
} Disa të dhëna demografike (incidenca e vdekjes dhe sëmundjes së foshnjave);
} Disa të dhënat sociale (krimi, incidentet në vendin e punës, katastrofat natyrore);
} Disa të dhëna ekonomike (nuk kishte të dhëna për nivelet e ndryshme të çmimeve dhe të pagave, përveç atyre mesatare)
} Disa të dhëna financiare;
} Të dhënat mbi tregtinë e jashtme të armatimit;
Matja e performansës ekonomike [1]
5
2. Norma e rritjes ekonomike është ekzagjeruar për shumë arsye (shih tabelën në vijim):
} Së pari, autoritetet ishtin të interesuara të tregonin rritje më të madhe ekonomike;
} Menaxherët e ndërmarrjeve vet i fryenin numrat e autputit dhe të plotësimit të planit, sepse kjo sillte për ta bonuse të majme;
¨ Po të njëjtit, jepnin numra më të vogël për resurset që kishin në dispozicion me qëllim që të furnizoheshin me material apo t’u ofroheshin investime, që do t’u mundësonte të realizonin planin më lehtë;
} Të dhënat nuk ishin të sakta sepse metodologjia e mbledhjes dhe përpunimit të të dhënave ishte e gabueshme.
3. Një problem i veçantë ishin të dhënat në sektorin e bujqësisë;
Matja e performansës ekonomike (të dhënat për rritjen ekonomike të BRSS)[2]
6
Burimi: Easterly, W. dhe Fisher, S. (1994). The Soviet Economic Decline: Historical and Republican Data. NBER Working Paper No. 4735.
Modeli i rritjes ekonomike në vendet socialiste
7
} Strategjia e rritjes ekonomike që u zbatua në BRSS që nga viti 1928, dhe më vonë u përqafua edhe nga vendet e tjera të bllokut lindor rezultoi në definimin e prioriteteve si në vijim:
} Të investimeve mbi konsumin;
} Të industrisë mbi të gjithë sektorët e tjerë të ekonomisë;
} Të industrisë së rëndë mbi vet industrinë;
} Të sektorit prodhues (të të mirave materiale) mbi aktivitetet jo-produktive (shërbimet).
Modeli i rritjes ekonomike në vendet socialiste [1]
8
} Vendeve të Europës socialiste iu imponua modeli Sovjetik i rritjes ekonomike; } Plani i Marshallit iu ofrua edhe vendeve të Europës Lindore dhe
Qëndrore; } Çekosllovakia e pranoi mirëpo më vonë u detyrua të hjekë dorë nga ky
plan;
} Adoptimi i modelit Sovjetik të rritjes ekonomike impononte varësinë e vendeve të bllokut lindor ndaj Rusisë në dy drejtime: 1. Modeli i industrializimit, siç e dimë, kërkonte shfrytëzim intensiv të
lëndëve të para (kryesisht burimeve natyrore) dhe të energjisë; } BRSS ishte vendi i vetëm prej nga këto vende (që nuk ishin të pasura me
burime natyrore) mund të furnizoheshin me këto burime;
2. BRSS u siguroi vendeve të Europës socialiste treg për produktet e tyre;
Modeli i rritjes ekonomike në vendet socialiste [2]
9
} Konsekuencat e modelit të adoptuar ishin të mëdha: } Investimet në sektorin e prodhimit arritën një pjesëmarrje të
madhe në të hyrat kombëtare, duke neglizhuar sektorët e tjerë të ekonomisë;
} Diversifikimi i industrive është vital për zhvillim të qëndrueshëm ekonomik; } Edhe pse në vitet 1970 u bë një riorientim i investimeve (në sektorët
jo-prodhues: shërbime, sektori i shëndetësisë, arsim, etj), në vitin 1985 vetëm 1/5 e fuqisë punëtore e këtyre vendeve ishe e punësuar në këtë sektor;
} Nga investimet më së tepërmi përfitoi industria e rëndë (industritë ekstraktive, çeliku, ndërtimi i makinerisë së rëndë, industria kimike), duke forcuar njëkohësisht lobin e tyre, që përbënin pjesën më të madhe të nomenklaturës shtetërore.
Reformat e sistemit socialist
10
} Duke parë se modeli Sovjetik i zhvillimit nuk po tregohej i suksesshëm vendet filluan me reforma që nga mesi i viteve 1950-ta;
} Rritja ekonomike spas këtij modeli po bëhej shume e shtrenjtë;
} Resurset natyrore po shterreshin (madje edhe në Rusi);
} Modeli Stalinist u ballafaqua me kritikët e vet qysh heret:
} Qe në vitet e njëzeta, Boris Brutskus dhe Ludwig von Mises e kontestuan efiçiencën e sistemit socialist sipas modelit Stalinist;
} Oskar Lange (1937) i doli në krah modelit socialist, mirpëpo jo në formës Staliniste, dhe njëkohësisht propozoi një model më të decentralizuar.
Reformat e sistemit socialist [1]
11
} Tri ishin idetë e kohës për të reformuar sistemin socialist:
1. Racionalizimi i modelit të planifikimit qëndror;
} Ideator: Oskar Lange, Leonid Kantorovich, Victor Novozhilov;
2. Demokratizimi i sistemit të planifikimit qëndror;
} Ideator: Wlodzimierz Brus;
3. Aplikimi i të ashtuquajturit “socializëm i tregut”, apo mekanizmit të tregut pa pronësi private mbi mjetet e prodhimit;
1. Ideator: Pierre-Joseph Proudhon, Oskar Lange, Fred M. Taylor, Jaroslav Vanek, Branko Horvath.
Reformat e sistemit socialist [2]
12
1. Racionalizimi i modelit të planifikimit qëndror dhe i instrumenteve të tij duke shfrytëzuar modelet matematikore dhe çmimet në hije (“shadow prices”);
} Nocioni “çmime në hije” nënkupton vlerën monetare e cila u percaktohet kostove të cilat nuk janë të njohura apo është vështirë të kalkulohen.
} Problemi me këtë çasje qëndron në atë se nuk e merr për bazë mungesën e informacioneve dhe politizimin e vendimeve qeveritare mbi çmimet;
} Andaj, teorikisht ishte e mundur që “çmimet në hije” të reflektonin (identifikonin) mungesat në produkte si dhe caqet e planifikimit, mirëpo në realitet ishtë e veshtirë që diçka e tillë të arrihej.
Reformat e sistemit socialist [3]
13
2. Demokratizimi i sistemit të planifikimit qëndror;
} Ide e viteve shtatëdhjetë;
} Kjo ide ishte në kundërshtim me të dyja, edhe sistemin socialist edhe ekonominë e tregut:
} Sistemi socialist/komunizmi totalitar të cilin e instaloi Stalini nuk mund të ekzistonte mbi bazën e parimeve demokratike;
} Gjithashtu, demokracia nuk mund të ekszistoj pa instrumentet e tregut dhe të pronës private;
Reformat e sistemit socialist [4]
14
} Aplikimi i të ashtuquajturit “socializëm i tregut”, apo mekanizmit të tregut pa pronësi private mbi mjetet e prodhimit;
} Socializmi vet-qeverisës në Jugosllavi;
} Ide të shekujve 18 dhe 19, para Marksit;
} Pas viteve pesëdhjetë idetë e “socializmit të tregut” shërbyen si bazë për reformimin e sistemit në shumë vende të bllokut lindor; } Reformim të thella në Jugosllavi (në të 1950at, 1965, 1972); Hungari
(1964, vazhduan në 1980at); Çekosllovaki (1964-1969);
} Reforma të pjesshme në Poloni (1957-1959, 1972-1974); Bullgari (mes të gjashtëdhjetave); dhe, në BRSS (1964, dhe në kohen e perestrojkës).
Efektet e reformave të ndërmarra gjatë socializmit
15
} Këto reforma nuk dhanë rezultatet e pritura për një numër shkaqesh; 1. Dhënia e prioritetit sektorëve të ri industrial asnjë herë nuk
zvogloi rolin e industrive të rënda; } Grupeve lobiste të industrive të rënda (të përkrahur edhe nga sektori
i industrisë ushtarake, që ishte e ndërlidhur me këta sektorë) arritën t’i mbajnë të fuqishëm sektorët e industrisë së rëndë;
2. Lidhja në mes të inovationeve dhe aplikimit të tyre në industri ishte shumë e dobët;
} Menaxherët në ndërmarrje nuk kishin motivuar të aplikonin teknologjinë e re, dhe preferonin më tepër prodhimin rutinor i cili u bënte të mundur që më lehtë të implementonin planin dhe të përfitonin nga bonuset;
Efektet e reformave të ndërmarra gjatë socializmit [1]
16
3. Konkurueshmëria e produkteve të këtyre vendeve në tregun botëror ishte larg nga ajo e vendeve të perëndimit dhe vendeve rishtas të industrializuara;
} Këto vende eksportuan edhe më tutje produkte të ndërmjetme (tekstil, produkte kimike, të çelikut) dhe produkte për konsum të kualitetit të ultë;
4. Ndërmarrjet në vendet socialiste nuk kishin mundësi të bëheshin pjesë e rrjetave me kompanitë multinacionale Perëndimore, aspekt ky bëri të pamundur transferin e teknologjisë.
Defektet e “socializmit të tregut”
17
} Reformat nuk prodhuan efeketet e dëshiruara sepse ishin një numër defektesh që lidheshin me vet “socializimin e tregut”:
1. Si të mbrohet autonomia ekonomike (në vendimmarrje) e ndërmarrjes “socialiste”?
} Si të sigurohet autonomia e ndërmarrjes në vendimmarrje ndaj ndikimeve të nomenklaturës partiake si dhe ndaj administrates së centralizuar qeveritare;
} Qasja e vetme për të eliminuar këtë problem ishte menaxhimi nga punëtorët (vet-qeverisja në Jugosllavi);
Defektet e “socializmit të tregut” [1]
18
2. Cili ishtë qëllimi përfundimtar i ndërmarrjes “socialiste”: maksimizimi i profitit si në ndërmarrjet private, apo i të hyrave/ardhurave për punëtor (pra, rritja e vlerës së shtuar)?
} Cili do të ishte qëllimi përfundimtar ndikonte në alokimin e fuqisë punëtore dhe kapitalit;
3. Disekuilibriumet/çrregullimet makroekonomike rezultonin nga formimi administrativ i çmimeve dhe politikat e dobëta makroekonomike;
Defektet e “socializmit të tregut” [2]
19
4. Të drejtat pronësore imperfekte (defektet me pronën kolektive pasi që nuk dihej realisht se kush ishte titullari i pronës) kishin:
} Ndikim negativ në vendimet për investime (veçanërisht në horizontin e investimeve);
} Ndikuan negativisht në përgjegjësinë ekonomike; } Çuan në kufizime të “lehta” buxhetore (nocion i diskutuar nga
Kornai); } Prodhoi gjithashtu probleme për largim nga tregu të
ndërmarrjeve jo-efektive dhe që gjeneronin humbje;
Defektet e “socializmit të tregut” [3]
20
5. Kufizimet e pronës private në mjetet e prodhimit dhe në investime të jashtme gjithashtu prodhuan efekte negative:
} Ndikuan në konkurencë të ulët në treg dhe inovacione; } Dhe vetëm me hapje të vogël me botën, dhe atë vetëm në
tregti dhe lëvizje të kapitalit njeri, dhe jo të kapitalit.
Çrregullimet ekonomike të viteve tetëdhjetë
21
} Indikatorë që tregojnë rënien ekonomike Sovjetike:
Burimi: Kurtzweg, L. (1987). Trends in Soviet Gross National Product. Në Gorbachev’s Economic Plans, Joint Economic Committee, Washington DC.
Çrregullimet ekonomike të viteve tetëdhjetë [1]
22
} Të dhënat në tabelën e mësipërme janë për periudhat pesëvjeqare të planifikimit;
} Shihet rënie e sistematike e normës së rritjes së Bruto Produktit Nacional/Kombëtar;
} Ishte e qarte se fuqia punëtore dhe inputet e kapitalit, apo të ashtuquajturat “ faktorët ekstensiv të rritjes ekonomike” ishin në rënie graduale për shkak të shfrytëzimit të fuqisë së mbetur punëtore në revitalizimin e sektorit të bujqësisë; } Pas vdekjes së Stalinint bujqësia filloj të subvencionohej dhe të ringjallet;
} Kjo rënie në “faktorët ekstenziv të rritjes” do të duhet të kompenzohej me rritjen në produktivitet, mirëpo kështu nuk ndodhi; } Të dhënat tregojnë se rritja në nivelin e produktivitetit (“faktorët
kualitativ të rritjes”) ishte margjinale, dhe nga të shtatëdhjetat shënoi rënie.
Çrregullimet ekonomike të viteve tetëdhjetë [1]
23
} Problemet u bënë shumë të theksuara në vitet tetëdhjetë; } Kufizimet e rritjes “ekstensive” ekonomike;
} Sikur u tha më heret, faktori punë dhe kapital ishin shumë të kufizuara, ndërsa rritja e nivelit të produktivitetit ishte e ulët;
} Rënia e çmimeve të naftës që nga viti 1985, dhe që pati ndikim të veçantë në BRSS (shih figurën më poshtë); } Në fillim të shtatëdhjetave çmimet e naftës shënuan rënie si pasojë e
luftërave në Gadishillin Arab;
} Rrritja e çmimeve prej vitit 1978 koincidoi me rritjen e kapaciteteve prodhuese në Rusi (Siberinë perëndimore), dhe i mundësi kështu qëndrueshmëri ekonomike BRSS edhe përkundër rënies së faktorëve ekstensiv të rritjes dhe produktivitetit; } (Shih më lart diskutimin për rëndësinë e diversifikimit të industrive);
} Rënia e çmimeve të naftës pas vitit 1985 e vështirësoi jetën ekonomike të BRSS në masë të madhe.
Çrregullimet ekonomike të viteve tetëdhjetë – lëvizjet në çmimin e naftës ($/barrel) [2]
24
0
5
10
15
20
25
30
35
40
1972
19
73
1974
19
75
1976
19
77
1978
19
79
1980
19
81
1982
19
83
1984
19
85
1986
19
87
1988
19
89
1990
19
91
1992
19
93
1994
19
95
1996
19
97
1998
Çrregullimet ekonomike të viteve tetëdhjetë [3]
25
} Kostot e larta të garës në armatim;
} Vlerësime të ndryshme për shpenzimet e përgjithshme në armatim (deri në 20% të GDP-së);
} Dobësimi politik i regjimeve komuniste;
} Ri rrjedhojë e këtij dobësimi, qeveritë socialiste ishin të detyruara të gjejnë mekanizma të tjerë për të siguruar legjitimitetin përveç forcës dhe terrorit;
} Prandaj, popullit iu ofruan koncesione të ndryshme në sferën sociale;
} Gjatë regjimit të Stalinit nuk ekzistonte sistemi i sigurimit social, dhe më vonë filloj ngadal të aplikohej;
} Humbja e kontrollit ndaj menaxherëve;
} Reforma të pjesshme dhe kaotike në vitet e fundit të komunizmit;
Çrregullimet ekonomike të viteve tetëdhjetë – reformat kaotike të tetëdhjetave në BRSS [4]
26
} Këto reforma njihesh si “Perestrojka” – reformat e Gorbaçovit për restrukturim ekonomik;
} Një nga reformat e kësaj periudhe ishte formimi i i koperativave private (apo kuazi-private), çmimet e të cilave përcaktoheshin nga tregu, apo nuk ishin të administruara; } Një pjesë e konsiderueshme e prodhimit të ndërmarrjeve shtetërore
u shitej këtyre koperativave me çmime të përcaktuara administrativisht, që pastaj rishiteshin me çmime shumë më të larta të tregut;
} Shumë nga këto koperativa ishin në pronë të menaxherëve të ndërmarrjeve shtetërore, apo të afërm të tyre;
} I tërë ky proces njihej si arbitrazhë në çmime (zhveshje nga të ardhurat apo income stripping) që mundësuan krijimin e oligarkëve në Rusi.
Çrregullimet ekonomike të viteve tetëdhjetë – reformat kaotike të tetëdhjetave në BRSS [4]
27
} Një tjetër reformë njëhej si privatizim nga “Nomenklatura” (zhveshje nga asetet apo asset stripping); } Edhe në këtë rast prona kalonte nga ajo shtetërore në
koperativa rishtas të krijuara;
} E gjithë kjo u përcoll me kolaps gati të tërësishëm të disciplinës planifikuese dhe të koordinimit, që krijoi vakum sistematik dhe bëri gati të pamundur menaxhimin e ekonomisë;
} Gjithashtu, disciplina monetare dhe fiskale pësoi kolaps gati të tërësishëm, që shkaktoi krize fiskale, boxhetore, dhe krizë në bilancin e pagesave;
Implikimet e reformave për periudhën post-komuniste
28
} Reformat e pjesshme dhe të ngadalta nuk prodhojnë effekt, sepse “gëlltiten” nga sistemi ekzistent; } Nevoja për “masë kritike” të reformave nëse dëshirohet
suksesi; } Reformat duhet të jenë gjithpërfshirëse, konsekuente, dhe
konsistente; } Kjo ishte një ndër arsyetimet e qasjes rapide të reformimit të
sistemit pas rënies së murit të Berlinit (diskutohen më vonë);
Implikimet e reformave për periudhën post-komuniste [1]
29
} Për sukses të reformave ekonomike gjithashtu duheshih reforma të caktuara politike; } Në vendet si Jugosllavia, Hungaria, etj. ishte evident konflikti në
mes të sigurimit të autonomisë së ndërmarrjes dhe monopolit të partisë komuniste;
} Parti komuniste përpiqej të ndikonte në vendimet e ndërmarjes përmes nominimeve në ndërmarrje dhe menaxhimit të ndërmarrjes;
Implikimet e reformave për periudhën post-komuniste [2]
30
} Në fazën e hershme të reformimit, rëndësi e veçantë duhe t’i jipet liberalizimin e çmimeve, hapjes me botën, dhe ekuilibrit makroekonomik; } Në shumicën e vendeve të bllokut lindor asnjë nga këto masa
nuk ishte aplikuar, duke prodhuar kështu çrregullime në treg; çrregullime në ekuilibrin makroekonomik; inflacion të lartë (si në Jugosllavi); etj.
} Rol qëndror duhet të ketë privatizimi rapid dhe masiv; } Privatizimi rapid dhe masiv ishte parakusht për ndryshimin e
sistemit dhe të logjikës së aktivitetit ekonomik të ndërmarrjeve.
Socializmi dhe kolapsi i tij në vendet e bllokut lindor dhe recesioni
transformues
Ekonomiks i Tranzicionit
Permbajtja
2
} Shkaktarët e rënies së socializimit; } Efektet e rënies së sistemit
Dështimet e socializmit
3
1. Sistemi defektuoz i insentivave/nxitësve/ motivuesve/shtytësve;
} Të gjitha sistemet ekonomike (kapitaliste apo socialiste) kanë nevojë për një system të avancuar të insentivave (të përkrahura nga një sistem i përshtatshëm monitorimi) i cili i baraspeshon interesat e niveleve udhëheqëse (principal) me atë të niveleve më të ulta (agents). Në socializëm ky sistem ishte jofunksional dhe jo i qëndrueshëm.
} Në vendet socialiste sistemi i insentivave ekzistonte mirëpo ishte sistem i dobët me fokus në rritjen e prodhimit (mirëpo jo edhe rritjen e efiçiencës).
Dështimet e socializmit 1
4
} Ndarja byrokratike e fitimeve dobësoi insentivat e firmave. Synimet për barazi çorientuan raportin në mes të përkushtimit në punë dhe të pagave, dhe me këtë zvogloi insentivat e punëtorëve.
} Sistemi prodhoi insentiva të gabuara, si: } Insentivat për të prodhuar produkte me pak kualitet; } Insentiva për të grumbulluar inpute dhe të krijoj inventar; } Insentiva për t’u bërë favore njëri-tjetrit (edhe pse kjo nuk ishte e
ligjshme); } Insentiva për t’i dhënë informata të gabuara Qendrës; } Insentiva për t’u dhënë prioritet çështjeve politike se sa efiçiencës
ekonomike.
Dështimet e socializmit 2
5
2. Mungesa e një mekanizmi të qëndrueshëm të selektimit;
} Në sistemin socialist nuk kishte konkurencë të mirëfillt dhe si rezultat nuk kishte mekanizëm të natyrshëm të selektimit në treg – firmat joefiçente dhe ato që gjeneronin humbje nuk largoheshin nga tregu.
} Si rezultat i numrit të madh të monopoleve shtetërore dhe mungesës së konkurencës, ishte e pamundur të krahasoheshin firmat me nivele të ndryshme të efiçiencës.
} Si rezultat edhe firmat e mira dhe ato të këqija mbetën në treg.
Dështimet e socializmit 3
6
3. Mungesa e inovacioneve dhe insentivave për të inovuar;
} Ekonomitë socialiste nuk mundën të mbajnë nivelin e lartë të rritjes ekonomike si rezultat i mungesës së aktiviteteve inovative; gjithashtu, si rezultat i kësaj edhe standardi i jetesës nuk mund të ngritej.
} Lidhja në mes të inovationeve dhe aplikimit të tyre në industri ishte shumë e dobët; } Menaxherët në ndërmarrje nuk kishin motivuar të aplikonin
teknologjinë e re, dhe preferonin më tepër prodhimin rutinor i cili u bënte të mundur që më lehtë të implementonin planin dhe të mernin bonuse;
} Kjo shkaktoi edhe mbetjen prapa të vendeve socialiste në raport me ato kapitaliste.
Dështimet e socializmit 4
7
4. Problemet me informatat; } Në sistemin e centralizuar socialist volumi i informatave të cilat
do të duhej të procesohej nga qendra (apo zyrat e planifikimit) ishte enorm dhe jashtë mundësive të këtyre institucioneve (Hayek).
} Centralizimi tej mase nënkupton se autoritetet qëndrore nuk mund të kishin informata të mjaftueshme mbi preferencat e konsumatorit dhe mundësitë prodhuese (teknologjinë, etj.).
} Informatat në duart e planifikuesve ishin jo të besueshme.
Dështimet e socializmit 5
8
5. Inefiçienca e madhe; } Inefiçienca teknike: të mirat nuk janë prodhuar me koston më
të ulët; } Reduktimi i shpenzimeve nuk ishte elementi më i rëndësishëm;
} Efiçienca alokative: çmimet nuk e kanë diktuar se cilat të mira të prodhohen. Çfarëdo kombinimi tjetër ishte jooptimal.
} Tepër energji elektrike dhe lëndë e parë është shfytëzuar për të prodhuar një njësi të autputit; } Reduktimi i shpenzimeve nuk ka qenë çështje prioritare;
} Mbipunësimi – tepricë e fuqisë punëtore është shfrytëzuar në aktivitetet sociale, ekonomike, dhe politike; } Prapë, problemi i shpenzimeve paraqitet.
Dështimet e socializmit 6
9
6. Paaftësia për të përmbushur nevojat bazike të popullsisë;
} Mungesa e përgjithshme e produkteve bazike dhe rendet e gjata të pritje shkaktuan pakënaqësi të madhe të popullata.
} Trazirat e kohë pas kohshme dhe revoltat (Hungari, Poloni, Gjermaninë Demokratike, Çekosllovaki, etj.) u manifestuan në pakënaqësi të përgjithshme popullore.
} Mungesa e përfshirjes demokratike të qytetarëve (dominimi nga një partie, privilegjet për elitën politike, korrupsioni)
Dështimet e socializmit 7
10
7. Mungesa e legjitimitetit politik; } Sistemi njëpartiak ishte i paqëndrueshëm, veçanërisht pas
revolucionit në teknologji informative – kur popullsia mund të krahasonte vetën me kualitetin e jetës në vendet e Perëndimit.
} Fuksionimit të sistemit do të mund t’i zgjatej jeta me forcë, mirëpo jo pafundësisht, veçanërisht pasi përkrahja politike për Poloninë dhe Gjermaninë Demokratike u tërhoq nga Bashkimi Sovjetik.
Dështimet e socializmit 8
11
8. Çështja e kombeve dhe animositetet ndëretnike; } Në Bashkimin Sovjetik dhe Jugosllavi (mirëpo edhe në vendet
tjera edhepse në një shkallë më të ulët), ekzistonte mosbesim dhe antipati për disa nacionalitete;
} Konceptimi (apo çrregullimet në konceptimin) se nacionaliteti dominues tërhiqte më tepër resurse se sa i takonin krijonte pakënaqësi. Në të njëjtën kohë, regjionet më të varfëra të vendit konsideronin se po eksploatoheshin nga regjionet më të pasura. Si rezultat, mosbesimi i dyanshëm u rrit.;
Recesioni Transformues - GDP reale në vendet në tranzicion
12
40.0
50.0
60.0
70.0
80.0
90.0
100.0
110.0
120.0
130.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999
Europa Lindore
Shqipëria
Kroacia
Polonia
Sllovenia
Ish BRSS
Recesioni Transformues - Bruto prodhimi industrial në vendet në tranzicion
13
0.0
10.0
20.0
30.0
40.0
50.0
60.0
70.0
80.0
90.0
100.0
110.0
120.0
130.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999
Europa Lindore
Shqipëria
Bosnja
Polonia
Sllovenia
Ish BRSS
Recesioni Transformues - Punësimi i përgjithshëm në vendet në tranzicion
14
0.0
10.0
20.0
30.0
40.0
50.0
60.0
70.0
80.0
90.0
100.0
110.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999
Europa Lindore
Shqipëria
Bosnja
Hungaria
Ish BRSS
Recesioni Transformues - Punësimi në industri në vendet në tranzicion
15
50.0
60.0
70.0
80.0
90.0
100.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999
Europa Lindore
Bullgaria
Sllovenia
Hungaria
Ish BRSS
Recesioni Transformues
16
} Papunësia e regjistruar në vendet në tranzicion
} Çmimet e konsumit në vendet në tranzicion
1990 1991 1992 1993 1994 1998 1999 Europa Lindore 9.6 12.4 14.0 13.6 12.6 14.6 Maqedonia 24.5 26.2 27.7 30.0 41.4 47.0 Kroacia 14.1 17.8 16.6 17.3 18.6 20.8 Republika Çeke 0.7 4.1 2.6 3.5 3.2 7.5 9.4 Polonia 6.5 12.2 14.3 16.4 16.0 10.4 13 Ish BRSS 0.1 0.8 1.1 2.1 3.2 2.7 1.7
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999 Shqipëria 35.5 193.1 85.0 21.5 8.0 12.7 -0.1 Bosnja 594.0 116.2 64218.3 38825.1 553.5 -12.1 -21.2 -0.6 Kroacia 609.5 123.0 663.6 1516.6 97.5 2.0 3.6 4.3 Taxhikistani 5.9 112.9 822.0 2884.8 350.3 628.1 422.4 27.5 Belorusia 4.7 94.1 971.2 1190.9 2219.6 709.3 52.7 293.7
Recesioni Transformues
17
} Bilanci tregtar në vendet në tranzicion (milliardë $)
} Investimet e Jashtme Direkte në vendet në tranzicion (million $)
1989 1990 1991 1994 1995 1998 1999 Europa Lindore 2665 -1675 -4639 -13190 -22250 -40334 -37806 Shqipëria -0.083 -0.150 -0.308 -0.410 -0.448 -0.589 -0.620 Polonia 1724 5627 -0.619 -4326 -6156 -18825 -18522 Sllovenia 0.192 -0.609 -0.257 -0.476 -1.176 -1048 -1409
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1998 1999 Europa Lindore 479 2332 3124 4141 3571 9215 14162 17249 Republika Çeke 132 513 1004 654 869 2562 2720 5108 Hungaria 311 1459 1471 2339 1416 4453 2036 1944 Polonia 10 117 284 580 542 1132 5129 6757 Sllovenia 4 65 111 113 128 176 165 83 Kazakistani 100 473 635 964 1158 950 Shqipëria 20 58 53 70 45 45 Uzbekistani 9 48 73 -24 176 184
Agjenda e tranzicioni në vendet e bllokut ish-socialist
Ekonomiks i Tranzicionit
Agjenda e tranzicioni në vendet e bllokut ish-socialist
} Stabilizimi makroekonomik; } Liberalizimi i brendshëm dhe i jashtëm; } Privatizimi dhe ristruktuiimi i ndërmarrjeve (ligjerata në
vijim); } Reforma institucionale dhe ligjore (ligjerata në vijim); } Ndërtimi i rrjetit të sigurimit shëndetësor mbi parimet e
tregut; } Reforma politike.
Stabilizimi makroekonomik
1. Dimensioni fiskal: } Reduktimi i subvencioneve dhe shpenzimeve qeveritare në
investime; } Reforma sistemin e tatimeve të bazuara në treg sipas parimeve
te tregut; } Krijimi i hapësirës për ndërtimin e rrjetit të sigurimit
shëndetësor mbi parimet e tregut;
} Ndërprerja e aktiviteteve kuazi-fiskale të bankës qëndrore; } Linja kreditore për përkrahje të ndërmarrjeve joefiçiente, etj;
Stabilizimi makroekonomik [1]
4
1. Dimensioni monetar (politika): } Limitimi i rritjes së kreditimit; } Ndryshimi i rolit të bankës qëndrore si mekanizëm aktiv që
kontrollon sasinë e parasë në qarkullim, inflacionit, etj.; } Pavarësi e bankës qëndrore;
} Në soclizëm banka qëndrore luante rolin e një agjensioni për furnizim me para për implementimin e sistemit socialist;
} Aplikim i instrumeneteve të politikës monetare bazuar në mekanizmat e tregut;
} Në disa vende kontroll i përkohshëm i pagave; } Në disa vende të ish-Jugosllavisë filloi kontrolli i përkohshëm i pagave
në mënyrë administrative apo përmes kuazi taksimit; ¨ Kjo u bë edhe me qëllim të frenimit të presionit nga sistemi i pagave në
nivelin e inflacionit.
Liberalizimi i ekonomisë
} Derregullimi i çmimeve dhe eliminimi i subvencioneve; } Unifikimi i normave të këmbimit dhe heqja dorë nga
sistemi shumë nivelësh i normave të këmbimit; } Konvertibilitet i llogarisë rrjedhëse;
} Mundësia për të këmbyer lirshëm (pa barriera) produktet apo shërbimet vendit më ato të huaja, bazuar në normën e përcaktuar të këmbimit të valutës;
} Konvertibilitet i llogarisë së kapitalit; } Mundësia për të këmbyer lirshëm (pa barriera) assetet
financiare të vendit më ato të huaja, bazuar në normën e përcaktuar të këmbimit të valutës;
Liberalizimi i ekonomisë [1]
6
} Ndërmarrësi – derregullim në hyrjen/krijimin e bizneseve të reja në të gjithë sektorët e ekonomisë; } Në socializëm, prona private ishte e limituar;
} Liberalizimi i tregtisë; } Shumë i rëndësishëm për krijimin e konkurencës në ekonomi; } Në fillim ishte unilateral dhe pastaj marrdhenie kontraktuale
me BE, dhe anëtarësim në OBT; } Eliminimi i monobankës, apo sistemit njështresor bankar;
} Banka qëndrore nuk e kishte finksionin vetem emetues, mirepo ishte edhe një bankë e vetme e madhe komerciale;
} Hapja e tregut për banka të tjera komerciale, të huaja dhe vendore;
} Eliminimi i kontrolleve në normat e interesit.
Reforma institucionale dhe ligjore
7
} Zhvillimi institucional ishte në fundament të agjendës makroekonomike dhe asaj mikroekonomike të vendeve;
} Ndërtimi i institucioneve në përkrahje të ekonomisë së tregut dhe krijimi i legjislacionit të orientuar në treg; } Në disa vende ekzistonte (Hungari, Jugosllavi, etj.) por e
fragmentuar; } Rol kryesor i gjyqësorit dhe shërbimit civil të pavarur,
kompetent, dhe të pakorruptuar; } Pas 25 vitesh tranzicion, ky synim në shumë vende të ish
bllokut socialist nuk është realizuar; } Rol kyç në ngritjen institucionale i BE-së dhe procesit të
anëtarësimit në BE;
Rrjeti i sigurimit shëndetësor
} Lëvizja nga subvensionet, përfitimet në të mira, sigurimet në punë dhe sigurime shëndetësore të ndërmarrjeve; } Që shpesh ishin përgjegjësi e vet ndërmarrjev, dhe ndikonin në
performansën e tyre;
} Sistem mirë të targetuar të sigurimit shëndetësor, që synon shtresat që me të vertetë kanë nevojë; } Kjo hasi në rezistencë institucionale dhe politike, dhe mund të
thuhet që edhe pas 25 vitesh pjesa dërmuese e vendeve nuk kanë arritur të krijojnë një sistem të tillë që iu përgjigjet edhe kapaciteteve fiskale të vendit;
Rrjeti i sigurimit shëndetësor [1]
9
} Modeli i ri duhet të përfshinte ofrimi i beneficioneve për të papunët dhe Politikat Aktive të Tregut të Punës (politikat për të përkrahur të papunët); } Edhe në këtë aspekt ka probleme me përshtatshmërinë e atyre që i
merrnin beneficionet e të panunëve dhe me targetimin e politikave aktive të punës;
} Ndërtimi i një sistemi shumështresor të pensionit; } Kjo ishte e nevojshme për rritjen e fleksibilitetit të tregut të punës
dhe të reduktonte pensionimin e parakohshëm; } Edhe kjo mbetet e parealizuar në shumicën e vendeve;
} Sfidat demografike (sistemi pensional dhe kujdesi shëndetësor);
} Heret të gjykohet mbi rezultatet e reformave; } Efekte mikse.
Strategjitë reformuese
10
} Mënyra e reformimit: } Qasja RADIKALE në reforma dhe ajo SEKUANCIALE; } Qasja radikale (reforma gjithpërfshirëse) nënkupton
ndërmarrjen e sa më tepër reformave në kohë sa më të shkurtër;
} Qasja sekuenciale nënkupton reformimin e pjesshëm dhe në faza të sistemit;
} Të dyja këto qasje kishin rreziqet e veta dhe mund të prodhonin rezultate të caktuara;
} Radikale – qasje neoklasiste; sekuenciale – modeli Kinez i reformimit;
} Edhepse, kushtet fillestare ishin faktor vendimtar në suksesin e qasjes së caktuar, prapë reformat gjithëpërfshirëse u treguan më të suksesshme.
Strategjitë reformuese [1]
11
} Qasja radikale përfshin: } Liberalizimin e shpejtë të çmimeve dhe të tregut, paralelisht me
një program të fuqishëm stabilizimi me qëllim të kontrollit mbi nivelin e çmimeve;
} Aplikim i shpejtë i konvertibilitetit të llogarisë rrjedhëse; } Krijimi i mundësive që pa kufizime të bëhen pagesa dhe transfere për
transakcione rrjedhëse ndërkombëtare;
} Hapja e menjëhershme e tregut për hyrje të firmave të reja në treg;
Strategjitë reformuese [2]
12
} Qasja radikale përfshin (vazh.): } Dhe ndërmarrja (ose së paku inicimi) e hapave të tjerë të
rëndësishëm për transformimin në ekonomi të tregut; } Privatizimi i pronës; } Demonopolizimi i industrive; } Reforma e sistemit të tatimeve; } Reforma e sistemit ligjor; } Reforma e sistemit financiar; } Reforma e shërbimit civil; } Reforma e standardeve të kontabilitetit.
Strategjitë reformuese [3]
13
} Mirëpo, disa reforma mund të ndodhin brenda natës, e të tjerat jo; } Shpejt mund të realizohen:
} Liberalizimi i tregut dhe i çmimeve; } Kufizimit e depërtimit të firmave të reja në treg; } Kontrolli i këmbimeve; } Masat stabilizuese të çmimeve;
} Më të ngadalshme: } Privatizimi mund të rea;lizohet relativisht shpejt, mirëpo jo edhe
krijimi i strukturave qeverisjes korporative brenda ndërmarrjeve; } Krijimi i institucioneve për tregun, li të sistemit ligjor merr vite apo
dekada të tëra;
14
???
Shteti/institucionet në periudhën e tranzicionit
Ekonomiks i Tranzicionit
Përmbajtja
} Transformimi i rolit të shtetit/institucioneve në tranzicion; } Reformat në qeveri/institucione në periudhën e
tranzicionit;
Intro 1
} Socializëm: sektor i komplikuar qeveritar i cili shtrihej në pjesën më të madhe të dimensioneve e jetës;
} Në tranzicion: roli i shtetit pëson ndryshime fundamentale; } Funksionet e qeverisë tkurren në masë të madhe dhe
ndryshon natyra e tyre; ¨ Qeveria nuk është më instrumenti kryesor, por është kryesisht mekanizëm
që promovon aktivitetin privat; } Ridefinimi i rolit të shtetit do të thotë:
¨ Shteti kufizon me të madhe prodhimin dhe distribuimin e të mirave; ¨ Shteti ndërpren kontrollin mbi sektorin privat, ndërsa fokusohet në
stabilitetin makroekonomik dhe ofrimin e një shteti ligjor që promovon zhvillimin e sektorit privat dhe të konkurencës;
¨ Shteti nuk ofron garanca për një standard jetësor për të gjithë, mirëpo inkurajon përgjegjësi personale më të madhe sa u përket të ardhurave dhe mirëqenies.
Intro 2
} Edhe në tranzicion shteti luan rol të rëndësishëm; } Tregjet dështojnë ose operojnë në mënyrë joefiçiente në
raste si në vijim; } Të mirat publike si mbrojtja, ligji dhe rendi, dhe mbrojtja e mjedisit të
cilat nuk mund të ofrohen nga sektori privat; } Të mirat me eksternalitete pozitive, apo efekte anësore pozitive
(spillover effect), si shëndetësia dhe edukimi; ¨ Tregjet kanë tendencë të mos plotësojnë kërkesën për këto shërbime;
} Monopolet natyrale, si prodhimi i gazit, rrjeti i transportit lokal, apo shërbime të tjera të cilat në mënyrë më efiçiente ofrohen nga një firmë;
} Disa shërbime nuk mund të shtrihen në të gjitha sferat; ¨ Kompanitë e sigurimit nuk mund të ofrojnë sigurime për largime nga puna,
çrregullimet në shëndet dhe të ngjajshme. Qeveria përmes pensioneve dhe sigurimeve mund të ofrojë dicka të tillë.
Intro 3
} Përveç që tregjet (sektori privat) dështojnë, edhe qeveritë në tranzicion dështojnë; } Intervenimit mund të udhëhiqen nga qëllimet politike; mund
të jenë edhe qëllimet politike; politikat nuk implementohen; etj.
} Reformimi i sektorit qeveritar përfshinë: } Kontrollin e fuqishëm të shpenzimeve qeveritare; } Menaxhmentin më të mirë të buxhetit; } Sistemin efikas të tatimeve; } Decentralizimin fiskal.
Ndryshimi i prioriteteve në shpenzimet qeveritare
} Zhvendosja e prioriteteve; } Qëllimi është të realizohet një strukturë e tillë e
shpenzimeve e cila është konsistente me rolin dhe funksionet e qeverisë në ekonominë e tregut dhe që rezulton në rritjen ekonomike afatgjatë;
} Disa karakteristika: } Subvencionet për firma dhe konsumatorë kanë shënuar
rënie drastike; } Shpenzimet për mbrojtje sociale kanë shënuar rritje të
madhe; } Asistenca sociale dhe benefitet për të papunësuarit;
Ndryshimi i prioriteteve në shpenzimet qeveritare (vazh.)
} Investimet publike shënuan rënie në fillim të tranzicionit; } Ruajtja e nivelit të pagave dhe e shpenzimeve të tjera
rrjedhëse ishin prioritare, pasi që shpenzimet totale do të duhet të shkurtoheshin;
} Përmirësimet në qasjen ndaj investimeve publike ishin të nevojshme; } Vendimet mbi investimet publike duhet të jenë të integruara
në procesin buxhetor, për të siguruar konsistence dhe arritjen e targeteve makroekonomike;
} Investimet publike duhet të depolitizohen; } Që investimet publike të jenë efiçiente dhe efektive atëherë
ato duhet që sistematikisht të filtrohen sipas kritereve ekonomike dhe financiare (psh. analiza cost benefit).
Kontrolli dhe menaxhmenti i buxhetit
} Në tranzicion buxheti është instrument i politikës ekonomike; } Mbajtja e stabilitetit makroekonomik; } Përcaktimi i prioriteteve të shpenzimeve; } Dhe promovimi i shfrytësimit efiçient të resurseve publike;
} Përpilimi dhe realizimi i buxheti është detyrë e ekzekutivit, dhe kjo e fundit i përgjigjet parlamentit.
Përmirësimet në politikën e tatimeve dhe në administratë
} Në fillim të tranzicionit të ardhurat nga tatimet shënuan rënie drastike; } Reformat e orientuara drejt ekonomisë së tregut dhe roli i
zvogluar i qeverisë; } Tkurrja shumë e madhe e sektorit shtetëror të
ndërmarrjeve; } Avancimi i sistemit tatimor kërkoi reformimin e
strukturës dhe llojeve të tatimeve si dhe procesin e mbledhjes së të hyrave; } Detyrë parësore është dizajnimi më i mirë i sistemit tatimor,
që është esencial për të siguruara të ardhura konstante, për të minimizuar çrregullimet potenciale;
} Reformimi i administratës tatimore.
Decentralizimi fiskal
} Decentralizimi fiskal ka për qëllim t’i shërbehet qytetarit në mënyrë më efikase dhe efiçiente; } Qeveritari i ofrohet më tepër qytetarit.
???
Shërbyesit civil shpesh nuk janë të koncentruar në pjesët e duhura të qeverisë…ata nuk i kanë shkathtësitë e nevojshme për t’i kryer detyrat për të cilat janë obliguar…
Për më tepër, pagat në sektorin publik janë të kufizuara…dhe insentivat tjera mungojnë. Performaca ka pak rëndësi për sa i përket pagës dhe promovimit. Në fakt, për këtë lojaliteti personal dhe përcaktimi politik luajnë rol të rëndësishëm…
Nuk është bafasi që administrata publike karakterizohet me moral të ulët, produktivitet të ulët, korrupsion të imët, dhe shpesh edhe me ikjen e stafit në sektorin privat…
World Investment Report 1996, f. 112-113
Privatizimi dhe transformimi i pronës
Ekonomiks i Tranzicionit
Privatizimi – konteksti dhe definimi
2
} Shtylla kryesore e reformave strukturore ishte privatizimi apo transformimin e pronës nga sektori shtetëror/shoqëror në atë privat: } Privatizimi nënkuptonte krijimin e një sektori të fuqishëm
privat; } Privatizimi në raste të caktuara nënkuptonte reformimin e
firmave të vjetra për privatizim të mëtejmë, apo me qëllim të mbajtjes së tyre në pronë të shtetit, mirëpo këto të fundit që do të funksiononin në kushte të konkurencës;
} Transformimi strukturor ishte paraparë të realizohej së bashku me programet stabilizuese dhe me procesin e liberalizimit (shih diskutimin në orën e kaluar);
Privatizimi – definimi
3
} Nga aspekti ligjor, privatizimi mund të definohet si transfer ligjor i të drejtave pronësore nga shteti në sektorin privat; } Në rastin e pronësisë shoqërore???
} Një pjesë e madhe është nacionalizuar së pari e pastaj privatizuar!
} Sektori privat përfshin individët, entitetet ligjore, përfshirë edhe të huajt;
} Privatizimi, në kuptim të gjerë, përfshin të gjitha masat të cilat kontribuojnë në deshtetëzimin e aktivitetit ekonomik; } Përfshirë edhe krijimin e firmave krejtësisht të reja (privatizimi
në Kosovë përmes metodës spin-off);
Qëllimet e privatizimit
4
} Qëllimet politike: } Nënkupton transferimin e pronës nga shteti drejt një strukture
të re të kapitalistëve dhe ndërmarrësve;
} Barazia: } Kthimi i pronës atyre që u është marrë gjatë periudhës së
socializimit; } Dhënia prioritet punëtorëve të firmave të blejnë aksione në
kompanitë e tyre në proces të privatizimit; } Dhënia e aseteve shtetërore qytetarëve;
Qëllimet e privatizimit [1]
5
} Efiçienca: } Efiçienca statike do të përforcohej përmes menaxhmentit më të mirë
të këtyre ndërmarrjeve pas privatizimit; } Efiçienca alokative do të rritet përmes privatizimit vetëm në rastet
kur ekziston një rrethinë e tregut (operuese) me shumë blerës dhe shitës, me barrierat më të vogla për depërtim në treg, dhe shkallë e ultë e mbrojtjes së tregut;
} Financiare: } Në rastet kur realizohet përmes tregjeve të kapitalit mund të
gjenerojë të ardhura për shtetin;
} Stabilizuese; } Me qëllim të tërheqjes së mjeteve të kursyera nga popullata si
rezultat i mungesës së produkteve në treg gjatë periudhës socialiste;
Qëllimet e privatizimit [2]
6
} Qëllimet financiare dhe stabilizuese ishin vetëm iluzion; } Eksperienca ka treguar se jo vetëm që nuk kanë gjeneruar mjete për
shtetin, mirëpo kostoja e privatizimit ishte shume e lartë; } Pagesat për kompanitë konsulente dhe ato të kontabilitetit që bënin
vlerësimin e aseteve të ndërmarrjeve; } Shpenzimet për agjensionet që bënin privatizimin; } Rekapitalizimi apo konsolidimi i borxhit;
} Sa i përket stabilizimit, edhe ajo teprice e kursyer u zhduk si rezultat i nivelit të lartë të inflacionit.
} Përvoja: } Në Poloni dominuan qëllimet e barazisë; } Në Çekosllovaki dominuan qëllimet politike; } Në Rusi dominuan motivet sociale dhe politike;
Nivelet e privatizimit
7
} Privatizimi në shkallë të vogël; } Legjislacioni i krijuar për privatizim të vogël nënkuptonte
transferimin e pronës tek personat privat, kryesisht në shërbime dhe tregti, ndërtimtari, transport; } Zyrtarisht nuk ishte e paraparë për të huaj;
} Privatizimi i ‘madh’; } Ishte i ngadaltë në të gjitha vendet socialiste, pasi që kërkohej
shumë kohë për themelimin e mekanizmave instutucional, pregaditjen e kornizës ligjore, gjetjen e blerësve, monitorimi dhe sekuencimin e procesit të privatizimit, dhe selektimin e ndërmarrjeve që nuk do të privatizohen fare apo që do të privatizohen më vonë; } Sektorët e energjisë, telekomunikimeve, infrastrukturë (portet dhe
hekurudhat), etj.
Mekanizmat institucional të privatizimit
8
} Në të gjitha vendet socialiste, qeveria ishte përgjegjëse për organizimin dhe monitorimin e procesit të privatizimit; } Këshilli i Ministrave ishtë përgjegjës për privatizimet e mëdha
(edhe në Kosovë); } Pjesa tjetër e privatizimit i besohej një agjensioni të caktuar (si
në Kosovë), ministrie, apo ndonjë komiteti; } Nivelit të qeverisjes lokale në raste të caktuara iu besua
privatizimi i ‘vogël’. } Të drejtat mbi pronën në shumë vende iu besuan
agjensionit përgjegjës për privatizimin (si në Kosovë); } Pjesë më e madhe e kompanive u shndërruan në kompani
aksionare, ndërsa pronarë i këtyre aksioneve ishte shteti.
Mekanizmat e privatizimit - restitucioni
9
} Me qëllim të arritjes së qëllimeve për barazi, para fillimit të privatizimit në një numër vendesh u bë restitucioni, pra kthimi i pronës apo kompensimi i pronës së marrë nga shteti gjatë periudhës socialiste; } Implementimi i këtij procesi ishte i vështirë;
} Procesi u politizua; } Duhej të merrej vendim si të bëhej kompenzimi, në të mira, në para të
gatshme, apo vauçer të privatizimit); ¨ Kompenzimi ngriti edhe një çështje të veshtirë, pra të vlerësimit real të
aseteve;
} Ishte vështirë edhe të identifikoheshin pronarët.
Privatizimi dhe ristruktuiimi i ndërmarrjeve
10
} Fillimisht disa vende filluan me korporatizimin e ndërmarrjeve dhe transformimin e tyre në korporata JSC (Joint Stock Companies); } Shih ndërmarrjet në Gjakovë; } Përgjithësisht prodhoi sukses të kufizuar;
} Korporatizimi mund të konsiderohej i suksesshëm vetëm si fazë e ndërmjetme e privatizimit;
} Rol të rëndësishëm në ristrikturimin e ndërmarrjeve kishte eliminimi i përkrahjes nga qendra për ndërmarrjet jo-efiçiente, dhe rritja e konkurencës; } Synimi ishte që ndërmarrjet të stimulohen të ballafaqohen vet me
konkurencën; } Kjo kërkonte ristrukturim të brendshëm të tyre, reduktim të
kostove, ndryshim të profilit të aktivitetit të tyre;
Metodat e privatizimit
11
} Tri metodat kryesore të privatizimit janë: 1. Shitja investitorëve të huaj; 2. Shitja investitorëve vendor; 3. Dhënia pa kompensim, apo privatizimi masiv;
} Në secilin vend në tranzicion, gjithmonë këto metoda janë kombinuar, sipas një sekuence si në vijim: selektimi i ndërmarrjeve për t’u privatizuar; përpjekjet për t’ua shitur ose investitorëve të huaj apo vendas; si rrjedhojë e problemeve me gjetjen e investitoreve, inicimi i privatizimit masiv; shitja e aseteve shtetërore me qillim të kompletimit të procesit të privatizimit.
Metodat e privatizimit [1]
12
} Në një formulim tjetër i shohim qasjet në privatizim të zbërthyera ndryshe (po në esencë njëjtë me ndarjen e mësipërme): } Initial Public Offerings (IPO) – fillimisht shitja e aksioneve iu bë
investitorëve institucional, që pastaj ua shitnin aksionet publikut të gjerë;
} Shitja e aseteve investitorëve strategjik; } Privatizimi përmes vauçerëve (Çeki, etj.); } Blerjet nga menaxhmenti/punëtorët (Poloni, etj.); } Shkëmbimi borxh – ekuitet; } Investime të përbashkëta me investitorët e huaj.
Metodat e privatizimit [2]
13
1. Shitja investitorëve të huaj; } Potenciali i kapitalit të huaj ishte i madh, në sjelljen e
teknologjisë, dijës, menaxhmentit, etj; } Privatizimi nuk mund të realizohej vetëm përmes investitorëve
të huaj; } Kapitali i huaj synon firmat më të mira të cilat edhe ashtu nuk kanë
nevojë të madhe për t’u ristrukturuar;
Metodat e privatizimit [3]
14
2. Shitja investitorëve vendor; } Ishte e ngjajshme me metodën e parë mirëpo synonte
tërhjeqjen e kapitalit vendor në procesin e privatizimit; } Privatizimi i ‘vogël’ zyrtarisht nuk ishte i hapur për të huajt, edhe pse
prezenca e kapitalit të huaj në këtë kategori u vërejt përmes lidhjeve familjare apo lidhjeve tjera të kooperimit;
} Vendet të cilat aplikuan këtë medodë shpejt u ballafaquan me kufizime të kapitalit vendor; } Çekosllovakia ishte e para që inicoi modelin e ‘shpërndarjes së
palimituar’ të aseteve shtetërore.
Metodat e privatizimit [4]
15
3. Skemat e privatizimit masiv u realizuan përmes shpërndarjes së aksioneve popullatës, dhe atë përmes dy varanteve;
i. Shpërndarjes së vauçerëve apo kuponëve, të cilat do të shndërroheshin në aksione në kompanitë aktive;
ii. Shpërndarjes së aksioneve në fonde investuese apo kompani holding të cilat veç kishin aksione në këto ndërmarrje;
Metodat e privatizimit [5]
16
} Përvojat: } Çekosllovaki – metoda i.; } Poloni – metoda ii.; } Pa marrë parasysh afinitetet ndaj ndonjë metode të caktuar,
të gjitha vendet në tranzicion kanë aplikuar ndënjë formë të privatizimit masiv, dhe atë për 3 arsye:
a. Ishte metodë më e shpejtë se qasjet tjera; b. Tingëllonte shumë mirë nga aspekti politik, sepse ishte një dhuratë
e madhe për votuesit; c. Dukej si një hap i pa kthyeshëm drejt ekonomisë së tregut.
Efektet e privatizimit
17
} Të gjitha këto forma të privatizimit kishin avantazhet dhe disavantazhet e tyre;
} Pas 25 vitesh është vërtetuar se IPO dhe shitja e aseteve investitorëve strategjik ishin format më të mira të privatizimit; } Mirëpo në fillim nuk kishte treg të zhvilluar të aksioneve
(bursa) dhe investitorët e interesuar ishin të paktë; } Andaj vendet zgjodhën format e tjera më pak të preferuara si
privatizimin përmes vauçerëve dhe blerjet nga menaxhmenti/punëtorët, sepse ishin të vetëdijshme së më mirë ishin të privatizoheshin ndërmarrjet se sa të mbetnin në duart e shtetit.
Efektet e privatizimit [1]
18
} Hulumtimet empirike në lidhje me privatizimin në vendet në tranzicion kanë dhënë përfundimet si në vijim (shih Havrylyshyn & McGettigan, 1999): } Ndërmarrjet e privatizuara përgjithsisht kanë performuar më
mirë se ato shtetërore; } Firmat de novo kanë performansën më të mire, duke u pasuar
nga firmat e privatizuara nga jashtë, ndërsa firmat e privatizuara nga brenda (nga menaxhmenti apo punëtorët e kompanisë), janë performuesit më të dobët;
19
???
Agjenda e tranzicioni në vendet e bllokut ish-socialist
Ekonomiks i Tranzicionit
Strategjitë reformuese
2
} Mënyra e reformimit: } Qasja RADIKALE në reforma dhe ajo SEKUANCIALE; } Qasja radikale (reforma gjithpërfshirëse) nënkupton
ndërmarrjen e sa më tepër reformave në kohë sa më të shkurtër;
} Qasja sekuenciale nënkupton reformimin e pjesshëm dhe në faza të sistemit;
} Të dyja këto qasje kishin rreziqet e veta dhe mund të prodhonin rezultate të caktuara;
} Radikale – qasje neoklasiste; sekuenciale – modeli Kinez i reformimit;
} Edhepse, kushtet fillestare ishin faktor vendimtar në suksesin e qasjes së caktuar, prapë reformat gjithëpërfshirëse u treguan më të suksesshme.
Strategjitë reformuese [1]
3
} Qasja radikale përfshin: } Liberalizimin e shpejtë të çmimeve dhe të tregut, paralelisht me
një program të fuqishëm stabilizimi me qëllim të kontrollit mbi nivelin e çmimeve;
} Aplikim i shpejtë i konvertibilitetit të llogarisë rrjedhëse; } Krijimi i mundësive që pa kufizime të bëhen pagesa dhe transfere për
transakcione rrjedhëse ndërkombëtare;
} Hapja e menjëhershme e tregut për hyrje të firmave të reja në treg;
Strategjitë reformuese [2]
4
} Qasja radikale përfshin (vazh.): } Dhe ndërmarrja (ose së paku inicimi) e hapave të tjerë të
rëndësishëm për transformimin në ekonomi të tregut; } Privatizimi i pronës; } Demonopolizimi i industrive; } Reforma e sistemit të tatimeve; } Reforma e sistemit ligjor; } Reforma e sistemit financiar; } Reforma e shërbimit civil; } Reforma e standardeve të kontabilitetit.
Strategjitë reformuese [3]
5
} Mirëpo, disa reforma mund të ndodhin brenda natës, e të tjerat jo; } Shpejt mund të realizohen:
} Liberalizimi i tregut dhe i çmimeve; } Kufizimit e depërtimit të firmave të reja në treg; } Kontrolli i këmbimeve; } Masat stabilizuese të çmimeve;
} Më të ngadalshme: } Privatizimi mund të rea;lizohet relativisht shpejt, mirëpo jo edhe
krijimi i strukturave qeverisjes korporative brenda ndërmarrjeve; } Krijimi i institucioneve për tregun, li të sistemit ligjor merr vite apo
dekada të tëra;
6
???
