M A N I R I Z A M

vremenske odrednice manirizma (1520-1590)

1520. godina = Rafaelova smrt koja se doživljava kao kraj renesanse

Iako je bio jedan od glavnih protagonista visoke renesanse, smrt tako važnog čoveka ne može biti događaj koji okončava jedan pravac ili započinje drugi. Čak i u umetnosti samog Rafaela možemo uočiti tendencije koje ukazuju na promene u stilu i začetak manirizma što će reći da je manirizam nastao koju godinu pre Rafaelove smrti, ali, radi lakšeg snalaženja, u nauci se 1520. godina uzima za simbolični početak ovog stilskog pravca

1590. godina = dolazak Karavađa i Karačija u Rim, umetnika koji su počeli sa novim umetničkim pravcem

čak i nakon ovog simboličkog događaja, dugo umetnici rade u manirističkom stilu, u nekim evropskim zemljama i decenijama

manirizam kao degradacija

manirizam je vrlo dugo bio veoma negativno ocenjivan i posmatran kao produžetak renesanse, a ne kao nezavisan umetnički pravac (iako je ovo gledište često, može se reći da nije ispravno i da nije zastupljeno u modernoj istoriji umetnosti)

Stari Grci i stari Rimljani su evropskoj civilizaciji prosledili, kao zaveštanje, koncept o razvoju umetnosti po kom se umetnost razvija do jednog trenutka, trenutka kada dosegne svoj vrhunac, a, nakon toga, pad i degradacija su neminovni. Renesansna evropska umetnost prihvata ovaj koncept i, u skladu sa njime, period srednjeg veka doživljava se kao period degradacije, a ponovni početak uspona kreće od Čimabua, preko Đota, do Mikelanđela i Rafaela.

Ovaj način razmišljanja je kodifikovao sam Vazari u svom delu, ali je u modernoj istoriji umetnosti apsolutno prevaziđen. Iako je Vazari apsolutni predstavnik manirizma i u slikarstvu i u arhitekturi, sam sebe i svoju generaciju doživljava kao pad (što je posledica zaveštanja renesansne teorije umetnosti kasnijim generacijama).

Tako da je dugo manirizam posmatran kao mračno doba i nužan pad u umetnosti nakon što je dostignut klimaks kvaliteta u visokoj renesansi, a početak obnove bi stigao sa dolaskom Karačija i Karavađa. Međutim, to će se promeniti u 20. veku

promene u poimanju manirizma

Doživljavanje manirizma kao završnog, dekadentnog perioda renesanse će se završiti 20ih godina 20. veka zahvaljujući Maksu Dvoržaku i bečkoj školi uopšte (jedan od pripadnika bečke škole bio je i Panofski). Manirizam ima puno da zahvali toj školi koja gleda slobodnije i otvorenije na umetnost prošlih epoha.Sama umetnost nikada nije završena. Stalno se tumači i svaka generacija u nju unosi ponešto svoje.

U ovom periodu (20e godine 20. veka) dolazi do pojave ekspresionizma u Nemačkoj i insistiranju na unutrašnjoj viziji, i, u skladu sa time, manirističko nasleđe i manirizam se doživljavaju na jedan potpuno novi način. Prenaglašava se antiklasičnost ovog stila i potencira se namerno raskidanje sa svim aspektima renesansne umetnosti. Međutim, to je greška uslovljena ondašnjim kontekstom!

Nakon Drugog svetskog rata se situacija menja i manirizam se doživljava kao epoha koja proističe iz Mikelanđela, Leonarda i Rafaela, ali se odriče nekih starih koncepata i nalazi svoje puteve. Dakle, manirizam postaje neklasični period, a ne antiklasični period!

Dvoržak i El Greco

predavanja Dvoržaka u okviru manirizma ticala su se umetnika El Greca (knjiga: O El Grecu i manirizmu, Maks Dvoržak, 1924)

El Greco je umetnik poreklom sa Krita (Krit je pripadao Veneciji) gde je postojao suživot Zapada i Istoka, koji se ogledao, naravno, i u umetnosti. Što se tiče njegove konfesije, vlada nedoumica – neki smatraju da je rođen kao pravoslavac, neki da je rođen kao katolik. Kao mlad odlazi u Italiju (Rim i Venecija) gde na njega utiču Mikelanđelo i Ticijan, a čitav svoj život, nakon toga, provodi u Španiji, veran i odan katoličkoj crkvi. Tu je sačuvana njegova biblioteka koja je vrlo značajna za tumačenje njegovih dela. Definitivno najznačajniji predstavnik španske umetnosti 16. veka, posebno vezan za Toledo.

El Greco, Elekspolio (Skidanje sa Krsta)

čuva se u katedrali u Toledu

Dvoržak je prepoznao kao namerno odstupanje od racionalnog i naturalnog. Jasni su iskazi naglašenih emocija i produhovljenosti u formama lica sto Dvoržak ističe kao posebnu karakteristiku manirizma.

primamaniera = prvi manirizam

Rani period manirizma, izražena neklasičnost

Roso, Mojsije brani Jotrove kćeri

boje su nedeskriptivne (renesansne boje su uglavnom boje prirode ili bar nekakve idealizovane prirode), prostor je namerno skučeniji, prisutan je jasni intelektualni otklon od onoga što je uspostavljeno u renesansi i što je tražilo prostor da figura diše (na primer, kao u Atinskoj školi Rafaela Santija)

Parmiđanino, Madonna dal collo lungo

jači dijalog sa onim ostvarenim u prethodnoj epohi

graciamaniera = srednji period manirizma

Parmiđanino, Autoportret u konveksnom ogledalu

1524. godine Parmiđanino stiže u Rim

iako su prisutne namerne distorzije, ovaj portret označava nešto graciozno i lepo (što nas ne čudi znajući da su se svi divili umetnikovoj lepoti)

Parmiđanino = angelo duomo

Đan Bolonja, Otmica Sabinjanki

Figura serpentinata, karakteristična za manirizam, jeste figura koja distorzijom proširuje ograničenja ljudskog tela. Hronološki sledi slobodnostojeće figure Mikelanđelove poput Davida ili Pobede. Vrhunac slobodnotekuće forme i vrhunac manirizma.

Đan Bolonja je dao 3 verzije za tumačenje ove skulptoralne grupe. Pored Otmice Sabinjanki, bile su u opticaju i Otmica Persefone i Otmica Helene.

rađena za Firencu i Medičijeve, za Lođu D’Lanci pored Palaco di Sinjoria (visina oko 4m)

vreme elitne intelektualne kulture

zastupljena vrsta intelektualnosti zasnovana na ukupnoj filozofskoj tradiciji. pomeranje ka intelektualnoj kompleksnosti i formirnjea elitne kulture i umetnosti koja se ne okreće širokom broju publike.

muzika = vreme prvih polifonijskih madrigala, dosadašnje acapella pevanje veoma usložnjeno. Isto važi i za liturgijuknjiževnost = javlja se forma epa. Knjiga koja najviše ilustruje ovu ephu jeste Besni Orlando (Orlando Furioso), 1532; dvorska tema, knjiga prevođena na srpskipozorište = isto period usložnjavanja u smislu scenografije i dramaturgije. Intermecco, forma u muzici i pozorištu koja je uvek postojala kao vrsta prekida nečega, sada postaje raskošna vizuelna i muzička forma za sebe, sa raskošnom scenografijom, pri čemu formira jedan efemerni spektakl!fontane = urbane forme koje iskazuju moć vode i onoga što izliva vodu; hortikultura

teorijska uporišta manirizma

važno teorijsko uporište manirizma jeste da manirizam teži predstavljanju intelektualne slike (konćeto) što je opozicija Aristotelovskog načina saznanja (važan mimesis i čulna spoznaja, a proces saznanja ide ka selekciji promišljanju i biranja najlepšeg)

U manirizmu se insistira na tome da se odreknu računice i da se posvete konćetu. Prisutan je namerni odlazak u pravcu ideje, ideje protiv prirode. IDEA VS NATURA. ideje nezavisne u metafizičkoj stvarnosti, a do njih se ne dolazi selekcijom, već su one nezavisni entiteti koji dolaze do nas.Uspostavljanje platonističke ideje gde je ideja svesna emancipacija idejne realnosti = zamka koja nas može zavarati da očekujemo apsolutno nefiguralnu umetnost, ali je ona daleko od apstrakcije, niti teži tome. Ideja je da se predstavi to nešto što okružuje umetnost u smislu njenog konceptualnog promišljanja

Dva bitna teorijska traktata, oba nastala 80ih godina 16. veka, u vreme kada se već očekivala promena i kada je bilo prisutno gašenje stila manirista, ali ova dela ipak sumiraju manirističku estetiku. Cukari i Lomaco su autori koji su jezgro neoplatonističke filozofije i estetike preveli i uveli u teoriju umetnosti.

Arčimboldo, Vertumnus (bog ciklusa, prirode i obnove)

maniriste, i posebno Arčimbolda, doživeli su kao apsolutnu slobodu, što nije tako, već su to Dali i nadrealisti izvukli iz manirizma u kontekstu koji je njima odgovarao

1. Federico Cukari – Ideja slikara, skulptora i arhitekte (L’ idea de pittori,sculptori ed architetti)

Ovde se govori o spoljašnjem crtežu (disegno esterno) i unutrašnjem crtežu (disegno interno). Disegno interno jeste mentalna slika, ideja u umetnikovom umu data od Boga (vid spiritualne ili antičke forme). On ga u potpunosti prezire i posvećuje se spoljašnjem crtežu koji nastaje u nekoj formi tj. on je eksternizacija unutrašnjeg crteža.

2. Paolo Lomaco – Ideja hrama umetnosti (Idea del tempio della pittura)

Ovde možemo naći prevođenje Fićinovih ideja (koji nije pisao o umetnosti, već o lepoti) u teoriju umetnosti. Govori se o tome šta je, zapravo, proizvelo manirizam i da, ako ga je nešto vodilo i uobličilo, to je definitivno bila filozofija neoplatonizma.

protestantizam i Velika Šizma

Bilo je raznih odgovora na pitanja šta je proizvelo ovakve forme. U tom smislu, nije dovoljno umetnost doživljavati samo kao otisak realnosti i tumačiti iz perspektive Hauzerove socijalne teorije umetnosti.

Jedan događaj ovog perioda je posebno uticao na kulturu. Protestantizam i Nova Šizma su jedan od faktora duhovne krize koja je nužno ostavila traga na ljudske živote, i mentalno i duhovno. Ovi događaji su uticali i na umetnost, naravno. Kao jedan od primera za to jeste Sacco di Romma = pustošenje i pljačka Rima iz 1527. godine. Ovaj napad na Rim je bio duži i brutalniji i strašniji od varvarskih i vizigotskih napada.

Klue, Fransoa I

Naime, ovo je vreme stvaranja prvih apsolutističkih drzava. Tadašnji papa Kliment 7 je sklopio primirje sa francuskim kraljem Fransoom 1.

Zbog glavnog uzroka razdora tj. protestantizma, naročiti bes je usmeren na mošti i crkve. Stradale su tada Rafaelove Stance, a Sikstinska kapela se očuvala igrom slučaja, jer je jedan ubijeni luteranski poručnik bio tu izložen.Naravno, nijedna nesreća ne ide sama. Stigle su i kuga i glad koji su dodatno pogoršali situaciju.Na nivou umetnosti, ovo donosi nampuštanje Rima od strane mnogih umetnika što stvara disperziju po Italiji i Evropi.

dvorska kultura

Protestantizam i Velika Šizma su važni, ali snažniji faktor za oblikovanje umetnosti je stvaranje dvorske kulture i ponašanja u skladu sa njom, na velikim evropskim dvorovima I dvorovima Italije u 16. veku.

Ticijan, Karlo V

Međutim, Karlo 5, kralj Svetog Rimskog Carstva nemačkih naroda, nekad katolički vladar, odvojio se protestantizmom i stvorila se situacija gde on vlada i katolicima i protestantima. Besan na Rim i na papu, stiže do Rima i uništava ga.

Rafael, portret Baldizare Kastiljonea

Razvija se posebna individualnost = dvoranin. U tom duhu, Baldazare Kastiljone piše knjigu Dvoranin u kojoj najčistije prikazuje mentalitet epohe. Sumira nešto što postoji odavno kao ideja kultuvisanog i lakog ponašanja koja je već, sama po sebi, vrsta umetnosti. Pandan ovome u slikarskoj sferi, predstavlja njegov portret Rafaela Santija.

Sama reč maniera se spominjala još ranije, u 12. veku, u okviru dvora, najviše francuskog. Ona je bila zastupljena u literaturi ponašanja (ali ne u banalnom smislu bontona) i govorila je o ukupnoj bihevioralnoj tehnici, ophođenju i izgledu, ali ne u vidu spoljašnjeg otklona, vec dublje. Opisuje se individualnost koja na jednostavan način oblikuje svoju ukupnu osobenost. Moderni ekvivalent ove reči bi bio stil.

gracia divina – dato od Boga, ali se mora kultivisati.

Dolazi do sinhroniziteta socijalnih i estetskih trendova. Gracia željena kao socijalni atribut u socijalnom polju predstavlja bihevioralne tehnike ponašanja i želja. Ti atributi socijalnih individualnosti vremenom su se pretočili u estetske kvalitete tj. vizuelnu kulturu.

Artificioso u manirizmu

artificijalno = vestački (jedna od vrlina umetnosti ovog doba, nešto što nema prirodu kao apsolutni normativ)

Sve što je do sada renesansa želela, već je kvalitet 16. veka, kvalitet namernog! Sam pojam maniera se koristi u literaturi 16. veka, ali nazivanje epohe tako je poznije (tek krajem 18. veka) kada francuski kralj Luj naziva ovu epohu manirizmom i obeležava je kao izvestačeno reprodukovanje Rafaela i Mikelandjela. Dakle, već ubačeno negativno poimanje manirizma kao stila.

Mikelanđelo, Bitka kod Kašine, 1504.

pripremni karton jako važan, jer pokazuje početak razmisljanja na maniristički način kod umetnika koji još uvek kreiraju visoku renesansu. Nema bitke i ne zna se da li se ovi ljudi spremaju ili iščekuju nešto; ono što jeste istaknuto je ljudsko telo! Mikelanđelo ne ide ka tome da predstavi željeno i realno, već demonstrira formalistički idealizam i slika mozgom, a ne rukom. Ovaj karton se akumumulirao u svesti budućih generacija i bio je poznat i prvoj generaciji manirista

Rubens, Bitka kod Kašine (kopija Leonardovog istoimenog dela), 17. vek

kao i Mikelanđelo, Leonardo je dobio zadatak od Firence da naslika kompoziciju Bitka kod Kašine za Palaco di Sinjoria

prikazan klimaks bitke! Konji i konjanici u energetskom i formalnom čvoru u sred straha i drame

Mikelanđelo, Tondo Doni, 1506, Ufici

Sveta Porodica iz perspektive neoplatonističke filozofije. Nastala u Firenci sa jednim kontemplativnim sadržajem.

isto predstavlja početak manirističkog razmisljanja što pokazuje formalizam, izbor boja i figure u pozadini. Izvijenost Bogorodičine figure služi da bi se pokazala virtuozna forma i intelektualna lepota.

Smatra se da je ovo jedino njegovo atribuisano delo, osim svoda Sikstinske kapele, koji je nastao 2 godine kasnije

Mikelanđelo, Kleopatra iz serije Teste Divine

Mikelanđelo demonstrira crtež kao intelektualnu formu

Rafaelo Santi, Atinska škola 1510-1511

piktoralna logika apsolutne ravnoteže forme i sadržaja, od arhitekture do figura, koje sve dišu istim ritmom

Rafaelo Santi, Požar u Borgu, 1514.

nastala svega nekoliko godina posle Atinske škole i za zadatak imala da prikaže stari događaj iz rimske istorije kada je papa, božanskom intervencijom, odbranio Rim od požara

međutim, slikar namerno pravi dislokaciju forme i sadržaja, jer je napetost figura opravdana samo sadržajem dok je glavni događaj požara stavljen u drugi plan kompozicije

Zanimljiva figura Gimnasticara

Pontormo, Bogorodica sa svetiteljima, 1517.

delo prve generacije manirista

ikonografska forma = Sacra Conversacione, međutim, problem religioznosti i duhovnosti koji je u manirizmu vrlo kompleksan, ovde dolazi do izražaja

Do sada su, u okviru ove kompozicije, svetitelji bili okrenuti jedni drugima, a ovde se namerno pravi nategnuti ritam koji rastače težinu renesanse, makar u naznakama. Taj postupak se kombinuje sa nedostatkom centralne figure i zagasitijim bojama

Pontormo, Polaganje u grob

manirizam se ne trudi da ide ka organskom i prirodnom

kompozicija nabijena u prostor, masa figura koja rotira i nesigurno se kreće, potpuno nedeskriptivne boje = to je taj otklon od onoga što smo imali u renesansi

Roso, Sikdanje s Krsta

primamaniera

uopšte nismo ubeđeni u organsku strukturu ove kompozicije, ali to nije ni bio cilj slikara

likovi kao da nisi na zemlji, vec lebde i formiraju nestabilno vizuelno polje

očigledno poigravanje sa planovima slike što je jedna od omiljenih stvari maniristima

sam događaj se uvek slikao kao da se desio preko dana(iako se ikonografski desio uveče), a ovde se slika noć koji doprinosi avetinjskoj atmosferi i intenzitetu dramatičnosti

Đulio Romano, Vizija Krsta, Sala di Constantino, Vatikanske Stance, Rim

Đulio Romano je Rafaelov učenik i asistent koji radi u Rimu i oblikuje stancu posvećenu Konstantinu = Sala di Constantino, gde se i nalazi ova slika

možemo videti kretanje naracije koja ide od mase antičkih vojnika sve do vizije krsta, u okviru izmenjene estetike koju donosi manirizam (za tu estetiku je vrlo važan pojam groteska = nastao od reči grotto (pecina), koji označava vrstu dekoracije u manirizmu)

u ovo vreme, arheologija je vrlo važna kao nauka i jedno od najkrupnijih otkrića aktuelnih jeste bila Domus Aurea (Zlatna Kuća) koja nam pruža direktan uvid u dekorativni i vizuelni repertoar

Đulio Romano, Bitka na Milvijskom mostu, Sala di Constantino, Vatikanske Stance, Rim

Palazzo del Te, Mantova

Đulio Romano 1526. godine odlazi u Mantovu i radi na dvoru Gonzaga neko vremeGonzaga gradi Palazzo del Te, kuću za odmor, kraj ergele konja, i u njenom oslikavanju Đulio učestvuje

umetnik ovde potpuno menja koncepciju prostora i dekoracijske svrhe slike

u okviru ove iluzionističke predstave giganta bačenih u Tartar možemo videti strast (skerco) i čudesno (maravilla) kroz dramatične antičke oblike i teme

Đulio Romano, Sala dei Giganti, Palazzo del Te, Mantova Đulio Romano, Svod Sale Giganata, Palazzo del Te, Mantova

oltarska slika (tema Sacra Conversacione) koju je naručila Elena Firencuda za svoju privatnu kapelu (njen otac, Vinjola, pesnik koji je pisao o lepoti žene)

U donjem desnom uglu imamo Svetog Jeronima koji razvija svitak, a iza njega stub kao simbol Bogorodice, koji aludira i na Solomonov hram. Zašto baš Sveti Jeronim? Zato što je on autor traktata O Večitom devičanstvu Device Marije.

Bogorodičino telo u vidu epruvete sa trbuščićem (retorda). To je hermetička posuda u kojoj sazreva materia prima i formira se lapis (kamen), što vezujemo za alhemiju koja je deo kulture tog vremena i koja se ozbiljno uzimala u obzir. Parmiđanino je bio jedan od alhemičara koji je poludeo u potrazi za kamenom. Teološki alhemijski koncept vezan je za liturgiju tog vremena i formalne manirističke tradicije.

vrat je naglašen kao centralni deo lepote i elegancije

Kozimo Mediči je poslao ovo delo francuskom dvoru i Fransoi I (od strane Italije prepoznati kao ekvivalent italijanskom dvoru). 20 godina kasnije Vazari ima poteškoca da kaze sta je predstavljeno na ovoj slici: Venera drži jabuku u ruci; Amor ima krila; dete ih zasipa cvećem. Dakle, Ljubav grli Lepotu, a Lepota mu uzima strelu iz ruke što je simbolički predstavljeno uzimanje snage Ljubavi. Na dnu leže groteskne maske (jezik manirizma koji pokazuje da su sva telesna zadovoljstva koja imamo slatka, ali čista varka), a iza deteta je dama sa licem od nepoverenja, koja ima ruke koje stoje obratno, jedna drži saće (i ona je ružna), a druga otrovnu žaoku škorpijinog repa (i ona je lepa). Jasno koncipirana prevara.

Figura iza Ljubavi tj. Kupidona je ranije tumačena kao Ljubomora, a danas kao sifilis. Onovremeni čovek jeste imao veliki strah od sifilisa koju su u Italiju doneli Franci

Tu je i žena koja celu sliku pokriva i skriva (figura Istine koja ima tendenciju da otkrije) i krilata figura sa peščanim satom (Starac Vreme koji donosi zaborav što sve pokriva) = ove dve figure su strašno i dramatično razrešenje slike.

Bronzino, Alegorija sa Venerom i Kupidonom,1540.

Parmiđanino, Madona dal collo lungo

Vazari, Sala dei cento giorni, Palazzo della Cancelleria, 1546

Papa Pavle III (kardinal Aleksandro Farneze) naručio za papsku palate i porodicu Farneze ova dela od Vazarija. Strašno veliki prostor je bio oslikan za samo 100 dana što potvrđuje da manirizam ceni da umetnost ne gubi vreme. Ideatori konćeta su uložili ogromnu erudiciju ovde.

Vazari, Sala dei Cento Giorni, Palazzo della Cancelleria

Mikelanđelo, Pobeda

figura Pobede = figura serpentinata koja menja i formuliše prostor

rađena za grobnicu pape Julija II

Đan Bolonja, Merkur

maniristička skulptura

distorzija materijala bronze očigledna

Studiolo Frančeska I Medičija, Palazzo Vecio

jedan od dvorova humanističkih vladara koji je bio stecište onovremenih umetnika i intelektualaca jeste i dvor Rudolfa II Habzburškog (Arčimboldo je bio u njegovoj službi)

za ovaj studiolo, konćeto je pravio sam Vazari koji je formirao zatvorenu odaju od niza segmenata tesno vezanih tako da čine neponovljivu WUNDER CAMER (Sobu Čudesa) koja je začetak muzeja

Prvi deo je načinjen od pregrada i ladica koje su zatvorene intarzijama u raznobojnom drvetu i u njima su pohranjene preparirane životinje, botanički uzorci, razni materijali.. Gornji deo ima slikane predstave. Čitav enterijer se može tumačiti kosmološkim ključem. Ulaz u prostoriju se nalazi niže, kao i tada, a prozora nema.

Ovaj studiolo je služio za osamu i proučavanje raznih naučnih disciplina i radu na sebi. Mikrozatvoreni prostor složene idejno-prostorne organizacije. Iako imai spiritualnu namenu, nije privatna kapela i obuhvata i predmete koji nadizilaze hrišćanski kontekst.

Roso i Primatico, Galerija Fransoa I, Fontenblo

Amanti, Merkurova fontana, Firenca

složena kulturna konstrukcija manirizma u okviru koje fontane dobijaju na značaju, bilo u okviru vladarske palate ili gradskog trga

kao jedan od najvećih doprinosa manirizma, fontane će u baroku imati još razrađeniju formu i primenu

Vrt Bomarco (vrt vile Orsini), Parco dei mostri, Lacio

U manirizmu vrt dobija prošireno značenje. On postaje BOSCO SACRO (Sveta Šuma), mesto sa čudnim bićima i stvorenjima, mesto sa monstrumima. Vezuje se za antičku kulturu i svete gajeve.

U vrtu Bomarco su izložene različite skulpture, koje često podražavaju grotesku, što doprinosi artificijelnosti tog prostora. Na samom ulazu u vrt piše “za razonodu duha i ličnu zabavu”. Dakle, ovakav vrt treba da zadivi i da nam da prostora da se bavimo svojim stvarima. Nalik manirističkom Diznilendu.

Vrt Bomarco (vrt vile Orsini), Lacio

u okviru ovih vrtova postoje i pećine veštački stvorene (što apsolutno odgovara estetici manirizma), mada znamo za postojanje veštacki stvorenih pećina vezanih za Bogorodičinu pobožnost u okviru crkava

u izuzetno obrazovanom manirizmu, nailazimo na simbole kosmosa i sila prirode poput antičkih bogova (na primer, bog Neptun)