METODIKA SPORTSKOG TRENINGA - senta-zentasport.rs · Metodika sportskog treninga Trenažna sredstva Trenažna optere ćenja Metode treninga Organizacioni oblici treninga Organizacione

METODIKA SPORTSKOG

TRENINGA

DEFINICIJA I STRUKTURA METODIKE SPORTSKOG

TRENINGA Savremene tendencije učenja i obučavanja u sportu

Prof. dr Franja Fratric

Metodika sportskog treninga će identifikovati sama sebe i problem kojim se bavi, ukoliko stručnjaci iz ove oblasti u svakom trenutku mogu da odgovore na suštinska pitanja: ŠTA!?, KAKO!?, KOLIKO!?, ZAŠTO!? Na pitanje : Šta raditi ?-odgovor treba da se nalazi u planu i programu; Kako raditi ?-odgovor treba da se nalazi u izboru metodičkih oblika, metoda i metodičkih postupaka rada; Koliko raditi?-odgovor proizilazi iz doziranja, distribucije i kontrole opterećenja; Zašto raditi?-odgovor treba tražiti u povratnim informacijama o efektima trenažnog rada sportista.

''Nije ništa ni umeće bez vežbanja, ni vežbanje bez umeća. Pratagora (481-411. pre n. e.)

Ključni termini -----------------------------------------

Metodika sportskog treninga Trenažna sredstva

Trenažna opterećenja Metode treninga

Organizacioni oblici treninga Organizacione forme treninga

etodika treninga je visoko kreativna naučno-prakti čna disciplina, koja proučava zakonitosti o načinima (metodama) i formama trenažnog rada. Ona sadrži i

utvrđuje nova pravila i principe za efikasnije metodičke postupke pogodnijih za razvoj i održavanje sposobnosti sportiste (metode opterećenja) i razvoj i održavanje tehničko-takti čkih znanja (metode obuke ili učenja).

M

Metodika sportskog treninga predstavlja složen integralni sistem znanja (informacija), koja omogućuju optimalni izbor, doziranje, distribuciju i organizaciju treninga sportista različitog uzrasta, karakteristika, pola i kvaliteta. Metodički oblikovati trening znači odabrati one trenažne stimuluse koji odgovaraju postavljenim ciljevima i individualnim karakteristikama pojedinog sportiste, ili grupe sa kojom se trening sprovodi i koji će kod njih najpouzdanije razvijati kreativnost i samostalnost. Izbor trenažnih stimulusa-operatora (metoda, sredstava, opterećenja) predstavlja posebno osetljiv proces u kojem treneri sa nedovoljno znanja i kreativnosti mogu učiniti velike greške i time nepovoljno uticati na sposobnosti i znanja sportiste, koji realizuju pogrešan program. Metodika sportskog treninga mora da omogući da trenažni operatori budu optimalni stimulusi da bi proizveli kvantitativne i kvalitativne promene stanja treniranosti sportiste. Osnovni elementi strukture metodike sportskog treninga čine:

- Sadržaj treninga (izbor trenažnih sredstava- vežbi); - Trenažno opterećenje (doziranje obima i intenziteta

opterećenja); - Distribucija trenažnih operatora (raspored sredstava i

optere}enja); - Metode treninga (modaliteti i načini primene sredstava i

opterećenja - modaliteti rada); - Organizacioni oblici treninga; - Organizacione forme treninga.

Izbor trenažnih sredstava

Na današnjem nivou sportskih rezultata i zahteva u treningu veoma je bitno selektivno odabrati i ukomponovati ona sredstva (vežbe), koja će ostaviti najveći efekat u smislu transformacije primarne sposobnosti sportiste. Kreativnost i mudrost trenera u određivanju-

izboru trenažnih sredstava, bazira se na saznanju da su u svakoj razvojnoj fazi sportiste efikasna samo određena sredstva i da u pojedinim delovima godišnjeg ciklusa najveću vrednost ima sasvim određena kompozicija sredstava. Najglobalnija podela trenažnih sredstava je na dve grupe: direktna ili bazična i indirektna ili specifična. U okviru ove dve grupe postoji više podgrupa, kao:

- Glavne; - Uvodne; - Osnovne; - Predtakmičarske; - Situacione; - Imitirajuće; - Tehničke; - Taktičke i dr.

Sve one po svojim suštinskim karakteristikama pripadaju direktnim i/ili indirektnim sredstvima. Suština programiranja treninga - kao najbitnijeg aspekta metodike treninga je da se u skladu sa postavljenim ciljevima izvrši izbor onih trenažnih sadržaja, koji će u potpunosti odgovarati karakteristikama uzrasta sportiste ili grupe sportista sa kojima se trening sprovodi. U izboru sadržaja trenažnog rada veoma je važno da treneri poznaju jednačinu vrednosti svake vežbe u stimulaciji kondicionih sposobnosti ili razvoju tehničko-taktičkih znanja. Poznato je da svaka vežba-kompleks ili kompozicija trenažnih aktivnosti, izaziva sasvim određene motoričke reakcije i različito deluju na ukupnu treniranost sportiste i nivo sportske forme.

Trenažna opterećenja

Trenažna opterećenja su opterećenja koja snažno i selektivno aktiviraju energetske mehanizme, centralni i periferni nervni sistem, transportni (kardio-respiratorni) sistem, aktivnosti anaerobnih i aerobnih procesa i mnoge morfofunkcionalne i psihičke reakcije sportiste.

U teoriji i praksi sportskog treninga govori se o spoljašnjem i unutrašnjem opterećenju. Izbor trenažnih sadržaja, njihov kvantitet i kvalitet (obim i intenzitet) predstavljaju spoljašnje opterećenje, a integralna reakcija organizma sportiste na dejstva spoljašnjih opterećenja predstavlja unutrašnje opterećenje. Tab. Primer parametara opterećenja na treningu usmerenom na eksplozivno dinamičko naprezanje.

Parametri opterećenja

Brzinsko-snažna metoda

Balistička metoda

Tempo izvođenja vežbe Eksplozivno Eksplozivno Intenzitet-spoljašnje opter 30-70% Manje od 30%

Broj ponavljanja 3-10 6-15 Broj serija po vežbi 5 3-5

Interval odmora (minuti) 3-5 3 Broj vežbi na treningu 3-4 2-3 Broj treninga nedeljno 2-3 2-3

Primer za spoljašnje opterećenje u treningu sa tegovima (u najčešće korišćenim vežbama kod većine sportova), koje se meri kilogramima. Korišćenjem tablice za procenu maksimalnog intenziteta opterećenja (1RM-one repetition maximum), koja se koristi u powerlifting-u : Tab. Procena 1RM-One repetition maximum

Broj ponavljanja Čučanj Bench-press Mrtvo dizanje 1 1.0 1.0 1.0 2 1.0475 1.035 1.065 3 1.13 1.08 1.13 4 1.1575 1.115 1.147 5 1.2 1.15 1.164 6 1.242 1.18 1.181 7 1.282 1.22 1.198 8 1.326 1.255 1.232 9 1.368 1.29 1.232 10 1.41 1.325 1.25

Ako je sportista u Bench press-u uradio pet ponavljanja sa 80 kg, njegova maksimalna mogućnost (1RM) iznosi:

80 x 1.15 = 92 kg tj. 92 / 1.15 = 80 kg Mudrost trenera je najveća onda, kada dozira spoljašnje opterećenje tako da tačno selektivno-hijerarhijski aktivira one procese u organizmu od kojih najviše zavisi efikasnost u određenoj motoričkoj aktivnosti. Strukturu opterećenja čine dve osnovne komponente: intenzitet (jačina) nadražaja i obim (ekstenzitet)-dužina nadražaja; ukupna količina rada i gustina (engl. Density).

Intenzitet opterećenja

Intenzitet opterećenja ima svoje dve komponente - silu i brzinu. Sila je definisana veličinom spoljašnjeg opterećenja, a brzina brzinom izvođenja trenažnog zadatka. Iako se isti intenzitet može postići i na račun sile i na račun brzine, to su dva sasvim različita oblika trenažnog rada. U prvom slučaju je bitno spoljašnje opterećenje (npr. rad sa tegovima), a u drugom je spoljašnje opterećenje nula ali je maksimalna brzina izvođenja (npr. trčanje niz kosu ravan). Intenzitet na treningu se izražava i dozira u procentima od maksimalnog intenziteta, koji može određeni sportista da postigne (npr. za snagu na testu 1RM-One repetition maximum). Intenzitet može biti:

Mali - od 30 do 50%; Umereni – od 50 do 65%; Srednji - od 65 do 75%; Veliki - od 75 do 85%; Submaksimalan- od 85 do 95%; Maksimalan- od 95 do 100%.

Intenzitet se određuje u zavisnosti od cilja i usmerenosti treninga. Na primer, ako je trening usmeren na razvoj brzine koristi se maksimalni intenzitet preko 95, pa do 100%. Za brzinsku izdržljivost submaksimalni intenzitet je od 90% do

95%; za razvoj opšte izdržljivosti se korite intenziteti od umerenog preko srednjeg do velikog (uglavnom od 75% do 85%). Za razvoj snage sa tegovima, intenzitet se dozira u procentima od maksimalne težine koju sportista može postići. Za razvoj maksimalne sile koristi se maksimalan intenzitet. Za razvoj izdržljivosti u snazi koristi se opterećenje sa tegom od 25% do 50% od maksimalnog sa velikim brojem ponavljanja. Doziranje intenziteta se može izvršiti na bazi:

1. Tempa-ritma (broj zaveslaja, koraka, obrtaja/min.); 2. Subjektivnog osećaja opterećenja (SOO)-(engl. Rating of

Perceived Exertion (RPE)); 3. Anage-količina obavljenog mehaničkog rada u jedinici

vremena (J/s=W); 4. Koncentracije laktata u krvi pri određenom opterećenju; 5. Frekvence srca.

U sledećim tabelama su prikazane neke od mogućnosti određivanja zona intenziteta. Tab. Skala intenziteta za trening brzine i snage.

Skala Procenat od maksimalne mogućnosti sportiste

Intenzitet-nivo

1 30-50 Mali-nizak 2 50-70 Umeren 3 70-80 Srednji 4 80-90 Velik i submaksimalni 5 90-100 Submaksimalni i maksimalni 6 100-1005 Supermaksimalni

Tab. Pet zona intenziteta za ciklične sportive.

Zona Trajanje rada

Nivo intenziteta Energetski system

Anaerobni % Aerobni %

1 1-15 sec. Iznad maksim. ATP-CP 100-95 0-5 2 15-60 sec. Maksimalni ATP-CP i LA 90-80 10-20

3 1-6 min. Submaksimalni LA i aerobni 70-(40-30) 30-(60-70) 4 6-30 min. Srednji Aerobni (40-30)-10 (60-70)-90 5 > 30 min. Nizak Aerobni 5 95

Tab. Pet zona intenziteta za razvoj energetskih sistema u dominantno aerobnim sportovima.

Zona Usmerenost treninga Intenzitet FS otk/min % od max. 1 Tolerancija na laktate Maksimalni >180 85-95 2 Trening VO2max Vrlo visok 170-180 80-90 3 Anaerobni prag Visok 160-170 80-85 4 Aerobni (O2) prag Srednji 150-160 70 5 Aerobna(O2)

kompenzacija Nizak 130-150 40-60

Tab. Četiri bazične zone intenziteta određene u odnosu na srčanu frekvencu.

Zona Tip intenziteta Frekvenca srca-otk/min. 1 Nizak 120-150 2 Srednji 150-170 3 Visok 170-185 4 Maksimum >185

Tab. Izračunavanje snage trenažnih zona za biciklizam bazirano na snazi (watt-i) postignutoj na nivou laktatnog anaerobnog praga (LAP).

Zone % opterećenja LAP 1 Oporavak <40% 2 Ekstenzivno opterećenje 40-79% 3 Intenzivno opterećenje 80-87% 4 Do praga 88-99% 5a Od praga 100-104% 5b Anaerobno opterećenje 105-149% 5c Snaga 150% +

Tab. Borgova skala subjektivnog osećaja opterećenja-SOO(RPE) i trenažne zone.

Trenažne zone RPE Subjektivni osećaj

1 1 1 2

Oporavak Oporavak Oporavak

Ekstenzivno opterećenje

6 7 8 9

Vrlo,vrlo lagano

Vrlo lagano

2 2 3 3 3 4 5a 5b 5b 5b 5c 5c

Ekstenzivno opterećenje Ekstenzivno opterećenje Intenzivno opterećenje Intenzivno opterećenje Intenzivno opterećenje

Prag Prag

Anaerobno opterećenje Anaerobno opterećenje

Snaga Snaga

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Prilično lagano

Ponešto teško

Teško

Vrlo teško

Vrlo, vrlo teško

Kada je reč o tempu ili ritmu određuju se standardi trčanja, plivanja, veslanja ili vožnje bicikla na određenoj kraćoj deonici za svaku od zona intenziteta, baziranu na rezultatima sa takmičenju u određenoj dužoj deonici. Na primer: Za plivanje to može da bude deonica od 100m (tempo je određen za svaku od zona na osnovu takmičarske brzine na 100m), za trčanje može biti 1000m (tempo je određen za svaku zonu na bazi takmičarske brzine na 5 i 10km). Korišćenje kombinacija metoda za određivanje doze, odnosno intenziteta opterećenja daje najbolje rezultate u optimalnom određivanju, kontroli i praćenju u treningu. Za svaku zonu opterećenja mogu se izmeriti frekvenca srca, koncentracija laktata, snaga i tempo. Time će se dobiti pouzdaniji rezultati. Ekonomična i najuspešnija u praksi je kombinacija pomenute dve metode (FS + RPE), uz uslov da se sportisti naviknu na samoprocenjivanje-samokontrolu RPE.

Obim opterećenja

Obim opterećenja-ekstenzitet čine dve komponente:

1. Broj ponavljanja (pojedinačnih vežbi ili serije); 2. Vremensko trajanje izvođenja vežbi.

Sve ovo se odnosi kako na pojedinačan trening, tako i za ukupnu količinu rada u mikrociklusu, mezociklusu i makrociklusu. Obim je ukupan broj treninga, sati, kilometara i kilograma u pomenutim ciklusima. Za određivanje broja ponavljanja na treningu (engl.-Number of repetitions), potrebno je znati maksimalni mogući broj ponavljanja za konkretnog sportistu (MR- repetitions maximum) određenog na osnovu 1RM-One repetition maximum, izraženog u procentima. Na primer: Sportista je obavio maksimalno 12 ponavljanja sa težinom od 165 kg. Kako izračunati broj ponavljanja za trening sa 75% obima? U ovu svrhu može da se koristi sledeća formula:

RM x % / 100 = MR, dakle 12 x (75%) / 100 = 9 je broj ponavljanja za datu fazu treninga.

Bitno da trener poznaje komponente opterećenja i njihovo optimalno doziranje, jer se njihovom različitom primenom (doze i odnosa) aktiviraju različite fiziološke i psihološke reakcije sportiste. Kada je akcenat na intenzitetu opterećenja, dominantno se aktivira centralni i periferni nervni sistem (reč je o brzini protoka nervnog impulsa i aktiviranje velikog broja motoričkih jedinica), zato se prvenstveno ostvaruju mišićne adaptacije. Kada je reč o akcentu na obimu-ekstenzitetu rada, dominantno se aktivira kardiovaskularni system, kojim se osigurava transport kiseonika i time veća aktivnost aerobnih energetskih procesa. Obimom trenažnog opterećenja se ostvaruju cirkulatorne adaptacije, kao fundamenta na koji se nadograđuje intenzitet, kao faktor koji neposredno stimuliše porast sportskih rezultata. Za harmoničan razvoj pojedinih tzv. kondicionih sposobnosti potrebno je odrediti ukupno trenažno opterećenje i odgovarajući odnos obima i intenziteta ne samo u jednom treningu, nego u svim trenažnim ciklusima, etapama i periodima. Optimalan odnos i dinamika kretanja obima i intenziteta u celokupnoj ciklizaciji treninga

predstavlja najbitniji faktor upravljanja stanjem treniranosti sportiste i njegovom sportskom formom. Gustina (engl. Density)

Učestalost stimulusa u jedinici vremena naziva se gustina u treningu. To je odnos između vremena trajanja rada i vremena odmora između ponavljanja. Veći broj treninga sa većim obimom i intenzitetom predstavlja veću gustinu treninga. Trajanje odmora između dva opterećenja direktno zavisi od intenziteta i trajanja rada, tj. period oporavka direktno utiče na intenzitet i trajanje rada. Opterećenje veće od submaksimalnog zahteva i duži period oporavka pre sledećeg opterećenja. Opterećenja nižeg intenziteta zahtevaju kraći oporavak pre sledećeg napora, jer su i zahtevi prema sportisti bili manji. Kada je reč o metodi srčane frekvence, još su Herbereger (1977) i Harre (1982) sugerisali da pre započinjanja sledećeg opterećenja frekvenca srca treba da se spusti na vrednosti od 120-140 otk/min. Harre (1982) je predložio da optimalni nivo gustine između rada i oporavka za razvoj izdržljivosti bude 2:1 do 1:1 (prva brojka je trajanje rada, a druga odmora). U odnosu 2:1 interval oporavka traje duplo kraće od intervala rada. Kada se koristi visok intenzitet za razvoj izdržljivosti odnos treba da bude 1:3 do 1:6, tj. interval odmora može biti 3-6 puta duži od intervala rada. Za trening snage interval odmora treba da bude od 2-5 minuta u zavisnosti od veličine opterećenja izraženog u procentima i od ritma rada. Gustina može da se odredi i preko izračunavanja relativne gustine (engl. Relative density-RD), koja predstavlja procenat volumena rada, koji sportista vrši u poređenju sa totalnim volumenom na treningu. Koristi se sledeća formula:

RD = AV (apsolutni volumen) x 100 / RV (relativni volumen)

Primer: Ako je sportisti AV = 102 minute a RV = 120 minuta (ili 2 h), RD će biti:

RD = 102 x100 / 120 = 85% Ovo pokazuje da je atletičar vršio rad 85% od ukupnog vremena. Iako je ovaj podatak dobar pokazatelj kako za trenera, tako i za sportistu za sportski trening je daleko značajnijia apsolutna gustina (engl. Absolute density-AD). AD je odnos između efektivnog rada i AV. Efektivni rad se izračunava tako što se od AV oduzme volumen intervala oporavka (engl. Volume of rest intervals-VRI). Formula glasi:

AD = (AV – VRI) x 100 / AV Primer : Neka je kod sportiste VRI = 26 minuta i AV = 102 minuta, AD će biti: AD = (102 – 26) x 100 / 102 = 74,5% Kod sportiste AD je 74,5%, zato što gustina predstavlja faktor intenziteta, indeks apsolutne gustine (AD) je srednji intenzitet. Kontrolom ovog indeksa treneri i sportisti će svaki put imati uvid o efektnom vremenu i opterećenju na treningu. Na kraju treba podsetiti da ukupno opterećenje zavisi od kompleksa faktora opterećenja (intenziteta, gustine i volumena). Ove tri komponente sa svojim odnosima, čine osnovnu funkciju usmerenosti opterećenja na treningu.

Metode treninga

O metodama treninga u ovoj knjizi je već bilo reči, ali na

ovom mestu će se više govoriti o strukturi sistema metoda treninga. Ovaj sistem bi se mogao podeliti u dva velikai nerazdvojiva podsistema:

Prvi je podsistem metoda vežbanja-opterećenja, koji se koriste za razvoj ili održanje različitih antropolških, a najčešće kondicionih sposobnosti sportiste.

Drugi je podsistem metoda učenja-obučavanja, koje se koriste u usvajanju i usavršavnju tehničko-taktičkih znanja.

Osnovna klasifikacija metoda trenažnog rada razlikuje metode u čijoj osnovi je način opterećivanja sportista i metode u čijoj osnovi je način učenja tehničkih i takti čkih znanja. Prilikom programiranja trenininga, trener mora da zna da odabere one metode treninga, kojima će efikasno uticati na razvoj treniranosti sportiste u svakom trenutku dugoročne pripreme. Ovaj izbor metoda zavisi od sledećeg:

- Specifičnosti sportske grane ili discipline; - Ciljeva i zadataka sportske pripreme; - Nivoa treniranosti i sportske forme; - Razvojnih karakteristika u pojedinim uzrastnim

kategorijama; - Uslova i mogućnosti u kojima se trenažni proces

izvodi. U grupi metoda opterećenja razlikujemo dve osnovne: Prva je kontinuirana-trajna metoda - koja ostvaruje cirkulatorne adaptacije. Druga velika grupa su intervalne metode treninga od kojih jedne (duži intervali rada) ostvaruju integralnu cirkulatorno-mišićnu adaptaciju, dok druge (kraći intervali rada) dominantno mišićnu adaptaciju. Obe grupe metoda mogu se izvoditi sa standardnim ili sa varijabilnim opterećenjem. Ukoliko je reč o standardnim opterećenjima, postignut nivo napora se održava od početka do kraja trenažne aktivnosti na istom nivou. Kod varijabilnih opterećenja napor varira-menja se, pri čemu može imati trend stalnog progresivnog povećanja, stalnog regresivnog smanjivanja i stalnog variranja u smeru povećanja ili smanjenja. Metode učenja tehničko-taktičkih znanja pripadaju području motoričkog učenja, pa su i opisane u poglavlju "Motoričko učenje".

Organizacioni oblici treninga

Trenažni rad se može obavljati individualno, grupno i

frontalno--timski.

Principu individualizacije sportskog treninga sve se više u savremenoj trenažnoj praksi posvećuje pažnja. Ogleda u tome da jedan sportista pod rukovodstvom trenera obavlja trening, koji je programiran u odnosu na njegove trenutne sposobnosti i u relacijama sa postavljenim ciljevima. Ovaj oblik trenažnog rada je posebno nezamenljiv u situacijama kada se kod sportiste mora uticati na poboljšanje određenih motoričkih sposobnosti (putem optimalnih opterećenja), tehničkih i taktičkih elemenata.

Grupni rad se sprovodi onda kada su grupe sportista homogenizovane u odnosu na određene sposobnosti na kojima je akcenat u treningu. Formirane grupe moraju da imaju približno isti stepen sposobnosti i znanja, koja će se u grupnom treningu dalje usavršavati. U ovom slučaju, prethodno se svaki pojedinac mora podvrgnuti određenom testiranju-dijagnostičkoj proceduri, kako bi se ocenile njegove sposobnosti koje će biti kriterijum za klasifikaciju trenažnih grupa. Tako formiranim grupama određuje se optimalni trening posebno usmeren na razvoj onih kvaliteta, koji predstavljaju barijeru njihovog daljeg sportskog razvoja. Ovaj oblik rada posebnu cenu dobio je prilikom sprovođenja kondicionih treninga u ekipnim sportovima, jer je pokazao visoku efikasnost.

Frontalni trening je organizacioni oblik rada kada cela ekipa izvodi postavljeni trening ili trenažne zadatke. On je pogodan za podizanje kvaliteta timskog reagovanja u području tehničko-taktičkog delovanja, kada cela ekipa mora dostići najviši stepen timske efikasnosti i timskog jedinstva.

Organizacione forme treninga

Organizacione forme trenažnog rada nisu još na današnjem

stepenu razvoja treninga jasno definisane. Zbog toga se događa da ih treneri nedovoljno poznaju i razlikuju, a posebno neprecizno koriste. Organizaciona forma stanica je osnovna forma rada. Danas u trenažnoj praksi poznate su izvedene varijante forme stanica, kao što su:

a. Diskontinuirana kružna;

b. Kontinuirana kružna; c. Kontinuirana poligonska.

Tipična organizaciona forma stanica sadrži 8-12 radnih zadataka-vežbi, postavljenih tako da je tačno definisan redosled izvođenja. Pri ovome nije bitno da li su postavljene u krugu ili u nekoj drugoj formi. Princip za metodu stanica je da se obavlja više serija na jednom zadatku - između kojih se pravi pauza, a zatim se određuje pauza između svakog narednog zadataka. Postavljeni zadaci se obilaze samo jednom. Pauze su između serija i između radnih zadataka-vežbi. Trenažne aktivnosti se izvode različitim modalitetima.

Diskontinuirana kružna organizaciona forma se ogleda u tome da se svaki radni zadatak izvodi u jednoj seriji - između koje se daje kraća pauza. Postavljeni zadaci se obilaze više puta, tj. više krugova između kojih se daje nešto duža pauza. Pogodno je da svaka naredna vežba angažuje drugu topološku regiju tela ili u okviru iste topološke regije tela angažuje suprotnu mišićnu grupu.

Kontinuirana kružna forma treninga ima svoje dve osnovne varijante: da se obavi unapred određen broj krugova (najčešće 3) ili da se obavi rad do otkaza, kada je cilj da se uradi što više krugova. U oba slučaja radni zadaci se obavljaju u uslovima trajnog rada, tj. bez pauze. Moguće je obaviti samo jedan krug - tada postoji više ponavljanja svakog radnog zadatka između čega nema pauza.

Kontinuirana poligonska organizaciona forma sprovodi se u uslovima trajnog rada-bez pauze. U ovoj formi se koristi metod iz vežbe u vežbu, tj. sportista se stalno kreće većom ili manjom brzinom pri čemi izvodi različite modalitete aktivnosti. Trim staza je jedan od poligonskih organizacionih formi. Sportista bez zaustavljanja trči sa različitom kombinacijom promene pravca, preskače razne prepreke, provlači se, puzi, penje, nosi određene trenažne rekvizite, vodi loptu, obavlja različite poskoke itd. Sve navedene organizacione forme se mogu izvoditi na različitim prostorima, podlogama i u različitim objektima (atletski stadion, šuma, sportska dvorana, na nasipu, na trenažerima itd.), pri čemu

treba imati u vidu da izabrani lokaliteti mogu da zadovolje kriterijum efikasnosti i ekonomičnosti trenažnog rada. Mogu se koristiti razni pomoćni trenažni rekviziti (tegovi, medicinke, švedski sanduk, švedska klupa, različite gimnastičke sprave, vreće sa peskom, vijače i dr.), kao i specijalno konstruisani trenažeri, koji posebnu primenu imaju u treningu različitih dimenzija snage i izdržljivosti.

Moderne tendencije učenje i obučavanja u sportu

Otkri ća o dualnosti našeg mozga, dr Roger W. Sperry-a,

psihologa sa Kalifornijskog instituta za tehnologiju (SAD), donela su pedagošku revoluciju. Njegova istraživanja su utvrdila da svaka hemisfera mozga ima različit put saznavanja-posredovanja sa informacijama, tj. da funkcija hemisfera nije ista. Značajno otkriće je da se savremena civilizacija, zbog više faktora, okrenula ka levoj hemisferi mozga i time narušila ravnotežu u celom mozgu. Osnovni faktor je sadašnji sistem nastave (metodike u školama), koja se zasniva dominantno na levoj hemisferi. Liel Votson (Lyall Watson) je rekao “Svako petogodišnje dete zna šta treba znati. Ali kad napuni šest godina, šaljemo ga u školu i tada počinje kvarenje”. Objašnjenje je sledeće: Kad se dete rodi ono instiktivno koristi i levi u desnu hemisferu svog mozga. U stanju je da svojim telom i umom primi ogromnu količinu informacija, veština i stavova (uključujući govor i razumevanje jezika, bez korišćenja bilo kakvih knjiga). Ali taj veoma brzi razvoj počinje da se usporava oko treće godine detetovog života. Zašto? Zato što su roditelji, koji veoma mnogo vole svoju decu, uglavnom “pedagozi-amateri”. Nisu oni krivi. U uzrastu od šest godina dete polazi u školu i svakog dana je izloženo sistemu obrazovanja, koji razvija samo levu hemisferu. Kada dete napuni 13-14 godina, desna hemisfera njegovog mozga više ne radi iz jednostavnog razloga što nije imala priliku da funkcioniše. Desna hemisfera mozga je spretna. Ona je stvaralačka, kreativna, pamti i saznaje. Značajna funkcija je celovito mišljenje (sinteza) i tehnika kretanja. Ritam-muzika-zvuk, spontanost i intuicija su izuzetno bitne funkcije desne hemisfere mozga.

Leva hemisfera je pametna. Ona je logična i precizna. U njoj su govorno područje, područje za čitanje, pisanje, razmišljanje, računanje i brojanje. Ona je analitička-ima sposobnost analitičkog mišljenja. Ona daje sud o tome da li je nešto dobro ili loše, crno ili belo, da ili ne i dr. U sportskoj praksi (sportskim školama, klubovima) više nego što je potrebno, primenjuje se analitička metoda (funkcija leve hemisfere). Događa se da početnici na taj način uče tehniku mesecima i na kraju nisu u stanju da sve to povežu - realizuju u sportski rezultat. Bezbroj uputstava za vreme učenja nemaju velikog značaja za savladavanje tehničko-taktičkih celina. Kako je već naznačeno, celovito-sintetičko shvatanje i učenje je funkcija desne hemisfere mozga, koja olakšava i ubrzava proces učenje. Učenje i trening će biti lakši i efikasniji, ako se tehnika i taktika tretiraju kao jedinstvena celina, ako se kod početnika bazira na shvatanju celine i pamćenju samo redosleda elemenata, koji se sukcesivno ređaju u jednoj akciji. Važno je da se sve to odvija kroz igru, kao oličenje sinteze, kreativnosti, spontanosti, emotivnosti itd. Prvo se igra, pa se onda uči i trenira. Mladi treneri početnicima postavljaju niz teških uslova (zadataka), pa umesto istraživačke i kreativne funkcije, razvija se strah i stvaraju barijere-blokade u procesu učenja. Pri ovome su i greške veće. Greška je normalna posledica svakog učenja, zbog toga se ne sme kod početnika stvarati osećaj neuspeha i nezadovoljstva. Trener grešku nikada ne sme da smatra kao nešto loše, već kao izvor saznanja-kao povratnu informaciju. Lošim pedagoškim (pogrešnim) pristupom zbunjuje se osetljiv mehanizam povratnih informacija, pa se blokira-gubi spontanost , radost i želja pri vežbanju. Moderna teorija učenja podrazumeva pouzdaniji razvoj kreativnosti kako kod sportista, tako i kod učitelja-trenera. Za mladog sportistu-učenika najvažnije je da bude naučen kako samostalno da uči i da stečeno znanje stvaralački-kreativno primenjuje. Pri ovome, dominantnu poziciju ima sintetički način učenja i individualni pristup. To nikako ne znači da se eliminišu istraživanja koja su analitička

(biomehanika, fiziologija, biohemija i dr.), jer bi to bila velika greška. Trener mora da bude sposoban da ova saznanja i pojmove pretvori u integralne i korisne informacije, koje će proces učenja učiniti efikasnijim. Za uspešno učenje tehnike i taktike trener mora da poznaje sledeće činioce:

1. Strukturu sportske tehnike i taktike-biomehaniku;. 2. Faktore koji uti ču na sposobnost učenika za učenje-

kognitivni i konativni; 3. Sposobnost prenosa svog znanja učeniku-sportisti (da

poseduje dovoljno ličnog iskustva). Za dalji razvoj i unapređenje sporta, potrebno je pored drugih postojećih problema intenzivno istraživati oblast učenja, obučavanja tehnike i povećati ne iskorišćen potencijal desne hemisfere mozga. Oni obezbeđuju sintetički i kreativni način učenja sportske tehnike, stvaralačko mšljenje, spontanost, intuiciju i ritam. Moderna teorija učenja i obučavanja u sportu personifikacija je slobodne i kreativne ličnosti sportiste i trenera. Neki od preduslova za realizaciju ovih ciljeva mogu se faktografski prikazati na sledeći način:

- Nepoželjan je trener koji gradi lažni autoritet, autokrata, ukrotitelj, netolerantan, prestrog, neurotičan, perfekcionista, nepouzdan, plašljiv i sl;

- Zahteva se visok nivo znanja trenera; - Smanjenje negativnog uticaja neoptimalne napetosti, kao što

su: strah, prevelika koncentracija, opuštenost (udobnost), zasićenost (zamor);

- Pozitivna atmosfera na treningu (trening radosti i zadovoljstva);

- Eliminacija isključive primene analitičkog metoda sa velikim brojem usitnjenih informacija;

- Otkloniti sumnju u svoje mogćnosti; - Osloboditi sportistu-učenika straha od greške. Ne kažnjavati

grešku, već je koristiti kao povratnu informaciju u procesu učenja;

- Ne uskraćivati sportisti mogućnost istraživanja i ispoljavanja sopstvene ličnosti na treningu i na takmičenju;

- Smanjiti negativan uticaj okruženja (publika, sredstva javnog informisanja, političke stranke, ulica, itd.);

- Dobra demonstracija i racionalno koncipirana tehnika u procesu obučavanja za mlađe kategorije;

- Primena metodskog postupka, po principu - od lakšeg ka težem i od sporijeg ka bržem;

- Sportsku tehniku obučavati u određenoj “brzinskoj zoni” definisanoj za sve uzraste i sportske grane.

Savremena naučna misao u metodici sportskog treninga se bazira na pozitivnim prirodnim tokovima i evoluciju kreativnog i celovitog mišljenja, koje treba razviti do maksimuma u skladu sa mogućnostima čoveka danas. Takve mogućnosti su direktno zavisne od uzajamnog delovanja i funkcionisanja leve i desne hemisfere mozga, koju je priroda stvarala više miliona godina. Sažetak

Metodika treninga je visoko kreativna, naučno-praktična disciplina, koja proučava zakonitosti o načinima (metodama) i formama trenažnog rada. Ona sadrži i utvrđuje nova pravila i principe za efikasnije metodičke postupke, koji su pogodniji za razvoj i održavanje sposobnosti sportiste (metode opterećenja) i za razvoj i održavanje tehničko-taktičkih znanja (metode obuke-učenja). Metodika sportskog treninga predstavlja složen integralni sistem znanja (informacija), koja omogućuju optimalni izbor, doziranje, distribuciju i organizaciju treninga sportista različitog uzrasta, karakteristika, pola i kvaliteta. Metodički oblikovati trening znači odabrati one trenažne stimuluse, koji odgovaraju postavljenim ciljevima i individualnim karakteristikama pojedinog sportiste ili grupe sa kojom se trening sprovodi i koji će kod njih najpouzdanije razvijati kreativnost i samostalnost.

Metodika sportskog treninga u svakom trenutku treba da bude u mogućnosti da odgovori na suštinska pitanja: ŠTA!?, KAKO!?, KOLIKO!? i ZAŠTO!? Na pitanje:

- Šta raditi - odgovor treba da se nađe u planu i programu; - Kako raditi - odgovor treba da se nalazi u izboru metodičkih

oblika, metoda i metodičkih postupaka rada; - Koliko raditi - odgovor proizilazi iz doziranja, distribucije i

kontrole opterećenja; - Zašto raditi - odgovor treba tražiti u povratnim informacijama

o efektima trenažnog rada sportista.

Osnovni elementi strukture metodike sportskog treninga čine:

- Sadržaj treninga (izbor trenažnih sredstava-vežbi); - Trenažno opterećenje (doziranje obima, intenziteta

opterećenja i gustina); - Distribucija trenažnih operatora (raspored sredstava i

opterećenja); - Metode treninga (modaliteti i načini primene sredstava i

opterećenja-modaliteti rada); - Organizacioni oblici treninga; - Organizacione forme treninga.

Parametri opterećenja, koga čine obim i intenzitet su: gustina treninga, amplituda pokreta, ritam ponavljanja, tempo, broj ponavljnja, trajanje odmora između ponavljanja i serija, redosled izvođenja vežbi.itd. Izbor metoda treninga zavisi od sledećeg:

- Specifičnosti sportske grane ili discipline; - Ciljeva i zadataka sportske pripreme; - Nivoa treniranosti i sportske forme; - Razvojnih karakteristika u pojedinim uzrastnim kategorijama; - Uslova i mogućnosti u kojima se trenažni proces izvodi.

Otkrića o dualnosti našeg mozga dr Roger W. Sperry-a, psihologa sa Kalifornijskog instituta za tehnologiju (SAD), donela su pedagošku revoluciju. Njegova istraživanja su utvrdila da svaka hemisfera mozga

ima različit put saznavanja-posredovanja sa informacijama, tj. da funkcija hemisfera nije ista. Posebno je značajno otkriće da se savremena civilizacija, zbog više faktora, okrenula ka levoj hemisferi mozga i time narušila ravnotežu u celom mozgu. Osnovni faktor je sadašnji sistem nastave (metodike u školama), koji se zasniva dominantno na levoj hemisferi. Za uspešno učenje tehnike i taktike trener mora pre svega da poznaje sledeće činioce:

1. Strukturu sportske tehnike i taktike-biomehaniku; 2. Faktore koji utiču na sposobnost učenika za učenje-kognitivni

i konativni; 3. Sposobnost prenosa svog znanja učeniku-sportisti i da

poseduje dovoljno ličnog iskustva. Za dalji razvoj i unapređenje sporta potrebno je pored drugih postojećih problema intenzivno istraživati oblast učenja, obučavanja tehnike i povećati neiskorišćen potencijal desne hemisfere mozga, koji obezbeđuje pre svega sintetički i kreativni način učenja sportske tehnike, stvaralačko mišljenje, spontanost, intuiciju i ritam. Moderna teorija učenja i obučavanja u sportu personifikacija je slobodne i kreativne ličnosti sportiste i trenera.

Studijska pitanja 1. Šta je metodika sportskog treninga? 2. Šta čini strukturu metodike sportskog treninga? 3. Koje su savremene tendencije učenja i obučavanja u sportu? 4. Opiši dualnost našeg mozga. 5. Objasni suštinu izbora trenažnih sredstava. 6. Šta čini strukturu sistema metoda treninga? 7. Od čega zavisi izbor metoda treninga?

8. Koji su organizacioni oblici treninga? 9. Koje su organizacione forme treninga?

II POGLAVLJE Pedagoški osnovi sportskog treninga 2.7.1. Generalni didaktički principi Didaktički principi proizlaze iz zakonitosti procesa treninga kao

uopšteni odrazi viševijekovne školske prakse i provjerenih specifičnih osobenosti treninga u uslovima razvoja sportske prakse, pa su formulisani na relativno visokom nivou uopštavanja. Zbog toga se oni ne mogu uvijek odnositi na sve konkretne probleme treninga niti ih, pak, mogu sve obuhvatiti. Prinicipi ne mogu zamijeniti stvaralački rad i aktivnost trenera. Broj mogućih konkretnih situacija je toliko veliki i tako raznovrstan da od didaktičke teorije i njenih principa nije moguće tražiti i očekivati odgovore za svaki pojedinačni slučaj.

Takvi zahtjevi, koji inače mogu zvučati veoma popularno, ukazuju na pogrešno shvatanje teorije. S druge strane, trener može zahtijevati da mu teorija pomogne u konkretnoj primjeni didaktičkih prinicipa. Za ovakve namjene u didaktici su formulisana pravila treninga. Ona proizlaze iz principa, ali odražavaju njegove dijelimične postavke, korisna uputstva za primjenu i upravljanje određenom akcijom. Pravila, istina, obuhvataju veliki broj specifičnih slučajeva, ali je njihov opseg ipak ograničen. Pravila, zapravo, služe za objašnjavanje pojedinog principa, tumačenje i ostvarivanje njegove primjene na određene strane, sadržaje ili pojave u procesu treniranga. Didaktički prinicipi treninga, zajedno sa sportskim pravilima, imaju funkciju orijentacije.

Sa promjenom ciljeva i zadataka, zahtjevima i težnjama društva na pojedinim etapama njegovog razvoja, u skladu sa novim pronalascima, razvojem nauke, tehnike i proizvodnje, mijenjali su se i didaktički principi. Jedni su gubili svoju aktuelnost i značaj pa su eliminisani, drugi su mijenjali svoj sadržaj, ulogu i značaj; pojavljivali su se, pa i sada se javljaju, principi nove, savremene škole i sistema treniranja. Polazeći od ideje da vaspitanje treba da bude u skladu sa prirodom, kao i da vodi računa o prirodi djeteta, Komenski je još u 17.vijeku formulisao princip učenja, koje je u skladu s prirodom (saobrazan prirodi). Ovaj princip su kasnije prihvatili Ruso, a zatim Pestaloci, ali je on već u 19. vijeku potpuno izgubio svoj značaj. Princip svjesnosti takođe postavljen u 17. vijeku, mijenjao se tokom 18. i 19. vijeka. Postavljaju se i afirmišu i novi didaktički principi, kao, na primjer, princip naučnosti, princip povezanosti teorije sa praksom i dr. Iz godine u godinu sve dublje i temeljitije se proučavaju problemi suštine i zakonitosti procesa treninga i učenja, što utiče na to da organizacija treninga postaje vodeća komponenta u kompleksu sportskog treninga.

Principi treninga kao sistem još nijesu konačno utvrđeni. Pojedini principi odražavaju samo bitne uslove u pogledu efikasnosti treninga, dok bi sistem didakitčkih principa morao obuhvatiti suštinska svedočanstva za vođenje treninga koja su neophodna za njen uspjeh. Jasno je da sistem didaktičkih principa ne može «pokriti» cijelu teoriju treninga, njena tipična obilježja, odnose trener-sportisti, kao ni svako pojedinačno vođenje treninga, sa velikim brojem neočekivanih situacija, objektivne i subjektivne prirode. Principi imaju značajan stepen uopštenosti i na taj način cijelovitije iskazuju suštinske odnose, pa njihova pravilna primjena i korišćenje u treniranju podrazumijevaju i određenu sposobnost trenera.

Polazeći od opštih orijentacija za djelovanje koje omogućavaju principi, neophodno je imati u vidu i odgoravajuće specifične uslove u kojima se odvija trenažni proces. Osim toga, stvaranje relativne cjelovitosti i zatvorenosti nekog principa daje se njegovim izvođenjem iz suštinskih odlika treninga. Međutim, iz jedne suštinske oznake moguće je na osnovu njene kompleksnosti izvesti više principa, kao što je iz više suštinskih odlika moguće izvesti samo jedan princip. To ukazuje na složenost i povezanost mnogih

problema, pa je zahtjev zatvorenosti i relativne cjelovitosti didaktičkih principa veoma teško ostvariti.

Zbog toga jedan moderan trener teži da didaktičke principe ne posmatra podvojeno i izolovano već u određenoj povezanosti i sistemu. Tako se, na primjer, princip naučnosti razmatra u jedinstvu s principom usklađenosti treninga prema uzrastu sportista, a princip svjesnosti i akivnosti u povezanosti s rukovodećom ulogom trenera i sl. Ovakav prilaz didaktičkim principima može tačnije i potpunije obuhvatiti suštinu trenažnog procesa i dublje ukazati na njegov kompleksan karakter. Budući da se u ovom udžbeniku didaktički principi primjenjuju pretežno u procesu sportskog treninga, isti principi će biti primjenjeni na pojave, koje su tipične za sportski trening:

1. princip naučnosti treninga; 2. princip prilagođenosti treninga uzrastu sportista; 3. princip sistematičnosti i postupnosti u treniranju; 4. princip povezanosti teorije i prakse; 5. princip očiglednosti; 6. princip svjesne aktivnosti sportista u toku treninga; 7. princip trajnosti usvajanja znanja, vještina i navika; 8. princip individualizacije.

2.7.1.1. Princip naučnosti Po svojoj ulozi i značaju ovaj princip je, ako se tako može reći,

vodeći u sistemu didaktičkih principa. Takva njegova uloga proizlazi iz činjenice što ovaj princip izražava naučnu odredbu treninga u savremenom sportskom klubu, i to je od posebnog značaja. Osim toga, ovaj princip određuje idejnu orijentaciju treninga i trenažnog procesa, kao i pedagoške tendencije svih drugih principa.

Princip naučnosti neposredno se zasniva na socijalnom razvoju društva, kao i na najnovijim tehničkim i tehnološkim dostignućima. Korelacija između stepena primijenjene nauke u sportskom treningu i vrhunskih sportskih rezultata je od istraživanja do istraživanja sve veća. Nije daleko vrijeme kada će nauka ući u sport na velika vrata!

2.7.1.2. Princip prilagođenosti treninga uzrastu sportista

U tradicionalnoj didaktici ovaj princip je označen kao princip dostupnosti (pristupačnosti): «ne nametati umu ništa što ne odgovara uzrastu», i «nikada ne obučavati ono što je sportistima nedostupno». Ovaj princip se shvata kao zahtjev da sadržina i obim gradiva, njegova težina i način usvajanja, odgovaraju intelektualnim, psihičkim i fizičkim svojstvima i sposobnostima, uzrastu i interesovanjima sportista. Drugim riječima, da bi složeni zadaci treninga bili dostupni, njihov obim i kvalitet moraju biti prilagođeni razvojnim osobenostima i mogućnostima sportista. Zbog toga, obim znanja, vještine i navike koje treba da usvoje sportisti određenog uzrasta treba brižljivo odabrati, vodeći računa šta i koliko sportisti već znaju o datoj temi i koliko vremena mogu posvetiti treniranju i učenju na redovnim časovima treninga kao i izvan njih.

Savremena didaktika smatra da čak i ovakav prilaz, iako u osnovi tačan, nije potpun. Iako su uzrasne osobenosti sportista veoma značajne kada se radi o usvajanju znanja, vještina i navika, bilo bi nepravilno mogućnosti usvajanja svoditi isključivo na njih, a pri tom ne uzimati u obzir i niz drugih značajnih činilaca i uslova. Osim uzrasta, obima gradiva, njegove složenosti i prethodnog znanja, veliki uticaj na prilagođenost treninga uzrastu sportista imaju i brižljivi izbor trenažnih sadržaja, sistem njihovog izučavanja, racionalne metode treninga, učenja i rada trenera i sportista, ličnost trenera i njegova stručna i pedagoška osposobljenost, uvažavanje ostalih trenažnih principa i dr.

2.7.1.3. Princip sistematičnosti i postepenosti u treniranju Zahtjev sistematičnosti u treniranju istakao je Komenski, praveći

analogiju između prirode i treninga, ukazujući da je u «treniranju sve nužno povezano jedno sa drugim». Na neophodnost sistemtičnosti, kao uslova koji obezbjeđuje svjesno učešće sportista u procesu treninga, poslije Komenskog, ukazivali su i drugi predstavnici napredne klasične pedagogije.

Treba naglasiti da sistem nije prost i slučajan zbir pojedinih izolovanih djelova, znanja o činjenicama i zakonima, već cjelovita i jedinstvena logička struktura u kojoj su pojedini djelovi (predmeti, pojave, procesi i sl) među sobom povezani određenim uzročno-posljedičnim, vremenskim, prostornim i drugim vezama i odnosima. Svaki dio te cjeline ima svoje mjesto, ulogu i značaj pa

prenebregavanje bilo kojeg od djelova dovodi do narušavanja cjeline. Zbog toga je neophodno sa predmetnog, logičkog i didaktičkog stanovišta da sportisti različite sportske tehnike i njihove veze upoznavaju prema određenom redosljedu i sistematično. Drugim riječima, znanja koja se izlažu u treniranju valja dovesti do struktura znanja kao određenih cjelina.

Pod sistematičnošću treninga podrazumijeva se jasno raščlanjivanje ciljeva kojima se teži i njihovih sastavnih činilaca; pregledno i logičko raščlanjivanje trenažnog gradiva i izdvajanje onoga što je u njemu bitno: dosljedno didaktičko-metodičko strukturiranje toka trenažnog procesa. Trener će da uspješno sprovede trening ako sve djelove trenažnog gradiva poveže sa vodećom idejom, sa težnjom da se otkrije, uoči i potvrdi suština.

2.7.1.4. Princip povezanosti teorije i prakse Među principima koji imaju izuzetan značaj u savremenoj školi i

treniranju, principu povezanosti teorije i prakse pripada posebno mjesto. Povezanost teorije i prakse nije samo opšti zahtjev koga se treba pridržavati u svakodnevnom radu već je i osnova, pretpostavka potpunijeg i cjelovitijeg rada. Ne treba posebno naglašavati da je povezivanje teorije i prakse oduvijek bio put savlađivanja brojnih i različitih znanja.

Povezanost i isprepletanost teorije i prakse pokazuju da je njihovo međusobno mjesto zavisilo od opšteg razvoja nauka: jedanput je praksa postavljala pitanja koja su tražila teorijska objašnjenja i traganja, a drugi put su teorijska znanja bila osnova i put za traženje praktičnih rješenja. Ili se, pak, teorijska misao razvijala samostalno, nezavisno od prakse i praktičnih rešenja i potreba. Astronomi su, na primjer, izračunavanjem, davno prije otkrića nekih nebeskih tijela, pretpostavljali njihovo postojanje i određivali orbite njihovih kretanja; fizičari su teorijski predviđali postojanje elementarnih čestica i mogućnost njihovog praktičnog korišćenja itd. Zbog toga, naročito u današnje vrijeme, u uslovima veoma razvijene nauke, tehnike i tehnologije, u različitim domenima i pravcima, povezanost teorije i prakse i razvijanje svijesti o toj povezanosti, predstavlja jedan od krupnih zadataka sportskog treninga na svim nivoima.

2.7.1.5. Princip očiglednosti Princip očiglednosti je jedan od najčešće primjenjivanih

didaktičkih principa. Njegov osnovni smisao je da sportistima olakša dodir sa stvarnošću, upoznavanje stvari, pojava, procesa i njihovo razumijevanje odnosa, bilo realno i direktno, bilo posredno, korišćenjem različitih mogućnosti njihovog predstavljanja.

Čulna iskustva predstavljaju izvor saznavanja i jasnih predstava. Njihov veliki značaj je u tome što omogućava prelaz ka saznavanju opšteg, a time i razvoj apstraktnog mišljenja, odnosno povezanost između pojedinačnog i opšteg, konkretnog i apstraktnog. U mnogim slučajevima očiglednost je oslonac za uspješno prelaženje ovog puta. Uloga očiglednosti je od posebnog značaja u suzbijanju praznog verbalizma u znanju sportista. Ovaj princip se zasniva na onim psihološkim, saznajno-teorijskim i pedagoškim zakonima i odredbama koji se nalaze u osnovi «principa jedinstva konkretnog i apstaktnog”.

2.7.1.6. Princip svjesne aktivnosti sportista u treniranju Svjesna aktivnost se u didaktici tumači na različite načine.

Upoređivanjem različitih tumačenja, naših i stranih autora, moguće je izložiti opšte, zajedničke i karakteristične oznake ovog principa, ono što preovlađuje u tim shvatanjima.

Svi didaktičari priznaju neophodnost svjesnog i aktivnog odnosa sportista prema učenju i stvaralački karakter njihovog rada na svim etapama trenažnog procesa, naglašavaju razumijevanje sadržaja koji se uče i sposobnost njihovog samostalnog primjenjivanja u praksi, ukazuju na ulogu misaonih operacija koje ulaze u proces svjesnog usvajanja znanja (sposobnost analize, upoređivanje, uopštavanje, donošenje zaključaka, rješavanje tehničko-taktičkih zadataka u situacionim uslovima i sl.), kao i na svjesno učešće u kontroli postignutih rezultata. Značajno je što se posebna pažnja pridaje odnosu sportista prema učenju, tako da se ovaj princip ne ograničava samo na područje intelekta već i na druge dimenzije koje sadrži proces učenja (razvijanje motivacije, pozitivni stavovi prema učenju, namjera i potreba da se nešto nauči,

usavršavanje sportske tehnike, poboljšanje aktuelnih biomotornih dimenzija i sl .)

Princip svjesne aktivnosti uglavnom izražava psihološku stranu treninga. Njegova suština i osnovni zadaci sastoje se u tome da se sagleda kako sportisti usvajaju znanja, kakav je njihov odnos prema treniranju i kakav i koliki je stepen njihove vlastite aktivnosti u procesu učenja trenažnog gradiva i njegovoj primjeni. Osnovni akcenat je usmjeren na shvatanje i osmišljavanje gradiva koje se uči.

2.7.1.7. Princip trajnosti usvajanja znanja, vještina i navika Princip trajnosti se odnosi na čvrsto i trajno usvajanje teoretskog

znanja praktičnih navika u procesu treninga, tako da ona postanu stalna duhovna i tjelesna svojina sportista, da ih mogu obnoviti kada im je to potrebno i da ih primjenjuju u različitim trenažnim i životno-praktičnim situacijama.

Čvrsto usvojena znanja su osnova dužeg obrazovanja i samoobrazovanja, ali ona istovremeno doprinose razvijanju saznajnih (misaonih) sposobnosti sportista. Učenje je i premisa i rezultat razvoja, pošto usvajanje sistema znanja dovodi do intenzivnog razvoja određenih teoretskih i praktičnih saznanja, a određeni nivoi ovog razvoja osposobljavaju sportiste za dalje usvajanje sve obimnijih i složenijih teoretskih znanja i praktičnih navika (vještina).

Na taj način ostvaruju se logičke strukture mišljenja kao niz premisa za usvajanje sportske teorije i prakse na višem nivou. Prema tome, sticanje znanja i razvoj mišljenja predstavljaju složeni proces povratne sprege, u kome uzrok izaziva određenu posljedicu, koja opet generiše nove uslove sa novim efektom, koji opet predstavlja novi uzrok, koji povlači za sobom novu poslijedicu, čime se ilustruje proces usvajanja složenih sportskih kretanja.

U savremenom treniranju dolazi sve više do izražaja logičko pamćenje – pamćenje osmišljeno, usmjereno i povezano sa misaonim procesima. Umjesto ogromnog broja činjenica koje sportisti teško usvajaju, i umjesto pasivnog usvajanja i nagomilavanja znanja, neophodno je dati najvažnije sadržaje, suštinske činjenice i podatke, i savladati složena sportska kretanja u takvoj mjeri, da čvrsto i trajno budu usvojeni.

Uspješna primjena ovog principa u praksi pretpostavlja posebne analize, a na osnovu njih i izmjene sadržaja usvajanja složenih sportskih kretanja sa stanovišta sagledavanja onoga što je u njima bazično, suštinsko, što treba obavezno i za dugo usvojiti. Posebno je važno usvajanje takvih sadržaja koji su uslov za sticanje i uspješno savlađivanje srodnih sportskih tehnika.

2.7.1.8. Princip individializacije trenažnog procesa Sportisti se razlikuju prema svojim intelektualnim

mogućnostima, brzini učenja, motivaciji, interesovanjima i stavovima, prema dostignućima, načinu kojim odgovaraju na različita iskustva u pogledu motornog učenja i trenažnih strategija. U jednom klubu skoro je nemoguće da postoje dvojica sportista koji iste sadržaje uče na isti način, istom brzinom i efikasnošću. Jedni najlakše uče putem pokazivanja, drugi putem slušanja, treći putem djelovanja. Neki uspješnije uče pod pritiskom, drugi vole slobodniji tempo i način rada. Jedni uče zato što su ih podstakli oni koji su bolji od njih, drugi zato što žele da pomognu onima koji zaostaju itd. Svako ima različit stil učenja. Te individualne osobine ličnosti najuočljivije su na treningu.

2.7.2. Opšti didaktički principi Logično je da su se ljudi, od onog vremena kada je čovjek počeo

da prenosi svoje znanje na sljedeće generacije, spontano pridržavali nekih didaktičkih principa, koji nijesu mnogo odstupali od današnjih. Prvi, koji je uobličio opšte didaktičke principe bio je J.A. Komenski. Analognim zaključivanjem da je učenje proces sukcesije baze i nadgradnje, Komenski je formulisao opšte didaktičke principe, koji su toliko logički, da i danas poprimaju aksiomatički značaj.

2.7.2.1. Od lakšeg ka težem Ovaj opšti didaktički princip ima smisla čak ako se prihvati i

njegovo dvostruko značenje. Svako sportsko kretanje je složeno, i može da se podijeli na relativno samostalne djelove. Ti djelovi jednog složenog kretanja mogu odvojeno da se uvježbavaju a redosljed njihovog uvježbavanja ne mora da bude isti, kao kod kompletnog izvođenja tog kretanja. Ovom prilikom trener prema sportisti

određuje redosljed. Po pravilu, redosljed obučavanja rasčlanjenih djelova složenog kretanja može da bude dvojak. Prvo se mogu obučavati djelovi koji su fizički lakši i izvode se sa manje naprezanja, a ako sportisti odgovara da se prvo obučavaju oni djelovi složenog kretanja koji su lakši za shvatanje ali su fizički teži, onda se primjenjuje takav redosljed.

Što se tiče opterećenja, sportski trening, radi prelaženja praga nadražaja, predviđa na treninzima i veće opterećenje od standardnog, takmičarskog opterećenja. Zabilježeni su bolji rezultati ako su trkači i ostali sportisti gdje je trčanje osnovni dio sportske discipline (fudbal, košarka, rukomet i sl.), jedan dio treninga trčali sa opterećenjima na nogama, ili su trčali po mekoj podlozi, ili su trčali uzbrdo; ako su teniseri trenirali sa težim reketima; ako su mačevaoci trenirali sa težim oruđem; ako su plivači plivali protiv struje, itd.

2.7.2.2. Od prostog ka složenom Početnik najčešće nema predstavu o složenosti kretanja u većini

sportskih disciplina. Zato je česta pojava da početnik insistira da odmah počne da uči tehniku sportske discipline za koju se opredijelio, kako bi što prije mogao da se „dokaže“. Ukoliko bi se trener povinovao pretencioznoj želji početnika, uspjeh bi izostao, kako je to praksom potvrđeno bezbroj puta. Zato se, po pravilu, za one sportske discipline, kod kojih je dinamički stereotip složeniji, insistira na analitičkom metodu obučavanja. Kada se to složeno kretanje „organski razloži“, onda se prvo obučavaju oni djelovi, koji su lakši za motorno prihvatanje, bez obzira koji je to segment u nizu složenog kretanja. To znači da se prilikom analitičkog obučavanja ne ide redosljedom, kako se segmenti uzastopno odvijaju u toku kompletnog izvođenja tehnike, nego se prvo izdvoje oni lakši, i tek kada se oni obuče, prelazi se na obučavanje složenijih segmenata, pa tek nakon toga na sintetičko obučavanje.

2.7.2.3. Od poznatog ka nepoznatom Većina složenih sportskih kretanja sadrže u sebi neke pokrete,

koji su slični pokretima, koji se koriste u svakodnevnom životu. Prije svega to su trčanje, skokovi, penjanje, bacanje, prevrtanje i sl. Sa manjom modifikacijom ti se pokreti sreću i u odgovarajućoj sportskoj

disciplini. U procesu obučavanja prvo se obuče već poznati pokreti, pa se nakon toga segmentarno obučavaju i pokreti, koji su tipični za određenu sportsku disciplinu, i koji se ne sreću u svakodnevnom životu.

2.7.2.4. Od bližeg ka daljem Ovaj princip se primjenjuje kada se sportska aktivnost vrši na

većem prostoru. Najčešće se sreće u sportskim igrama, kada se obučavaju taktičke kombinacije. U sportskim igrama više igrača sarađuje u kreiranju jedne kombinacije, pa se u procesu obučavanja učesnici u taktičkoj kombinaciji u početku obučavanja nalaze na manjem, pa na sve većem rastojanju.

2.7.3. Primijenjeni didaktički principi (primjer za sportske

igre) Opšti didaktički principi imaju široku primjenu u

svakodnevnom životu i pretežno upućuju na najlakše učenje elemenata opšteg obrazovanja iz svakodnevnog života. Isti principi imaju vrlo efikasnu primjenu i u sportskom treningu, u nešto složenijem obliku. Ti primijenjeni didaktički principi imaju mjesta u sportu zato, što se u sportu insistira na maksimalnim brzinama kretanja, na maksimalnim mišićnim naprezanjima i na maksimalnoj izdržljivosti. Prema zahtijevnosti većine sportskih disciplina, mogu se izdvojiti sljedeći primijenjeni didaktički principi:

1. Od slabijeg ka jačem naprezanju. 2. Od sporijeg ka bržem kretanju. 3. Od manje ka većoj izdržljivosti. 4. Od pravolinijskog ka krivolinijskom kretanju. 5. Od ergostazičnog ka intermitentnom režimu kretanja. 6. Od većeg ka manjem broju pokreta u jednoj seriji. 7. Od manjeg ka većem broju serija na jednom treningu. 8. Od dužih ka kraćim odmornim intervalima. 2.7.3.1. Od slabijeg ka jačem naprezanju Kada se odredi način mišićnog naprezanja, što zavisi od

sportske discipline, početnik se podvrgava procesu jačanja one

muskulature, koja u tom sportu učestvuje sa najvećim intenzitetom. Svako opterećenje može da se dozira, pa se i u ovom slučaju svako sljedeće povećanje opterećenja određuje prema prethodnom stanju. Svaka vježba, ako se ne može ponoviti više od pet do sedam puta, izaziva u organizmu pojavu superkompenzacije, nakon čega se ta vježba može ponoviti više od sedam puta. Tada se prelazi na sljedeći korak, povećava se opterećenje na nivo, da se ista vježba sa većim opterećenjem ne može ponoviti više od šest puta, pa se nakon pojave superkompenzacije ona može ponoviti više od sedam puta, tada se prelazi na sljedeći korak, ponovo se povećava opterećenje, pa se dodavanje opterećenja vrši sve dotle, dok se mišićna sila ne podigne na relativno najviši nivo.

2.7.3.2. Od sporijeg ka bržem kretanju Skoro se u svakoj sportskoj disciplini insistira na brzini pokreta

pojedinog dijela tijela, ili na brzini kretanja cijelog tijela. Nije preporučljivo da se na početku obučavanja, čak ni na početku časa treninga, da se vrše pokreti najvećom mogućom brzinom. Sam organizam „zahtijeva“ postepenost, jer ako se odmah prelazi na izvođenje pokreta-kretanja maksimalnom brzinom, skoro neminovno dolazi do povreda lakše ili teže prirode, što pojedinca isključuje iz daljeg procesa treniranja. Ukoliko i ne bi došlo do povrede, motorno učenje bi bilo otežano, jer se sviješću složeno kretanje lakše može pratiti ako se sporije izvodi, pošto između dva povezana pokreta mora da prođe izvjesno vrijeme, kako bi prethodni pokret bio „zapisan“ a svijest oslobođena za prihvatanje sljedećeg pokreta (refrakcija). Tek kada se cio niz pokreta, povezan u jedinstveno kretanje „upiše u svijest“, može da se pređe na brže izvođenje tog kretanja.

2.7.3.3. Od manje ka većoj izdržljivosti Muskulatura je samo dio mašine koja je zadužena za motoriku.

Svaka motorika sa oslanja na pokretačku energetiku. U slučaju sportskog treninga, najveći dio energetike biva krvotokom sproveden u mišić. Izdržljivost će biti bolja ako se poveća broj mitohondrija u mišićnim vlaknima, ako se prošire krvni sudovi uz poboljšanje njihove elastičnosti, ako se poveća plućni kapacitet, ako ojača srčani

mišić, ako se poveća broj crvenih krvnih zrnaca, ako se u organizam unosi odgovarajuća hrana (proteini, vitamini, minerali) za sintezu potrebnih energenata za mišićnu kontrakciju, uz sinhronizaciju rada endokrinih žlijezda. Poboljšanje izdržljivosti ima svoj prirodni tok, gdje se počinje sa manjim opterećenjem, sa manjim brojem pokušaja, sa kraćim dionicama i dužim odmornim intervalima, a nastavlja se postepenim povećavanjem opterećenja, većim brojem pokušaja, dužim dionicama i kraćim odmornim intervalima. Kao i kod svakog doziranog naprezanja, i u ovom slučaju dolazi do superkompenzacije, koja se manifestuje u poboljšanju izdržljivosti.

2.7.3.4. Od pravolinijskog ka krivolinijskom kretanju Između tehnika pravolinijskog i krivolinijskog kretanja postoje

bitne razlike. Prilikom trčanja po krivoj liniji mijenja se kretni stereotip, mišići dejstvuju asimetrično i javljaju se centralne sile. Čim se promijeni smjer trčanja, pojavljuje se centrifugalna sila, koja je inercijalna sila, sa tendencijom suprotstavljanja promjeni smjera kretanja. Da bi se ipak smjer kretanja promijenio, održava se nagib tijela prema centru obrtanja, čime se jednim dijelom sile teže neutrališe centrifugalna sila, koja djeluje na težište tijela. Budući da je ljudsko tijelo nehomogeni sistem, centrifugalna sila djeluje i pojedinačno na djelove tijela. Da bi se održao optimalni položaj, neophodno je dodatno uključivanje određenih mišićnih grupa. Da centrifugalna sila ne bi pomjerila glavu na spoljašnju stranu krivine, uključuju se mišići bočni pregibači u potiljačnom zglobu sa unutrašnje strane. Da centrifugalna sila ne bi pomjerila spoljašnju ruku na spoljašnju stranu krivine, uključuju se mišići privodioci u zglobu ramena spoljašnje ruke. Da centrifugalna sila ne bi pomjerila unutrašnju ruku na spoljašnju stranu krivine, čime bi se izazvao kontak te ruke sa grudnim košem, uključuju se mišići odvodioci u zglobu ramena unutrašnje ruke. Da centrifugalna sila ne bi pomjerila spoljašnju nogu, kada je ona u fazi zamaha, na spoljašnju stranu krivine, uključuju se mišići privodioci u zglobu kuka spoljašnje noge. Da centrifugalna sila ne bi pomjerila unutrašnju nogu, kada je ona u fazi zamaha, na spoljašnju stranu krivine, čime bi došlo do kontakta sa spoljašnjom nogom, uključuju se mišići odvodioci u zglobu kuka unutrašnje noge.

Dovoljno je navesti samo ove osnovne razlike u dinamičkom stereotipu, da bi se shvatilo da je trčanje u krivini posebno kretanje, koje se tehnički dosta razlikuje od trčanja po pravoj liniji. Iste pojave su tipične i za ostala kretanja po krivoj liniji, kao što je klizanje, skijanje, koturanje, vožnja biciklom i sl.

Ako je u programu treninga promjena smjera kretanja značajni dio dinamičkog stereotipa, onda se promjena smjera kretanja pažljivo uvježbava, gdje se počinje sa promjenom smjera kretanja prvo u maloj brzini kretanja i po putanji velikog luka, a završava se sa uvježbavanjem promjene smjera kretanja u velikim brzinama kretanja i na sve manjim lučnim putanjama.

2.7.3.5. Od ergostazičnog ka intermitentnom režimu kretanja Sportske igre zauzimaju značajno mjesto u porodici sportova. U

sadržaju sportskih igara ima najviše trčanja. Pošto su sportske igre vrlo dinamične, promjena mjesta na terenu mora da se izvrši u što kraćem vremenu, u principu prije no što na to mjesto stigne protivnički igrač. To znači da rezultat sportske igre najviše zavisi od brzine kretanja po terenu, odnosno od brzine kretanja. Svaka sportska igra predugo traje i ljudski organizam nije u stanju da sve to vrijeme trči maksimalnom brzinom. Zbog toga svaka sportska igra se odvija u intermitentnom režimu. To je smjenjivanje brzine kretanja od najveće do najmanje, zavisno od stanja na terenu i trenutne uloge aktuelnog igrača.

Intermitentni režim kretanja je vrlo zahtjevan u odnosu na potrošnju kiseonika, tako da i ovaj režim ima svoj postupak na putu ka poboljšanju sportske sposobnosti. Osnovni princip uvježbavanja ovog režima je da se pođe od ergostazičnog kretanja sa dužim dionicama i sa manjim brojem dužih dionica usporenog trčanja. U nastavku sportskog treninga brzina kretanja se postepeno povećava, dionoce sa usporenim kretanjem se sve više skraćuju i njihov broj se postepeno povećava.

2.7.3.6. Od većeg ka manjem broju pokreta u jednoj seriji Anaerobni kapaciteti u sportskim igrama se povećavaju ako se

trening vrši u dionicama, koje su svrstane u serije. Kao što je napred rečeno, rezultat sportske igre u najvećoj mjeri zavisi od brzine

kretanja. U većini sportskih igara, zavisno od veličine terena, prosječna dužina jedne sprinterske dionice iznosi oko petnaest metara. U početnoj fazi priprema dužina jedne dionice iznosi dvostruko više, a brzina kretanja je dvostruko manja. U nastavku treninga se dužina dionice sve više skraćuje, smanjuje se i broj dionica, ali se brzina kretanja postepeno povećava do maksimalne brzine.

2.7.3.7. Od manjeg ka većem broju serija na jednom treningu Ovaj princip treninga je neposredno vezan za prethodni. U

prethodnom je naglašeno da se dužine dionica skraćuju i da se smanjuje njihov broj, i objektivo posmatrajući, potrošnja kiseonika je manja u posljednjim serijama. Budući da se u trenažnom procesu insistira na progresivnom opterećenju, u toku priprema za takmičarsku sezonu, broj serija se postepeno povećava, tako da je maksimalna potrošnja kiseonika sve veća, kako se pripreme odvijaju. Izbor vježbi i programiranje opterećenja treba da bude odmjereno prema rezultatima testiranja, tako da na kraju priprema svaki pojedinac dostigne svoj maksimalni nivo anaerobno-laktatnih i anaerobno-alaktatnih kapaciteta.

2.7.3.8. Od dužih ka kraćim odmornim intervalima U ljudskoj je prirodi prilagođavanje na režim života. Pošto je u

sportskim igrama režim treniranja vrlo zahtjevan, u tom smislu treba da bude i pripreman. Jedan od značajnih faktora u sportskim igrama je brzina oporavka. Na jednoj utakmici jedan igrač pretrči u punoj brzini veliki broj dionica, čime se njegovi anaerobni kapaciteti smanjuju, pa mu je potreban duži oporavak za popunjavanje kapaciteta za novu sprintersku dionicu. Upravo od toga najviše zavisi rezultat sportske igre. Ako mu je brzina oporavka produžena, protivnički igrač koji je bolje treniran u tom smislu, doći će prije do lopte, što može nepovoljno da se odrazi na rezultat igre. Brzina oporavka između serija se poboljšava, ako se u pripremnom periodu, u toku cijelog mezociklusa, u intermitentnom režimu treninga odmorni intervali između serija postepeno skraćuju.

2.7.4. Projekcija časa treninga

Budući da je i sportski trening učenje, u kojem uglavnom domi-

niraju zadaci, koji se ostvaruju uz određenu tjelesnu aktivnost, i on mora da bude svrstan u pedagošku oblast. Kao i za ostale oblike učenja, i za sportski trening didaktički principi predstavljaju osnovu svakog časa treninga. Čas treninga je osnovni oblik organizacije treniranja. Na času treninga se konkretizuju svi zadaci i aspekti treniranja tako da on obezbjeđuje ostvarivanje njenih suštinskih zadataka.

Čas treninga je cjelovit, logički zaokružen, vremenski ograničen dio trenažnog procesa, sa stalnim sastavom učesnika približno jednakih predznanja, tokom kojeg se, zajedničkim radom trenera i sportista, rješavaju određeni tehničko-taktički i kondicioni zadaci. Iako pojedinačni čas treninga predstavlja jednu cjelinu, valja imati na umu da je on samo dio u nizu, konkretnim elementima bogate i raznovrste cjeline, povezan i spojen kako sa prethodnim, tako i sa narednim treninzima, koji su objedinjeni opštim ciljem, prije svega za uspješno završavanje aktuelnog ciklusa takmičenja.

Čas treninga podrazumijeva smišljen izbor i strukturiranje trenažnih sadržaja, racionalno korišćenje vremena, prostora i fizio-loških resursa, cjelishodan postupak primjene različitih trenažnih metoda i postupaka – frontalnog, grupnog, individualnog i individualizovanog rada sportista. Na njemu treba da dođe do izražaja i samostalan rad sportista, rješavanje problema, eksperimentisanje, opiti i provjeravanja. Prema tome, trenažni proces nije zatvorena i izolovanja cjelina, već promjenjljiv, fleksibilan oblik organizacije časa treninga. Kako i koliko će biti ostvareni specifični zahtjevi na času treninga i da li će on biti kreativno didaktički oblikovan, u najvećoj mjeri zavisi od osposobljenosti i umješnosti trenera.

Časom treninga, kao osnovnom jedinicom trenažnog procesa ne određuje se samo vrijeme obrade pojedinih trenažnih jedinica sa teh-ničko taktičkim sadržajima, već on utiče i na sam tok sportskog obrazovanja, na vremenski raspored pojedinih tehničkih, taktičkih i didaktičkih zadataka koji iz njih proizlaze ili su s njima povezani. Sadržaj treninga treba organizovati i oblikovati tako da sportisti sagledaju realnu i teorijsku povezanost sportske discipline, kako bi na najracionalniji način usvojili sadržaje sportske tehnike i taktike.

Cilj svakog trenažnog procesa je da obezbijedi sistematsko usvajanje solidnih znanja i umijenja, da sportiste osposobi za njihovu uspješnu primjenu u situacionim uslovima, da unaprijedi samostalno učenje i rad i da doprinese sportskom vaspitanju. Pored formiranja saznajnih svojstva ličnosti, od posebnog je značaja da se trenažni sadržaji na času treninga povežu sa životom, praksom, da se na njemu ostvari jedinstvo sportskih navika sa obrazovanjem i vaspitanjem, da se stekne radna disciplina, i da se formira realan pogled na svijet, kao i da se obrazuje pozitivna i moralna ličnost. Sagledavajući ovu problematiku, sportista je prije svega socijalno biće, a poslije toga vrhunski sportista.

2.7.4.1. Struktura trenažnog procesa Struktura trenažnog procesa, zavisi od mnogih faktora i

sastavnih elemenata. U konkretnoj nastavnoj situaciji oni su najtješnje povezani, ali se pri analizi trenažnog procesa moraju razlikovati. Na svakom času treninga dominira određen tehničko-taktički zadatak, uz specifični razvoj sile, brzine i izdržljivosti, koji se ostvaruje kroz primjenu didaktičkih principa. U toku pojedinih časova treninga, oko glavnog dijela pojedinačnih časova treninga grupišu se i druge funkcije i elementi koji zajedno čine jedinstveno sportsko ustrojstvo, odnosno strukturu trenažnog procesa. Pod strukturom treninga podrazumijeva se tok, unutrašnja povezanost i međusobni odnos pojedinih njegovih djelova i elemenata. Strukutra treninga zavisi od ciljeva, sadržaja, sportskih i didaktičkih zadataka, uzrasta sportista, kao i primjene relevantnih metoda i sredstava treninga. To omogućava da se, na primjer, trening za prenošenje novog znanja i usvajanja novih kretnih navika, razlikuje od treninga koji je predviđen za ponavaljanje i sistematizovanje ili vježbanje, za primjenu i kontrolu već naučenog. Međutim, postoje mnogi drugi načini i mogućnosti rada i aktivnosti u okviru treninga istovjetnog tipa kako trenera, tako i sportista. Proces treninga i učenja veoma je složen da bi bio vezan jedino za strukturu pojedinih časova treninga. Sve to utiče na strukturu treninga i čini je komplikovanom.

Trening ne predstavlja jednostavnu niti statičku formu već složen didaktički sistem u kome su obuhvaćene zakonitosti prirodnih i društvenih nauka, kao i pravila treninga. Na treningu se postiže

neprekidno kretanje od nepotpunog ka potpunijem znanju, otkrivaju se mnogobrojne protivrječnosti, koje se rješavaju u toku rada.

Za karakter makrostrukture treninga bitni su osnovni zadaci koji se rješavaju na treninzima određenog tipa, a s ciljem uspješnog ostvarivanja postavljenih tehničko-taktičkih zadataka. Oni zavise od logike trenažnog procesa koja se primjenjuje u okviru konkretnog tipa pa će u tom pogledu i strukturni elementi treninga biti različiti. Razlikuje se struktura treninga za razvoj samo aerobnih kapaciteta, samo anaerobnih kapaciteta, samo tehničkog znanja ili samo strategije igre. To znači da svaki tip treninga ima jasno označen osnovni cilj u trenažnom procesu, koji se javlja kao suštinski elemenat makrostrukture.

Mikrostruktura, za razliku od makrostrukture, određuje metode, oblike i sredstva treninga u njihovoj ukupnosti, kompleksu, i njima se rješavaju određeni zadaci, koji se pojavljuju kao problem na samom takmičenju. To je veoma dinamičan i promjenjljiv dio svakog treninga i od njegove cjelishodne razrade zavisi elastična primjena cijele strukture treninga, kao i krajnji rezultat takmičenja.

Prema tome, izbor tehničko-taktičkih zadataka, doziranje opterećenja, redosljed primjene i efikasnost djelovanja izabranih sredstava trenažnog procesa, određuje kako makro, tako i mikrostruktura, u okviru koje trener predviđa metode, oblike, postupke i sredstva treninga i njihovu primjenu u obje grupe strukturnih elemenata. Kompleks mikrostrukture podrazumijeva takođe i pedagoško-didaktičke uticaje trenera, kao i proširenje teoretskog znanja i usavršavanje dinamičkog stereotipa sportista.

Trening nije izolovana cjelina pa njegovu strukturu ne bi smelo da određuju faktori formalnog karaktera, kako ne bi došlo do unifikacije i ujednačavanja, trenažnog procesa, što neizbježno dovodi do iskopiranog šablona, formalizma i stereotipnosti trenažnog procesa.

Na strukturu treninga savremena sportska nauka gleda samo kao na jednu od mogućih, a nikako kao jedino moguću primjenu toka trenažnog procesa. Kao najcelshodnije rješenje bio bi izbor konkretnih zadataka, koje bi trebalo naglašavati pri uobličavanju strukture treninga. Treneru se pruža prilika da pri raspoređivanju strukturnih elemenata treninga pokaže svoju kreativnost, da primijeni različite varijante, koje nijesu proizvoljno izabrane. Trener

je obavezan da ispita objektivne uslove i utvrdi teškoće koje se mogu pojaviti, da smišljeno spaja pojedine elemente treninga zasnivajući ih na onome što on realno može ostvariti. Postoji tijesna povezanost između dijeterminisanja sadržaja treninga i kreativnosti trenera. Zbog toga treba ukazati na suštinske elemente i faktore koji pri planiranju i programiranju treninga, u postojećem načinu sportskog ponašanja, trener obavezno uzima u obzir.

2.7.5. Metode učenja u procesu sportskog treninga Procesi shvatanja sportske problematike su vrlo složeni. Ne

postoje dvojica sportista, kod kojih bi ti procesi bili identični. Shvatanje sportske problematike zavisi od mnogih faktora. Osobe različitog temperamenta, nivoa inteligencije, stepena obrazovanja, količine zainteresovanosti, snage koncentracije, stepena uvježbanosti i sl, različito doživljavaju pojedine detalje iz trenažnog procesa. Ove razlike navode trenera-pedagoga da svakom sportisti prilazi individualno. Zbog toga se o trenažnom procesu ne može govoriti kao o načinu rada, koji ima svoje stalne oblike, nego se govori o metodologiji rada, koja se bitno razlikuje od načina rada. Metode učenja sportske problematike podrazumijevaju svrsishodnu tehniku upravljanja trenažnim procesom, koja omogućava sticanje optimalne tehnike sportskog kretanja i teoretsko shvatanje sportske thenike, sukcesivno nadovezujući novo, na već stečeno znanje i vještinu. Postoji više trenažnih metoda za sticanje znanja i vještina, koje mogu da se primjenjuju sa pojedincem ili sa grupom, da se međusobno kombinuju, i da se koriste prema cjelishodnosti a ne prema nekom ustaljenom redosljedu.

Postoji više pokušaja da se metode učenja sistematizuju, postoje i predlozi o tim sistematizacijama, ali sve one uglavnom govore isto, samo na razne načine.

2.7.5.1. Akroamatska metoda Naziv dolazi od riječi „akroamatikos-određen za slušanje”, koja

potiče od Aristotela, i odnosi se samo na teoretska predavanja. Iako u manjoj mjeri, ova metoda nalazi svoj značaj u i sportskom treningu. Ređe se primjenjuje, jer su slušaoci pasivni i brzo im opada pažnja, kako je u više ozbiljnih istraživanja utvrđeno. Akroamatska metoda

ima najbolju primjenu kada se primjenjuje kod sportista sa dugom sportskom praksom, ili kod školovanja trenera i sportskih radnika. Ova metoda spada u monološku verbalnu komunikaciju.

2.7.5.2. Erotematska metoda Ova se metoda češće primjenju u procesu sportskog treninga,

jer ona pretpostavlja permanentno održavanje pažnje, čak i učestvovanje u trenažnom procesu. To je metoda „pitanja i odgovora”. Ova se metoda čak i preporučuje, kako bi se sportisti što aktivnije uključivali u složenu sportsku tematiku. Praksa redovno ukazuje na činjenicu da se sportska tehnika, kao i teoriju dio trenažnog procesa, brže usvoje i duže zadrže u pamćenju, ako se sportisti aktivno uključe i proces sportskog treninga. . Ova metode spada u dijalošku verbalnu komunikaciju.

2.7.5.3. Deiktička metoda Riječ „deiktikos” mogla bi se prevesti sa „pokazni”. Ova metoda

razvija očigledni princip obučavanja, koji se najčešće koristi u sportskoj praksi, i koja metoda je u sportu najefikasnija. Većina populacije spada u grupu vizuelnih tipova, pa se slika uvijek bolje i lakše zapamti nego njen opis. U sportskoj praksi je ovo još tipičnije, jer teoretski opis jednog pokreta je vrlo složen i teško ga je ponoviti, za razliku od pokazivanja tog pokreta, koji se odmah „preslika” u svijest, pa ga pojedinac može odmah ponoviti sa manje preciznosti, ali ta preciznost postaje sve bolja, ukoliko se taj pokret ponavlja. Ako se radi o vrhunskom sportu, onda nije riječ o jednom pokretu, nego o nizu pokreta, vezanih u jedno složeno (sportsko) kretanje.

I u ovom slučaju deiktička metoda spada u jednu od najefikasnijih metoda u procesu sportskog treninga. budući da se radi sa vrhunskim sportistima, koji za sobom imaju višegodišnju sportsku praksu, ne koristi se samo demonstracija pokreta, nego i stručni filmovi sa usporenim kretanjem i sa mogućnošću zaustavljanja kretanja na određenim, kritičnim, pozicijama. Osim toga, studiraju se i paradigmatski kinogrami, koji se poslije upoređuju sa sopstvenim kinogramima. Tom prilikom se upoređuju i dijagrami puta, brzine i ubrzanja, odnosnu ugla, uglovne brzine i uglovnog ubrzanja

određenih figurativnih i reprezentativnih tačaka na kinogramu, čime se na najefikasniji način otkrivaju greške u sportskoj tehnici.

2.7.5.4. Grafička metoda U svakom složenom sportskom kretanju postoje jedva primjetni

detalji sportske tehnike, koji, ako se zanemare, mogu drastično da utiču na sportski rezultat. Takvi detalji se teško opisuju, a još teže mogu da se pokazuju. U takvim slučajevima se koristi grafička metoda obučavanja. Neka za primjer objašnjavanja ove metode bude uzeta divergencija stopala u toku trčanja. U normalnom uspravnom stavu većina ljudi divergira stopalima, tj pete su na bližem a prsti na daljem međusobnom rastojanju. Kod pojedinih konstitucija je takva divergencija vrlo izražena. Prilikom trčanja, što je najčešće kretanje u većini sportova, takvi pojedinci ne postavljaju uzdužnu osu stopala paralelno sa smjerom trčanja, nego divergiraju stopalom, što znači da postavljaju petu bliže, a prste dalje od zamišljene linije pravca kretanja. Otisak njihovog stopala na tlu može da se izmjeri, i da se prenese na papir, i da se uporede otisci stopala sa divergencijom i bez nje. Lako se može izmjeriti ugao divergencije, i korišćenjem dužine stopala i ugla odstupanja od prave linije, to je „ugao divergencije”, na osnovu toga se može precizno izmjeriti prostor, za koliko je korak kraći, ako se stopala postavljaju divergentno na tlo. Te razlike se mjere u milimetrima, i sasvim su zanemarljive, ako se radi o malom broju koraka. Ali ako se radi o značajnoj trci na duže staze, pa se saberu male razlike ali kod velikog broja koraka, to može da iznosi i gubitak nekoliko metara, što u trci može da znači i gubitak boljeg plasmana, koji je objektivno bio moguć, ali nije ostvaren zbog minijaturnog tehničkog detalja.

2.7.5.5. Tekstovna metoda Sa ciljem dopunjavanja teoretskog znanja, sportistima svih

uzrasta i svih nivoa preporučuje se upoznavanje sa postojećim stručnom literaturom. Literatura iz oblasti sportskog treninga često je složena, i bazira se na naučnim disciplinama, kao što su pedagogija i metodologija (obučavanje), psihologija (formiranje ličnosti), fiziologija (sportski trening), biomehanika (anatomsko-mehanička analiza složenog kretanja), sociologija (strategija i taktika),

kibernetika (upravljanje izborom sredstava u toku trenažnog procesa). Aktuelna literatura će se najracionalnije koristiti, ako se sportista prethodno upozna sa onim djelovima primijenjenih nauka, koji se neposredno tiču onog dijela sportskog treninga, koji je u toku. Sportista se prethodno upozna sa aktuelnom naučnom disciplinom, u čemu mu pomaže odgovarajući stručnjak, koji je sastavni dio stručnog štaba u klubu. Tek tako osposobljen sportista može efikasno da koristi literaturu iz oblasti sportskog treninga.

Od prvih časova sistematskog treniranja treba početnike upućivati na pisanje dnevnika, a kasnije i na zapisivanje složenijih stručnih problema, čime se kod budućih sportista stvara poseban kult prema novim saznanjima, koja su toliko obimna, da se ne mogu permanentno zadržavati u memoriji, ali se mogu uvijek koristiti, ako postoji tekstovni podsjetnik.

Tekstovna metoda je pomoćna metoda, ona se može koristiti paralelno sa tokom neke druge metode, može da se koristi i kao teoretsko upoznavanje sa sportskom disciplinom, prije no što se počne sa obučavanjem iste, a može da se koristi i nakon uvježbavanja, kao dopuna suptilnim djelovima neke sportske tehnike.

2.7.5.6. Laboratorijska metoda Infrastruktura na kojoj se odvija takmičenje kao i sva pomagala

koja se koriste za relevantnu sportsku disciplinu u situacionim uslovima, predstavljaju prirodnu sportsku laboratoriju. Iako je sportista savladao tehniku svoje discipline, može da se desi da frustrirana njegova psiha poremeti dobro uvježban dinamički stereotip, i on na takmičenju ne pokaže ono, za šta je realno sposoban. Postoji mnogo faktora, koji mogu psihičkim putem da smanje kretnu sposobnost, i da snize nivo koncentracije skoro kod svakog sportiste. Jedan od tih faktora je i promjena ambijenta, koji mnogo odstupa od ambijenta, u kojem je sportista do tada razvijao svoje sposobnosti. Zbog toga časovi sportskog treninga treba da se održavaju u uslovima, koji su najbliži uslovima, koji će biti na takmičenju.

2.7.6. Vaspitno-obrazovni postulati u sportskom treningu Budući sportista, pored redovnih časova treninga, vodi i realan

život. U sredini, u kojoj se kreće, on zapaža mnoge događaje, mnoge promjene, mnoga prijatna i neprijatna uzbuđenja. Doživljava mnoge

traume, koje utiču na razvoj njegovog bića. Upoznaje se sa velikom količinom znanja, manje ili više složenog, koje on potpuno ili djelimično prihvata, zadržava ih u svom pamćenju, ili ih potiskuje. Za razliku od ostalih živih bića, razvoj budućeg čovjeka, odnosno budućeg sportiste ne mora da bude prepušten stihiji. Sinhronizovano dejstvo škole i roditelja na dijete omogućava da to dijete postane korisna društvena jedinka. Ukoliko se to dijete opredijeli i za sport, njegov razvoj je obezbijeđen i na duševnom i na tjelesnom planu. Dijete nije programirano za učenje teoretskih predmeta, ali je snažno programirano da se kreće, da se igra. Nije dijete nemirno zato što to ono hoće, nego urođena organska potreba za kretanjem stimuliše kod djeteta pokrete, često i nekontrolisane. Ukoliko se dijete opredijelilo za sport, u procesu njegovog vaspitanja sada, pored učitelja i roditelja, učestvuje i sportski trener. Školovani trener nije samo stručnjak za sport, nego je i obrazovani pedagog, koji posjeduje znanje, kako u određenim situacijama treba da postupi, kako bi kod budućih sportista istovremeno razvijao i sportska dostignuća i humanost.

2.7.6.1. Inicijativa Nema slučajeva da mladi sportista ne želi da pokaže želju, da i

on nečim doprinese u rješavanju nekog problema, koji je nastao u toku trenažnog procesa. Mladi sportista je savladao urođeno ustručavanje i ohrabrio se da i on iznese neki predlog. Trenera ne smije da iznenadi takva reakcija. Čak suprotno, on takvu inicijativu treba da objeručke prihvati, i dalje da je razvija. Najčešće su predlozi, koji dolaze od mladih sportista, neodgovarajući ili neprihvatljivi. Trener i u takvim slučajevima prihvata inicijativu mladog sportiste, ne ukazuje na njenu neprihvatljivost, nego ohrabruje mladog sportistu da i dalje daje predloge i primjedbe na ono, što zajednički rade. Razvoj inicijative za tog pojedinca može u njegovom životu više da znači, nego neki prosječan sportski uspjeh.

2.7.6.2. Samopoštovanje

Ustaljena je navika da se odrasli prema djeci postavljaju kao nadređeni, i da dijete treba da prihvati sve što mu odrasli kažu. Tako vaspitano dijete se na isti način obraća djeci mlađoj od sebe. To su već uslovi za stvaranje konflikta, jer djeca međusobno nijesu sklona da priznaju autoritet drugog dijeteta. Takav odnos negativno djelujee na razvoj. Konfliktna situacija među djecom može da se izbjegne, ili smanji na manju mjeru, ako se kod djece od malena razvija osjećaj samopoštovanja. Svako dijete organski osjeća respekt pred odraslim, ali ako bi odrasli pokazali da i oni respektuju ličnost djeteta, to bi se odrazilo pozitivno na to dijete. Dijete od deset godina se iskreno začudi, kada mu se učitelj, profesor ili trener obrati sa „Vi”. Upravo poštovanje odraslih prema djeci sa takvim obraćanjem razvija kod djece samopoštovanje, osjećaju da i ona nešto znače, kada im se odrasli tako obraćaju, kada prihvataju njihove inicijative i kada sa njima sasvim ozbiljno, na ravnoj nozi, razgovaraju. U takvim slučajevima djeca se trude da ne prave ekscese, razmisle prije no što će nešto da kažu, samo da bi i dalje održali poštovanje, koje odrasli pokazuju prema njima.

2.7.6.3. Verbalna komunikacija Svaki čovjek, a pogotovo svako dijete, burno reaguje na

nepravdu, pogotovo ako je njemu nanesena. Emocije mogu da se razviju u tolikoj mjeri da se akteri međusobno mrze, da jedno drugom priželjkuju sve što nije dobro, čak da može da dođe i do fizičkog obračuna. Ovakva situacija može da se izbjegne samo ako se ispune uslovi da do nje i ne dođe. To znači da sva tri pedagoška faktora, roditelji, učitelj i trener jedinstveno, u svim situacijama svakodnevnog života, kod dijeteta usađuju jednu naviku, a to je da se riječima može sve riješiti, prije svega da se izbjegne konflikt. Na tešku uvredu odgovoriti još težom uvredom, na fizički napad odgovoriti još većim fizičkim napadom, to su primitivni ostaci pradavnih vremena, kada čovjekov predak još nije bio na nivou, da se svaki konflikt može spriječiti verbalnom komunikacijom. Navedeni pedagoški faktori, roditelji, učitelj i trener, su skoro prisutni u svakom trenutku svjesnog života tog djeteta, i kada razvoj događaja ukazuje na predkonfliktno stanje, oni reaguju u pravom trenutku i upućuju na verbalnu komunikaciju, uz naglašavanje da je u pravu

onaj koji nije odgovorio na uvredu, da je u pravu koji nije uzvratio fizički udarac. Ako se to naglasi onome, koji je započeo konflikt, uz blagu ignoranciju prema njemu, ali i snažno postavljanje na stranu onoga koji nije odgovorio na isti način, izazivač konflikta sljedeći put obično odustaje od nekorektnog ponašanja i prihvata opštenje riječima.

2.7.6.4. Eksploracija Većina sportista su mladi ljudi, za koje je tipično da imaju

razvijeni istraživački duh. U sportskom treningu još mnogi detalji nišu istraženi a i pitanje je da li će istraživanje u sportu imati svoj završetak. Kada je riječ o sportskim navikama, onda je poznat objekat koji je izložen sportskom treningu, a to je čovjek, ili bolje rečeno ljudsko biće. Za takav objekat je karakteristično kretanje u kibernetičkom smislu, tj promjena objekta u vremenu, šro znači da jedan sportista danas nije onaj isti, koji je bio juče, niti će sjutra biti onaj, koji je danas. Većina promjena tjelesnog i duševnog statusa sportiste u toku treniranja se može definisati. Te promjene zapaža i sportista, što pokreće inicijativu trenera, da zajedno sa sportistom novonastale promjene posmatraju kao nove posljedice trenažnog procesa, pa se prema njima izvrši i određena modifikacija programa treninga. Iskustvo mnogih trenera je potvrdilo da su sportisti, koji su u toku treninga postavljali vrlo umjesna pitanja, kasnije postali i dobri treneri-pedagozi, ukoliko im je trener tu radoznalost usmjerio na razvoj istraživačkog duha.

2.7.6.5. Ne ponoviti grešku U toku trenažnog procesa čak i motorno najnadareniji sportisti

griješe. Pravi sportski pegagog nikada neće koristiti metod kazne, pa neće reći „..to ti ništa ne valja..”, nego će koristiti metod pohvale, pa će reći „..ti to možeš i bolje..”, izbjegavajući na taj način mogućnost pojave frustracije kod sportista. Jedna velika anketa sa sportskim pedagozima je potvrdila hipotezu da je metod pohvale više stimalisao sportiste na bolje zalaganje u toku sportskog treninga. Takođe su se iste greške ređe ponavljale, ako je na njih upućivano metodom pohvale. Osim toga, sportisti, budući treneri, u svojoj

trenerskoj praksi su prihvatili metod pohvale, kao efikasniji metod na ukazivanje pogrešaka.

2.7.6.6. Inventivnost Ako istu pojavu posmatra više ljudi, pa se njihovi utisci saberu,

dobije se manje neprecizna slika o toj pojavi, nego da mišljenje o toj pojavi daje samo jedan čovjek. I u trenažnom procesu se u istom trenutku dešava mnogo detalja, koje trener ne može istovremeno da prati, pa prođu nezapaženo. Zato je poželjno podsticati sportisu da iznosi svoje utiske i daje svoje mišljenje. Vrlo često predlog metodske jedinice samog sportiste je prihvatljiviji od metodske jedinice, koju je trener namjeravao da primijeni. Budući da sportista na samom sebi doživljava trenažni proces, on sa više faktora može da procijeni, koja bi metodska jedinica bila najadekvatnija. Ne postoji pojedinac, koji ne bi poželio da da svoj komentar, pogotovo o onome, šta se njemu događa. Ukoliko bi uslijedio pravilan podsticaj od strane trenera, čak bi i introvertne osobe pokazale želju da iskazuju svoja mišljenja. Pri tome trener ima ulogu da i dalje razvija inventivnost kod sportista.

2.7.6.7. Oponentska pozicija Svaki čovjek se rađa kao subjekt, i nosi u svojoj svijesti, upisanu

u genetski kod, ideju dominacije. Ta osobina bi se mogla posmatrati kao psihički atavizam, jer u savremenom društvu, gdje je svakom pojedincu obezbijeđen smještaj, hrana i zaštita od nasilja, nema potrebe da se dominacijom dođe do tih sredstava. U toku odrastanja se utvrđuje da se može udobno živjeti i bez ostvarivanja dominacije. U takvim uslovima je logično da dominacija bude zamijenjena tolerancijom. Na nesreću, kod nekih pojedinaca genetski kod dominacije dosta dugo traje, i u svijesti ostaje potisnut, ali kod nekih dolazi do izražaja, toliko, da može da dođe do fatalnih posljedica. Potiskivanje ili gašenje potrebe za dominacijom je toliko efikasnije, koliko se kod čovjeka razvija inteligencija, na osnovu koje čovjek pokušava da otkrije šta se dešava u „duši” drugog čovjeka. Tolerancija se sve više razvija, ukoliko pojedinac uspije da se postavi u položaj drugog. „Izazivač se najlakše razoruža, kada mu se pokažu zubi, ali kroz osmijeh!!”

III POGLAVLJE Opšti standardi fizičke pripreme sportista 3.6.1. Modeli fizičke pripreme vrhunskih sportista

Modeli, kako opšti, za timske pripreme cijele ekipe, odnosno homogehih grupa u jednoj ekipi, tako i posebni, za posebne pripreme pojedinih sportista, konstruisani su na osnovu elementarne sheme mišićnih naprezanja (Sl.br.10), gdje je primijenjena signatura koja ima sljedeće značenje:

• NC (number of contraction) znači broj kontrakcija u jednoj vježbi,

• SOL znači da se radi samo jedan pokret, • RPT znači da se jedan pokret ili jedna vježba više puta

ponavlja, • ČH (character of contraction) govori o vrsti mišićnog

naprezanja, • MIM znači da se radi o miometrijskom naprezanju, • IZM znači da se radi o izometrijskom naprezanju, • PLM znači da se radi o pliometrijskom naprezanju. Svaki pokret, odnosno svaka vježba može da se radi na tri

načina, miometrijski, izometrijski i pliometrijski. • MM (maš of muskels) znači obuhvat mišićne mase u jednoj

vježbi, • TTL (total) znači veliki obuhvat mišićne mase, • RGN (regional) znači srednji obuhvat mišićne mase, • LCL (local) znači mali obuhvat mišićne mase, Svaki pokret, odnosno svaka vježba može da se radi u

kombinaciji sa vrstama mišićnih naprezanja u pojedinačnom pokretu (SOL) na šest načina a u repetitivnom režimu (RPT) na devet načina.

• QNT (quantifikation) govori o doziranju kako napora tako i odmora,

• INT (intensity) govori o jačini mišićnog naprezanja,

• a znači da se radi o naprezanju sa malim intenzitetom, • b znači da se radi o naprezanju sa srednjim intenzitetom, • c znači da se radi o naprezanju sa velikim intenzitetom, • VLC (velocity) govori o brzini izvodjenja pokreta, • a znači da se radi o pokretu sa malom brzinom izvodjenja, • b znači da se radi o pokretu sa srednjom brzinom izvodjenja, • c znači da se radi o pokretu sa velikom brzinom izvodjenja, • AMP (amplitude) govori o širini pokreta u zglobu, • a znači da se izvodi pokret sa malom amplitudom, • b znači da se izvodi pokret sa srednjom amplitudom, • c znači da se izvodi pokret sa velikom amplitudom. Svaki pokret ili vježba u kvantifikacionoj grupi (INT - VLC -

AMP) može da se izvodi u kombinaciji sa vrstama mišićnih naprezanja i sa obuhvatom mišićne mase u režimu pojedinačnog pokreta na 18 načina, a u repetitivnom režimu na 27 načina. Ukoliko se kvantifikacione grupe kombinuju i medjusobno, onda se svaka vježba može izvoditi u pojedinačnom režimu na 54 - odnosno na 162 načina, a u repetitivnom režimu na 81 odnosno na 243 načina.

• NR1 - broj pojedinačnih pokreta u jednoj seriji, • a mali broj pojedinačnih pokreta u jednoj seriji, • b srednji broj pojedinačnih pokreta u jednoj seriji, • c veliki broj pojedinačnih pokreta u jednoj seriji, Broj pojedinačnih pokreta u jednoj seriji u kombinaciji sa svim

do sada navedenim elementarnim oblicima mišićnog naprezanja može da se izvede na 729 načina. Naravno, ovde se radi samo o naprezanju u repetitivnom režimu, jer se vježbanje iz grupe NR1 ne može ostvariti pojedinačnom kontrakcijom.

• RLX1 - relaksacioni intervali izmedju pojedinačnih pokreta u jednoj seriji,

• a dugi relaksacioni intervali izmedju pojedinačnih pokreta u jednoj seriji,

• b srednji relaksacioni intervali izmedju pojedinačnih pokreta u jednoj seriji,

• c kratki relaksacioni intervali izmedju pojedinačnih pokreta u jednoj seriji,

Trajanje relaksacionih intervala u kombinaciji sa svim do sada navedenim elementarnim oblicima mišićnog naprezanja može da se

izvede na 2187 načina. I u ovom slučaju se radi o naprezanju samo u repetitivnom režimu.

• NR2 - broj serija na jednom treningu, • a mali broj serija na jednom treningu, • b srednji broj serija na jednom treningu, • c veliki broj serija na jednom treningu, Broj serija na jednom treningu u kombinaciji sa svim do sada

navedenim elementarnim oblicima mišićnog naprezanja može da se izvede na 6561 način. I ovaj oblik mišićne aktivnosti može da se realizuje samo u repetitivnom režimu.

• RLX2 - trajanje relaksacionih intervala izmedju serija na jednom treningu,

• a dugi relaksacioni intervali izmedju serija na jednom treningu,

• b srednji relaksacioni intervali izmedju serija na jednom tre-ningu,

• c kratki relaksacioni intervali izmedju serija na jednom treningu,

Trajanje relaksacionih intervala izmedju serija na jednom treningu u kombinaciji sa svim do sada navedim elementarnim oblicima mišićnog naprezanja može da se izvede na 19683 načina. Realizacija je omogućena samo u repetitivnom režimu. Skoro dvadeset hiljada elementarnih pokreta i vježbi je ogroman broj i upražnjavanje svih mogućih kombinacija doveo bi pojedinca do srednjih sposobnosti svih djelova tijela i svih sistema organizma koji vrše biološke funkcije. Naravno, takva visoka opšta sposobnost nije odgovarajuća za većinu sportova, jer u sportu nijesu dovoljni proseci u svim sposobnostima nego su potrebne vrhunske sposobnosti u odgovarajućim biomotornim i funkcionalnim prostorima, dok se mnoge sposobnosti, sa vrlo malo značaja za većinu sportova, mogu zanemariti. Zbog toga je neophodno konstruisati model vrhunskog sportiste u odnosu na biomotorne i funkcionalne sposobnosti, koji bi predstavljao glavnu orijentaciju sportskom pedagogu za sastavljanje plana i programa kako priprema u cjelini tako i za svaki trening pojedinačno (sl.br.10).

Sl.br.10. Neke od najčešćih kombinacija mišićnog angažovanja u sportskom tre-

ningu.

Količina sredstava tjelesnog vaspitanja, odnosno broj elementarnih i složenih vježbi koje čovjek može da izvrši je vrlo veliki, tako da nije dovoljan jedan ljudski vijek da bi se izvršio svaki mogući pokret i svaka moguća kombinacija pokreta. Zbog toga se za svaki sport odredjuju one vježbe koje su tipične za taj sport. Pored toga, nije dovoljno samo odrediti vježbe tipične za taj sport, nego i odgovoriti na osnovna pitanja, koja se postavljaju pred trenera koji se upravo sprema da na bazi naučnih dostignuća napravi plan i program priprema, odnosno plan i program treninga, zavisno od toga koji ciklus treninga je aktuelan. To su sljedeća pitanja:

• Koje mišiće favorizovati, • kojom vrstom naprezanja ih angažovati, • sa kojim osloncem treba da djeluju, • koliki procenat u odnosu na cjelokupnu muskulaturu treba da

iznosi angažovana muskulatura, • kojim intenzitetom treba da djeluje angažovana muskulatura, • kojom brzinom treba da se kontrahuju aktuelni mišići, • kojom amplitudom u zglobu treba da se izvrši pokret, • koliko pokreta treba da bude izvršeno u jednoj seriji, • koliko treba da traju intervali odmora izmedju pojedinih

pokreta, • koliko serija pokreta treba da se radi na jednom treningu, • koliko treba da traju intervali odmora izmedju serija.

• Na pitanje koje mišiće favorizovati, odgovara se da su to pretežno mišići opružači u zglobovima nogu, jer se pomoću njih i trči i skače i mijenja pravac i udara po lopti. Glavni generator navedenih dejstava je četvoroglavi mišić buta (m. quadriceps femoris).

• Na pitanje kojom vrstom naprezanja ih angažovati,

odgovara se da je miometrijska kontrakcija tipična kontrakcija za većinu sportova, iako na pripremama, kada se mora preći prag naprezanja da bi se povećala sila mišića, koristi se i pliometrijska kontrakcija.

• Na pitanje sa kojim osloncem treba da djeluju, odgovara se

da je za razvoj skočnosti preporučljivo djelovanje sa perifernim a za pojačanje zamaha slobodnim ekstremitetom preporučuje se djelovanje sa centralnim osloncem.

• Na pitanje koliki procenat u odnosu na cjelokupnu muskulaturu treba da iznosi angažovana muskulatura, odgovara se da je za većinu sportova tipično trčanje, što znači da je smjenjivanjem dejstva protaginista i antagonista u trčanju obuhvaćen najveći dio muskulature, pa se može reći da je za većinu sportova na pripremama i treninzima potrebno obuhvatiti najveći dio muskulature, odnosno globalni obuhvat mišićne mase.

• Na pitanje kojim intenzitetom treba da djeluje angažovana

muskulatura, odgovara se da je za većinu sportova tipično angažovanje muskulature sa maksimalnim intenzitetom.

• Na pitanje kojom brzinom treba da se kontrahuju aktuelni

mišići, odgovara se da je eksplozivni pokret tipičan za većinu sportova, prema tome na treninzima i pripremama treba da preovladjuju pokreti izvedeni sa maksimalnom brzinom (balistička kontrakcija).

• Na pitanje kojom amplitudom u zglobu treba da se izvrši

pokret, odgovara se da se tehnički u mnogim sportovima ne insistira na pokretima velikih amplituda, ali je ipak poželjno, najviše u cilju izbjegavanja povreda, da se na treninzima i pripremama praktikuju pokreti sa velikom amplitudom. Potrebno je naglasiti da se zbog

sprečavanja povrede mišića prije svakog treninga u procesu zagrijavanja posvećuje pažnja i na rastezanje osjetljivih mišića kao što su mišići zadnje lože buta (m semimembranosus, m. semitendinosus i m. biceps femoris - caput longum), koji se često povredjuju zbog nekontrolisanih pokreta ili zbog nedovoljne zagrijanosti.

• Na pitanje koliko pokreta treba da bude izvršeno u jednoj

seriji, odgovara se da u jednoj seriji treba da bude mali broj pokreta, jer su dionice sprinta u situacionim uslovima (na utakmicama) kratke (od 20 do 50 metara).

• Na pitanje koliko treba da traju intervali odmora izmedju

pojedinih pokreta, odgovara se da su za većinu sportova tipični kratki intervali, budući da vrijeme izmedju jednog i drugog odraza u sprintu treba da bude najkraće.

• Na pitanje koliko serija pokreta treba da se radi na jednom

treningu, odgovara se da glavni dio treninga obuhvata srednji broj kratkih sprinterskih dionica.

• Na pitanje koliko treba da traju intervali odmora izmedju

serija, odgovara se da intervali odmora izmedju serija treba da budu kratki i to po principu da izmedju prvih serija intervali odmora budu kratki, izmedju srednjih serija da budu kraći a između posljednjih serija da budu najkraći, primjereno trenutnim funkcionalnim sposobnostima svakog pojedinaca. Progresivnim opterećenjem prelazi se prag brzinske izdržljivosti, čime se efikasno postiže optimalni razvoj anaerobno-alaktatnih kapaciteta u intermitentnom režimu.

3.6.2. Doziranje Posebno je pitanje kako za svakog pojedinca definisati šta je to

mali, srednji i veliki intenzitet; šta je to velika, srednja i mala brzina kontrakcije; šta je to velika, srednja i mala amplituda pokreta. Odgovor na ovo pitanje nije jednostavan, pa je zbog potrebe jedinstvenog kriterijuma utvrdjena konvencija na koji način se odredjuju gore navedene trodjelne gradacije.

Intenzitet se određuje na sljedeći način: Izmjeri se maksimalna sila aktuelnih mišića ili pomoću balističkog klatna ili pomoću dinamometra. Ta je sila predstavljena u kilogramima, što predstavlja vrijednost izraženu brojkom, od koje se polazi. Opterećenje od 1 - 33% te vrijednosti predstavlja naprezanje sa malim intenzitetom; Od 33 -66% te vrijednosti predstavlja naprezanje sa srednjim intenzitetom; Od 66 - 100% te vrijednosti predstavlja naprezanje sa velikim intenzitetom.

Brzina se odredjuje na sljedeći način: Izmjeri se maksimalna brzina kontrakcije aktuelnih mišića ili pomoću refleksometra ili pomoću postojećih elektronskih uređaja. Ova brzina pojedinačne kontrakcije se mjeri u stotinkama sekunde. Takodje se pomoću štoper-sata izmjeri maksimalna brzina kretanja za kratku dionicu, tipičnu za većinu sportova. Ova brzina savladavanja predjenog puta mjeri se takođe u stotinkama sekunde. Dobijene vrijednosti predstavljaju vrijednost izraženu brojkom, od koje se polazi. Pređena dionica u vremenu, produženom za 1 -33% od maksimalne brzine, predstavlja kretanje velikom brzinom, pređena dionica u vremenu, produženom za 33% - 66% od maksimalne brzine, predstavlja kretanje srednjom brzinom, pređena dionica u vremenu, produženom za 66 - 100% od maksimalne brzine, predstavlja kretanje malom brzinom.

Amplituda se određuje na sljedeći način: Izmjeri se maksimalna amplituda u aktuelnom zglobu, čija je pokretljivost prethodno standardnim zagrijavanjem povećana. Mjerenje se vrši pomoću jednostavnih uglomjera. Rezultat se očitava u stepenima. Izmjeren broj stepeni predstavlja vrijednost izraženu brojkom od koje se polazi. Obim pokreta smanjen za 1 - 33% izmjerene amplitude predstavlja pokret sa velikom amplitudom; Obim pokreta smanjen za 33 - 66% izmjerene amplitude predstavlja pokret sa srednjom amplitudom; Obim pokreta smanjen za 66 - 100% izmjerene amplitude predstavlja pokret sa malom amplitudom kretanja u zglobu.

Ovdje su navedeni najprostiji mjerni instrumenti, iako postoje vrlo praktični i vrlo precizni elektronski instrumenti, ali nijesu svima još dostupni.

Takođe treba reći da za većinu sportova još ne postoje opšte prihvaćeni standardni testovi, tako da mnogi treneri koriste

nestandardizovane testove, ili koriste svoje iskustvo prilikom procjene opterećenja, sile, brzine, amplitude itd. Za tako nešto postoji i opravdanje jer u mnogim sportovima ne postoje standardna kretanja u odnosu na tehniku, niti standardnih kretanja u odnosu na brzinu kretanja i dužinu dionica.

Da bi se dobila kompletna predstava o statusu sportista, samo u odnosu na morfološki i funkcionalni status, na osnovu iskustva autora, bilo bi neophodno pratiti sljedeće elementarne varijable:

• Antropometrijski prostor: - Longitudinalnost, - transverzalnost, - cirkularnost, - adipoznost, i - masa. • Biomotorni prostor: - Sila, - brzina reagovanja, - brzina sa otporom, - izdržljivost lokalna, i - izdržljivost opšta. • Funkcionalni prostor: - Puls u miru, - puls odmah nakon standardnog napora, - puls jedan minut nakon standardnog napora, - krvni pritisak, min/max, i - vitalni kapacitet • Ultrastrukturalni prostor: - Fosfagen, - glikogen, - laktat, - sukcinatdehidrogenaza, i - fosfofruktokinaza (PFK). • Humoralni prostor: - Eritrociti,

- leukociti, - hemoglobin (H), i - acidobazna ravnoteža. Pravi morfološko-funkcionalni status nije moguće dati na

osnovu posmatranja, nego samo na osnovu testova u gore navedenim prostorima. Budući da dodatno navedeni prostori izlaze izvan sadržaja standardnih udžbenika, isti neće biti ovdje razradjivani.

3.6.3. Opšti principi planiranja i programiranja fizičkih

priprema sportista 3.6.3.1. Model vrhunskog sportiste Da bi se mogao sastaviti odgovarajući plan i program priprema,

neophodno je da se zna kakvo je stanje pojedinca koji treba da bude podvrgnut tom planu i programu. To se stanje utvrdjuje odgovarajućim testovima na odredjenom uzorku. Statistički proseci skoro da i nemaju mjesta u vrhunskom sportu. Budući da se u sportu uvijek traži najbolji, u sportskom treningu se primjenjuje metod oaradigme, odnosno kao uzorak uzima se najbolji pojedinac, odnosno vrhunski rezultat, koji je taj pojedinac postigao. Treba napomenuti da je paradigma vrhunski fluktuirajući rezultat, tzv. inkrizična paradigma, jer se oboreni rekord napušta, a za paradigmu se uzima novi rekord.

Dobro trenirani sportisti u prosjeku raspolažu sa oko 5000 kalorija u roku od 24 časa, i na osnovu takve pretpostavke sastavlja se plan i program treninga, u kojem se doziranje vrši na osnovu rezultata testova, specifičnih za pojedine sportove. Planiranje i programiranje treninga u makrociklusu u osnovi se radi po principu sukcesivnog smjenjivanja baze i nadgradnje u šest faza:

Prva faza: AEROBNI KAPACITETI KAO BAZA 1. Druga faza: ANAEROBNO-LAKTATNI KAPACITETI KAO

NADGRADNJA 1 i BAZA 2. Treća faza: ANAEROBNO-LAKTATNI KAPACITETI KAO

NADGRADNJA 2 i BAZA 3.

Četvrta faza: SITUACIONO-LAKTATNI KAPACITETI KAO NADGRADNJA

3 i BAZA 4. Peta faza: SITUACIONO-ALAKTATNI KAPACITETI KAO

NADGRADNJA 4 i BAZA 5. Šesta faza: PROFESIONALNA UTAKMICA KAO NADGRADNJA 5 (vidi

tabelu br.3). Tab.br.3

BAZA NADGRADNJA Polazno stanje Aerobni kapaciteti Aerobni kapaciteti Anaerobni laktatni kapaciteti Anaerobni laktatni kapaciteti Situaciono-anerobni laktatni kapaciteti Anaerobni alaktatni kapaciteti Situaciono-anerobni alaktatni kapaciteti Situaciono-anerobni alaktatni kapaciteti

Situacioni trening

Situacioni trening Profesionalno takmičenje. Tab.br.3. Princip sukcesije baz i nadgradnje u programiranju sportskog

treninga.

Plan i program bazira se prije svega na osnovama naučnih

istraživanja u oblasti fiziologije i funkcionalne anatomije, kao i na višedecenijskom iskustvu profesionalnih trenera. Oblast fizičke pripreme sportista nije dovoljno istražena, tako da se mogu sresti razne verzije programa priprema sportista. Dvadesetčetvoročasovni rotacioni ritam planete Zemlja je uslovio da se kod većine mesoždera, pa i kod čovjekovog pretka, razvije odgovarajući metabolizam, vezan za ovaj prirodni ritam. Čovjekov predak je svakog dana najmanje jedan put morao da unosi hranu u svoj organizam. Naravno, ta "hrana" je imala snažne mišiće, brze noge i oštre zube, tako da je čovjekov predak morao za svoj dnevni obrok da utroši mnogo energije. Ukoliko bi hrana izostala samo jedan dan, pitanje je da li bi taj pojedinac, nakon 48 sati gladovanja, imao dovoljno energije da ulovi neku životinju i da preživi. Ovakav prirodni ritam se kod čovjekovog pretka oformljavao stotinama hiljada godina tako da civilizacija, koja relativno kratko traje, nije mogla značajno da utiče u smislu promjene ovog ritma. Takodje i mnoga istraživanja su

potvrdila pojavu korelacije izmedju prirodnog ritma i superkompenzacije.

Princip planiranja i programiranja treninga se bazira na prirodnom ritmu od 24 časa, dozirajući napor i tempirajući odmor tako da se sljedeći napor vremenski podudari sa pojavom superkompenzacije. To znači da se odmor duži od 24 časa ne planira u pripremnom periodu. Naravno, neplanirane pojave kao bolest, povreda, psihičko preopterćenje i sl. ponekad uslovljavaju odstupanje od ovog biološkog aksioma. Postoje i drugi oblici bioritmova, ali jedino je bioritam od 24 časa (cirkadian) nepobitno potvrđen.

Programirani predasi kako za pojedince tako i za odredjene grupe sportista, čak i za cio tim postoje u predtakmičarskoj i takmičarskoj fazi, gdje nalaze svoje opravdanje zbog toga što je osnovni cilj u tim fazama da se održi i stečeni nivo aerobnih i anaerobnih kapaciteta, nivo koji je relativno za ovaj period najviši i koji se stekao sistematskim dizanjem u pripremnom periodu.

3.6.3.2. Sportski trening i način utroška energije Savremeni čovjek može da postigne vrhunski rezultat u

dugotrajnom i sporom trčanju. Savremeni čovjek može da postigne vrhunski rezultat u trčanju

kraćem po distanci, a većem po brzini. Savremeni čovjek može da postigne vrhunski rezultat u trčanju

na najkraćim distancama sa najvećim brzinama. Ali, savremeni čovjek kao pojedinac, iako bi imao relativno

maksimalne morfofunkcionalne sposobnosti, nije u stanju da postigne vrhunski rezultat na sva tri načina istovremeno.To znači da se u većini sportova prije svega moraju razviti oni kapaciteti koji su dominantni. Ako se pogleda shema udjela energetskih procesa u okviru dobijanja energetike u zavisnosti od trajanja, može se vidjeti da kratka i maksimalna naprezanja traju najviše do 15 sekundi i da se odvijaju na bazi razlaganja adenozintrifosfata (ATP), uglavnom akumuliranog u mišićnim ćelijama, i funkcioniše po principu "Koliko imam toliko potrošim". Takodje se može vidjeti da kratka ali ne najkraća i velika ali ne najveća naprezanja (submaksimalna) mogu da traju do jednog minuta i da se odvijaju uglavnom na bazi glikolitičkih procesa, i funkcionišu po principu 'Trošim ono što imam i ono što

pomalo dobijam". Takođe se može vidjeti da dugotrajna i mala naprezanja mogu da traju više sati i da se odvijaju na bazi oksidativnih procesa. To je ustvari stabilno stanje, odnosno ravnoteža izmedju izvršenog rada i energije koja se uglavnom dobija spolja (kiseonik), i procesa razlaganja šećera i viših masnih kiselina u organizmu, što u nekim sportovima (skijaško trčanje, biciklističke i planinarske ture, trkački i plivački maraton, moderni triatlon i si.), gdje su aerobni kapaciteti kapitalni za taj sport, ovakvo naprezanje može da potraje i nekoliko sati.

Ta se ravnoteža naziva ergostaza koja funkcioniše po principu: "Koliko dobijem toliko potrošim", (sl.br.11).

Sl.br.11. Tokovi energetske potrošnje u zavisnosti od upotrebe količine sile i

od vremena trajanja.

Skica na slici br.11 predstavlja način energetske potrošnje kod tri

osnovna načina treniranja, sa sljedećim značenjem: F = nejednako graduiranje sile. T = nejednaki vremenski intervali. ANAER-ALC (veća zatamnjenost): a) Naprezanje - veliko. b) Trajanje - kratko, 0 – 15 sec. c) Potrošnja/t - velika, glikogen. d) Režim - anaerobni-alaktatni.

ANAER-LAC (srednja zatamnjenost): a) Naprezanje - srednje. b) Trajanje - srednje, 20 sec – 1min. c) Potrošnja/t - srednja, glikogen + lipidi. d) Režim - anaerobni-laktatni. AER-OX (mala zatamnjenost): a) Naprezanje - malo. b) Trajanje - dugo, od dva minuta do nekoliko sati. c) Potrošnja/t - mala, lipidi. d) Režim - aerobni. U priloženoj shemi može se pretpostaviti gdje bi bilo mjesto za

sportske igre, negdje izmedju anaerobno-alaktatnih i anaerobno-laktanih kapaciteta. Naime priložena shema pokazuje rezultate istraživanja kontinuiranih naprezanja, dok je za većinu sportova tipičan intermitentni režim tj režim gdje se kratke dionice prelaze uglavnom najvećom brzinom, ali u odredjenim vremenskim razmacima, tako da se za sljedeći kratki sprint sa loptom ili bez lopte, sa promjenom pravca ili bez promjene pravca, sa ometanjem od strane protivnika ili bez tog ometanja, igrač sporim kretanjem od hoda do lakog trčanja privremeno i relativno odmori, odnosno donekle popuni energetske rezerve i tako pripremi za sljedeću sprintersku dionicu. Karakteristična za većinu sportova je i činjenica da situacioni uslovi diktiraju i dužinu dionica i brzinu kretanja i promjenu pravca i ritma trčanja, i stepen ometanja protivnika, i dužinu trajanja relaksacionog intervala i još mnogo karakteristika u mnogim sportovima, što još niko nije sistematski kompletirao. Sve to ukazuje da će biti vrlo teško konstruisati standardne testove za većinu sportova, upravo zbog toga što na terenu za vrijeme igre uslovi nikad nijesu isti tako da se nije desilo niti će se desiti da se jedna utakmica ponovi, makar bi se i svi akteri dogovorili da je ponove. Zbog toga se u većini sportskih igara koriste testovi koji nijesu idealni, ali zato najmanje odstupaju od realnog odslikavanja stanja.

3.6.3.3. Somatske karakteristike sportista omladinskog uzrasta

Otprilike u desetoj godini ili nešto kasnije kod dječaka počinje

izlučivanje gonadotropina iz prednjeg režnja hipofize (adenohipofiza) što izaziva automatski i izlučivanje testosterona, pa se funkcija testisa pojačava u odgovarajućoj mjeri. Nakon trinaeste-četrnaeste godine dječaci dostižu punu polnu zrelost i time se završava pubertet i počinje faza adolescencije odnosno mladalačko doba, koje traje od završetka puberteta do pune zrelosti koja se ostvaruje oko dvadesete godine života. Mora se napomenuti da se organizam i dalje razvija i konačno okoštavanje se završava oko dvadesetpete godine života, medjutim, taj proces nije toliko intenzivan tako da se može smatrati da je jedan dvadestogodišnjak tjelesno oformljen (A.C.Guyton, 1976).

IV POGLAVLJE

METODIKA TRENINGA FUNKCIONALNIH SPOSOBNOSTI

Nobile vincendi genus est patientia, vincit qui patitur: si vis vincere, disce pati.

Strpljenje je plemenit način pobede; ko (istrajno) trpi - pobeđuje; ako želiš pobediti - nauči trpeti (biti strpljiv).

Ključni termini -----------------------------------------

Anaerobno treniranje Aerobno treniranje

rening funkcionalnih sposobnosti karakteriše stimulaciju i podizanje efikasnosti aerobnih i anaerobnih energetskih mehanizama, prvenstveno preko usavršavanja funkcija

kardiorespiratornog sistema i metaboličkih (aerobnih i T

anaerobnih) funkcija mišićnih ćelija. Celokupni funkcionalni potencijal sportiste određuju zajedno aerobni i anaerobni energetski procesi. U različitim sportskim disciplinama preovladava i različiti energetski mehanizam, tako da kod jednih preovladava aerobni, kod drugih anaerobni, a kod trećih se pojavljuje mešani aerobno-anaerobni ili anaerobno-aerobni energetski metabolizam. Visok nivo funkcionalnih sposobnosti može osigurati kondicioni trening, s obzirom na to da on aktivira kako cirkulatorne, tako i mišićne adaptacione procese. Za metodičko oblikovanje treninga usmerenog na podizanje aerobnih i anaerobnih mogućnosti sportiste, potrebno je da trener dobro poznaje efikasne metode za razvoj pojedinih bioenergetskih mehanizama, koji leže u osnovi funkcionalnih sposobnosti. Ove metode i njihove karakteristike su opisane u delu “Biohemijske i fiziološke osnove metoda treninga” (I deo, poglavlje 7).

Anaerobno treniranje

U okviru metodike anaerobnog treninga potrebno je rešiti tri

osnovna zadatka: 1. Podići funkcionalne mogućnosti fosfokreatinskog energetskog

mehanizma; 2. Usavršiti glikolitički energetski mehanizam; 3. Povećati efikasnost nervnih struktura u specifičnim uslovima

kiseoničkog duga.

Metodički put usavršavanja nelaktatne komponente anaerobne izdržljivosti određen je trajanjem kreatinfosfatne reakcije i vremenom koje pokriva nelaktatni kiseonički dug. Pogodna metoda je metoda maksimalnog intervalnog rada, koja izaziva burne fiziološke reakcije zbog kojih se frekvenca srca penje i do 190 otk/min. Korisno je primenjivati 4-5 ponavljanja sa pauzama između ponavljanja od 3 minuta, a između serija oko 7-10 minuta. Pogodne trenažne aktivnosti su: kratki sprintevi, serije poskoka i sve specifične vežbe visokog intenziteta sa trajanjem ne dužim od 30 sekundi.

Metodički put razvoja laktatne komponente anaerobne izdržljivosti karakteriše izazivanje jakih glikolitičkih reakcija i korišćenje energije iz anaerobnih glikolitičkih spojeva. Intervalna metoda je najpogodnija, a korisne trenažne aktivnosti su: trčanje na deonicama od 200-600m i specifični poligoni sa trajajem do 2 minuta. Intenzitet rada se kreće u intervalu od preko 80%-95% od maksimalnog i izaziva najviše vrednosti fizioloških reakcija sa frekvencom srca od preko 200 otk/min. Trenažni rad se odvija u 3-4 serije sa 3-4 ponavljanja u jednoj seriji. Zbog potrebe podizanja sposobnosti za toleranciju veće koncentracije laktata u krvi, primenjuju se produženi pasivni odmori.

Aerobno treniranje

U okviru metodike aerobnog treninga potrebno je usavršavati oksidativne energetske procese i stalno nadoknađivanje potrošene energije transportom kiseonika na periferiju lokomotornog aparata. Potrebno je usavršiti dinamičku sinhronizaciju funkcija svih organa i organskih sistema, koji su odgovorni za transport i potrošnju kiseonika u toku trenažne aktivnosti.

Bilo je već govora da su za ovaj cilj najpogodnije kontinuirana i intervalna metoda. Pogodne trenažne aktivnosti su trčanje različitih deonica, trčanje sa promenom tempa, specifične i situacione vežbe sa intenzitetom rada od preko 60%-85% (kod dobro treniranih sportista na izdržljivost iznosi preko 90%) od maksimalnog, u zoni frekvence srca od 150-180 otk/min. U intervalnom treningu intervali odmora između radnih opterećenja ne treba da budu duži od 2 minuta, a broj ponavljanja zavisi od individualnih mogućnosti sportiste da održi stabilnu i visoku potrošnju kiseonika. U kontinuiranom radu trenažna aktivnost traje neprekidno duže od 60 minuta, na frekvenci srca oko 160 otk/min.(i više), što je određeno nivoom anaerobnog praga. Primeri:

U donjim tabelama su prikazani primeri, raspored i distribucija zona

opterećenja u treningu za razvoj dominantno aerobne sposobnosti.

Tab. Pet nivoa intenziteta za sportove sa dominantnim učešćem izdržljivosti.

Intenzitet Karakteristike Treninga

Ritam aktivnosti

SF otk/min. % od totalnog obima treninga

1 Trening tolerancije na laktate (lLa)

Maximalan >180 85-95

2 Trening VO2max Vrlo visok 170-180 80-90 3 Anaerobni prag Visok 160-170 80 4 O2 prag Srednji 150-160 70 5 O2 kompenzacija Nizak 130-150 40-60

Tab. Primer rasporeda pet nivoa intenziteta u mikrociklusu, kod sportova sa dominirajućom aerobnom izdržljivošću.

Ponedeljak Utorak Sreda Četvrtak Petak Subota Nedelja 3/5 1/2

4/5 5 1/3/4 4 2/3/5 -

Tab. Primer treninga energetskih sitema za sportiste juniore.

Inten zitet

Treninga za

Trajanje Broj ponavlj

anja

Interval odmora

Koncentacija La mmol/l

Frekvenca srca

1 Trening La tolerancije

3o sek.- 2 min

6-8 5-10 min.

Više od 12 Blizu Maksimalne

2 Anaerobni praga

2-7 min. 8-30 min.

6-4 6-4

5-7 min. 5-15 min

4 160-170

3 Aerobni prag

30 min. do 2 h

3-1 2 min. 2-3 -150

Tab. Distribucija i proporcija tri zone intenziteta u mikrociklusu.

Intenzitet

U pripremnom periodu U takmičarskom periodu

1 5% 5-10%

2 10-15% 20% 3 80-85% 70-75%

Tab. Efekti pet zona intenziteta treninga energetskih sistema.

Koncentacija Laktata mmol

Trening za FS otk/min % od max. intenziteta

Trenažni efekat

Trenažni dobitak

20

12 8 4 2

1.1

Maksimalna anaerobna

snaga

Tolerancija na mlečnu kiselinu

VO2max

Anaerobni prag

Aerobni prag

200

200

200

190-200

180

170

160

150

140

130

120

110

100

80

85-90

80-90

(60)-70-85

60 50

---------------

Visok razvoj anaerobne

izdržljivosti Preko ovoga može

dovesti do pretreniranosti

-----------------------

-Značajno podizanje aerobne

sposobnosti -Intenzitet za

optimalni razvoj

Povećanje aerobne

izdržljivosti

Malo povećanje aerobne

Oporavak

izdržljivosti

Primer: Raspored zona intenziteta u različitim mikrociklusima Zone intenziteta su:

1. Trening tolerancije na laktate (TTL); 2. Trening maksimalne potrošnje kiseonika (TVO2max); 3. Trening anaerobnog praga (TAnP); 4. Trening fosfatnog sistema (TFS); 5. Trening aerobnog praga (TAP).

Tab. Rani pripremni mikrociklus u kome je intenzitet TAP = 75% i TanP = 25%.

Vreme Pon. Ut. Sr. Čet. Pet. Sub. Ned.

Pre. Pod

5

5

3

5

3

3

5

3+5

5

-

5

5

-

-

U ovom slučaju superkompenzacija se dostiže u utorak, sredu, petak i nedelju. Tab. Kasni pripremni mikrociklus sa proporcijom intenziteta: TAP=50%, TanP=45%, TTL=5%.


Pre. pod 5 5 3 5 5 1+3+5 3

Po.pod 3+5 5 - 5 5 - -

Superkompenzacija se javlja u sredu i četvrtak, i ponovo u ponedeljak u sledećem mikrociklusu. Tab. Predtakmičarski mikrociklus sa nivoima intenziteta sa sledećom proporcijom: TAP=40%, TanP=20%, TVO2max=20%, TFS=10% i TTL=10%.


Pre. pod 5 2 3 5 5 2 -

Po.pod 4+5 5 - 1 3 - -

Superkompenzacija se javlja svakodnevno s tim da je najveća u subotu i nedelju. Tab. Mikrociklus u takmičarskoj fazi bez takmičenja za vreme vikenda-proporcija intenziteta može biti ovakva: TAP=20%, TTL=20%, TVO2max=20%, TFS=20% i TanP=20%.


Pre. pod 5 3 5 4+5 3 1+5 -

Po.pod 4+5 4+5+1 - 2 1 - -

Supekompenzacija se javlja u sredu i za vreme vikenda. Tab. Takmičarski mikrociklus sa takmičenjem preko vikenda-proporcija intenziteta je sledeća: TAP=80% i TFS=20%.


Pre. pod

- 5 - 5 - Takmiče nje

Takmiče nje

Po.pod 5 4+5 5 4+5 5 Takmiče nje

-

Ovakav raspored intenziteta omogućava supekompenzaciju, koja svakodnevno raste i dostiže najviše vrednosti u dane takmičenja. Sažetak

Celokupni funkcionalni potencijal sportiste određuju zajedno aerobni i anaerobni energetski procesi. U različitim sportskim disciplinama preovladavaju različiti energetski mehanizami. Kod jednih preovladava aerobni, kod drugih anaerobni, a kod trećih se pojavljuje mešani aerobno-anaerobni ili anaerobno-aerobni energetski metabolizam. Visok nivo funkcionalnih sposobnosti može osigurati tzv. kondicioni trening, s obzirom ma to da on aktivira kako cirkulatorne, tako i mišićne adaptacione procese. Za metodičko oblikovanje treninga usmerenog na podizanje aerobnih i anaerobnih mogućnosti sportiste, potrebno je da trener dobro poznaje efikasne metode za razvoj pojedinih bioenergetskih mehanizama, koji leže u osnovi funkcionalnih sposobnosti. U okviru metodike anaerobnog treninga potrebno je rešiti tri osnovna zadatka:

- Podići funkcionalne mogućnosti fosfokreatinskog energetskog mehanizma;

- Usavršiti glikolitički energetski mehanizam; - Povećati efikasnost nervnih struktura u specifičnim uslovima

kiseoničkog duga. U okviru metodike aerobnog treninga potrebno je:

- Usavršavati oksidativne energetske procese i stalno nadoknađivanje potrošene energije transportom kiseonika na periferiju lokomotornog aparata;

- Potrebno je usavršiti dinamičku sinhronizaciju funkcija svih organa i organskih sistema, koji su odgovorni za transport i potrošnju kiseonika tokom trenažne aktivnosti.

Studijska pitanja: 1. Šta čini metodiku treninga funkcionalnih sposobnosti? 2. Šta je aerobno treniranje? 3. Koje su metode aerobnog treninga? 4. Šta je anaerobno treniranje? 5. Koje su metode anaerobnog treninga?

V POGLAVLJE

METODIKA TRENINGA MOTORIČKIH SPOSOBNOSTI

«Zar ne znaš da oni koji od prirode imaju slabo telo, ako se izvežbaju postaju jači u onom zašta se izvežbaju, i to lakše podnose nego najjači kada se zanemare». Sokrat (469 – 399. pre n. e.)

«Što se tiče lepote tela, najjednostavniji uslov je da se ono razvija odmah, još dok su deca mala. ....mada je to sasvim neobična stvar....To neka bude zaključak: vežbanje u kretanju, primenjeno kod sasvim male dece predstavlja jedno od sredstavam, koje mnogo pomaže da možemo postići jedan deo duševne vrline». Platon (427-347. pre n. e)

Ključni termini -----------------------------------------

Didaktički principi Metodika treninga snage

. Valsalva fenomen

Metodika treninga brzine Metodika treninga izdržljivosti Metodika treninga koordinacije

Metodika učenja motoričkih znanja Motoričko učenje

. koncept kognitivno-motoričkog učenja . sportska tehnika . sportska taktika

. motoričko dejstvo . strukturiranje pokreta

. tehničko taktička znanja Metodika treninga fleksibilnosti Metodika treninga preciznosti Metodika treninga ravnoteže

snovni zadatak metodike “fizičke” ili kako se često naziva - kondicione pripreme u treningu sportista je razvoj i održavanje motoričkih sposobnosti definisane kao: snaga,

brzina, izdržljivost, fleksibilnost, koordinacija i preciznost. Istraživanja motoričkih sposobnosti u sportskim aktivnostima su potvrdila, da je ovaj segment nemoguće opisati sa nekoliko latentnih dimenzija (često se navode tri osnovne: brzina, snaga i izdržljivost- leže u osnovi svih ostalih), već je reč o složenoj strukturi kvantitativnih i kvalitativnih svojstava, koja su još na nivou hipoteza. Elementarni didaktički principi u trenažnom radu

Svaki trenažni nadražaj, posmatran dugoročno, mora da se upravlja prema biološko-pedagoškim zakonitostima. Na osnovu njih se motoričke sposobnosti mogu razviti postepenim povećanjem opterećenja uz primenu određenih metoda-načina. Maksimalna adaptacija, ekonomičnost i efikasnost, tj. maksimalan rezultat za

O

relativno minimalno vreme uz optimalnu potrošnju energije se može postići samo ako se poštuju sledeći principi:

- Od slabijeg naprezanja ka jačem; - Od sporijeg ka bržem kretanju; - Od manje ka većoj izdržljivosti; - Od pravolinijskog ka krivolinijskom kretanju; - Od većeg ka manjem broju ponavljanja u jednoj seriji; - Od manjeg ka većem broju serija na jednom treningu; - Od manjeg ka većem broju trenažnih dana u jednom

ciklusu; - Od manjeg ka većem broju treninga u toku dana; - Od dužih ka kraćim intervalima odmora u toku

treninga i između treninga. Metodika treninga snage

Snaga je sposobnost sportiste, koja se manifestuje prilikom savladavanja različitih otpora. Snaga mišića zavisi od fiziološkog preseka i dužine mišića, biohemijskih-metaboličkih procesa, koji se odvijaju u toku rada centralnog nervnog sistema (koji je odgovoran za regulaciju i mobilizaciju procesa pri ispoljavanju snage) i psihičkih funkcija sa dominacijom motivacije. Snaga koju ispoljava mišić zavisi od broja aktiviranih motoričkih jedinica, pri čemu motoričku jedinicu čini jedna nervna ćelija i sve mišićne čelije (vlakna) koje ona nadražuje, kao i od učestalosti aktiviranja motoričkih jedinica u jedinici vremena. Uslovljena je reaktivnošću mišića, tj. silom kojom mišić odgovara na određeni impuls. S obzirom na to da postoji veoma velik broj različitih sportskih aktivnosti u kojima se snaga različito ispoljava, sasvim je jasno da postoji i velik broj vrsta ili oblika ispoljavanja snage.

Generalna podela tipova snage bi mogla da se izvrši na osnovu nekoliko kriterijuma:

Prema tome u kakvom režimu mišići razvijaju snagu (sa ili bez kretanja) razlikuje se - dinamička i statička (izotonička i izometrijska) snaga.

Kod dinamičke snage mišići se skraćuju i produžuju (kada se pripoji mišića udaljuju, pri čemu nastaje tzv. miometrijska snaga), dok su kod statičke snage mišići učvršćeni između dve fiksne tačke sa povećanjem njihove unutrašnje napetosti.

Po drugom kriterijumu- gde postoji zahtev za savladavanjem maksimalnih opterećenja dinamičkim ili statičkim ispoljavanjem snage, snaga je definisana kao maksimalna. Posebnu pažnju ovde zaslužuje podela na:

- Maksimalnu apsolutnu; - Maksimalnu relativnu snagu.

U prvom slučaju reč je o snazi koju sportista razvije prilikom savladavanja maksimalnih opterećenja, a u drugom o snazi koja je svedena na kilogram telesne mase sportiste. Za maksimalno brzo izvođenje jednokratnog pokreta potrebna je eksplozivna ili brzinska snaga, a za sposobnost ponavljanja pokreta u kome se ispoljava snaga koristi se termin repetitivna snaga.

Treći kriterijum- gde su vrste snaga povezane sa izdržljivošću, razlikujemo: snažnu izdržljivost-izdržljivost u snazi (ali i repetitivnu snagu, koja je izuzetno mnogo saturirana izdržljivošću). Reč je o sintezi snage i izdržljivosti-engl. Stamina. Već iz ovoga je jasno da prilikom definisanja snage treba obratiti pažnju na terminološke izraze, jer za ovu motoričku sposobnost postoje različiti nazivi (koji i različito znače), kao što su: sila, moć, jakost i sl, a što još nije definisano jedinstvenim pojmom. Za snagu se na engleskom jeziku koristi izraz power -obeležava se sa P. Za silu termini strenght-force - u literaturi se najčešće obeležava sa F.

Sila (F) se u mehanici definiše po drugom Njutn-ovom zakonu, kao proizvod mase tela (m) i njegovog ubrazanja (a), tj. F = m x a. Meri se u Njutn-ima (N). U statičkim-izometrijskim uslovima nema kretanja pa samim tim ni ubrzanja, a sila se tada iskazuje kao veličina spoljašnje sile, koja se mišićnim naprezanjem poništava npr. težinom podignutog tega ili izmerene sile na dinamometru.

Snaga (P) se u mehanici definiše kao količnik izvršenog rada (A) i proteklog vremena (t), meri se u vatima (W). Snaga se vezuje za

savladavanje izvesnog puta (S) u funkciji vremena. Ako se rad (A) definiše kao proizvod sile i puta na kojem ona deluje (F x S), onda je jasno da je snaga saturirana sa brzinom, jer je brzina (V) jednaka količniku pređenog puta (S) i vremenu za koji se put (t) pređe (V = S/t). Matematički snaga se može izraziti na sledeći način: P = F x S/t, pošto je S/t brzina (V), P = FxV, tj. kao proizvod sile i brzine tela na koje ta sila deluje. Mi govorimo o mišićnoj snazi, koja se javlja prilikom različitih kretnih struktura u sportskim aktivnostima. Ovde je bitno objašnjenje relacije sile i brzine koje je započeo Hill još 1938. (poznataHill-ova kriva u obliku hiperbole).

Na osnovu Hillo-ove krive moguće je direktno utvrditi relacije između snage i brzine. Svaka tačka na krivoj determinisana je odgovarajućom silom i brzinom pri kojoj je ostvarena, tj. svaka tačka predstavlja precizno određenu veličinu ispoljene snage. Kriva snaga-brzina dala je nekoliko zakonitosti:

- Snaga mišića u izometrijskim uslovima je jednaka nuli; - Sa povećanjem brzine kontrakcije mišića - njegova snaga

raste uprkos smanjenju sile;

- Postoji optimalna brzina skraćenja mišića, pri kojoj on razvija maksimalnu snagu.

U određenom pokretu za vreme sportske aktivnosti situacija je nešto drugačija. Tada se sila i snaga ispoljavaju kao dva relativno nezavisna antropomotorička svojstva. Sila (jačina) se tada pojavljuje kao sposobnost mišića da ostvari veliku napetost u izometrijskim uslovima pri velikom spoljašnjem otporu, a malim brzinama skraćenja. Snaga se pojavljuje kao sposobnost mišića da deluje relativno velikim silama protiv manjeg spoljašnjeg otpora, ali pri velikim brzinama kontrakcije. U praksi bi to značilo da jaka osoba ne mora istovremeno biti i snažna i obrnuto. U odnosu na to i sportovi se razlikuju po tome da li je kod njih važnija sila (bacanje težih sprava, bodi-bilding) ili snaga (skokovi, bacanje lakših sprava). Iako postoji osnova da se sila i snaga tretiraju kao nezavisna svojstva, područje njihovog razgraničenja treba uzeti uslovno, jer ga je teško striktno odrediti. O sili i snazi ne treba govoriti kao o apsolutno nezavisnim, već kao o relativno nezavisnim svojstvima. Osnovni faktori značajni za ispoljavanje sile i snage su:

a. Tip mišićnih vlakana-sila (jačina) brzih i sporih vlakana je slična, dok brza vlakna mogu da ostvare veću snagu; b. Arhitektura miši ća-odnos između dužine mišićnih vlakana i površine njihovog fiziološkog preseka. Od presudnog značaja za silu je površina fiziološkog preseka, a za maksimalnu brzinu kontrakcije dužina mišića. Vretenasti mišići su duži i sa manjim fiziološkim presekom, te su većih mogućnosti za ispoljavanje brzine i snage (m. biceps i triceps brachi, m. brachioradialis, m. quadriceps femoris i dr.). Perasti mišići se sporije kontrahuju i mogu da razviju veću silu (m.pectoralis major, m. soleus idr.). c. Zamor i temperatura-pri znatnom padu temperature mišića i/ili pri velikom zamoru, mišići gube i na sili i na snazi u svim režimima kontrakcije. Sila manje opada od snage. d. Hormonalni mehanizmi-videti u delu ‘’Izgradnja mišićnog tkiva i adaptacioni efekti treninga’’. e. Trening-videti u delu “Uticaj treninga na snagu mišića”.

Tipovi mišićne snage i njihov razvoj

Eksplozivna snaga je sposobnost sportiste koja mu omogućuje davanje maksimalnog ubrzanja sopstvenom telu, nekom predmetu (spravi) ili partneru. U osnovi eksplozivne snage leži sposobnost da se uloži maksimalna energija u jedinici vremena (za što kraće vreme). Ona se najviše manifestuje u aktivnostima tipa bacanja, skokova, udaraca i sprinteva. Sprint mnogi autori svrstavaju u faktor brzinske snage. Najčešće metode za razvoj eksplozivne snage su:

Metod eksplozivnog nadražaja (sa 50-60% spoljašnjeg opterećenja, vrše se brza ponavljanja uz aktivaciju tačno određenih mišićnih grupa).

Metod izometrijskih snažnih kontrakcija (naprezanje mišića je veliko, ali dužina mišića ostaje ista). Kada je akcenat na snažnim kontrakcijama, usavršava se sposobnost za razvoj eksplozivne snage.

Kombinacija metoda maksimalnog nadražaja (1-4 ponavljanja) i metoda srednjih nadražaja (60% od maksimalnog, sa brzim ponavljanjem).

Tab. Vrednovanje sredstava razvoja snage i njihova upotrebljivost unutar pojedinih ciklusa pripreme. (Prema: Antekolović i sar., 2003.).

Vežbe snage sa velikim težinama

Male težine brzo i

eksplozivno

Skokovi i dubinski skokovi

Olimpiske tehnike dizanja tegova

Izokinet. i vežbe

usporenog izvođenja

Maks. snaga

Odlično Zadovoljava-juće

Loše Dobro Dobro

Sila Dobro Odlično Dobro Dobro Zadovoljavajuće

Brzina kontrak.

Loše Dobro Odlično Loše Nikakvo

Brza

produkcija sile

Loše

Odlično

Loše

Dobro

Dobro

Maks. snaga na distal.

krajevim

Dobro

Odlično

Zadovoljavajuće

Odlično

Dobro

Skočnost i mišić.

koordinacija

Loše

Dobro

Odlično

Dobro

Loše

Periodizacija

Pripremni, Predtakmičar. Takmičarski

Predtakmiča. Takmičarski

Kasni predtakmičar. Takmičarski

Predtakmiča. Takmičarski

Rani pripremni Rehabilita.

Elastična ili pliometrijska snaga, predstavlja sposobnost

sportiste da nakon amortizacije izvrši maksimalni odraz, tj. kada je potrebno efikasno sinhronizovati ekscentričnu i koncentričnu mišićnu kontrakciju u određenoj motoričkoj aktivnosti. U pliometriji postoje tri faze: ekscentrična mišićna kontrakcija, amortizacija i koncentrična mišićna kontrakcija. Fiziološke osnove pliometrijskog treninga leže u aktiviranju miotatičkog refleksa, odnosno refleksa na istezanje. Pliometrijska metoda sadrži različite varijante skokova, bacanja i suvanja. Tipična sredstva za razvoj eksplozivne snage donjih ekstremiteta su dubinski skokovi. Skokom sa visine se istežu mišići (ekscentrična faza), koji se odmah refleksno (preko istezanja mišićnih vretena) kontrahuju (koncentrična faza). Brzo i snažno istezanje vretena olakšava kontrakciju mišića i tako proizvodi veću eksplozivnu snagu. Važno je istaći da zbog nadopterećenja (u saskoku deluju sila gravitacije i težina tela) pliometrijske vežbe nose velik rizik povrede (istegnuće mišića, ligamenta, nabijanje kičmenog stuba i sl.). Iz ovog razloga treneri treba da budu vrlo oprezni prilikom doziranja opterećenja (visine sa koje se saskače). Principi postupnosti i individualizacije moraju biti maksimalno ispoštovani. Dobar način za razvoj elastične snage je vežba naskok-saskok-naskok. Metoda naprezanja sa popuštanjem služi za razvoj ovog tipa snage. To je metoda dinamičkog karaktera u kojoj mišići deluju u režimu

koncentrične kontrakcije, gde je spoljašnja sila veća od mišićne, pa dolazi do njihovog istezanja. Pliometrija za trup se izvodi medicinkama (primanje i vraćanje lopte partneru bacanjem medicinki sa grudi, sa leve ili desne strane, iznad glave iz seda, ležanja i stajanja. Mogu se primeniti samo bacanja iz raznih položaja u neku specijalnu metu, mrežu, zid ili prostor.)

Repetitivna snaga i izdržljivost u snazi predstavlja sposobnost dugotrajnog rada, pri kojem se savladava neko spoljašnje opterećenje koje nije veće od 75% od maksimalnog. Kada je u pitanju spoljašnje opterećenje (teg ili partner), reč je o apsolutnoj repetitivnoj snazi, a kada sportista višekratno savladava težinu svoga tela (zgibovi, sklekovi) reč je o relativnoj repetitivnoj snazi. Neka istraživanja su pokazala da je repetitivna snaga povezana sa lokalnom-regionalnom izdržljivošću. Deli se topološki na trup, ruke i noge. Ovo ukazuje da repetitivna snaga nije generalna sposobnost i ako u praksi postoje znatne korelacije između sva tri tipa ove motoričke sposobnosti. Najefikasnija metoda za razvoj repetitivne snage je metoda ponavljanja kroz primenu različitih formi treninga. Opterećenja se kreću u rasponu od 50% do 80% maksimalnih, obavljaju se u više ili jednoj seriji sa maksimalnim brojem ponavljanja-do otkaza. Smatra se da pri dizanju tegova težina treba da bude takva da broj ponavljanja bez pauze bude najmanje tri, a najviše 10. Preporučuje se da se prvo odredi težina koju sportista može podići maksimalno 10 puta bez odmora, a zatim se izvode serije po deset ponavljanja u svakoj. Ovo se izvodi sa postepenim povećanjem otpora, koji pripada najpopularnijem i najstarijem metodu treninga. Posebna metoda za povećanje izdržljivosti u snazi je oblik metode stanica. U njoj se postavlja 6-12 različitih zadataka, koji se tačnim redosledom izvode. Zadaci se biraju tako da dve susedne stanice angažuju različite mišićne grupe. Postoji intenzivna i ekstenzivna forma metode stanica.

U intenzivnoj se upotrebljava opterećenje oko 60% maksimalnog na svakoj stanici, 10-30 ponavljanja i trajanjem pauze između svake vežbe(2-3 puta duža od trajanja rada).

U ekstenzivnoj formi opterećenja su od 20% do 50% sa većim brojem ponavljanja i manjom frekvencom izvođenja.

Na početku primene programa za razvoj snage ne treba koristiti

maksimalne težine. Sličan efekat se postiže i sa primenom manjih

težina, s tim što se smanjuje rizik povreda mišića, tetiva i zglobova.

Statička snaga je sposobnost sportiste da zadrži maksimalnu izometrijsku kontakciju mišića, kada se njihovim naprezanjem zadržava određena pozicija ili stav (npr. izdržaj u zgibu). Za razvoj snage, koristeći izometrijski trening, važno je da se mišići

kontrahuju pod određenim uglom zgloba u kome se ostvaruje željeni

pokret, tj. pod istim uglom koji je i u takmičarskoj aktivnosti (princip

specifičnosti). Ovako primenjena, izometrijska kontrakcija je pogodna

za testiranje snage pojedinih mišićnih grupa.

Najefikasnija metoda za razvoj statičke snage je metoda izometrijskih nadražaja sa opterećenjima, koja su od velikih do maksimalnih. Istraživanja su pokazala da jedna maksimalna kontrakcija (u trajanju od samo jedne sekunde), ponovljena 5-10 puta dnevno, dovodi do značajnog porasta snage datih mišićnih grupa. Sličan rezultat se može dobiti ako se proizvedu 2/3 maksimalne kontrakcije u trajanju od 5 do 6 sekundi. Statičko-dinamička metoda u povećanju sile izometrijske kontrakcije mišića, predstavlja vrlo efikasan metod. Ogleda se u tome da se najpre obavi izometrijska kontrakcija sa 80% od maksimalne, a zatim se izvodi dinamička kontrakcija sa 50% opterećenja od maksimalnog. Ovakva kombinacija treba da se ponovi tri puta. U savremenom treningu za razvoj snage ustanovljen je i izokinetički trening, sa ciljem da se iskoriste sve prednosti dinamičkog i statičkog načina razvoja snage. Kombinacijom ova dva načina postiže se angažovanje najvećeg mogućeg broja motoričkih jedinica i ostvarivanje maksimalnog napona u svakoj tački celog pokreta (čak i pri slabijim uglovima zgloba). To je moguće učiniti kombinovanjem

rada sa tegovima i primenom savremenih aparata (trenažera) za razvoj snage. U metodici razvoja snage, najbitnije je izvršiti odabiranje,

konstrukciju i klasifikaciju sredstava za razvoj snage. Ona moraju biti

izvršena prema karakteristikama sportiste (uzrasta, pola kvaliteta),

periodizaciji treninga, strukturi, karakteru i intenzitetu kretne

aktivnosti u pojedinim sportskim disciplinama.

Jednu od velikih nepoznanica predstavlja trening snage kod mladih osoba (pre ili odmah nakon puberteta). Danas se smatra da tokom i odmah nakon puberteta , dolazi do brzog (prirodnog) razvoja snage, zbog povećanja nivoa testosterona u krvi. Pre puberteta rad sa tegovoma ne daje velik priraštaj u snazi, a može štetno da utiče na razvoj kostiju i zglobova, posebno kičme. Kasnije se, takođe, ne preporučuju veća opterećenja (nekada je dovoljna težina samog tela: penjanje na klupu, stepenice, zgibovi, sklekovi itd.). Radi sprečavanja opterećenja kičmenog stuba, preporučuje se da se rad sa tegovima obavlja pri rasterećnom kičmenom stubu (npr. ležeći-bench press). Valsalva fenomen-manevar Sl. Valsalva fenomen (Prema Mcardl, W. et all. 1996).

Kada se pokreti vrše brzo i maksimalno (eksplozivna snaga), što je vrlo čest slučaj u gotovo svim sportovima-posebno pri dizanju tegova, javlja se fenomen koji se naziva Valsalva manevar. Mehanizam njegovog delovanja treneri moraju poznavati kako bi izbegli štetne posledice. Ako se vazduh udahne i spusti poklopac grkljana (epiglotis), svaka kontrakcija ekspiratornih mišića zanačajno povećava intratorakalni pritisak, koji pri maksimalnoj kontrakciji može iznositi i do 150 mmHg iznad atmosferskog pritiska. Pri tome dolazi do porasta pritiska u trbušnoj duplji, čak i više nego u grudnoj. Nagli porast intratorakalnog pritiska smanjuje venski priliv u srce, komprimovanjem gornje i donje šuplje vene koje dovode krv sa periferije. Valsalva manevrom se vrši fiksacija trbušne (abdominalne) i grudne (toraklne) duplje, kako bi se pojačalo dejstvo mišića koji imaju hvatišta na kostima grudnog koša. Povišen intratorakalni pritisak primarno deluje na vene, koje imaju tanak zid i u kojima je inače nizak pritisak, pa se smanjuje priliv venske krvi u srce. Pri tome se smanjuje količina krvi koju leva komora izbacuje u aortu, tj. smanjuje se udarni volumen miokarda. Ako grkljan ostane zatvoren duže od nekoliko sekundi, nakon početnog porasta krvnog pritiska dolazi do njegovog pada i smanjene prokrvavljenosti mozga (ne dobija dovoljno kiseonika) te se javlja vrtoglavica, zamagljivanje vida, pa čak i gubitak svesti. Pri kraju naprezanja mora da se obavi otvaranje epiglotisa, brzo izdisanje vazduha pri čemu pritisak u grudnoj duplji naglo pada, krvotok se normalizuje i simptomi nestaju. U toku treninga u kome se primenjuju izometrijske vežbe (ali i pri

podizanju velikih težina) usled dugotrajne kontrakcije mišića, srce

mora da savlada porast krvnog pritiska koji prethodi Valsalva

manevru. Srce mora dodatno da se napregne, kako bi doturilo krv u

kontrahovane mišiće, čak i kada Valsalva fenomen nije prisutan. Ovo

je osnovni razlog zašto se ovakav tip vežbanja ne primenjuje u

rekreaciji, kod mlađih osoba i osoba koji imaju neke kardiovaskularne

tegobe. Kod vrhunskih sportista treba biti obazriv prilokom primene

ovakvog tipa treninga.

Koji će se tip snage razviti i kakav efekat adaptacije postići, zavisi od opterećenja i broja ponavljanja. Poznat je princip određivanja broja ponavljanja u odnosu na procenat od jednog maksimalnog ponavljanja %1RM (repetition max). Prvo se primeni test za određivanje 1MR, a zatim odredi broj ponavljanja na određenom procentu od 1MR (kako je prikazano u tabeli).

Tab. Opterećenje i broj ponavljanja.

Primer: Ako je nekom sportisti 1MR 140 kg onda će to biti: Max. br.

pon. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 12 15

% 1MR 100 95 93 90 87 85 83 80 77 75 67 65 Kg 140 133 130 126 122 119 116 112 108 105 94 91

%1RM Broj ponavljanja

100 1 95 2 93 3 90 4 87 5 85 6 83 7 80 8 77 9 75 10 70 11 67 12 65 15

Kada se izračunaju težine za svaki procenat, za bilo koju drugu

vrednost 1MR-a dobiće se jedna veća tabela iz koje trener i sportista

lako mogu videti koji je to broj (kg) za onaj procenat opterećenja koji

se želi primeniti u treningu.

Mišićna izdržljivost se razvija kada je opterećenje manje od 70% 1MR sa ponavljanjem 12 i više.

Mišićna hipertrofija- kada je opterećenje od 67% do 85% 1MR sa ponavljanjem od 6-12.

Mišićna snaga se razvija kada su opterećenja veća od 85% 1MR sa ponavljanjem najviše do 6.

Mišićna sila se razvija kada su opterećenja 90% i veća od 1MR, a broj ponavljanja od 1-3, maksimalno do 5.

Metodika treninga brzine

Brzina je sposobnost brzog reagovanja i izvođenja jednog ili više (frekvence) pokreta, savladavanje što dužeg puta u što kraćem vremenu. Već se iz ove definicije se vidi da brzinu čini više faktora:

- Brzina reakcije, tj. reakciona brzina-reaktibilnost; - Brzina pojedinačnog pokreta; - Frekvenca pokreta.

Neki autori u područje brzine svrstavaju i :

- Startnu brzinu-čini se da ona ipak pripada području eksplozivne snage;

- Brzinsku izdržljivost-sposobnost koju podjednako čine brzina i izdržljivost. Ogleda se u sposobnosti dugotrajnijeg održavanja visokog tempa kretanja;

- Brzinsku snagu-najviše se odnosi na brzo izvođenje jednokratnog pokreta. Reč o brzini povezanoj sa snagom.

Brzinu je moguće razvijati samo u određenim periodima ontogenetskog razvoja-određenim dobnim intervalima razvoja i to samo uz pomoć dobro odabranih trenažnih stimulusa. Budući da je dokazano da je brzina visokog dispozicionog tipa (veliki uticaj genetskih faktora-naslednosti) treningom se ona ne može mnogo razviti, ali se može podići sposobnost primene brzine u konkretnoj sportskoj aktivnosti. Iz ovih razloga, trening brzine se svodi na stvaranje uslova (kroz razvoj ostalih motoričkih sposobnosti) da se ona ispolji kroz efikasno kretanje (tehniku), pri čemu se trebaju izbaciti suvišni pokreti kako bi se "prirodna" brzina mogla optimalno ispoljiti. Važne pretpostavke za postizanje brzine kretanja su:

- Visoka aktivnost nervno-mišićnog sistema; - Elestična gipkost i snaga; - Sposobnost opuštanja mišića; - Kvalitet sportske tehnike; - Biohemijska situacija na periferiji lokomotornog

aparata, tj. energetske zalihe u mišićima i tempo korišćenja energetskih supstanci.

Vežbe koje se koriste za povećanje brzine treba da budu dobro uvežbane i da se izvode maksimalnim intenzitetom, trajanja 7-10 max. do 15sekundi (zavisno od sportske grane i discipline), sa pauzama za oporavak od 3-8 minuta. Na jednom treningu treba uraditi 3-5 serija, u zavisnosti od nivoa pripremljenosti sportiste. Značajna sposobnost u gotovo svim sportovima je brzinska izdržljivost (sposobnost kombinovana od brzine i izdržljivosti). Ona predstavlja sposobnost savladavanja najvećeg mogućeg napora koji traje do 2 minuta. Biološka podloga ove sposobnosti je anaerobni energetski proces u mišiću u kome je glikogen osnovno gorivo. Pri treningu brzinske izdržljivosti stvara se velika koncentracija mlečne kiseline, koja dovodi do izražene metaboličke acidoze (predstavlja osnovni faktor zamora). Optimalno programiran trening zavisi od toga koliko trener poznaje prirodu laktata i metaboličku acidozu. Osnovne metode korisne za razvoj pojedinih dimenzija brzine su:

Metoda ponavljanja-karakteriše maksimalni intenzitet aktivnosti, najčešće trčanje kraćih deonica sa 5-8 ponavljanja, sa produženim vremenom aktivnog odmora u trajanju od 4-6 minuta. Metoda intenzivnog intervalnog rada-ogleda se u korišćenju vrlo visokog intenziteta i maksimalnog tempa savladavanja nešto dužih deonica. Trajanje intervala odmora je individualno i produženo. Metoda promenljivog rada sa ubrzanjem-pri svakom opterećenju intenzitet se povećava sve do postizanja maksimalnog. Reč je o progresiji, gde se u okviru svake serije brzina postepeno povećava da bi se poslednja savladala maksimalnom brzinom. Metoda fartleka-na švedskom znači igra brzine. Ovaj metod uključuje naizmenično trčanje uzbrdo i nizbrdo. Time se angažuje jedan ili više energetskih sistema organizma. Kroz fartlek se mogu kombinovati mnogi vidovi treninga. Pogodan je kao promenjivi trening za "razbijanje" dinamičkog stereotipa - brzinske barijere.

Osim navedenih metoda za razvoj brzine, koriste se: metoda trčanja sa letećim startom, trčanje nizbrdo, reakcija na zvučni i vizuelni signal, štafetni oblici brzinskog treninga, hendikep trčanja-kada slabiji trkač dobija na startu određenu prednost i dr. Iz svega izloženog može se zaključiti da je poželjno kombinovati sve metode i sredstva treninga za razvoj brzine. Time se postiže manja zamorljivost nervnog sistema, olakšava oporavak, smanjuje rizik povređivanja i postiže daleko veća efikasnost. Metodika treninga izdržljivosti

Izdržljivost je sposobnost sportiste da održi odgovarajuće opterećenje što duže, tj. da se što više odupre zamoru bez smanjenja trenažne ili takmičarske efikasnosti. Danas u sportu govorimo o srednje (5-20min.), dugotrajnoj (do 1 sata) i superdugotrajnoj izdržljivosti (više sati).

Srednje trajuća izdržljivost zahteva napor koji dovodi do najveće potrošnje kiseonika (VO2max), dok superdugotrajna izdržljivost predstavlja napor koji zahteva oko 70% VO2max. Dugotrajna izdržljivost se obavlja na nivou anaerobnog praga, oko 80-85% VO2max. Intenzitet je osnovna determinanta koja određuje koji će se tip izdržljivosti ispoljiti. U tabeli su prikazane 4 tipične zone intenziteta i fiziološke karakteristike tipa ispoljene izdržljivosti Tab. Različiti intenziteti opterećenja i fiziološki pokazatelji izdržljivosti. Intenzitet

Pokazatelji Maksimalni

intenzitet Submaks. intenzitet

Visok intenzitet

Umereni intenzitet

Maksimalno trajanje rada

< od 20 sec 20 sec.-5 min. 5-30 min. > od 30 min.

Potrošnja energije Cal/sec

4

0.4 - 0.5

0.5 - 0.4

0.3

Ukupna potrošnja

energije (Cal)

< od 80

150

750

Do 10.000

Potroš. O2 za vreme rada

Neznatano Blizu maks. Maks. < od maks.

Odnos potroš. O2 i O2 potrebe

< od 1/10

1/3

5/6

1/1

Kiseonički dug (L)

< od 8

18

1

1

Laktati u krvi mmol/l

< od 10 do 20 i više 5-10 Vrlo malo

Plućna ventilacija (L/min)

< od 50

100-150

100-150

< od 100

Minutni volumen krvi

< od max. Blizu maks. Maks. < od maks.

Koncentracija šećera u krvi

Normalna ili povišena

Normalna ili povišena

Normalna

Smanjena

Izdržljivost zavisi od većeg broja faktora:

- Fizioloških (aerobni, mešani i anaerobni kapacitet); - Biomehaničkih ;

- Motori čkih sposobnosti (u prvom redu koordinacije, brzine, snage);

- Biohemijskih (razgradnja ugljenih hidrata i masti, stvaranje laktata, uticaj hormona);

- Psiholoških (motivacija, volja, ličnost). Izdržljivost u velikoj meri zavisi od koordinisanosti rada svih organa,

sistema i aparata za kretanje i od angažovanja pomenutih psihičkih

funkcija. Ova sposobnost se zasniva na fiziološkim principima za

obezbeđenje energije za rad, o kojima je već bilo reči.

Da bi se izvršilo optimalno modelovanje treninga izdržljivosti neophodno je poznavati strukturu i tempo situacionih opterećenja u određenoj sportskoj grani i disciplini, na čemu je u savremenom treningu sve veći akcenat. Ukoliko je reč o kontinuiranom opterećenju standardnog i varijabilnog tempa, metodika razvoja izdržljivosti se razlikuje od one sportske grane u kojoj dominiraju intervalna opterećenja. Metodika treninga izdržljivosti mora da obezbedi istovremeni uticaj na efikasnost kardiovaskularnog i lokomotornog sistema. Sa jedne strane reč je o energetskoj, a sa druge strane o nervno-mišićnoj komponenti izdržljivosti . Mora se obezbediti harmonično jedinstvo kardiovaskularne i mišićne izdržljivosti. Od metoda u treningu različitih vrsta izdržljivosti naj češće se koriste :

- Metoda kontinuiranog-neprekidnog rada; - Metoda intervalnog rada ili intervalni trening

(ekstenzivni i intenzivni); - Metoda fartleka, kao posebnog oblika kombinovane

metode koja je najpogodnija za poboljšanje bazične (nespecifične) izdržljivosti.

Primer: Vežbe razgibavanja; Start-2000m trčanja umerenim tempom; P-300m hodanje ili kaskanje; Intervalno trčanje 10x100m; P-lagano

trčanje 500m; Po različitom terenu 3x800m; P-lagano trčanje 500m; Intenzivno trčanje 1200-2000m; P-hodanje ili kaskanje 500m. U zavisnosti od pripremljenosti sportiste može se obaviti više krugova.

- Metoda piramide (svaki naredni interval rada se povećava, a zatim smanjuje),

- Kombinovana metoda, podrazumeva kombinaciju gore navedenih metoda, npr. kontinuirana (neprekidno trčanje) nakon koje sledi intervalna ili metoda ponavljanja.

- Situaciona metoda kod koje struktura rada, tempo, dinamika i karakter opterećenja odgovaraju takmičarskim opterećenjima.

Osnovu za ispoljavanje bilo kog tipa izdržljivosti čine funkcionalne (aerobne i/ili anaerobne) sposobnosti, koje su opisane u poglavlju 2. Metodika treninga koordinacije

Koordinacija je motorička sposobnost upravljanja pokretima celog tela (delova tela) koju karakteriše dobra usklađenost pokreta, optimalna amplituda, precizno i brzo izvođenje, pravovremeno ispoljavnje naprezanja u rešavanju posebno nepredvidljivih i nenaučenih motoričkih problema. Zbog toga se ova sposobnost i naziva "motoričkom inteligencijom". Koordinacija je vrlo kompleksna sposobnost i zbog toga je još slabo definisana. Strukturu koordinacije čini veći broj različitih pojavnih oblika i akcionih faktora. Zato govorimo o više vrsta koordinacije:

1. Brzinska koordinacija-sposobnost brzog izvođenja složenih i nenaučenih motoričkih zadataka. 2. Ritmička koordinacija-sposobnost izvođenja ritmičkih motoričkih zadataka, tj. sposobnost izvođenja motoričkog zadatka u određenom ritmu.

3. Pravovremenost ("tajming") -sposobnost pravovremenog izvođenja motoričkih zadataka i reakcija na neki nadražaj (znak). Ovo se odnosi na često silovite kratkotrajne napore, koji se moraju izvesti u tačno određenom trenutku (npr. skijaški skokovi, skokovi u vodu, sportska gimnastika, akrobatika, start u atletici, plivanju i dr.). 4. Lateralnost-sposobnost izvođenja motoričkih zadataka sa nedominantnom stranom. Od ove sposobnosti zavisi nivo spretnosti sportiste, koja je posebno potrebna u sportskim igrama. 5. Usklađeno gibanje donjih i gornjih ekstremiteta-sposobnost efikasnog izvođenja motoričkog zadatka koji zahteva finu usklađenost (koordinacuju) ruku i nogu (košarka, rukomet i dr.). 6. Agilnost-sposobnost brze promene pravca kretanja. Reč je o uspešnom izvršavanju motoričkog zadatka u kome se javljaju brze i nenadane promene smera kretanja. Javlja se u sportskim igrama (proigravanje, varanje, otkrivanje idr.). 7. Sposobnost preciznog pogađanja cilja- ispoljava se na različite načine, kao što je: preciznost ciljanja (puška, pištolj), preciznost gađanja (kuglanje, gađanje loptom na gol i dr.). 8. Ravnoteža (statička i dinamička). 9. Prostorno-vremenska orijentacija.

Iz ovoga se može pretpostaviti da je za uspešno rešavanje

koordinacionih zadataka neophodna sinhronizacija viših regulacionih centara u CNS-u i perifernih delova lokomotornog aparata. Osnovnu ulogu u ovome ima mehanizam za regulaciju kretanja. U odnosu na razvojnu dinamiku sportiste, trening koordinacije treba sprovoditi u ranim fazama dugoročne periodizacije u tzv. senzibilnim periodima-"kriti čnim" ili osetljivim fazama, u kojima se može postići najbolji odgovor organizma na koordinacijske vežbe. Koordinacijski razvoj u bazičnoj pripremi će sprečavati pojavu barijere fiksnih stereotipa, koje dete-sportista uči. Prvi metodski pravac u ovome predstavlja učenje novih i raznovrsnih struktura pokreta, koji ujedno i podižu nivo treniranosti. Drugi metodički pravac u treningu koordinacije je usavršavanje već usvojenih (poznatih i naučenih) pokreta ali u izmenjenim uslovima,

koji vrlo često menjaju oblik kretnoj strukturi, tj. zahtevaju reorganizaciju postojećih motoričkih znanja.

U sportu se koordinacija uvek nalazi u čvrstoj vezi sa tehnikom i taktikom određene sportske grane. Zbog ovoga u treningu treba posebnu pažnju posvetiti stvaranju obimnog repertoara različitih struktura kretanja, koje mogu doprineti kompletnijem formiranju koordinacionih sposobnosti. Osnovna metoda za poboljšanje koordinacije je metoda ponavljanja (iterativna). Metodika učenja motoričkih znanja

U motorička znanja u sportu se ubrajaju sportska tehnika i sportska taktika. Svaka nova struktura kretanja, koja se uči u procesu sportskog treninga ima za cilj podizanje koordinacionih sposobnosti i usavršavanje tehnike i taktike. Proces u kome se ovi problemi rešavaju naziva se motoričko učenje.

Motori čko učenje

Motori čko učenje je proces sticanja, usavršavanja, stabilizacije i korišćenja motoričkih programa, koji se skladište u motoričku memoriju centralnog nervnog sistema. To je vrlo kompleksan proces. Informacija o strukturi pokreta preko senzornih analizatora i aferentnih nervnih puteva dolazi u centralni nervni sistem sportiste, gde se prerađuje i na osnovu skupa podataka o strukturi kretanja i strukturi situacije stvara program dejstva (aktivnosti). On rezultira odgovarajućim stepenom efikasnosti koji se može efikasno registrovati. Najvažniji zadatak u prvom delu motoričkog učenja, bez obzira kojom se metodom sprovodi je da se osigura pretpostavka da sportista stvori odgovarajuću predstavu o tome kako kretanje izgleda i kako bi trebalo idealno da izgleda, u skladu sa njegovim sposobnostima da reprodukuje motorički zadatak koji uči. Potrebno je postaviti dobar

motorički program u kome će motorički zadaci biti u potpunosti prilagođeni trenutnim mogućnostima sportiste, kako bi ih on mogao percipirati i kasnije usvojiti. Pri tome važno je kvalitetno opisati i demonstrirati-pokazati motorički zadatak, koji je cilj učenja.

Metoda demonstracije je važan deo postupka obučavanja u sportu. Često se dešava da trener (bivši sportista), koji ima izvrsnu koordinaciju i može u potpunosti reprodukovati kretanje nije u stanju da programe izvođenja ili demonstracije prilagodi sportisti, već uvek izvodi pokrete onako kako ih je on nekada naučio i izvodio. Zbog toga od dobrog sportiste postaje loš trener. U postupku obučavanja postavlja se zahtev da prikaz, npr. tehnike, bude primeren mentalnim-perceptivnim mogućnostima sportiste. Pored demonstracije, informacije pomoću kojih sportista može stvoriti kvalitetnu predstavu o motoričkom zadatku mogu se davati rečima, usmenim izlaganjem-objašnjavanjem (verbalna metoda), slikom, kinogramom, filmom (vizuelna metoda). U procesu komunikacije na relaciji trener-sportista najvažnije su povratne informacije, koje predstavljaju osnovni faktor efikasnog upravljanja tim procesom. Bez povratnih informacija, koje trener treba da dobije od sportiste, ceo proces učenja ostaje u prostoru apstrakcije i nema nikakvog smisla.

Metoda ponavljanja (iterativna metoda) je osnovna metoda prilikom učenja motoričkog zadatka. Ponavljanje, kao pretpostavka učenja, efikasno je samo onda kada se sprovodi planski, sistematično i kada ima jasno postavljene ciljeve kojima trener i sportista teže. To znači da učenje iterativnom metodom može osigurati potpuni uspeh samo onda, ako se sprovodi sa drugim važnim činiocima, kao što su: dobra demonstracija, uočavanje grešaka, utvrđivanje uzroka i posledica grešaka, postupak ispravljanja grešaka i stalna kontrola mentalnog učešća sportiste koji uči kretni zadatak (tehniku i taktiku). Motori čko učenje u sportu dominantno se odnosi na sticanje tehničko-takti čkih informacija. Ovde se ubraja i učenje svih osnovnih i dopunskih struktura kretanja, koje služe usavršavnju tehnike i taktike. Pravilno učenje racionalne tehnike i taktike je jedan od ciljeva treninga dece-sportista u sportskim školama. Najvažniji zadaci motornog učenja u sportu su:

1. Formiranje i usavršavanje specifičnih sposobnosti i znanja za izvođenje

tipičnih struktura kretanja, koji čine tehniku sportske grane ili discipline;

2. Formiranje i usavršavnje specifičnih sposobnosti i znanja za izvođenje tipičnih struktura situacije, koje čine taktiku sportske grane ili discipline.

Koncept kognitivno-motoričkog učenja

Prevazilaženje sadašnjeg nivoa sportskih rezultata zahteva visoku stvaralačku i kreativnu sposobnost, koja kod budućih vrhunskih sportista mora da se razvija od najranijih dana (od detinjstva pa sve dok traje sportska karijera). Osnovni preduslov je da se napravi takav program motoričkog razvitka kod dece, koji će podsticati razvitak niza komponenti: kognitivnih procesa, kritičkog mišljenja, multisenzornih procesa, perceptivno-motoričkih sposobnosti i omogućiti da postanu aktivni učesnici (učenici) u realizaciji programa. Perceptivno-motoričko učenje i koncept razvoja predstavljaju aspekte kognitivnog učenja, koji su posebno važni u periodu detinjstva kada deca od svog rođenja počinju da uče kako da reaguju sa svojom okolinom. Ova interakcija je kognitivni ali i motorički proces. Sherrill - 1993. godine prema Gallahue (1998) ističe da je percepcija funkcionalno neodvojiva od pokreta i kognicije. Motoričko učenje uzima u obzir stepen kognitivnog razvoja deteta i podrazumeva da su motorni i kognitivni domeni zaista isprepleteni. Koncept kognitivnog učenja se definiše kao proces kojim se organizuje informacija, smešta u memoriju i omogućuje njena dostupnost i primena u nizu situacija. Kognitivni koncept učenja deci obezbeđuje sredstvo za kritičko razmišljanje. Kod njega se kretne aktivnosti koriste da bi olakšale zadržavanje, vraćanje, donošenje odluka i primenu određenih informacija. Po kognitivnoj teoriji učenja ono predstavlja proces koji uključuje: eksperimentisanje, istraživanje i individualno donošenje odluka. Učenje veštine kretanja, bez obzira da li je reč o učenju fundamentalnih ili specifičnih veština kretanja,

predstavlja aktivni proces učenja koji je u tesnoj vezi sa kognicijom. Učenje veštine kretanja ne može da nastane bez učešća misaonih procesa višeg reda. Svi voljni pokreti zahtevaju izvesne elemente kognicije. Što je zadatak kretanja složeniji, komplikovaniji je i kognitivni proces koji ga prati. Da bi smo pomogli mladim sportistima da razviju sposobnost kretanja na raznorazne načine i pod raznim uslovima moramo da im obezbedimo veliki broj mogućnosti za eksperimentisanje i istraživanje Koncepta kretanja (Napor-način na koje se telo kreće, Prostor-gde se telo može kretati; Odnosi-sa kim i čime se telo može kretati). Kognitivne skice

Pošto se veštine kretanja nauče, stvaraju se kognitivne skice ili mentalne slike. Ove slike se zadržavaju u memoriji i mogu se aktivirati za delić sekunde. Kako se veština usavršava, kretanje nastaje gotovo automatski sa malom ili nikakvom svesnom misaonom aktivnošću. Izuzetno je važno da se deci pomogne da nauče veštine i pokrete u sklopu potrebnog, tj. mogućeg kretanja celog tela. Time im se pomaže da stvore kognitivne skice osnovnih i specifičnih veština kretanja. Kriti čko mišljenje

U sadašnje vreme, kada su deca izložena obilju informacija, preopterećena su raznim zahtevima, moraju postati kritički mislioci da bi mogli steći sopstveno značenje i svest o onome što ih okružuje. Kriti čko mišljenje predstavlja oblik kognitivne uračunljivosti, koja se temelji na stvaranju koncepta kada dete primećuje veze i odnose i donosi svesne odluke na osnovu uspostavljenih kriterijuma. Kriti čko mišljenje u motornom domenu prvi je definisao McBride (1992), kao refleksno mišljenje koje se koristi za donošenje razumnih i temeljnih odluka u vezi sa pokretima i izazovima. Jean Piaget (Peterson i Felton-Collins-1986.) bio je među prvima koji su razvili i demonstrirali vezu između motornih procesa i kognitivnog učenja. Piažeov rad je rasvetlio važnu ulogu koju pokret ima u kognitivnom razvoju kod dece. Njegova senzorno-motorna faza obuhvata koordinaciju motornih aktivnosti i percepcija u finu celinu.

Za decu je od suštinske važnosti da nauče koncepte o:

veštinama, pokretima, aktivostima, fitnesu u razvoju fizičkog

obrazovanja ako treba da budu perceptivni u istoj meri koliko i

spretni.

Nastavnici i treneri u cilju visoke efikasnosti kognitivno-motoričkog učenja moraju da detaljno osmisle sve navedene koncepte i da za decu obezbede optimalno vreme za sve instrukcije i aktivnosti, po elementima sadržanim u konceptima. Tab. Komponente kognitivnog koncepta učenja kroz fizičko obrazovanje.

KONCEPT VEŠTINE: KAKO TELO TREBA

DA SE KREĆE

KONCEPT AKTIVNOSTI:

ZNANJE U POGLEDU SMERA

KRETANJA

AKADEMSKI KONCEPTI ZNANJE POTVRĐENO

KROZ POKRET

Osnovni pokreti

Specijalni pokreti

Šeme Formacije

Pravila Strategije

Znanje jezika Matematika

Nauka Društvene nauke

KONCEPTI KRETANJA: KAKO SE TELO MOŽE

KRETATI

KONCEPT FITNESA: UPOZNAVANJE NAČINA NA KOJI TELO

FUNKCIONIŠE

Napor Prostor Odnosi

Principi treninga Anatomski uslovi Fiziološki principi Podaci o ishrani Smanjenje stresa

Tab. Koncept pokreta.

NAPOR Način na koji se telo

kreće

PROSTOR Gde se telo kreće

ODNOSI Kretanje u odnosu na

objekte/ljude

Kretanje tela sa menjanjem:

Sile jaka slaba

Vremena brzo sporo

srednje ustaljeno iznenadno

Toka slobodno

ograničeno

Kretanje tela sa menjanjem:

Nivoa visoki/srednji/niski

Smerova napred/nazad

dijagonalno/bočno gore/dole

različite putanje (krive, prave, cik-cak)

Obima telesnih oblika (širok, uzan, zaobljen, prav

itd.) telesnog prostora (sopstveni i opšti) Ekstenzija tela

(blizu/dalje, veliko/malo, sa i bez

dodataka

Kretanje tela u odnosu na:

Objekte Iznad/ispod,

unutra/napolje između (dvoje)/više

ispred/iza u vodećem položaju/ pozadi, iznad/ispod,

kroz/oko Ljude

preslikavanje kopiranje

u jedinstvu zajedno/odvojeno

alternativno simultano

partner/grupa

Koncept veštine Od suštinske je važnosti da se primenjuju one aktivnosti kroz koje će deca da nauče kako njihovo telo treba da se kreće prilikom izvođenja osnovnih i specifičnih pokreta, tj. na koji način treba da izvode pokrete.

Koncept kretanja

Važno je da se uvode nove veštine kretanja, prvo u statičkim uslovima-kod kojih sredina i zadatak treba da budu što više statični. Ovo je osnovna procedura na nivou početnika u procesu učenja novog pokreta. Mora se voditi računa da će se isti pokret retko izvršiti izolovano ili pod istim statičkim uslovima pod kojima je prvobitno naučen. Kod izvođenja samo jednog osnovnog pokreta ili grupe pokreta, koji su povezani u specijalnu sportsku veštinu, mora se shvatiti značaj koncepta učenja pokreta kao osnovno pomagalo u učenju mnogih i promenljivih načina na koje telo može da se kreće.

Koncept aktivnosti

U fizičkom obrazovanju treba voditi računa da i ako koncepti aktivnosti mogu i treba da se uče sistematski, oni ne treba da predstavljaju osnovni akcenat časa. Osnovni akcenat na času je na usavršavanju novih motornih sposobnosti i na povećavanju kondicije. Koncepti aktivnosti treba da budu uključeni u toku časa kada se praktično koriste sposobnosti, ali ne treba da služe kao izgovor za isticanje programa fizikog obrazovanja sa akcentom na "igranje igre", a ne prvo na učenju određenih sposobnosti koje detetu omogućuje da igru uspešno odigra.

Koncept fitnesa (kondicije i trenažnog procesa)

Koncepti kondicije mogu se efektivno integrisati u komponentu fitnesa u okviru razvojnog programa fizičkog obrazovanja na takav način da budu i razvojno dobri i da se uklapaju u nastavni plan i program. Koncept učenja fizičke kondicije obrađuje materiju koja treba da se nauči, kako bi

se održao zdrav način života. Zbog fizioloških potreba za postizanje trenažnog efekta, poboljšanje kondicije nije realno u mnogim programima za fizičko obrazovanje. Poboljšanje kondicije dece je značajan cilj kome treba težiti. On se izmiče u programima koji ne obezbeđuju dovoljnu frekventnost, intenzitet i vreme za postizanje trenažnog efekta. Deca moraju da nauče osnovne koncepte u pogledu kondicije za zdrav način života, mora im se pokazati kako mogu da inkorporiraju ove koncepte u svakodnevni nažin života (Petray-1999.).

Od suštinskog je značaja da deca uče i da imaju mogućnost i da primene principe treninga kondicije. Oni treba da znaju komponente u vezi sa zdravljem i kondicijom, koja je u vezi sa učinkom i način na koji se ona može popraviti. Važno je da deca počnu da uče i primenjuju osnovne anatomske termine (kao što je abdominalni, biceps, triceps) i fiziološke termine (ciljni puls, pulsne zone, trenažni prag, aerobno, anaerobno, strečing); treba da nauče vezu između pravilne ishrane, fitnesa i dobrog zdravlja. Zbog povećanog prisustva stresa u životu važno je učiti decu osnovnim principima relaksacije i smanjivanja stresa. Multisenzorno učenje

Učenje po samoj svojoj prirodi predstavlja process, koji se oslanja i na senzorne i na motorne informacije. Učenje je multisenzorno po svojoj prirodi, jer zavisi od onoga što vidimo, čujemo, osetimo, okusimo, dodirnemo i omirišemo. Multisenzorno učenje predstavlja proces učenja koji se postiže integracijom senzornih stimulusa, koji imaju za posledicu percepciju ili perceptivno-motornu reakciju.

Perceptivno-motorno učenje

Reč percepcija-označava način interpretiranja informacija i predstavlja proces organizovanja i sinteze informacija, koje dobijamo pomoću raznih senzornih organa iz uskladištenih informacija i podataka, što sve zajedno dovodi do modifikovane šeme reakcije. Prvi deo termina perceptivno-motorni označava zavisnost od voljne aktivnosti za kretanjem, tj. od izvesnog oblika senzorne informacije. Celokupni voljni pokret obuhvata elemenat perceptivne svesnosti, koji nastaje kao posledica senzorne informacije. Drugi deo termina ukazuje na činjenicu da razvoj perceptivnih sposobnosti jedinke delimično zavisi od pokreta. Perceptivne sposobnosti predstavljaju naučene sposobnosti i kao takve koriste

pokret, kao značajan medijum za njihovo učenje. Recipročan odnos između senzornog ulaza i motornog izlaza omogućava harmoničan razvitak perceptivnih i motoričkih aktivnosti. Kvalitet učinka u pojedinačnom izvođenju pokreta u značajnoj meri zavisi od preciznosti percepcije. Perceptivno-motorički proces obuhvata:

1. Senzornu ulaz-različiti oblici stimulacije senzornih receptora i njihova transmisija do mozga u obliku neuronske energije;

2. Senzorna integracija-organizovanje ulaznih senzornih stimulusa i njihovo integrisanje sa prošlim i uskladištenim informacijama (memorijom);

3. Motorna interpretacija-donošenje unutrašnjih motornih odluka na osnovu senzornih i memorisanih informacija;

4. Aktiviranje pokreta-izvođenje pokreta. 5. Povratna informacija-procena pokreta korišćenjem različitih

senzornih modaliteta, koji daju povratnu informaciju senzornom ulazu, čime se ponovo započinje ciklus.

Tab. Perceptivno-motorno učenje; perceptivno-motorne komponente.

TELESNA SVESNOST

PROSTORNA SVESNOST

SVESNOST O

PROSTORU

VREMENSKA SVESNOST

Znanje o: Delovima tela Šta oni mogu

učiniti Kako ih pokretati

Subjektivna lokalizacija Objektivna lokalizacija

Lateralnost Direkcionalno

st

Sinhronost Ritam

Sekvence

Telesna svesnost

Aktivnosti u cilju postizanja svesnosti o telu treba da budu osmišljene tako da pomognu deci da bolje shvate prirodu svoga tela i funkcije njegovih delova. Prostorna svesnost

Aktivnosti prostorne svesnosti treba da budu osmišljen sa ciljem da se poboljša svesnost dece, u pogledu orijentacije tela u

prostoru i količine prostora koje ono zauzima. Prostorna svesnost razvojno je utemeljena i kreće se od subjektivne lokalizacije (kada deca lociraju objekte u prostoru u odnosu na sebe), ka objektivnoj lokalizaciji (period kada su deca u stanju da funkcionišu nezavisno od svoga tela, prilikom procene prostora i lokacije) u toku sazrevanja deteta. "Moje telo se nalazi sa leve strane obruča" predstavlja subjektivnu lokalizaciju, a "Obruč se nalazi ispred konusa" je tipičan koncept objektivne lokalizacije. Svesnost o prostoru

Aktivnosti u svesnosti o prostoru treba da poboljšaju svest o telu za vreme njegovog projektovanja u spoljni prostor. Lateralnost je termin koji se koristi za unutrašnji "osećaj" za prostor, a direkcionalnost je naziv koji se daje stvarnom značenju smera. Npr. svest o tome da se nalazite s leve, odnosno sa desne strane, a da niste u stanju da dosledno u unutrašnjosti bića primenite taj koncept, smatralo bi se direkcionalnošću bez lateralnosti. Vremenska svesnost

Vremenska svesnost omogućava efikasnu koordinaciju pokreta očiju i udova. Termini koordinacija oko-ruka i koordinacija oko-stopalo odnose se na rezultat u potpunosti razvijene svesnosti o vremenu. Deca koja razvijaju svoju svest o vremenu nalaze se u procesu učenja kako da sinhronizuju pokrete na jedan ritmičan način i da ih stave u odgovarajuću sekvencu. Ritmičko trčanje, igra i dr. zahtevaju razne stepene svesnosti o vremenu.

Zaklju čak:

Savremeni koncept razvojnog fizičkog obrazovanja, kao baze za vrhunske domete u sportu, treba da bude usmereno na poboljšanje perceptivno-motornog učenja, koncepta kognitivno-motornog učenja i podsticanje učenika na učešće u celokupnim motornim aktivnostima u kojima se koriste razni senzorni modaliteti i procesi učenja-sa ciljem da se nešto nauči. Kognicija predstavlja proces na koga utiče sazrevanje i iskustvo. Kao takvo razvija se u skaldu sa pojedinačnim sposobnostima deteta. Perceptivna i kognitivna spremnost, predstavljaju važne aspekte celokupne spremnosti dece za motoričko učenje.

Iz ovog razloga (pored prvenstvenog učenja veština i poboljšanja kondicije) u savremenom razvojnom fizičkom obrazovanju mora ostati otvoreno pitanje mogućnosti poboljšavanja i perceptivno-motoričkog učenja i kognitivnog koncepta učenja. Sportska tehnika

Sportska tehnika je racionalno, biomehanički efikasno izvođenje strukture kretanja koje se nalaze u sadržaju pojedinog sporta, a u cilju rešavanja konkretnog zadatka. Tehnika mora da omogući maksimalno ispoljavanje onih sposobnosti sportiste (funkcionalnih i motoričkih) od kojih i zavisi rezultat u određenoj sportskoj disciplini. Racionalna tehnika omogućava ekonomičnost i lakoću izvođenja pokreta, ritmičnost i harmoničnost kretanja. Sportsku tehniku čini bogatstvo motoričkih programa za izvođenje strukture kretanja i celokupnost takvih kretanja, kao što su: položaj tela, put kretanja kojeg određuje pravac i amplituda pokreta, brzina kretanja, tempo i ritam kretanja, celokupnost unutrašnjih i spoljašnjih sila koje imaju određeni uticaj na kretnje. U unutrašnje sile se ubrajaju:

- Sile aktivnog delovanja mišića; - Sila unutrašnjeg otpora; - Trenje mišića; - Reaktivna sila, koja se javlja u aparatu za kretanje.

U spoljašnje sile se ubrajaju:

- Sila zemljine teže; - Sila reakcije s podloge; - Sila otpora spoljašnje sredine.

Rezultat dugotrajnog procesa učenja motoričkih struktura je tehnička pripremljenost, koja podrazumeva visoko razvijene sposobnosti sportiste da efikasno upravlja pokretima vlastitog tela tokom

izvođenja dinamičkih stereotipa u konkretnom sportu. Oni su formirani putem velikog broja iteracija (ponavljanja) do krajnje granice refleksnog delovanja. Refleksno delovanje znači sposobnost ponavljanja kretanja u istim i varijabilnim uslovima. U toku razvoja nivoa treniranosti sportiste, na svakoj novoj etapi,

njegova tehnika se definiše nivoom razvoja motoričkih sposobnosti.

Razvojem tih sposobnosti menja se i forma kretanja. Celokupan put

usavršavanja tehnike predstavlja stalno razvijanje motoričkih

sposobnosti sportiste na bazi kojih se mogu usvajati nova složenija i

savršenija kretanja.

Iz ovog razloga se efikasnost tehnike (T) određuje odnosom motoričkog potencijala (W) i pokazatelja sportskog rezultata (h). Formula za izračunavanje koeficijenta tehničke efikasnosti glasi: T = W : h. Zadatak u sportskom treningu je da se formiraju savršeni mehanizmi koordinacije pokreta, da tehnika određene sportske grane ili discipline postane stabilna, automatizovana motorna navika. Sportska taktika

Sportska taktika predstavlja način (smišljen, racionalan i ekonomičan) delovanja sportiste tokom takmičenja (igrača i ekipe tokom igre), putem izbora i primene određenih sredstava, metoda i formi, a u cilju postizanja maksimalnog rezultata na takmičenju. Ona se javlja kao rezultat taktičke pripreme. Putem taktičke pripreme sportista usvaja zadatu količinu znanja, koja su povezana sa tokom i efektima takmičarske borbe. Zadaci taktičke pripreme se sastoje u usvajanju teoretskih znanja o racionalnom korišćenju i primeni motoričkih sposobnosti i elemenata tehnike u određenim konkretnim uslovima. Za ovo je potrebno dobro znati namere protivnika i uslova

pod kojima će se takmičenje odvijati. Na bazi toga primeniti određene taktičke varijante. Za uspešno ovladavanje taktikom potrebno je da sportista ima visok stepen razvijenosti taktičkog mišljenja. Zahvaljujući taktičkom mišljenju, sportisti mogu pravilno rekonstruisati i tačno oceniti situaciju, shvatiti njen karakter, prozreti namere protivnika, predvideti razvoj akcije, oceniti svoj položaj, odlučiti se za taktičku akciju i odmah je sprovesti. U toku procesa sportskog treninga taktičko mišljenje se razvija kroz specijalnu taktičku pripremu. Sportista punu stepen kreativnosti dostiže samo onda kada su optimalno pripremljeni u tehničkom, taktičkom, motoričkom, funkcionalnom i psihičkom pogledu. Za razumevanje taktike bitno je poznavanje pojma strategije. Ona je skup mogućeg delovanja u uslovima takmičenja. To je sistem naučenih znanja i pravila o pripremanju i vođenju sportske borbe i upotrebi određenih tehnika i taktičkih varijanti za postizanje najboljih rezultata. Strategija odgovara na pitanje:"Šta raditi"?, a tak tika odgovara na pitanja: "Kako to uraditi"? Značaj informacija za motoričko učenje

Svaki pokret je kompleksan i traži veliku aktivnost sportiste u celini, posebno niz veoma plastičnih promena u CNS-u (strujanje informacija ima najveći značaj i u najjednostavnijem pokretu). Dovoljno je samo da se istakne sinteza svih informacija koje stižu od receptora u mozak, položaju pojedinih delova tela u prostoru, zategnutosti ili opuštenosti mišića, fluidu kroz koji se krećemo, okolini i njenim promenama, signalima koje dobijamo od trenera. Sve informacije (iz interoreceptora, eksteroreceptora, teloreceptora i proprioreceptora) koje stižu u CNS se selektuju, prepoznaju, integrišu i skadište u memoriju, dok se neke nepovratno izgube u senzomotornom sistemu. Određeni deo celokupnog ponašanja čoveka (time i motoričkog), zavisi od informacija koje se nalaze u genima u dezoksiribonukleinskoj kiselini (DNK) i koje se čuvaju kao genetski kod. U toku motoričkog učenja (izgrađivanja određene motoričke navike-tehnike) izuzetan značaj imaju povratne informacije. Prilikom

održavanja uspravnog stava, opuštanje antigravitacionih mišića izaziva preko miotatičkog refleksa kontrakciju tih istih mišića (povratna informacija), a to će se dogoditi na osnovu prethodnog istezanja. Jedinstvena karakteristika ljudskog organizma je mogućnost neprekidnog vršenja korekcija u toku samog pokreta. Ove senzorne korekcije su od ogromnog značaja u toku izvođenja svih tehničko-taktičkih struktura kretanja, promeni uslova i sredine u kojima se kretanje odvija, pri usklađivanju pokreta sa modelom ili onim što se želi ostvariti. Zbog toga, mnogo puta započet pokret ne mora da se završi onako kako je predviđeno. Senzorna signalizacija se javlja i pre nego što je pokret počeo zahvaljujući dobroj percepciji situacije u kojoj se on odvija i na osnovu čega se organizuje. Određene informacije se ne mogu koristiti kao senzorne korekcije, jer su kasno stigle u CNS. To je slučaj kod izvođenja brzih eksplozivnih pokreta, npr. šut na gol (ako smo loše šutirali, informacije od naših proprioreceptora će biti kasnije obrađene od završetka pokreta, tako da na let lopte više ne možemo uticati). U sledećem pokušaju na osnovu dobijenih informacija možemo planirati svoju novu akciju. Prilikom izvršavanja pokreta značajnije su informacije koje dolaze iz CNS-a i određuju šta i kako treba da se izvrši. Informacije koje dolaze iz CNS-a ne mogu biti dovoljan uslov za izvršenje pokreta. Zbog toga su potrebne i neophodne senzorne korekcije i celokupno obaveštavanje o uslovima spoljašnje sredine. Treba istaći da je za izvršenje pokreta neophodan motiv i želja da se kretanje obavi. Bez toga ni jedna informacija neće biti korisna. Fazna struktura motoričkog dejstva

U sistemu tehničko-taktičkog dejstva primećuje se fazni oblik aktivnosti, koji se odvija u četiri osnovne faze:

1. U prvoj fazi sportista mora da uspešno percipira i analizira strukturu kretanja (tehniku) ili strukturu situacije (taktiku). On mora doći do podataka kako konkretna situacija izgleda i koje su njene osnovne karakteristike i specifičnosti.

2. U drugoj fazi dolazi do pretraživanja motoričke memorije sa ciljem da se "vidi" ima li u njoj uskladišten sličan ili isti program motoričke aktivnosti. Motorički programi su skupovi podataka o tome kako se jedna motorička aktivnost izvodi ili može izvoditi u promenljivim situacijama. Tog trenutka kada sportista, posle pretraživanja motoričke memorije, dođe do odgovarajućeg rešenja završena je druga faza. Rezultat je misaono rešenje motoričkog dejstva. 3. U trećoj fazi aktiviranjem eferentnim impulsima periferije lokomotornog aparata, dolazi do motoričkog dejstva i realizacije kretne aktivnosti. Rezultat ovako sprovedene aktivnosti može biti pozitivan, ali može i značajno odstupati od željenih efekata i biti negativan. 4. U četvrtoj fazi dolazi do analize rezultata preko prikupljenih informacija iz unutrašnjeg i spoljašnjeg regulacionog kruga. Ove informacije sportista može osetiti sam na bazi podataka iz unutrašnjih receptorskih polja ili ih može dobiti iz okoline. Oni imaju veliku primenljivost, jer se na osnovu povratne sprege (povratne informacije) može potvrditi ispravnost izabranog i sprovedenog motoričkog programa ili izvršiti njegova korekcija (slučaj kada program nije proizveo odgovarajuće efekte-takmičarsku uspešnost).

Fazna struktura procesa motoričkog učenja (strukturiranje pokreta)

Proces učenja i strukturiranja pokreta sadrži nekoliko faza. Utvrđene su i opisane četiri međusobno zavisne faze:

1. Generalizacija; 2. Koncentracija; 3. Automatizacija; 4. Stabilizacija.

U odnosu na vrstu motoričkog zadatka (složenost njegove strukture) za njegovo ostvarenje angažovaće se u većoj meri delovi mozga koji su najpogodniji. Za osnovne jednostavne pokrete (obično hodanje)

nisu potrebni najviši delovi CNS-a. Za složenije pokrete (vežbe za stopala u hodu) biće angažovani najviši delovi CNS-a.

Početak učenja nekog pokreta odlikuje se velikom neekonomičnošću i naporom, zbog velikih energetskih potreba za kontrakciju brojnih, a za taj pokret nepotrebnih mišića, zbog velikog psihičkog zamaranja jer je pažnja usmerena na svaki pokret. U klasičnoj šemi učenja to je faza generalizacije ili iradijacije koja široko obuhvata CNS (nadražaj se širi i u druge centre koji dovode do mišićnog spazma, koji se širi i na delove koje i nije trebalo blokirati). Ova faza predstavlja nužnu kariku u lancu učenja pokreta, iako je neekonomična. Stepen neekonomičnosti zavisi od prethodnog stečenog iskustva sportiste, koje se može u učenju novog pokreta koristiti. Od ovoga zavisi i trajanje prve faze izgrađivanja motoričke navike.

U fazi koncentracije od velike angažovanosti kore mozga u prethodnoj fazi, postepeno se prelazi na niže nivoe funkcionisanja. Ovo rezultira oslobađanjem pokreta od suvišnosti, čime se postiže i odgovarajuća zategnutost mišića i postepeno se formira željeno kretanje. Signali od receptora, koji se nalaze u mišićima u tom delu strukturiranja kretanja postepeno preuzimaju vodeću ulogu. Time se pravovremeno sprečava prevelik uticaj neke reaktivne sile, čime se i obezbeđuje veća ekonomičnost kretanja. On je formiran kada se potpuno zamene nivoi funkcionisanja, kada se

pokret može potpuno voditi proprioreceptorima, a u kretanju sve

manje učestvuje svest usmerena na delove pokreta. Dalje, svako novo

ponavljanje i stalno obogaćivanje pokreta dovodi do dobro usvojene

kretne structure, koja nakon stadijuma koncentracije prolazi kroz

stadijum automatizacije. Kora mozga se potpuno rasteretila od

organizacije pokreta, kretanje se obavlja bez uticaja svesti, a pažnja je

okrenuta ka rezultatu koji treba ostvariti. Svaka promena uslova može

izazvati svesnu kontrolu nad pokretom, a to se može učiniti kad god se

želi. Vršenje pokreta bez obraćanja pažnje na njih ne znači da se ti

pokreti odvijaju bez učešća kore velikog mozga. Brojna istraživanja u

fiziologiji nervnog sistema pokazala su da o funkciji mozga treba

razmišljati kao o integralnom sistemu, a ne kao pojedinačnim

(parcijalnim) delovima koji regulišu neke od funkcija.

Ako se u sportu ide samo do formiranja automatizma napravila bi se velika greška, jer se posle izvesnog vremena (posle kraćeg, a posebno dužeg prekida u treningu) formirani pokret može deautomatizovati-razgraditi. Zbog toga se automatizovani-izgrađeni, usvojeni i naučeni pokreti moraju stabilizovati.

Stadijuma stabilizacije dolazi daljim velikim brojem ponavljanja, posebno u situacionim kretanjima, kada se stalnim variranjem uslova unutrašnje i spoljašnje sredine traži reagovanje datom motoričkom navikom. Pri ovome je bitno znati da broj ponavljanja zavisi od nekoliko faktora:

- Motoričkih sposbnosti sportiste - posebno

koordinacije; - Smišljenosti pokreta-nužne logičke veze između

sleda pokreta, koji ostvaruju jednu motoričku strukturu;

- Determinante cilja-kontrolisanjem, cilja koji se dostiže pomoću motoričkih struktura;

- Motivacije-ulaganje energije i volje da se usvoji neka struktura;

- Kompleksnosti i složenosti pokreta. Da bi se neki pokret (program) automatizovao i fiksirao u kinetičkim

centrima, potreban je broj ponavljanja od 3000 do 5000 za srednje

složenu strukturu, dok je za kompleksniji pokret potrebno i 10.000

ponavljanja.

Da bi se kretna struktura usavršila i automatizovala neophodno je primeniti metodu iteracija-iterativnu metodu učenja. Smatra se da je iterativni metod učenja najefikasniji metod učenja motoričkih struktura smislenog tipa, koje imaju determinantni cilj. Svakim pravilnim višekratnim ponavljanjem se vrše i određene korekcije pokreta, čime se pokret prilagođava morfološkim, motoričkim, kognitivnim, konativnim, funkcionalnim osobinama i sposobnostima sportiste (u trenažnom procesu ih je bitno uskladiti). Metode u procesu motornog učenja

Pod metodama učenja ili obučavanja u sportskom treningu podrazumevaju se postupci ili načini pomoću kojih se određena struktura kretanja može što brže naučiti i usvojiti. U teoriji i praksi poznate su i opisane tri osnovne metode učenja:

1. Analitička; 2. Sintetička; 3. Kompleksna ili kombinovana.

Analiti čka metoda podrazumeva učenje pokreta po delovima.

Ceo pokret se podeli na svoje zaokružene manje strukturalne delove, koji se posebno uče do usvajanja. U poslednjoj fazi se vrši spajanje svih delova u jednu celinu, tj. izvodi se kompletan pokret. Loša strana ovakvog načina učenja je ta što može da se desi da zbog većeg broja ponavljanja dela pokreta, on može biti automatizovan, pa se kasnije teško može uklopiti u slivenu celinu. Ovo važi u pokretu pri kome se traži jedan ritam i dinamika, koji pri automatizovanim delovima ne mogu da se uspostave.

Sintetički metod se smatra najprirodnijim načinom učenja, pri kome se pokret izvodi odmah u celini. Posebno je efikasan kod jednostavnijih pokreta, dok kod složene strukture efikasnost mnogo zavisi od koordinacionih sposobnosti sportiste. Postoje sportisti koji

odmah mogu izvesti demonstrirani pokret. Drugi to nisu u stanju ili su u stanju da ga izvedu u svom pojednostavljenom obliku. Ovde dolaze do izražaja individualne razlike među sportistima. Daleko je efikasnije ako sportista može da uvežbava pokret odmah u celini. Kod onih koji to nisu u stanju, primenom sintetičkog metoda mogu se učiniti znatne greške, pa je potrebno koristiti drugu metodu.

Kombinovana ili kompleksna metoda učenja se smatra najefikasnijom pri usvajanju složenih pokreta. Ona predstavlja kombinaciju sintetičkog i analitičkog metoda, sa dominacijom sintetičke metode. Sintetička je vodeća-osnovna metoda. Pokret se prvo izvodi u celini, a posebni delovi za koje je zapaženo da sportista izvodi nedovoljno dobro, uče se analitičkom metodom. Pri ovome se ne sme dozvoliti da se deo pokreta automatizuje, nego nakon ispravki odmah se pokret ponovo uvežbava u celini. Kombinovana metoda se primenjuje tako da se sa sintetičkog metoda prelazi na analitičku i zatim ponovo na sintetičku. Metodika učenja tehničko-taktičkih zadataka

Metodičko učenje tehničko-taktičkih zadataka u sportu pripada najsloženijim radnim zadacima koje trener sprovodi. Pri tome je potrebno realizovati program učenja sa tačno određenim redosledom aktivnosti, koji bi trebao da izgleda ovako:

1. Najava tehničko- taktičkog zadatka koji se uči; 2. Razgovor o elementu u smislu njegovih karakteristika i

njegove važnosti; 3. Usmeno izlaganje o strukturalnim, biomehaničkim, fiziološkim

i drugim karakteristikama motoričkog zadatka; 4. Demonstracija motoričkog zadatka od strane trenera,

koji se izvodi prvo u celini, a zatim u delovima. Posebno treba demonstrirati i naglasiti kritične faze kretanja. Pažnju treba obratiti na tempo i brzina

izvođenja, koji su prilagođeni sposobnostima sportiste;

5. Izvođenje elemenata od strane sportista u uslovima smanjene brzine i snage ili uz poluaktivnog protivnika;

6. Izvođenje zadatka uz uočavanje tipičnih grešaka od strane trenera. Trener mora prvo uočiti krupnije greške, a kasnije i one manje. Mora utvrditi uzroke uočenim greškama i pronaći odgovarajuće načine njihovog ispravljanja;

7. Sprovođenje metodičkih vežbi za ispravljanje uočenih motoričkih grešaka;

8. Izvođenje zadataka u uslovima visokog tempa i aktivnosti protivnika.

Svaki trener mora znati zbog čega je kod sportiste došlo do nepravilnog izvođenja motoričkog zadatka. Ono može biti:

- Zbog nedostatka odgovarajućih informacija; - Zbog nedovoljnog broja ponavljanja; - Zbog nedovoljnog nivoa sposobnosti - prvenstveno

motoričkih. Tek nakon utvrđenog uzroka, trener može napravi način da usmeri dodatni trening za korekciju uočenih grešaka. Metodika treninga fleksibilnosti (gipkosti)

Fleksibilnost je sposobnost lakog izvođenja pokreta sa velikom amplitudom. Ona zavisi od pokretljivosti u zglobovima, elastičnosti mišića, tetiva i svih stabilizatora zgloba. Pokretljivost u zglobu je najviše određena anatomski (konfiguracijom zgloba, dužinom stabilizatora i negativnim pritiskom u zglobu). Stabilizatori-učvršćivači zgloba su pasivni i aktivni. Pasivni su zglobne čaure i zglobne veze, a aktivni su mišići. Od konfiguracije zgloba zavisi koliki maksimalni obim pokreta će se moći izvesti (u jednoj, dve ili tri ravni). Vežbanjem se može povećati taj obim pokreta na račun rastezanja vezivnog tkiva i povećanja elastičnosti mišića. Pored elastičnosti, vežbanjem treba ostvariti i jačanje mišića. Elastičnost

mišića je pod uticajem i regulativnih mehanizama nervnog sistema, i to: mehanizma za sinergijsku regulaciju i regulaciju tonusa. Za vreme kontrakcije agonista, mišići antagonisti se moraju opuštati i istezati. Ovu usklađenu među mišićnu koordinaciju regulišu pomenuti mehanizmi u CNS-u. Od nje zavisi i koordinacija i tehnika kretanja. Opuštanje mišića koje prethodi istezanju, uz punu koncentraciju pažnje i dobru kinestetičku kontrolu , činilac je od kojeg zavisi gipkost. Ona je izuzetno važna u svim sportskim disciplinama. Njenim povećanjem se smanjuje mogućnost povređivanja ligamenata i mišića i poboljšava izvođenje ukupne strukture kretanja. U nekim sportskim disciplinama fleksibilnost je vodeća motorička sposobnost (umetničko klizanje, plivanje, ritmička gimnastika i dr.). Visoka gipkost je potrebna i u trčanju sa preponama, skokovima u vodu, plivanju itd. U najvećem broju sportskih disciplina nije potrebna maksimalna fleksibilnost, nego tzv. optimalna. Ako je njen nivo niži, otežano je savladavanje tehnike kretanja. Istraživanjem gipkosti utvrđeno je više njenih dimenzija:

- Pasivna-kada se amplituda (obim) mogućeg pokreta postiže uz pomoć partnera ili nekog drugog spoljašnjeg opterećenja;

- Aktivna -u kojoj se maksimalna amplituda postiže uz pomoć snage vlastitih mišića;

- Statička-kada sportista zadržava postignutu amplitudu pokreta;

- Dinamička-kada se maksimalna amplituda pokreta postiže višekratno, tj. kontrakcijama i dekontrakcijama mišića odgovornih za pokret;

- Lokalna-fleksibilnost u jednoj topološkoj regiji tela (rameni pojas, kuk, trup, donji ekstremiteti i dr.);

- Globalna-istovremena fleksibilnost većeg broja zglobnih sistema lokomotornog aparata.

Istraživanja su pokazala:

- Da fleksibilnost još nije dovoljno ispitana; - Da fleksibilnost postoji kao motorička sposobnost;

- Da je pod uticajem mehanizma za regulaciju mišićnog tonusa i funkcionalne sinergije;

- Da morfologija deluje na ispoljavnja fleksibilnosti; - Da topološki pristup gipkosti daje više faktora.

Determinante fleksibilnosti su:

- Anatomske karakteristike zgloba; - Elastičnost ligamenata i mišića; - Fiziološki procesi (regulativni mehanizmi u CNS-u,

međumišićna koordinacija, refleks na istezanje-uloga mišićnog vretena itd.);

- Biohemijski procesi u elastičnim strukturama; - Mišićna i telesna temperatura (fleksibilnost se povećava

sa povećanjem temperature, a smanjuje sa padom temperature);

- Dnevni biološki ritam (uticaj hormona, najveća amplituda pokreta je pre podne između 10-11 h i po podne između 16-17 h);

- Pol po pravilu osobe ženskog pola imaju bolju gipkost od muškaraca (vežbanjem se te razlike mogu smanjiti);

- Uzrast do 15. do 16. godine fleksibilnost celog tela se povećava, a kasnije postepeno smanjuje;

- Mišićna snaga-snaga i fleksibilnost su u nekoj vrsti suprotnosti.

- Zamor smanjuje elastičnost mišića; - Stres i emocionalna uzbuđenost (umeren stres povećava

elastičnost mišića, dok je prevelik stres smanjuje. U osnovi leži hormonalni uticaj);

- Motivacija. Treningom treba uskladiti mišičnu snagu i elastičnost agonista i antagonista. To je dugoročni zadatak u celokupnom trenažnom procesu. Metode za razvoj fleksibilnosti

Metoda dinamičkog istezanja-varijante aktivnog i pasivnog ili statičkog istezanja. Koriste se zamasi pri kojima se antagonisti istežu delovanjem agonista. Ova metoda podrazumeva i kombinaciju sa metodom statičkog istezanja mišića. Strečing metode i tehnike

Metoda strečing vežbi-najpoznatiji i najbolji način je onaj koji pre faze istezanja sadrži kontrakciju i relaksaciju iste grupe mišića i ligamenata. Ova metoda podrazumeva povećanje fleksibilnosti pomoću partnera ili sprave. Pri tome se postepeno dostiže ekstremni položaj u određenom pokretu, koji se zadržava najduže do 30 do 60 sek. U tom momentu je učinak refleksa na istezanje najveći, kao što su i najizraženiji fiziološki i biohemijski procesi u mišiću i tetivi. Tri najvažnije vrednosti strečinga su:

- Smanjuje rizik od povreda; - Smanjuje bolove u mišićima nakon vežbanja i ubrzava

oporavak; - Povećava sposobnosti sportiste.

Četiri bazične (osnovne) strečing tehnike su:

- Balistička; - Pasivna; - Kontrakcija-relaksacija; - Statička.

Balistički strečing

U osnovi ove tehnike su brze kontrakcije i dekontrakcije

mišića (brzo i snažno istezanje ), koje aktiviraju refleks na istezanje. Napetost unutar mišića u toku balističkog istezanja je skoro dva puta veća, nego pri izometrijskom istezanju. Preporučuje se

oprezno korišćenje ovog strečinga, jer postoji rizik za povredu. Ovaj metod posebno koriste fudbaleri. Dinamički strečing se često ubraja u ovu grupu, ali se može posmatrati i kao poseban metod. Sličan je balističkom tipu istezanja, ali ga karakterišu specifični pokreti ili strukture kretanja koje se javljaju u određenom sportu. Reč je o specifičnoj fleksibilnosti koja se koristi u specifičnom zagrevanju, dok se balistički strečing najviše sprovodi u zagrevanju mišića, pre specifičnog zagrevanja.

Pasivni strečing

Pasivno istezanje mišića se izvodi uz pomoć partnera. Mišić se dovodi u maksimalnu ekstenziju. Ovaj metod je popularan kod gimnastičara. Može biti opasan u slučaju da partner nema znanja, iskustva i osećaja u izvođenju ovog strečinga. Važno je da se mišić postepeno dovodi do najveće moguće ekstenzije sa zadržavanjem položaja u fazama do maksimalne.

Kontrakcija-relaksacija

Ovaj metod se sastoji u tome da se mišić koji će se istezati prvo kontrahuje, a zatim isteže odmah posle relaksacije. Aktivna kontrakcija mišića inverzno aktivira refleks na istezanje, budući da je tenzija u mišiću veća nego kod statičkog strečinga. Varijanta ove tehnike je kontrakcija-relaksacija-anatagonist-kontrakcija, u kojoj se antagonista mišića koji je bio istezan odmah kontrahuje, dok se on maksimalno relaksira. Smatra se da je ova metoda efikasnija od metode kontrakcije-relaksacije. Statički strečing

Sportista polako zauzima i zadržava položaj u ekstenziji 30-60 sekundi. Veruje se da je ovo najefikasniji metod za povećanje gipkosti. Pri laganom istezanju i zadržavanju položaja, postepeno

dolazi do povećanja tenzije u mišiću, tako da se neaktivira odmah refleks na istezanje. Može se ostvariti veća amplituda, bez rizika od povrede.

Kombinovane metode

Kombinovane metode (PNF-proprioceptive neuromuscular facilitation). To je grupa od tri metode, koje ostvaruju delovanje preko nervnih elemenata.

-Metoda HR (eng. Hold relax)- mišić koji se isteže, prvo se zadrži u izometrijskoj kontrakciji, a zatim se istegne. Dok se mišić isteže alfa motorni neuroni su manje aktivni, dok su mišićna vretena u punoj aktivnosti. To dovodi do manje mišićne aktivnosti u fazi istezanja. Dodatna mišićna inhibicija, koja se javlja u toku istezanja, pripisana je delovanju ranije izometrijske kontrakcije i aktivnosti Golđijevog tetivnog organa. Ova pojava još nije potpuno dokazana.

-AC (agonistička kontrakcija)- kontrakcijom agonista istežemo njihove antagoniste. Kontrakcija mora biti submaksimalna. Aktivacija agonista preko alfa motoneurona prouzrokuje rekurentnu inhiviciju antagonista, tj. opuštanje mišića koje istežemo.

-HR-AC (eng. Hold-relax agonistic contraction-zadržavanje i opuštanje)-Ova metoda služi za poboljšanje delovanja refleksa rekurentne inhibicije. Kada mišić A istežemo njen antagonistički mišić B izometrijski kontrahujemo. Zbog izometrijske kontrakcije mišića B širi se nervni nadražaj po alfa motornim nervima. Nadržaj prolazi ceo refleksni luk koga čine Renchawove ćelije (rekurentna inhibicija) u opuštenom mišiću A koji istežemo. Tada je istezanje najuspešnije. Planiranje strečing programa i metodički saveti za povećanje fleksibilnosti

- Strečing program treba započeti najmanje 6 nedelja pre početka trenažne sezone, mora biti planski ukomponovan u celu takmičarsku godinu ili sezonu;

- Ne treba pre strečinga džogirati, to nije neophodno; - Vršiti strečing pre i posle vežbanja (treninga); - Vežbe strečinga treba selektovati vrlo pažljivo. Start sa lakšim

vežbama ima prednost; - Mišiće treba istezati naizmeničo; - Sve vežbe fleksibilnosti, koje se koriste u navedenim

metodama, treba izvoditi do praga bola, uz odgovarajuću mentalnu koncentraciju.

- Položaj u kome je dostignuta maksimalna amplituda zadržava se oko 20 sekundi. To vreme je dovoljno za izazivanje nervno-mišićnih i biohemijskih reakcija.

- Vežbe treba izvoditi svakodnevno sa 10 do 15 ponavljanja svake vežbe, u nekoliko serija. Na svakoj vežbi treba više puta dostići maksimalnu amplitudu.;

- Nikada ih ne treba izvoditi kada je sportista umoran; - Fleksibilnost je najviše moguće povećati u dečijem uzrastu do

puberteta. Značajno je primenjivati vežbe za pokretljivost kičmenog stuba.

U metodici razvoja fleksibilnosti mora se voditi računa da izbor vežbi bude prilagođen zahtevima takmičarske discipline i da osigura viši stepen treniranosti sportiste. Sl. Izbor strečing vežbi

Metodika treninga preciznosti

Od svih motoričkih sposobnosti identifikacija preciznosti predstavlja najveći problem. Preciznost se definiše kao sposobnosti za izvođenje tačno usmerenih i doziranih pokreta. Potpada pod segment koordinacije, jer se takvi pokreti ne mogu izvesti bez dobre koordinacije. Iz ovog razloga mnogi autori preciznost ne odvajaju od koordinacije. Preciznost je definisana kao sposobnost da se aktivnostima gađanja (bacanja predmeta) ili ciljanja (vođenje

predmeta) pogodi određeni statičan ili pokretan cilj, koji se nalazi na određenoj udaljenosti. U istraživanjima faktorske strukture prostora motorike, izdvaja se kao poseban factor, uprkos relativno niskim faktorskim težinama. Veliki problem pri tome ima izbor mernog instrumenta za procenu preciznosti. Pored toga što je ona vrlo varijabilna sposobnost (osetljiva na promene raspoloženja sportiste ili promenu spoljašnjih faktora) ona se uglavnom procenjuje i kontroliše zadacima koji traže dobru koordinaciju (pre svega oko-ruka, ređe i oko-noga). Za precizno izvođenje pokreta potreban je dobar kinestetički osećaj cilja, procena parametara, kinestetička kontrola kretanja na određenom putu, vreme koncentracije (može biti ograničeno na kratak vremenski interval ili produženo ), zbog čega je vreme pripreme duže. Kontrola izvođenja preciznih pokreta sprovodi se na bazi vidnih informacija iz objektivne stvarnosti, receptora i kinestetičkih informacija iz memorije. Pokret se usklađuje prema uslovima o kojima se informacije prvenstveno dobijaju vizuelnim putem. Pokreti treba da su sigurni, bez tremora uz fiksiranje drugih delova tela u trenutku gađanja ili ciljanja. U toku realizacije pokreta moguće su korekcije na osnovu percipiranih odstupanja od idealnih trajektorija kretanja. Percepcija prostora i lokalizacija cilja važe kao osnovni uslovi visoke preciznosti. Determinante preciznosti su:

- Koordinacija; - Dobro primanje i analiza vidnih signala (pecepcija

celokupne situacije, podešavanje i organizovanje pokreta u skladu sa situacijom);

- Snaga (ima značajno učešće kada je cilj u koji se gađa udaljen npr. bacanje lopte na koš);

- Brzina protoka signala; - Izdržljivost u toni čkoj kontroli; - Reakcije na različite emocije.

Metodika razvoja preciznosti

Koeficijent urođenosti ove sposobnosti je veoma visok, ali postoji mogućnost da se ta sposobnost popravi. Potrebno je postići odgovarajući odnos sa tehnikom i taktikom odgovarajuće sportske discipline. Zatim se preciznost usavršava rešavajući različite specifične zadatke u realnim živim situacijama. Najproduktivniji način na koji se to može postići je situacioni metod rada. Tim

načinom se istovremeno usavršavaju motorička znanja, razvijaju osobine, sposobnosti i stvaraju najpovoljnije situacije u kojima se efekti preciznosti mogu uočiti.

U prvoj fazi primenjuju se metode treninga preciznosti u jednostavnim, a kasnije i u složenim strukturama situacija. Metodika treninga ravnoteže

Ravnoteža je sposobnost da se telo održi u ravnotežnom položaju uzajamnim odnosima delova tela, tela i podloge i tela sa uslovima sredine koja ga okružuje. Ravnoteža je uslov održavanja uspravnog stava, kretanja i obavljanja brojnih sportskih aktivnosti. U nekim sportovima ona dolazi do posebnog izražaja i ima veliki značaj (vežbanje na gredi, klizanje, skijanje, vožnja bicikla.). Položaj na mestu, orijentacija u prostoru i veza sa podlogom obezbeđuju se učvrščivanjem određenih zglobova uz pomoć mišićnih kontrakcija, pri čemu se one usklađuju sa silama i momentima sila koje deluju na sportistu. Vežbanje se sastoji u održavanju ravnotežnog položaja u nekim tipičnim, specifičnim stuacijama, koje su karakteristične za neki sport. Ako se ravnotežni položaj zadržava govorimo o statičkoj, a kada se održava u toku kretanja o dinamičkoj ravnoteži. Istraživanjem latentnog prostora ravnoteže, pored statičke i dinamičke, izolovane su i druge dimenzije: ravnoteža otvorenim i zatvorenim očima i ravnoteža u balansiranju raznim predmetima. Poseban slučaj održavanje ravnoteže je onaj koji zahtevaju savremene

vežbe na spravama i akrobatika. Kao reakcija na delovanje sile

zemljine teže i sile reakcije čvrste podloge uz orijentaciju u prostoru,

potrebno je kombinacijom velikog broja unutrašnjih sila (promenjene

sile vuče mišića u mnogim delovima tela) održati određenu pozu ili se

ravnotežno prizemljiti. Zato je neophodna široka koordinacijska

sposobnost između najrazličitijih mišićnih grupa.

Dosadašnja istraživanja ravnoteže su pokazala da ona postoji kao motorička sposobnost. Njeno grananje na različite komponente treba ispitati sveobuhvatnim istraživanjem uz pomoć velike i dobro metrijski ispitane baterije testova. Među njima bi trebalo da budu i oni za čije rešavanje je neophodna regulacija najviših delova CNS-a i onih koji se regulišu nižim delovima. Metodika razvijanja ravnoteže

Kakvom se dinamikom razvija ravnoteža kroz ontogenezu za sada je teško preciznije reći, jer još nema sistematskog longitudinalnog praćenja njenog razvoja odgovarajućim testovima. Poznato je da se ravnoteža razvija postepeno (dete od 9 meseci teško stoji na obe noge, jednogodišnje dete i nešto starije teško održava ravnotežu prilikom pokušaja hodanja, stajanje na jednoj nozi se razvija veoma sporo u toku predškolskog uzrasta). Ova postepenost razvoja ravnoteže je uslovljena razvojem sistema za

kretanje, spoljašnjeg rada u funkcionalnom smislu isazrevanjem CNS-

a (posebno vestibularnog analizatora). Koeficijent urođenosti ove

sposobnosti je veoma veliki, pa je i njeno razvijanje u procesu

treninga veoma teško.

Ravnoteža se razvija kroz rešavanje specifičnih zadataka u situacionim uslovima, u kojima se ispoljava funkcionisanje sportiste kao celine. Time se povećava njegova mogućnost održavanja ravnoteže u različitim uslovima. Osnovni metod za razvoj ravnoteže je situacini metod rada. U kompoziciji sredstava, koja se primenjuju za razvoj ravnoteže, važno mesto treba da zauzimaju sredstva za razvoj snage, posebno onih mišića koji fiksiraju zglobove, a koji su odgovorni za zadržavanje tela u zoni ravnoteže.

Sažetak

Osnovni zadatak metodike “fizičke”, ili kako se često naziva kondicione pripreme u treningu sportista je razvoj i održavanje motoričkih sposobnosti definisane kao: snaga, brzina, izdržljivost, fleksibilnost, koordinacija i preciznost

Elementarni didakti čki principi u trenažnom radu su:

- Od slabijeg naprezanja ka jačem; - Od sporijeg ka bržem kretanju; - Od manje ka većoj izdržljivosti; - Od pravolinijskog ka krivolinijskom kretanju; - Od većeg ka manjem broju ponavljanja u jednoj seriji; - Od manjeg ka većem broju serija na jednom treningu; - Od manjeg ka većem broju trenažnih dana u jednom ciklusu; - Od manjeg ka većem broju treninga u toku dana; - Od dužih ka kraćim intervalima odmora u toku treninga i

između treninga. Snaga je sposobnost sportiste koja se manifestuje prilikom savladavanja različitih otpora. Snaga mišića zavisi od fiziološkog preseka i dužine mišića,

biohemijskih-metaboličkih procesa koji se odvijaju u toku rada,

centralnog nervnog sistema (koji je odgovoran za regulaciju i

mobilizaciju procesa pri ispoljavanju snage) i psihičkih funkcija sa

dominacijom motivacije.

S obzirom na to da postoji veoma velik broj različitih sportskih aktivnosti u kojima se snaga različito ispoljava, jasno je da postoji i veliki broj vrsta ili oblika ispoljavanja snage. Osnovni faktori značajni za ispoljavanje sile i snage, a o kojima je u ovoj knjizi već bilo reči su:

- Tip mišićnih vlakana-sila (jačina) brzih i sporih vlakana je slična, s tim što brza vlakna mogu da ostvare veću snagu.

- Arhitektura mišića-odnos između dužine mišićnih vlakana i površine njihovog fiziološkog preseka. Za silu je od presudnog značaja površina fiziološkog preseka, a za maksimalnu brzinu kontrakcije dužina mišića. Vretenasti mišići su duži i sa manjim fiziološkim presekom, većih su mogućnosti za ispoljavanje brzine i snage (m. biceps i triceps brachi, m. brachioradialis, m. quadriceps femoris itd.). Perasti mišići se sporije kontrahuju i mogu da razviju veću silu (m.pectoralis major, m. soleus idr.).

- Zamor i temperatura- pri znatnom padu temperature mišića i/ili pri velikom zamoru gube i na sili i na snazi u svim režimima kontrakcije, iako sila manje opada od snage.

- Hormonalni mehanizmi-videti u delu: Izgradnja mišićnog tkiva i Adaptacioni efekti treninga.

- Trening-videti u delu: Uticaj treninga na snagu mišića

Elastična ili pliometrijska snaga predstavlja sposobnost sportiste da nakon amortizacije izvrši maksimalni odraz (kada je potrebno efikasno sinhronizovati ekscentričnu i koncentričnu mišićnu kontrakciju u određenoj motoričkoj aktivnosti). U pliometriji postoje tri faze: Ekscentrična mišićna kontrakcija, amortizacija i koncentrična mišićna kontrakcija.

Najčešće metode za razvoj eksplozivne snage su:

- Metod eksplozivnog nadražaja (sa 50-60% spoljašnjeg opterećenja, vrše se brza ponavljanja uz aktivaciju tačno određenih mišićnih grupa);

- Metod izometrijskih snažnih kontrakcija (naprezanje mišića je veliko, ali dužina mišića ostaje ista). Kada je akcenat na snažnim kontrakcijama usavršava se sposobnost za razvoj eksplozivne snage;

- Kombinacija metoda maksimalnog nadražaja (1-4 ponavljanja) i metoda srednjih nadražaja (60% od maksimalnog, sa brzim ponavljanjem).

Repetitivna snaga i izdržljivost u snazi predstavlja

sposobnost dugotrajnog rada, pri kojem se savladava neko spoljašnje opterećenje, koje nije veće od 75% maksimalnog. Kada je u pitanju spoljašnje opterećenje (teg ili partner) reč je o apsolutnoj repetitivnoj snazi, a kada sportista više puta savladava težinu svoga tela (zgibovi, sklekovi), reč je o relativnoj repetitivnoj snazi.

Statička snaga je sposobnost sportiste da zadrži maksimalnu izometrijsku kontakciju mišića, kada se njihovim naprezanjem zadržava određena pozicija ili stav (npr. izdržaj u zgibu). Za razvoj snage, koristeći izometrijski trening, važno je da se mišići kontrahuju pod istim uglom koji je i u takmičarskoj aktivnosti (princip specifičnosti). Koji će se tip snage razviti i kakve adaptacije zavisi od opterećenja i broja ponavljanja.

Brzina je sposobnost brzog reagovanja i izvođenja jednog ili više (frekvence) pokreta, savladavanje što dužeg puta u što kraćem vremenu. Brzinu čini više faktora:

- Brzina reakcije-reakciona brzina ili reaktibilnost; - Brzina pojedinačnog pokreta; - Frekvenca pokreta.

Važne pretpostavke za postizanje brzine kretanja su: visoka aktivnost nervno-mišićnog sistema, elastična gipkost i snaga, sposobnost opuštanja mišića, kvalitet sportske tehnike i biohemijska situacija na periferiji lokomotornog aparata, energetske zalihe u mišićima i tempo korišćenja energetskih supstanci. Osnovne metode korisne za razvoj pojedinih dimenzija brzine su:

- Metoda ponavljanja-karakteriše je maksimalni intenzitet aktivnosti, najčešće trčanje kraćih deonica sa 5-8 ponavljanja sa produženim vremenom aktivnog odmora u trajanju od 4 do 6 minuta;

- Metoda intenzivnog intervalnog rada-ogleda se u korišćenju vrlo visokog intenziteta i maksimalnog tempa savladavanja nešto dužih deonica. Trajanje intervala odmora je individualno ali produženo;

- Metoda promenljivog rada sa ubrzanjem-u kojoj se pri svakom opterećenju, intenzitet povećava sve do postizanja maksimalnog. Reč je o progresiji, gde se u okviru svake serije brzina postepeno povećava da bi se poslednja savladala maksimalnom brzinom.

- Metoda fartleka-na švedskom znači “igra brzine”. Ovaj metod uključuje naizmenično trčanje uzbrdo i nizbrdo. Time se angažuje jedan ili više energetskih sistema organizma. Kroz fartlek se mogu kombinovati mnogi vidovi treninga. Pogodan je i kao promenjivi trening za "razbijanje" dinamičkog stereotipa-brzinske barijere.

Izdržljivost je sposobnost sportiste da održi odgovarajuće

opterećenje što duže, tj. da se što više odupre zamoru bez smanjenja trenažne ili takmičarske efikasnosti. Danas u sportu govorimo o srednje (5-20 min.), dugotrajnoj (do 1 sat) i supedugotrajnoj izdržljivosti (više sati). Metodika treninga izdržljivosti mora da obezbedi istovremeni uticaj na efikasnost kardiovaskularnog i lokomotornog sistema. S jedne strane reč je o energetskoj, a s druge strane o nervno-mišićnoj komponenti izdržljivosti. Mora se obezbediti harmonično jedinstvo kardiovaskularne i mišićne izdržljivosti. Od metoda u treningu različitih vrsta izdržljivosti najčešće se koriste:

- Metoda kontinuiranog-neprekidnog rada; - Metoda intervalnog rada-intervalni trening (ekstenzivni i

intenzivni); - Metoda fartleka, kao posebnog oblika kombinovane metode,

koja je najpogodnija za poboljšanje bazične (nespecifične) izdržljivosti.

Koordinacija je motorička sposobnost upravljanja pokretima

celog tela ili delova tela. Nju karakteriše dobra usklađenost pokreta,

optimalna amplituda, precizno i brzo izvođenje, pravovremeno ispoljavnje naprezanja u rešavanju posebno nepredvidljivih i ne naučenih motoričkih problema. Zbog toga se ova sposobnost i naziva "motoričkom inteligencijom". Za uspešno rešavanje koordinacionih zadataka neophodna je sinhronizacija viših regulacionih centara u CNS-u i perifernih delova lokomotornog aparata. Osnovnu ulogu u ovome ima mehanizam za regulaciju kretanja. U sportu se koordinacija uvek nalazi u čvrstoj vezi sa tehnikom i taktikom određene sportske grane. U treningu treba posebnu pažnju posvetiti stvaranju obimnog repertoara različitih struktura kretanja, koje mogu doprineti kompletnijem formiranju koordinacionih sposobnosti. Osnovna metoda za poboljšanje koordinacije je metoda ponavljanja. U motorička znanja u sportu se ubrajaju sportska tehnika i sportska taktika

Motori čko učenje je proces sticanja, usavršavanja, stabilizacije i korišćenja motoričkih programa, koji se skladište u motoričku memoriju centralnog nervnog sistema.

Metoda ponavljanja je osnovna metoda prilikom učenja motoričkog zadatka. Ponavljanje će biti efikasno samo onda kada se sprovodi planski, sistematično i kada ima jasno postavljene ciljeve kojima trener i sportista teže. To znači da učenje iterativnom metodom može osigurati potpuni uspeh, samo onda kada se sprovodi sa drugim važnim činiocima, kao što su: dobra demonstracija, uočavanje grešaka, utvrđivanje uzroka i posledica grešaka, postupak ispravljanja grešaka i stalna kontrola mentalnog učešća sportiste koji uči kretni zadatak (tehniku i taktiku). Najvažniji zadaci motornog učenja u sportu su:

1. Formiranje i usavršavanje specifičnih sposobnosti i znanja za izvođenje tipičnih struktura kretanja, koji čine tehniku sportske grane ili discipline;

2. Formiranje i usavršavnje specifičnih sposobnosti i znanja za izvođenje tipičnih struktura situacije, koje čine taktiku sportske grane ili discipline.

Koncept kognitivno-motoričkog učenja

Prevazilaženje sadašnjeg nivoa sportskih rezultata zahteva visoku stvaralačku i kreativnu sposobnost, koja kod budućih vrhunskih sportista mora da se razvija od najranijih dana (od doba detinjstva), pa sve dok traje sportska karijera. Osnovni preduslov za to je da se napravi takav program motoričkog razvitka kod dece koji će podsticati razvitak niza komponenti kognitivnih procesa, kritičkog mišljenja, multisenzornih procesa, peceptivno-motoričkih sposobnosti i omogućiti im da postanu aktivni učesnici (učenici) u realizaciji programa. Perceptivno-motoričko učenje i koncept razvoja predstavljaju aspekte kognitivnog učenja, koji su posebno važni u periodu detinstva, kada deca od svog rođenja počinju da uče kako da reaguju sa svojom okolinom.

Koncept kognitivnog učeja se definiše kao proces kojim se organizuje informacija, smešta u memoriju i omogućuje njena dostupnost i primena u nizu situacija. Kognitivni koncept učenja deci obezbeđuje sredstvo za kritičko razmišljanje. Za decu je od suštinske važnosti da nauče koncepte o veštinama, pokretima, aktivostima i fitnesu u razvoju fizičkog obrazovanja. Treba da budu perceptivni u istoj meri koliko i spretni. Nastavnici i treneri u cilju visoke efikasnosti kognitivno-motoričkog

učenja, moraju detaljno da osmisle sve navedene koncepte i da za

decu obezbede optimalno vreme za sve sagledavanje svih instrukcija i

aktivnosti po elementima sadržanim u konceptima.

Svaki pokret je veoma kompleksan i traži veliku aktivnost sportiste u celini, posebno niz veoma plastičnih promena u CNS-u, pri čemu strujanje informacija ima najveći značaj (i u najednostavnijem pokretu). Dovoljno je da se istakne sinteza svih informacija, koje stižu od receptora u mozak o položaju pojedinih delova tela u prostoru, zategnutosti ili opuštenosti mišića, fluidu kroz koji se krećemo, okolini i njenim promenama, signalima koje dobijamo od trenera i sl. Sve informacije (iz interoreceptora, eksteroreceptora, teloreceptora i proprioreceptora), koje stižu u CNS se selekcionišu, prepoznaju, integrišu i skladište u memoriju, dok se neke nepovratno izgube u senzomotornom sistemu. Određeni deo celokupnog ponašanja čoveka zavisi od informacija koje se nalaze u genima u dezoksiribonukleinskoj kiselini (DNK) i koje se čuvaju kao genetski kod.

U toku motoričkog učenja (izgrađivanja određene motoričke navike-tehnike), izuzetan značaj imaju povratne informacije. U sistemu tehničko-taktičkog dejstva primećuje se fazni oblik aktivnosti, koji se odvija u četiri osnovne faze:

1. U prvoj fazi-sportista mora da uspešno percipira i analizira strukturu kretanja (tehniku) ili strukturu situacije (taktiku). Mora doći do podataka o tome kako konkretna situacija izgleda i koje su njene osnovne karakteristike i specifičnosti.

2. U drugoj fazi-dolazi do pretraživanja motoričke memorije sa ciljem da se "vidi" ima li u njoj uskladišten sličan ili isti program motoričke aktivnosti. Motorički programi su skupovi podataka o tome kako se jedna motorička aktivnost izvodi ili može izvoditi u promenljivim situacijama. Tog trenutka kada sportista, posle pretraživanja motoričke memorije, dođe do odgovarajućeg rešenja završena je druga faza. Rezultat koji je misaono rešenje motoričkog dejstva.

3. U trećoj fazi-aktiviranjem eferentnim impulsima periferije lokomotornog aparata dolazi do motoričkog dejstva i realizacije kretne aktivnosti. Rezultat ovako sprovedene aktivnosti može biti pozitivan, ali i značajno odstupati od željenih efekata i biti negativan.

4. U ovoj četvrtoj fazi-motoričkog dejstva dolazi do analize rezultata preko prikupljenih informacija iz unutrašnjeg i spoljašnjeg regulacionog kruga. Ove informacije sportista može osetiti sam na bazi podataka iz unutrašnjih receptorskih polja ili ih može dobiti iz okoline. Oni imaju veliku primenljivost, jer se na osnovu povratne sprege (povratne informacije) može ili potvrditi ispravnost izabranog i sprovedenog motoričkog programa ili izvršiti njegova korekcija, u slučaju kada program nije proizveo odgovarajuće efekte-takmičarsku uspešnost.

Proces učenja i struktuiranja pokreta sadrži nekoliko faza. Utvrđene su i opisane četiri međusobno zavisne faze: generalizacija, koncentracija, automatizacija i stabilizacija. Pod metodama učenja ili obučavanja u sportskom treningu podrazumevaju se postupci ili načini pomoću kojih se određena struktura kretanja može što brže naučiti i usvojiti. U teoriji i praksi poznate su i opisane tri osnovne metode učenja: analitička, sintetička i komleksna ili kombinovana.

Fleksibilnost je sposobnost lakog izvođenja pokreta sa velikom amplitudom. Ona mnogo zavisi od pokretljivosti u zglobovima i elastičnosti mišića, tetiva i svih stabilizatora zgloba. Pokretljivost u zglobu je najviše određena anatomski (konfiguracijom zgloba, dužinom stabilizatora i negativnim pritiskom u zglobu). Stabilizatori-učvrščivači zgloba su pasivni i aktivni. Pasivni su zglobne čaure i zglobne veze, a aktivni su mišići. Od konfiguracije zgloba zavisi koliki maksimalni obim pokreta će se moći izvesti (u jednoj, dve ili tri ravni). Vežbanjem se može povećati taj obim pokreta, ali na račun rastezanja vezivnog tkiva i povećanja elastičnosti mišića. Determinante fleksibilnosti su:

- Anatomske karakteristike zgloba; - Elastičnost ligamenata i mišića; - Fiziološki procesi (regulativni mehanizmi u CNS-u,

međumišićna koordinacija, refleks na istezanje-uloga mišićnog vretena.);

- Biohemijski procesi u elastičnim strukturama; - Mišićna i telesna temperatura (fleksibilnost se povećava sa

povećanjem temperature, a smanjuje sa padom temperature); - Dnevni biološki ritam (uticaj hormona, najveća amplituda

pokreta je pre podne između 10-11 h i po podne između 16-17 h);

- Pol-osobe ženskog pola imaju bolju gipkost od muškaraca (vežbanjem se te razlike mogu smanjiti);

- Uzrast od 15. do 16. godine fleksibilnost celog tela se povećava, kasnije se postepeno smanjuje;

- Mišićna snaga-snaga i fleksibilnost su u nekoj vrsti suprotnosti. Treningom treba uskladiti mišičnu snagu i elastičnost agonista i antagonista. To je dugoročan zadatak u celokupnom trenažnom procesu;

- Zamor-smanjuje elastičnost mišića; - Stres i emocionalna uzbuđenost (umeren stres povećava

elastičnost mišića, dok je prevelik stres smanjuje. U osnovi leži hormonalni uticaj);

- Motivacija. Tri najvažnije vrednosti strečinga su:

- Smanjuje rizik od povreda; - Smanjuje bolove u mišićima nakon vežbanja i ubrzava

oporavak; - Povećava sposobnosti sportiste.

Četiri bazične (osnovne) strečing tehnike su: balistička, pasivna, kontrakcija-relaksacija i stati čka: Od svih motoričkih sposobnosti identifikacija preciznosti predstavlja najveći problem.

Definicija preciznosti-sposobnosti za izvođenje tačno usmerenih i doziranih pokreta, potpuno potpada pod segment koordinacije. Takvi pokreti se ne mogu izvesti bez dobre koordinacije. Iz ovog razloga mnogi autori preciznost ne odvajaju od koordinacije. Preciznost je često definisana kao sposobnost da se aktivnostima gađanja (bacanja predmeta) ili ciljanja (vođenje predmeta) pogodi određeni statičan ili pokretan cilj, koji se nalazi na određenoj udaljenosti. U istraživanjima faktorske strukture prostora motorike, izdvaja se kao poseban faktor sa relativno niskim faktorskim težinama. Determinante preciznosti su:

- Koordinacija; - Dobro primanje i analiza vidnih signala (dobra pecepcija

celokupne situacije, podešavanje i organizovanje pokreta zavisno od situacije);

- Snaga (ima značajno učešće kada je cilj koji se gađa udaljen npr. bacanje lopte na koš);

- Brzina protoka signala; - Izdržljivost u toničkoj kontroli; - Reakcije na različite emocije.

Ravnoteža je sposobnost da se telo održi u ravnotežnom

položaju uzajamnim odnosima delova tela, tela i podloge i tela sa uslovima sredine koja ga okružava. Ravnoteža je uslov održavanja uspravnog stava, kretanja i obavljanja brojnih sportskih aktivnosti. Postepenost razvoja ravnoteže je uslovljena razvojem sistema za kretanje i spoljašnji rad u funkcionalnom smislu sazrevanjem CNS-a, posebno vestibularnog analizatora. Koeficijent urođenosti ove sposobnosti je veoma veliki, pa je i njeno razvijanje u procesu treninga veoma teško. Osnovni metod za razvoj ravnoteže je situacini metod rada. Studijska pitanja: 1. Koji je osnovni zadatak metodike kondicione pripreme sportista? 2. Koji su osnovni didaktički principi? 3. Objasni pojam mišićne snage. 4. Koji su tipovi mišićne snage? 5. Navedi i opiši metode za razvoj određenog tipa snage. 6. Šta je Valsalva fenomen? 7. Objasni pojam brzine kao motoričke sposobnosti. 8. Koje su dimenzije brzine? 9. Navedi i opiši metode za razvoj pojedinih dimenzija brzine. 10. Objasni pojam izdržljivosti. 11. Navedi tipove izdržljivosti. 12. Od čega zavisi izdržljivost? 13. Navedi i opiši metode za razvoj različitog tipa izdržljivosti. 14. Opiši pojam i vrste koordinacije. 15. Koji su metodski pravci u razvoju koordinacije? 16. Objasni pojmove motoričko znanje i motoričko učenje. 17. Koje su metode u motoričkom učenju u sportu?

18. Koji su najvažniji zadaci u motoričkom učenju u sportu? 19. Opiši koncept kognitivno-motoričkog učenja. 20. Šta je multisenzorno učenje? 21. Šta je perceptivno-motoričko učenje? 22. Opiši pojam sportske tehnike. 23. Koji je metodički put razvoja tehnike? 24. Opiši pojam sportske taktike. 25. Koji je metodički put razvoja sportske taktike? 26. Koji je značaj informacija za motoričko učenje? 27. Objasni faznu strukturu motoričkog dejstva. 28. Objasni faznu strukturu motoričkog učenja (struktuiranja pokreta). 29. Navedi i opiši metode u procesu motornog učenja. 30. Opiši metodiku učenja tehničko-taktičkih zadataka. 31. Objasni pojam fleksibilnosti (gipkosti). 32. Navedi dimenzije gipkosti. 33. Koje su determinante gipkosti? 34. Navedi i opiši metode za razvoj gipkosti (metode strčinga). 35. Navedi metodičke savete za povećanje gipkosti. 36. Objasni pojam preciznosti. 37. Koje su determinante preciznosti? 38. Opiši metodiku razvoja preciznosti. 39. Objasni pojam ravnoteže.

40. Opiši metodiku razvoja ravnoteže.

VI POGLAVLJE Kratak pregled Pošto je današnji čovjek apsolutni gospodar kompletne žive

prirode, logično je da se predpostavi da je postojanje visokog stepena borbenosti osnovni uslov da se postane gospodar. Sama borbenost se

ne ispoljava samo u takmičenju na terenu nego i u publici, pošto je u čovjeka čvrsto usadjen odbrambeni mehanizam identifikacije, tako da oni koji iz raznih razloga nijesu mogli da ostvare svoj san u vezi sa nekim sličnim oblikom dominacije u društvu, pribegavaju ovom odbrambenom mehanizmu, i kao navijači sa manjim ili većim unošenjem žara u toku takmičenja, uglavnom zadovoljavaju svoju potrebu za dominacijom.

Priroda samog takmičenja takodje predstavlja snažan faktor opredjeljivanja za sport. Nijedan duel se definitivno ne završava nego se stvaraju novi uslovi. Za pobjednika da u sljedećim mečevima učvrsti svoj položaj a za poraženog da u sljedećem duelu potvrdi svoju vrijednost.

Sistem takmičenja je takodje jedan od faktora koji ne dozvoljava da se jednim nastupom proces završi nego se takmičenja nastavljaju beskonačno tako da se pobjednik ne može smatrati konačnim pobjednikom niti poraženi konačnim poraženim. Upravo ova činjenica razvija kako kod aktivnih (sportista i trenera) tako i kod pasivnih (simpatizera i publike) potrebu ako ne prijateljstva ono bar toleranciju, jer se nikad ne zna da li će i kada će se stvari promijeniti.

Sa humanog i biološkog aspekta sport može da odigra značajnu ulogu u pravilnom psihosomatskom razvoju pojedinca. Naime, uz pravilno djelovanje trenera ne dolazi do narušavanja zdravlja, kako u tjelesnom tako i u duševnom smislu, čak obratno, pravilnom organizacijom rada u klubu i na treninzima razvija se mentalno snažna ličnost a tjelesno se obezbjeđuje čvrst organizam, sposobniji da se oduprije napadima raznih oboljenja, organizam kojem je uz pravilan režim života obezbjeđen dug život u punom zdravlju.

Navedene su samo one najznačajnije činjenice, ali i one su dovoljne da se sport ne samo preporuči nego i da se ozvaniči kao sastavni dio programa institucija koje se bave problemom tjelesnog razvoja i tjelesnog vaspitanja, tim više što je sport u odnosu na popularnost i na brojnost ljudi koji se za njega interesuju, vrlo značajan socijalni i politički faktor. Uvijek treba imati na umu i činjenicu da je godišnji flnansijski bilans u sportu veći nego bilans mnogih razvijenih industrijskih grana.

3.2. Opšti principi sportskog treninga

Svaki veći napor za duže vrijeme mora da se upravlja prema

biološko-pedagoškim zakonitostima, na osnovu kojih se osnovni biomotorni potencijali (sila - brzina -izdržljivost) mogu razviti postepenim povećavanjem opterećenja na odredjen način. To znači da se u toku obučavanja i u toku treninga relativno maksimalan rezultat za relativno minimalno vrijeme uz optimalnu potrošnju energije može postići samo ako se poštuju ranije navedeni principi - od lakšeg ka težem, od prostog ka složenom i od poznatog ka nepoznatom. Ovi elementarni didaktički principi mogu kvalitativno da se modifikuju specifično za svaku sportsku disciplinu, i kvantitativno za svakog pojedinog sportistu.

Optimalno za ljudski organizam cio ciklus treninga bi započeo sa pripremnim, nastavio sa osnovnim i završio sa prelaznim periodom. Sa biološkog stanovišta najveći dio vremena bi trebalo odvojiti za pripremni period, što je u uslovima organizovanog takmičenja, naročito u zemljama gdje je sport visoko razvijen, zbog profesionalnih obaveza amaterski angažovanih stručnjaka u sport u, vrlo teško realizovati, pa je planiranje i programiranje treninga u amaterskim klubovima zbog toga još suptilnije.

U sportskom treningu se operiše sa velikim naprezanjima, što ukazuje na maksimalno angažovanje kardiorespiratornog sistema. Ukoliko bi se sportski trening sprovodio nesistematski, bez odgovarajuće kontrole, kako zdravstvenog stanja sportista, tako i adekvatnog doziranja trenažnog opterećenja, neizbježno bi došlo do neželjenih posljedica, koje ne samo da bi uslovile prekid trenažnog procesa, nego bi se negativno manifestovale na zdravlje sportista. Upravo ova činjenica nalaže vrlo odgovoran prilaz planiranju i programiranju treninga, naročito u profesionalnom sportu, kako u makro- tako i u mezo- i mikrociklusima. Naime, tamo gdje je takmičarski period izrazito dugotrajan, postoje objektivni uslovi da se kod sportista pojave simptomi pretreniranosti (bljedilo, nesanica, neraspoloženje, gubitak na težini, dekoncentracija u radu, albuminurija, aritmija, opadanje nivoa elementarnih biomotornih potencijala i si.) i ako se blagovremeno ne interveniše može da dodje do ozbiljnih zdravstvenih komplikacija. Sve ukazuje na to da sportisti, koji ne rade na naučno zasnovanom programu, nikada neće dostići onaj nivo biomotornih sposobnosti koji bi mogli da dostignu,

ali će zato njihovo zdravlje, a time možda i njihova blistava i unosna karijera, biti ozbiljno ugroženi. Zbog toga se danas u svijetu sve više insistira da se trening sprovodi sistematski, a plan i program treninga da budu konstruisani na rezultatima naučnoistraživačkih radova u toj oblasti.

Držeći se pravila da svako veće odstupanje od biološko-pedagoških principa povećava rizik neuspjeha, osmišljena je odgovarajuća struktura autonomnog ciklusa treninga, podijeljenog na tri perioda:

Pripremni period: - Prva pripremna faza, - druga pripremna faza. Osnovni period: - predtakmičarska faza, - takmičarska faza. Prelazni period: - Turneje i turniri, - faza aktivnog odmora, - faza pasivnog odmora. Ovi periodi, odnosno faze nijesu vremenski tačno određeni, jer

njihovo trajanje objektivno ne može da bude tačno određeno. Trajanje svake faze zavisi od subjektivnih i objektivnih faktora. Subjektivni faktor je bio-psiho-socijalni status svakog pojedinog sportiste, a primarni objektivni faktori su sportska disciplina, kalendar takmičenja, materijalna osnova, infrastruktura i atmosferski uslovi.

PLANIRANJE I PROGRAMIRANJE TRENINGA

‘ ’Corrige praeterium, praesens rege, cerne futurum.’’ Ispravljaj prošlo, upravljaj sadašnjim i gledaj u budućnost.

‘’Besplanski rad je besciljni rad, a besciljni rad je besmisleni rad-nikad ne znamo kuda idemo i gde ćemo stići. Tek kada “stignemo negde” vidimo da nismo tamo gde treba. To će se ponoviti u sledećem krugu, jer ne znamo KO i ŠTA?, KAKO i ZAŠTO? nas to GDE? vodi.’’

Ključni termini -----------------------------------------

Planiranje treninga

Programiranje treninga Dugoročno planiranje

Srednjoročno planiranje Kratkoročno planiranje

laniranje i programiranje treninga ima ogromnu ulogu u efikasnom sprovođenju transformacionog procesa, koje se zasniva na zakonitostima toga procesa.

Optimalno planiranje i programiranje treninga se temelji na

rezultatima sportske nauke i prakse, tj. stručnog rada. Ono svodi

slučajne rezultate treninga i takmičenja na minimum i osigurava

kontinuirano poboljšanje sportskih rezultata do najviših takmičarskih

dostignuća.

Da bi se mogao napraviti plan i program mora se pre toga izvršiti kod svakog sportiste dijagnostika onih karakteristika, koje su sadržane u modelu hijerarhijske strukture primarnih antropoloških karakteristika sportista u određenoj sportskoj disciplini (jednačini specifikacije). Nakon analize rezultata dijagnosticiranja određuju se konkretni zadaci, koji treba da se rešavaju u toku celokupne pripreme u određenim etapama i ciklusima. Određuje se sadržaj trenažnog procesa, sistematizuju sredstva, približna količina rada, tipična trenažna opterećenja, konkretni normativi i drugi pokazatelji. Efikasnost planiranja i programiranja trenažnog procesa zavisi od sledećih postupaka:

- Tačno utvrđenog početnog stanja sportiste, koje obuhvata:

integralnu procenu morfoloških karakteristika, funkcionalnih sposobnosti organskih sistema, motoričkih sposobnosti i tehničko-taktičkih znanja, intelektualnih sposobnosti, osobina

P

ličnosti, stavova, interesa i položaj ličnosti u socijalnom prostoru;

- Tačno definisanog željnog finalnog stanja. Pri tome treba imati u vidu karakteristike početnog stanja sportiste za koga se sastavlja plan i program vežbanja;

- Detaljne razrade metoda trenažnog rada (vežbanja i učenja

tehničko-taktičkih znanja), metoda doziranja opterećenja, izbora sadržaja treninga i analize efekata trenažnog rada na osnovu tranzitnih merenja- kontrole.

Planiranje treninga

Planiranje treninga je složena upravljačka akcija, koja podrazumeva

određivanje ciljeva i zadataka trenažnog procesa, termina postizanja sportskih

rezultata, kontrolnih mernih instrumenata i normativa, vremenskih ciklusa i

potrebnih tehničkih, materijalnih i kadrovskih uslova.

Od posebnog je značaja da plan treninga mora biti zasnovan na realnim i ostvarljivim pretpostavkama, da ga je potrebno prilagođavati objektivnim mogućnostima pojedinog sportiste, ekipe ili sredine u kojoj se trenažni proces odvija. Da bi plan treninga mogao biti objektivno postavljen mora da se bazira na kvantitativnim, merljivim veličinama, dobijenim putem dijagnostike i kontrole. Samo na taj način će omogućiti optimalnu valorizaciju efekata. Periodizacija treninga-određivanje tipičnih trenažnih ciklusa, njihovog redosleda, trajanja i karaktera trenažnog rada predstavlja važno mesto u planiranju treninga. Za uspešnu periodizaciju sportskog treninga neophodan je skup informacija o kalendaru takmičenja i termina u kojima se očekuje najveća sportska forma. Važan uslov za uspešnu periodizaciju-efikasno planiranje sportske forme je da i kalendar takmičenja bude izražen na osnovu periodizacije i strukture treninga.

Programiranje treninga

Programiranje treninga predstavlja složenu upravljačku akciju u kojoj se na

osnovu utvrđenih ciljeva i zadataka, vremenskih i materijalno-finansijskih

uslova određuju sredstva, metode i opterećenja, radi optimalnog uticaja na

transformacione i adaptacione procese u organizmu sportiste (u pojedinim

ciklusima sportske pripreme).

Za efikasno programiranje treninga potrebno je da se ispune određeni preduslovi:

- Količina naučnih i stručnih znanja, posebno onih koja se odnose na jednačinu specifikacije, metode učenja, vežbanja, doziranja opterećenja, izbora sadržaja treninga i metode analize efekata trenažnog rada;

- Broj i stručna osposobljenost kadrova (ne samo trenera) uključenih u rad sa vrhunskim sportistima različitih uzrasnih grupa do članova reprezentativnih selekcija.

Oblici planiranja i programiranja treninga

U savremenom trenažnom procesu, u odnosu na trajanje sportske pripreme razlikuje se:

- Dugoročno (sportska karijera, dvoolimpijski ciklus); - Srednjoročno (olimpijski ciklus, dvogodišnji ciklus); - Kratkoro čno (godišnji makrociklus, polugodišnji

makrociklus); - Tekuće (mezociklus-period, mezociklus-faza); - Operativno planiranje i programiranje (mikrociklus,

trenažni dan, pojedinačan trening),; - Planiranje i programiranje pojedinačnog treninga.

Dugoročno planiranje i programiranje se odnosi na

vremenski interval ukupne sportske karijere i na interval od dva olimpijska ciklusa (dvoolimpijski ciklus). U okviru višegodišnjeg perspektivnog plana i programa neophodna je razrada godišnjih

planova u kojima se za svaku godinu planira postepeno povećanje ukupnog obima i intenziteta opterećenja. Dugoročan plan i program treba da sadrži samo osnovne podatke, koji predstavljaju oslonac i pokazatelj za pravilno sastavljanje godišnjih planova. Treba da sadrži:

- Osnovne karakteristike sportista dobijenih putem dijagnosticiranja

- Cilj, programsku usmerenost i zadatke višegodišnjeg planiranja (vidi tabelu.);

- Makrocikluse, periode i njihovo trajanje; - Pokazatelje nivoa treniranosti i tehničko-taktičkih znanja; - Broj i raspored glavnih takmičenja po makrociklusima; - Ukupan orijentacioni obim i intenzitet trenažnog rada; - Planirani sportski rezultat; - Materijalno-finasijske i tehničke uslove.

Tab. Struktura trenažnog rada mlađih uzrasnih kategorija u sportskim igrama(prema Sozanskom - 1985). Usmerenost trenažnog

rada

Para-metri

trenažnog rada

A

9-10 god.

B

11-12 god.

C

13-14 god.

D

15-16 god.

E

17-18 god.

Ukupno

1. Ukupan

obim trenažnog

rada

Časova

%

312

100

468

100

624

100

780

100

1040

100

3224

100

1.1 Višestrana i

bazična priprema

Časova

%

152

48,7

146

31,2

134

21,5

138

17,7

140

13,5

710

22,0

1.2 Specifična i

Časova

-

34

56

92

136

318

situaciona priprema

%

-

7,3

9,0

11,8

13,1

9,9

1.3 Učenje

tehničkih i taktičkih znanja

Časova

%

148

47,4

272

58,1

392

62,8

500

64,1

706

67,8

2018

62,6

1.4 Teorijska priprema

Časova

%

12

3,9

16

3,4

42

6,7

50

6,4

58

5,6

178

5,5

Srednjoročno planiranje i programiranje se odnosi na

vremenski interval od jednog olimpijskog ciklusa. Ovaj ciklus se sastoji iz strukture treninga dva dvogodišnja ciklusa ili četiri jednogodišnja. Akcenat u prve dve godine ovog ciklusa treba da bude na povećanju

bazičnih, funkcionalnih i motoričkih sposobnosti i usavršavanju i

automatizaciji tehničko-taktičkih znanja. U trećoj godini treba da

dominira situacioni rad, a u četvrtoj korekcije sposobnosti i osobina

radi postizanja visokog nivoa sportske forme.

Sa stanovišta upravljanja procesom sportske pripreme u četvorogodišnjem ciklusu, potrebno je uvažavati princip progresije trenažnog opterećenja. To znači da svake naredne godine treba startovati sa većim opterećenjem, kako bi najviši završni nivo opterećenja bio viši od ovogodišnjeg. Takođe i da najniže opterećenje u narednoj godini bude više od najnižeg u prethodnom godišnjem ciklusu. Sve ovo je potrebno zbog optimalnog upravljanja nivoom sportske forme, koja ima faznu dinamiku razvoja i čiju valovitu krivulju razvoja kroz pojedine periode i godišnje cikluse redovno treba kontrolisati.

Kratkoro čno planiranje i programiranje se odnosi na vremenski interval od godinu dana (makrociklus). Može biti jednogodišnji ili dva polugodišnja ciklusa treninga u kojem se pojavljuju dva takmičarska perioda, između kojih se nalazi drugi pripremni period. Ukoliko se takmičenja protežu kroz celu godinu (zima-leto-jesen), onda je potrebno godišnji ciklus konstruisati u tri makrociklusa, što čini trociklusnu periodizaciju. U okviru kratkoročnog plana i programa treninga potrebno je učiniti sledeće:

- Utvrditi globalne i parcijalne ciljeve u pojedinim vremenskim segmentima godišnjeg plana;

- Utvrditi glavne zadatke za svaki deo godišnjeg ciklusa; - Utvrditi inicijalno-polazno stanje, prognozirati tranzitivno-

prelazno i finalno stanje osnovnih pokazatelja sportske forme, koji podležu uticaju treninga;

- Napraviti individualni kalendar takmičenja sa isticanjem najvažnijih takmičenja;

- Izvršiti strukturu treninga, tj. periodizaciju (trajanje perioda i pojedinih etapa), broj vrhova sportske forme i kada ih postići (na kojim takmičenjima);

- Utvrditi krivulju-distribuciju globalnog opterećenja i parametara obima i intenziteta;

- Utvrditi ukupan broj treninga, ukupan broj časova i dr. u pojedinim mezociklusima;

- Okvirno utvrditi korišćenje sredstava, opterećenja, metoda i modaliteta treninga u pojediim delovima godišnjeg ciklusa;

- Utvrditi vremenske tačke za kontrolu kumulativnih efekata treninga i sportske forme.

U koncipiranju plana i programa godišnjeg ciklusa treninga kreće se od periodizacije, uvažavajući kalendar takmičenja, tj. najvažnija takmičenja. Trajanje perioda u okviru makrociklusa zavisi od grane sporta, discipline ili kalendara takmičenja. Prema vremenskom rasporedu takmičenja određuju se ostali elementi trenažnog procesa. To posebno važi za režim treninga u mikrociklusima u kojima

odgovarajućom distribucijom treninga, trener stvara pretpostavke za postizanje značajnih promena u razvoju sposobnosti i tehničko-taktičkih znanja. Važno je prilagoditi distribuciju mikrociklusnog opterećenja neposredno pri dostizanju vrha sportske forme. To se postiže smanjenom učestalošću treninga visokog opterećenja sa većim učešćem sadržaja specifične i situacione pripreme.

Tekuće planiranje i programiranje treninga se odnosi na periode i etape, tj. mezociklus ili planiranje i programiranje perioda od nekoliko nedelja. Plan i program ovog vremenskog perioda uslovljen je istim faktorima o kojima je bilo reči kod kratkoročnog planiranja i programiranja treninga. Plan i program mezociklusa su neophodan deo procesa treninga. Oni omogućavaju ciljano upravljanje kumulativnim trenažnim efektima, garantujući pri tome željeni tempo razvoja sportske forme, pojačavajući pozitivne adaptacione procese, koji mogu kasniti u odnosu na dinamiku trenažnih opterećenja (pojava zakasnele transformacije). Oni garantuju visok i stabilan nivo sportskih rezultata u takmičarskom periodu. Posebno mesto u izgradnji plana i programa mezociklusa, zauzima struktura mezociklusa-određivanje broja i redosleda tipova mikrociklusa u njima (od kojih i zavisi dinamika ukupnog opterećenja i njegovih komponenti u mezociklusu). Ciljevi, usmerenost i struktura mikrociklusa-koji čine jedan mezociklus mogu biti vrlo različiti. Samo racionalno postavljena struktura rada i opterećenja (racionalno raspoređeni programi situacione i bazične pripreme) može osigurati sigurno postizanje sportske forme i najviših takmičarskih rezultata na glavnim takmičenjima.

Operativno programiranje treninga odnosi se na mikrociklus ili na vremenski period od nekoliko dana (obično jedna nedelja). U mikrociklusu se tačno definišu trenažna sredstva, metode i opterećenja. Svaki mikrociklus predstavlja relativno zatvorenu-zaokruženu celinu koja se stalno ponavlja, čineći tako veće cikluse. Pri tome se nadovezuju mikrociklusi različite strukture i trajanja sve u zavisnosti od cilja i usmerenosti, tj. efekata koji se žele ostvariti.

Dinamika opterećenja-distribucija sadržaja treninga u mikrociklusu u treningu mladih sportista, značajno se razlikuje od programa mikrociklusa u treningu odraslih vrhunskih sportista. Sistemom dobro programiranih mikrociklusa može se na efikasan način upravljati optimalnim ritmom i dinamikom treninga. Precizno se mogu utvrditi ciljevi i usmerenost, broj trenažnih dana, broj pojedinačnih treninga i broj sati trenažnog rada koji se u toku mikrociklusa realizuju. Svaki trening izaziva određene reakcije iscrpljenja, koje se neutrališu

u fazi oporavka u kome se manifestuju kompenzacija i

superkompenzacija organizma. Zbog toga je u sastavljanju

mikrociklusa potrebno shvatiti da je oporavak-odmor njegov sastavni

deo, isto tako važan kao i vremenski interval mikrociklusa u kome se

primenjuju treninzi znatnog opterećenja. Potrebno je obratiti pažnju na

distribuciju pojedinačnih treninga različite usmerenosti, kako ne bi

došlo do neutralizacije kumulativnih efekata rada ili do pojave

pretreniranosti.

Pored već navedenih faktora, koji utiču na strukturu i trajanje mikrociklusa, posebno su važni:

- Ukupni režim i dinamika životne aktivnosti i radne sposobnosti;

- Specifični zahtevi sportskog usavršavanja, kvalitetni nivo i pripremljenost sportista;

- Individualna reakcija na trenažna opterećenja od kojih, po pravilu, zavisi programiranje intervala odmora i oporavka između pojedinačnih treninga i trenažnih dana.

Pojedinačan trening

Pojedinačan trening kao elemenat trenažnog mikrociklusa u kome se ostvaruju neposredni-trenutni efekti , direktno je povezan sa strukturom, sadržajem, obimom i intenzitetom rada prethodnog treninga. Svaki trening sadrži:

- Uvodni; - Glavni; - Završni deo.

Kod planiranja rada jednog treninga potrebno je:

- Konkretno definisati cilj; - Odrediti sadržaj rada; - Distribuciju opterećenja (obim, intenzitet i intervale odmora); - Metode vežbanja za razvoj kondicionih sposobnosti; - Metode za usvajanje i usavršavanje tehničko-taktičkih znanja; - Organizacione oblike i forme treninga; - Trenažna pomagala; - Mesto i vreme održavanja treninga.

Kada se govori o pojedinačnom treningu, na ovom mestu je

neophodno više reći o pripremi (zagrevanju) organizma za napor koji

će biti u toku treninga, kao i o hlađenju (smirivanju) organizma nakon

iscrpljujućeg rada.

Jedan trenažni dan (sa više treninga dnevno) je neophodno

detaljno planirati i programirati. Potrebno je strogo odrediti optimalni dnevni ciklus: spavanje, ishrana, trening, odmor i slobodne aktivnosti,

učenje i dr. i sve to uklopiti u prethodni i naredni dnevni trenažni ciklus. Tab. Primer dnevnog programa sa tri treninga.

6:30 Ustajanje 7:00-8:00 Prvi trening (nizak intenzitet) 8:30-9:00 Doručak 9:00-10:00 Odmor 11:00-12:00 Drugi trening 12:00-13:00 Procedure oporavka i odmor 13:00-14:00 Ručak 14:00-16:00 Odmor 16:00-18:00 Treći trening 18:00-19:00 Metode oporavka i odmor 19:00-19:30 Večera 19:30-22:00 Slobodan program

22:00 Spavanje

Tab. Primer dnevnog programa sa četiri treninga.

6:30 Ustajanje

7:00-8:00 Prvi trening 8:30-9:00 Doručak 9:00-10:00 Odmor 10:00-12:00 Drugi trening 12:00-13:00 Metode oporavka-odmor 13:00-14:00 Ručak 14:00-16:00 Odmor 16:00-17:30 Treći trening 17:30-18:30 Tehnike oporavka-odmor 18:30-19:30 Četvrti trening 19:30-20:00 Tehnike oporavka 20:00-20:30 Večera 20:30-22:00 Slobodan program

22:00 Spavanje

Sažetak

Efikasnost planiranja i programiranja trenažnog procesa zavisi od sledećih postupaka:

- Tačno utvrđenog početnog stanja sportiste koje obuhvata: integralnu procenu morfoloških karakteristika, funkcionalnih sposobnosti organskih sistema, motoričkih sposobnosti i tehničko-taktičkih znanja, intelektualnih sposobnosti, osobina ličnosti, stavova, interesa i položaj ličnosti u socijalnom prostoru;

- Tačno definisanog poželjnog finalnog stanja imajući u vidu karakteristike početnog stanja sportiste za koga se sastavlja plan i program vežbanja;

- Detaljne razrade metoda trenažnog rada (vežbanja i učenja tehničko-taktičkih znanja), metoda doziranja opterećenja, izbora sadržaja treninga i analize efekata trenažnog rada, a na osnovu tranzitnih merenja-kontrole.

Planiranje treninga je složena upravljačka akcija, koja

podrazumeva određivanje ciljeva i zadataka trenažnog procesa, termina postizanja sportskih rezultata, kontrolnih mernih instrumenata i normativa, vremenskih ciklusa i potrebnih tehničkih, materijalnih i kadrovskih uslova.

Programiranje treninga predstavlja složenu upravljačku akciju u kojoj se na osnovu utvrđenih ciljeva i zadataka, vremenskih i materijalno-finansijskih uslova određuju sredstva, metode i opterećenja radi optimalnog uticaja na transformacione i adaptacione procese u organizmu sportiste u pojedinim ciklusima sportske pripreme. U savremenom trenažnom procesu u odnosu na trajanje sportske pripreme, razlikuje se: dugoročno-perspektivno, srednjoročno,

kratkoročno, tekuće i operativno planiranje i programiranje, kao i planiranje i programiranje pojedinačnog treninga.

Dugoročno planiranje i programiranje se odnosi na vremenski interval ukupne sportske karijere i na vremenski interval od dva olimpijska ciklusa (dvoolipijski ciklus).

Srednjoročno planiranje i programiranje se odnosi na vremenski interval od jednog olimpijskog ciklusa. Ovaj ciklus se sastoji iz strukture treninga dva dvogodišnja ciklusa ili četiri jednogodišnja.

Kratkoro čno planiranje i programiranje se odnosi na vremenski interval od godinu dana (makrociklus). Može biti jednogodišnji ili dva polugodišnja ciklusa treninga, u kojem se pojavljuju dva takmičarska perioda, između kojih se nalazi drugi pripremni period.

Tekuće planiranje i programiranje treninga se odnosi na periode i etape-mezociklus ili planiranje i programiranje perioda od nekoliko nedelja. Operativno programiranje treninga odnosi se na mikrociklus (vremenski period od nekoliko dana-obično jedna nedelja). U mikrociklusu se tačno definišu trenažna sredstva, metode i opterećenja. Svaki trening sadrži uvodni, glavni i završni deo. Kod planiranja rada jednog treninga potrebno je, osim konkretno definisanog cilja, odrediti sadržaj rada, distribuciju opterećenja (obim, intenzitet i intervale odmora), metode vežbanja za razvoj kondicionih sposobnosti, metode za usvajanje i usavršavanje tehničko-taktičkih znanja, organizacione oblike i forme treninga, trenažna pomagala, mesto i vreme održavanja treninga. Jedan trenažni dan (sa više treninga dnevno) je neophodno detaljno planirati i programirati. Potrebno je strogo odrediti optimalni dnevni ciklus: spavanje, ishrana, trening, odmor i slobodne aktivnosti, učenje i dr. i sve to dobro uklopiti u prethodni i naredni dnevni trenažni ciklus.

Studijska pitanja:

1. Objasni pojam planiranja u treningu. 2. Objasni pojam programiranja u treningu.

3. Koji su oblici planiranja i programiranja treninga? 4. Opiši dugoročno planiranje. 5. Opiši kratkoročno planiranje (makrociklus). 6. Opiš tekuće i periodično planiranje (periodi i mezociklusi). 7. Opiši operativno planiranje (mikrociklus). 8. Opiši planiranje jednog treninga.

VII POGLAVLJE

ZAGREVANJE I HLAĐENJE ORGANIZMA

Slušaj svoje srce, razumi telo, imaj meru i budi pažljiv.

Ključni termini -----------------------------------------

Zagrevanje organizma (engl. Warming up) Hlađenje organizma (engl. Cooling down)

Zagrevanje (engl. warming up)

re nego što se započne osnovni deo treninga, neophodno je pripremiti organizam za predstojeća trenažna opterećenja. Priprema podrazumeva fiziološku i psihološku adaptaciju na

visok nivo rada mnogih funkcija organizma sportiste. Fiziološka adaptacija podrazumeva uključivanje velikog broja funkcija. Najvažnije među njima su:

- Vazodilatacija je povećanje protoka krvi kroz mišiće i srce, zbog smanjenog otpora u krvnim sudovima. Pravilnim zagrevanjem i postepenim povećanjem intenziteta poboljšava se funkcija srca, zbog prethodnog širenja koronarnih krvnih sudova. Ako se prethodno ne obavi adekvatno zagrevanje, ispitivanja su pokazala da i sportsko srce pri maksimalnim naporima postaje relativno ishemično-slabo prokrvavljeno;

- Efikasnija difuzija gasova kroz alveolarni i kapilarni zid, povećanje protoka krvi kroz pluća i time dopremanje veće količine kiseonika do aktivnih mišića;

- Osigurava se radna temperatura mišića i ubrzan metabolizam, zahvaljujući povećanom protoku tople krvi koja zagreva mišić i povećava njegovu kontraktilnu sposobnost;

- Veća brzina kontrakcije i relakscije koja se pored navedenog ostvaruje i smanjenom viskoznošću (gustinom) belančevina mišića. Sve to doprinosi većoj mehaničkoj efikasnosti, boljoj unutar mišićnoj i među mišićnoj koordinaciji.

- Ubrzava se i olakšava regrutacija motornih jedinica i neuromišićna transmisija;

- Olakšava se razmena gasova (O2 i CO2) između mišićnih ćelija i krvi, zbog više temperature otpušta se veća količina kiseonika iz hemoglobina i mioglobina;

P

- Zagrejani mišići mogu da izdrže veće napore, zahvaljujući mogućnosti većeg produženja (istezanja mišića) i skraćenja (jača kontrakcija) u odnosu na hladan mišić, što ujedno sprečava mogućnost povrede.

Treba imati u vidu da navedene adaptacije nisu jednako zastupljene u različitim uslovima i vrstama zagrevanja. Za različite atmosferske prilike i uslovi održavanja treninga koristiće se različiti tipovi zagrevanja (biće različiti i adaptacioni efekti). Često se u praksi mogu čuti termini-površinsko i dubinsko zagrevanje. Misli se na zagrejanost (hiperemiju ili prokrvavljenost) kože i krvi unutar mišića (mišićna zagrejanost ili temperatura). Istraživanja i praksa su pokazali da je daleko efikasnija zagrejanost-temperatura aktivne muskulature i kompletne krvi od površinske-kožne i lokalne temperature. U ovom slučaju se govori o opštem i lokalnom zagrevanju. Potvrđeno je da je opšte zagrevanje celog tela daleko efikasnije od lokalnog-određene grupe mišića npr. ekstremiteta. Dokazano je da je u drugom slučaju pojava zamora aktivnog ekstremiteta daleko ranija. Opštim zagrevanjem se mogu ostvariti svi gore navedeni efekti, dok sa lokalnim zagrevanjem to nije moguće. Pominje se pasivno i aktivno zagrevanje. Kod pasivnog zagrevanja nema fizičke aktivnosti, nego se temperatura izaziva egzogenim faktorima (topla kupka, masaža utrljavanjem masti koje ştvaraju hiperemiju, dijatermijom). Kod aktivnog zagrevanja mišićna i rektalna teperatura se podižu putem različitih fizičkih aktivnosti. Zagrevanje je vrlo idividualizovani proces (ne odgovara svima isti način ili tip zagrevanja). Ono zavisi od vrste sportske discipline, nivoa treniranosti, uzrasta, pola i od vrste mišićnih grupa. Kod jedne iste osobe, različiti mišići različito reaguju na promene temperature, pa u slučaju nepravilnog i nedovoljnog zagrevanja može doći do neharmonične kontrakcije sinergista i antagonista i opasnosti za povredu. Različite sportske discipline su različitog tipa po zahtevima i ispoljavanju određenih motoričkih sposobnosti (sportovi tipa izdržljivosti, snage, brzine ili njihove kombinacije, fleksibilnosti ili koordinacije). Potvrđeno je da svaka motorička sposobnost zahteva i specifičan tip, trajanje i intenzitet zagrevanja. Nije isto zagrevanje za

discipline izdržljivosti, kao i za sprint ili snagu i sl. Neosporno je da sve zahtevaju dobru opštu zagrejanost organizma, koja započinje odmah u prvom delu zagrevanja. Zagrevanje bi trebalo obaviti u dva dela:

- Uvodno zagrevanje podrazumeva lako istezanje mišića bez zibanja (uvodni deo u strečing) laku gimnastiku, a zatim seriju nespecifičnih pokreta, lagano trčanje, lagano plivanje i sl.

- Specifično zagrevanje podrazumeva snažno istezanje (seriju strečing vežbi specifičnih za određenu sportsku disciplinu) primenu pokreta, koji angažuju specifične mišićne grupe, rad na tehnici (uglavnom predvežbe) i primenu specifičnog napora (intenziteta i dinamike).

Osnovni princip zagrevanja je postupnost-lagano

progresivno povećanje intenziteta, pri čemu početni i završni nivo intenziteta zavisi od stepena pripremljenosti sportiste. Vrhunski sportisti mogu da obave submaksimalna i maksimalan napor (naravno kraćeg trajanja-tonizacija) pola sata pre glavnog dela treninga ili takmičenja, dok bi za početnike to bila greška. Nivo inteziteta je relativan pojam i mora biti individualno određen. Danas gotovo nema kvalitetnog sportiste koji ne trenira više puta na dan. U ovakvom slučaju, jutarnji trening treba da ima ulogu pripreme (zagrevanje) za intenzivan rad u toku dana, tj. on ne treba da ima svojstvo napornog treninga.

Psihološko (mentalno) zagrevanje podrazumeva fokusiranje pažnje na događaj koji sledi. Ovim se postiže preciznost izvođenja radnji. Ove procese pospešuje porast adrenalina u krvi (preterano lučenje ovog hormona dovodi do negativnih posledica-tzv.predstartna groznica). Psihološko zagrevanje treba da količinski ograniči pozitivnu tremu-napetost i ublaži anksioznost (dovede do optimalne motivacije i emocionalnog stanja pred trening i takmičenje). Ono je propraćeno specifičnim nervnim procesima, tj. nervnim aktivacijama, koje se pre svega odnose na motivaciju i emocionalnu sferu.

Hlađenje organizma (engl. cooling down)

Ovaj proces predstavlja postepeno hlađenje i smirivanje organizma nakon velikog opterećenja. Svrstava se u prvi deo rane (akutne) faze oporavka organizma. Hlađenje organizma predstavlja obrnuti proces od zagrevanja. Odmah nakon prestanka napora, sportista obavlja lagani aerobni rad (oko 50-60% od VO2max), čime se postiže dobra oksidacija mišića i eliminisanja i sagorevanja laktata u njima (istrčavanje ili isplivavanje i sl.). Ovo je prva faza hlađenja organizma.

Druga faza predstavlja obavljanje laganih vežbi, uglavnom istezanja i to onih mišićnih grupa koje su bile angažovane u toku treninga.

U trećoj fazi hlađenja organizma su vežbe disanja i opuštanja. Pomažu vežbe u ležećem položaju sa podignutim potkolenicama kako bi se olakšala cirkulacija. Treba primenjivati postupke masaže i toplo-hladni tuš. Ponekad se preporučuje i hodanje u hladnoj vodi ili masaža ledom.

Sažetak

Pre nego što se započne osnovni deo treninga, neophodno je pripremiti organizam za predstojeća trenažna opterećenja. Priprema podrazumeva fiziološku i psihološku adaptaciju na visok nivo rada mnogih funkcija organizma sportiste.

Zagrevanjem organizma se podiže radna temperatura tela (krvi i mišića), koja je praćena različitim fiziološkim i biohemijskim procesima. Psihološko zagrevanje se dovodi u vezu sa motivacijom i emocionalnim sferom. Cilj je smanjiti tremu i ublažiti anksioznost. Zagrevanje bi trebalo obaviti u dva dela:

- Uvodno zagrevanje podrazumeva lako istezanje mišića, bez zibanja (uvodni deo u strečing) laku gimnastiku, a zatim seriju nespecifičnih pokreta, lagano trčanje, lagano plivanje i sl;

- Specifično zagrevanje podrazumeva snažno istezanje (seriju strečing vežbi specifičnih za određenu sportsku disciplinu), primenu pokreta koji angažuju specifične mišićne grupe, rad na tehnici (uglavnom predvežbe) i primenu specifičnog napora.

Osnovni princip zagrevanja je postupnost-lagano progresivno povećanje intenziteta, pri čemu početni i završni nivo intenziteta zavisi od stepena pripremljenosti sportiste. Zagrevanje je vrlo individualno i zavisi od nivoa treniranosti, uzrasta i pola. Ono treba da ostvari porast temperature u krvi i mišićima (primeniti opšte zagrevanje). Važno je primeniti optimalni odnos obima i intenziteta aktivnosti koja se obavlja u zagrevanju. Zagrevanje, koristeći tonizaciju ili superopterećenje, podrazumeva da sportisti naprave nekoliko snažnih i/ili brzih pokreta maksimalnog intenziteta (sprint, skok, izbačaj i sl.). Cilj je veća razdražljivost (ekscitacija) motoričkih jedinica putem povećane količine nervnih impulsa, koji stižu do nervnomišićne sinapse. Efekti dobrog zagrevanja mogu da se zadrže najviše 90 minuta.

Hlađenje organizma predstavlja obrnuti proces od zagrevanja. Odmah nakon prestanka napora, sportista obavlja lagani aerobni rad (oko 50-60% od VO2max), čime se postiže dobra oksidacija mišića i eliminisanja i sagorevanja laktata u njima (istrčavanje, isplivavanje isl.). Ovo se obavlja u prvom delu procesa. U drugom se vrše specifične lagane strečing vežbe, dok se u trećem delu uključuju vežbe disanja i opuštanja.

Studijska pitanja:

1.Opiši i navedi značaj i uticaj zagrevanja organizma. 2.Koji tipovi zagrevanja postoje i koji su principi? 3.Opiši i navedi značaj i uticaj hlađenja (smirivanja) organizma

VIII POGLAVLJE

SPECIFIČNOSTI PROGRAMIRANJA KONDICIONE (MOTORIČKE)

PRIPREME SPORTISTA

Potrebne su godine investiranja, znanja, rada, vremena i novca da bi postao “preko noći” uspešan.

Ključni termini -----------------------------------------

Kondicioni trening Bazična fizička priprema

Specifična fizička priprema Aerobik kao dopunski sadržaj

ompikovana vrsta ritma rada svake ćelije i organa organizma, objedinjuje funkcije svih organskih sistema u harmoničnu kompletnu funkcionalnu celinu. Zapanjujuće i brojne funkcije, koje sprovodi oko 60 triliona ćelija ljudskog tela, ne smeju biti ni na trenutak poremećene. Ometanje neke funkcije može ostaviti trajne posledice na sklad funkcija. Stresori kondicione pripreme su veoma snažni i mogu unaprediti ili narušiti ovaj sklad u

zavisnosti da li su ili ne, individualni, optimalni, selektivni i progresivni. Sve ovo još više komplikuje činjenica da je ljudski organizam (posebno od perioda pre puberteta) u izvesnom smislu u nedovršenom stanju i stalnom i intenzivnom rastu i promeni. Svaki trenutak na tom putu promena, mora biti ispoštovan, kako bi promene bile u skladu sa specifičnim individualnim ritmom ciljanih procesa. Samo u ovom slučaju možemo govoriti o specifičnosti programiranja promena putem sadržaja kondicione pripreme.

''Metodika kondicione pripreme sportista proučava zakonitosti u vezi sa načinima, vrstama, formama razvoja i održavanja kondicionih svojstava. Ona predstavlja skup znanja koja omogućavaju izbor sadržaja, doziranja opterećenja, određivanja metoda vežbanja i učenja, određivanje organizacionih i metodičkih oblika treninga, izbor lokaliteta treninga i tr enažne opreme '' (Milanović- 2003).

Sredstva kondicione pripreme

Milanović (1997) navodi da sredstva (sadržaji) kondicione pripreme čine motorička i nemotorička sredstva (dopunski sadržaji). Motori čka sredstva klasifikuje se na takmičarska sredstva-takmičenja u određenom sportu, kojima se može snažno uticati na integralnu kondicionu pripremljenost. Sa druge strane se primenjuju sredstva (vežbe) koje pripadaju programima opšte, bazične, specifične i situacione kondicione pripreme. Vežbe opšte i bazične kondicione pripreme şe najviše primenjuju u ranim fazama pripreme kod dece i mlađih sportista. Specifične situacione vežbe postaju dominantne u periodu produbljene sportske specijalizacije. U prvom delu godišnjeg ciklusa (pripremnog perioda) veći je akcenat na opštim i bazičnim sredstvima, dok je akcenat na specifičnim i situacionim vežbama u takmičarskom periodu, u vreme podizanja i održavanja sportske forme (Željaskov-2002). Prilikom primene određenih sredstava ne smemo zaboraviti strukturu i distribuciju optere ćenja. Samo optimalni odnos svih karakteristika

K

opterećenja može osigurati visoku efikasnost trenažnih operatora. Specifična opterećenja u situacionim i specifičnim vežbama se mnogo razlikuju od nespecifičnih, koje se primenjuju kod bazičnih sredstava. Primenjena opterećenja moraju biti ciljana sa sasvim jasnom usmerenošću, npr. pri razvoju pojedinih funkcionalnih sposobnosti, kada opterećenja moraju imati sasvim jasnu energetsku (aerobnu, mešovitu i/ili anaerobnu) usmerenost. Klasifikacija opterećenja u kondicionoj pripremi (Milanovi ć-2002) Specijalizovanost:

- Specifično opterećenje; - Nespecifično opterećenje;

Energetska usmerenost:

- Aerobna; - Mešovita; - Anaerobna-glikolitička; - Anaerobna-kreatinfosfatna; - Anabolička;

Koordinacijska složenost:

- Visoka; - Srednja; - Niska;

Veličina:

- Maksimalna 90-100%; - Submaksimalna 75-90%; - Medijalna-srednja 60-75%; - Minimalna 30-60%

Topološka angažovanost - Globalna-više zglobnih sistema; - Regionalna-dva zglobna sistema; - Lokalna-jedan zglobni sistem.

Metode kondicione pripreme

Individualni trening kao organizaciona forma i metodički oblik kondicione pripreme je najsigurniji put ka željenim promenama u stanju kondicionih svojstava. On omogućuje primenu najrazličitijih metodskih postupaka. Kada se kondicioni trening organizuje u formi grupnog rada ili frontalnog treninga, onda je pre toga na bazi dijagnostike, najbolje kreirati homogene grupe (slične po kondicionim sposobnostima). U kondicionom treningu danas je popularna primena, metoda stanica, kružna metoda, cirkularna metoda i poligonski način treniranja. Ovi oblici trenažnog rada otvaraju beskrajnu mogućnost za kreiranje trenažnih jedinica. Tehnologija treninga, a unutar nje posebno metodika treninga svake od motoričkih sposobnosti, mora da sadrži informacije o uticaju na organizam sportiste, svih primenjenih sredstava, metoda i opterećenja, informacije o vremenu potrebnom za oporavak nakon treninga različite ciljne usmerenosti. Jedino takvi podaci će omogućiti da se izvrši optimalni izbor svih trenažnih stimulusa i dovede na viši nivo razvoja željene i neophodne motoričke sposobnosti. Trenažna sredstva kondicione pripreme grubo se mogu podeliti u tri grupe, prema strukturalnim i biomehaničkim karakteristikama određenog sporta:

1. Vežbe opšte kondicione pripreme ili

opštepripremne vežbe («general preparatory

exercises”)-za skladan i višestran razvoj osnovnih

funkcionalnih i motoričkih sposobnosti.

2. Vežbe specifične pripreme-za izgradnju i održavanje

specifičnih kondicionih sposobnosti za određen sport.

3. Vežbe situacione pripreme (specifično-takmičarske

vežbe)-za diferencirani razvoj sposobnosti i znanja

potrebnih za efikasno izvođenje tehničko-taktičkih

zadataka u takmičarskim uslovima.

Problem se javlja sa primenom raznovrsnih metoda od kojih zavisi veličina, priroda i usmerenost trenažnih opterećenja. Zbog toga je potrebno odgovoriti na dva osnovna pitanja:

1. Koje efekte na ćelijskom nivou izaziva primena

raznovrsnih trenažnih opterećenja za razvoj tri osnovne motoričke sposobnosti: snage, brzine i izdržljivosti?

2. U kom postotku je kondicioni trening raznih oblika zastupljen u godišnjem ciklusu (makrociklusu) treninga?

Tab. Mikrostruktura i biohemijske promene u mišićnim vlaknima nastale pod uticajem treninga u kome su primenjene razne vrste operatora (% promene od početnog nivoa); (Prema :N. Yakivlev - 1983). N P a r a m e t r i Izdržljivost Brzina Moć/Snaga 1 Relativna mišićna masa, %

od ukupne telesne mase 9 32 39

2 Presek, debljina mišićnog vlakna

0 24 30

3 Broj mitohondrija po jedinici površine preseka

motoričke jedinice

60 30 -

4 Sarkoplazmatički retikulum

(sarkoplazmatička mrežica ili opna)

5 54 60

5 Miofibrili 7 63 68 6 Sarkoplazma 23 57 30 7 Miozin 0 18 59 8 Mioglobin 40 58 - 9 CP 12 58 53 10 Glikogen 80 70 38 11 Potrošnja Ca*++ preko

retikuluma 0 15 53

12 Fosforilaza 23 40 20 13 Oksidacijski enzimi 230 100 - 14 Brzina glikolize 10 56 28 15 Brzina oksidacije 53 45 20

Mišićna biopsija i ostale savremene istraživačke metode otkrile su kako trenažna opterećenja izazivaju inicijalne adaptacione promene na nivou mišićnih ćelija, a onda te ćelijske promene izazivaju adaptacione promene na nivou srčano-sudovnog sistema i krvi (Howald-1989). Iz toga proizilazi da mišićna aktivnost zavisi podjednako od molekularne strukture, funkcionisanja kontraktilnih proteina, optimalnog snabdevanja energijom, optimalnoj aktivaciji i koordinaciji nervno-mišićnog sistema. Promene koje nastaju u tim delovima ljudskog organizma, pod uticajem raznih oblika i vrsta kondicionog treninga, izuzetno su važne za metodiku sportskog treninga. N. Yakovlev (1983.) je prikupio rezultate brojnih istraživanja o promenama u skeletnim mišićima, koje su nastale pod uticajem trenažnih operatora raznovrsnog karaktera (vidi tabelu). Kao što se iz tabele vidi raznovrsni trenažni operatori (engl.training exercises) izazivaju različite promene u mišićima. Može se zaključiti da se svaki mišić zahvaljujući mozaičkoj kompoziciji raznih vrsta mišićnih vlakana, može adaptirati na trenažna opterećenja raznih veličina i vrsta.

Osnovni modeli kondicionog treninga

U teoriji i metodici sportskog treninga poznati su generalni (osnovni) modeli kondicionog treninga za pojedine grupe sportova, koji su slične motoričke i bioenergetske prirode. Sa tog aspekta razlikujemo tri grupe sportova, unutar kojih se koriste sredstva i metode kondicionog treninga vrlo sličnih parametara.

Prva grupa: Sportovi i sportske discipline koje karakteriše maksimalna koncentracija radnog napora i stabilna biodinamička struktura kretanja. Glavni izvor energije su zalihe kreatin fosfata (CP). Ovi sportovi se na osnovu biodinamike i kinematičke aktivnosti mogu podeliti u dve grupe: Ciklični-sprinterske (atletske i plivačke) discipline i sve druge motoričke aktivnosti u trajanju od 20 do 25 sekundi. U treningu dominiraju trenažna opterećenja sa akcentom na brzinsko-snažne karakteristike. To izaziva trajne morfološke, biohemijske i fiziološke transformacije nervno-mišićnog sistema. Akcenat na rešavanju dva osnovna zadatka:

Potrebno je rešiti problem optimalne hipertrofije dominantno belih (brzo-kontrahujućih) mišićnih vlakana, koji pod uticajem trenažnih nadražaja eksplozivnog karaktera, povećavaju svoju mehaničku i fiziološku efikasnost. Sadržaj fosfata u njima je veći, bogatiji su energijom, veća je aktivnost anaerobnih enzima, koji su odgovorni za snagu (dinamiku) i kapacitet anaerobnih procesa. U drugom slučaju treba rešiti problem optimizacije mehanizma nervne adaptacije-povećanje aktivnosti mišića putem uključivanja većeg broja motoričkih jedinica, kao i nezaobilazne sinhronizacije aktivnosti različitih mišićnih grupa (međumišićna-intermuskularna i unutarmišićna-intramuskularna koordinacija).

Druga grupa: Sportovi cikličnog karaktera u kojima dominira umerena do submaksimalna snaga. Osnovni izvor energije je oksidativan (dobro snabdevanje kiseonikom) i do određene mere glikoliti čki. Ovde se ubraja mnogo sportova koji se mogu podeliti u dve podgrupe:

a) Veslanje, plivanje (deonice do 400m), trčanje (srednje

pruge), biciklizam (drumski) itd. U njima je dominatna sposobnost izdržljivost, čvrsto povezana sa snagom. Osnovni cilj u treningu je razvijanti snažnu izdržljivost (“strenght endurance”);

b) Maraton, trčanje na duge pruge, skijaški kros, klizanje na 5 i 10 km, trčanje u prirodi (kros) itd. U njima je izdržljivost povezana sa određenim stepenom brzine, pa je cilj treninga razvijati specifičnu brzinsku izdržljivost.

U obe podgrupe preovlađuju dva integralna pokazatelja. To su povećanje energetskog potencijala, racionalnosti energetske potrošnje i oporavka (Zhelyazkov & Iliev-1991).

Treća grupa: sportovi kompleksne motoričke aktivnosti, koje su intervalno/varijabilnog karaktera, a snabdevanje energijom je iz aerobno/anaerobnog izvora. Ovi sportovi se mogu podeliti u dve podgrupe:

a) Sportske igre: fudbal, košarka, odbojka, rukomet, hokej, ragbi, tenis itd. Motoročke aktivnosti u ovim sportovima su brzinsko-snažnog karaktera ,koji se manifestuje varijabilno u toku dužeg vremenskog perioda u stanju kompenzatornog umora (“compensated fatigue”). Cilj kondicionog treninga je razvoj brzinsko-snažne izdržljivosti i efikasnosti regulacije kretanja u širokoj aerobnoj osnovi (Zhelyazkov & Kulle - 1993).

b) Borilački sportovi: rvanje, boks, borilačke veštine, tekvondo, kik-boks itd. Motorička aktivnost je varijabilna i eksplozivnog karaktera sa kraćim trajanjem nego kod prve podgrupe. Primarni izvor energije je glikolitički. Kondicioni trening za ove sportove je veoma kompleksan.

Kondicioni trening može, zbog svoje različite usmerenosti, provocirati u razli čitom stepenu funkciju neuro-mišićnog sistema ili transportnog i vegetativnog sistema. U tabeli se vidi da kondicioni trening usmeren npr. na razvoj brzinske izdržljivosti, najviše angažuje transportni i vegetativni sistem. Trening snažne izdržljivsti i repetitivne snage ima globalan uticaj na organizam sportiste, dok trening za razvoj brzine najviše opterećuje neuro-mišićni sistem.

Tab. Karakteristike kondicione pripreme sportista.

Usmerenost treninga

Osnovni uticaj

Vreme kompen zacije

Opterećenje T i VS*

Opterećenje NMS*

Ukupno opterećenje

Brzina Neuro-

mišićni sistem

12-24 h Umereno Veliko Srednje 60-75%

Brzinska eksploz. snaga

Neuro-mišićni sistem

24-36 h Srednje Max. Veliko 75-90%

Maksimalna snaga


36-48 h Veliko Max. max. 90-100%

Brzinska izdržljivost

Transportni i vegetativni

sist.

48-72 h max. Veliko max. 90-100%

Snažna izdržljivost

Globalni uticaj

48 h Veliko Srednje Veliko 75-90%

Bazična izdržljivost

Transportni i vegetativni

sist.

48-60% Max. Umereno Veliko 75-90%

Gipkost- fleksibilnost


6 h Malo Umereno Umereno 45-60%

Okretnost- agilnost


12 h Umereno Veliko Srednje 60-75%

Koordinacija Neuro-mišićni sistem

6-12 h Umereno Veliko Srednje 60-75%

Preciznost Neuro-mišićni sistem

9 h Umereno Max. Veliko 75-90%

*T i VS - transportni i vegetativni sistem, NMS - nervno-mišićni sistem.

Važan podatak koji se može videti u tabeli je da je vreme kompenzacije najduže (48-72 sata) posle treninga brzinske izdržljivosti, zbog visokih anaerobno laktatnih procesa, a da vreme kompenzacije posle treninga usmerenog na razvoj fleksibilnosti i preciznosti iznosi svega 6-9 sati. Opterećenja pojedinih sistema organizma su vrlo različita (ukupno opterećenje koje se može postići i ukupna količina rada u toku treninga, usmerenih na određene motoričke sposobnosti). Iz tog razloga je značajno kontrolisati vreme oporavka.

Danas se u krugovima svetskih autoriteta teorije treninga u definisanju postupaka za razvoj kondicione pripremljenosti, posebno u dečjem (pre pubertetskom i pubertetskom) dobu, vodi velika rasprava u kojoj se izražavaju suprotni stavovi. Mnogi su ranije smatrali da se izdržljivost može postići ako se treningom aerobne izdržljivosti počne pre puberteta. Zastupali su mišljenje da kasnije opada kardiorespiratorna sposobnost za transport kiseonika, što su novija istraživanja demantovala. Tačno je da su u ranom detinjstvu primećena dramatična poboljšanja spremnosti za izdržljivost. Javlja se poboljšanje VO2max-a nakon perioda izdržljivosti, ali su manja od onih koja se javljaju kod odraslih. Mnogo toga što je bitno za trening još se ne zna, a to je:

• Zašto je reakcija na VO2max na trening izdržljivosti manja kod dece nego kod odraslih?

• Koji pragovi intenziteta, trajanja i učestalosti treninga izdržljivosti su kod dece važni za povećanje VO2max.?

• Da li je pubertet kritično doba za maksimalnu reakciju na aerobni trening i kod sportista i kod nesportista?

• Koliko promene u svakodnevnoj fizičkoj aktivnosti utiču na VO2max kod dece?

• Koliko se može očekivati da aerobni trening kod dece u pretpubertetu poboljša izdržljivost?

• Da li se mišićni aerobni kapacitet, tipovi mišićnih vlakana i gustina kapilara u mišićima razlikuju kod dece i kod odraslih?

• Da li niža koncentracija hemoglobina i posledično smanjeni kapacitet za O2 kod dece, u odnosu na odrasle, ograničava aerobni rad ili reakciju na aerobni trening kod dece?

Istraživanja anaerobnih sposobnosti kod dece su pokazala:

- Da se anaerobna snaga povećava sa hronološkim godinama kako u apsolutnoj, tako i u relativnoj vrednosti;

- Da se nivo laktata pri submaksimalnom i maksimalnom opterećenju povećava linearno sa godinama u vreme detinjstva;

- Da ventilatorni anaerobni prag, kao procenat od VO2max, progresivno opada sa odrastanjem;

- Da je ventilatorni anaerobni prag, kao procenat VO2max, veći kod dece koja se bave sportom, nego kod onih koji nisu sportisti;

- Da se kiseonički deficit i kiseonički dug povećavaju u toku detinjstva.

Ovde ne postoje precizni podaci koje bi smo želeli znati, a koji su bitni za tehnologiju treninga:

- Koji mehanizmi objašnjavaju promene u anaerobnim sposobnostima, koji su povezani sa veličinom tela u toku rasta?

- U kakvom su odnosu ove promene sa postignutim efektima kod kratkotrajnih eksplozivnih aktivnosti?

- Da li su promene anaerobnog praga vid manifestacije menjanja aerobne ili anaerobne sposobnosti ili obe?

- Da li je aktivnost mišićnih glikolitičkih enzima manja kod dece? Ako jeste, da li je to primarni uzrok smanjenog glikoliti čkog kapaciteta kod dece, ili su razlike u mehanizmima pobuđivanja instrumentalnog tipa?

- Postoje li razlike u efektu kondicionog treninga na anaerobni kapacitet koje su povezane sa sazrevanjem?

U području motoričke pripremljenosti trening kod dece je potrebno usmeriti u pravcu harmoničnog razvoja onih motoričkih sposobnosti na koje se u određenom dobu može najviše uticati. U toku treninga usmerenog na razvoj snage, koji traži određenu masu mišića, mišićna hipertrofija je u vezi sa polnim sazrevanjem deteta-sportiste.

Poznato je :

- Da hormonalni uticaji (muški polni hormoni) u pubertetu dovode do intenzivnog povećanja mišićne mase i snage kod muškaraca, što nije karakteristika za ženske hormone;

- Da se snaga mišića progresivno povećava u toku detinjstva, prvenstveno kao posledica povećanja mišićne mase;

- Da se snaga mišića može povećati rezistentnim treningom pre puberteta i kod dečaka i kod devojčica. Ove promene nastaju nezavisno od znatnog povećanja mišićne mase;

- Kardiovaskularne reakcije na rezistentne vežbe kod dece slične su reakcijama kod odraslih: povećavaju se sistolni i dijastolni pritisci sa ograničenim promenama u radu srca.

Još ostaju nepotpuno jasni odgovori na pitanja:

- Kada se u treningu dečaka i devojčica treba postepeno uvoditi trening snage, a kada trening sa spoljašnjim opterećenjem-tegovima?

- Da li se kod dečaka takvi treninzi obavezno moraju uvoditi tek nakon polnog sazrevanja?

- Da li se kod devojčica to mora ili može obaviti i nešto ranije? - Koliko imaju uticaja faktori koji su nezavisni od mišićne

mase u razvoju snage i efektima treninga snage kod dece? - Koji test snage mišića ima najveći stepen predikcije za

generalnu snagu mišića kod dece? - Koliko je važan razvoj snage mišića kod dece u smislu

poboljšanja drugih motoričkih sposobnosti i posebno tehnike kretanja?

- Koliko su važni genetski uticaji na snagu i efekat treniranja snage u detinjstvu?

Najvažnije je da trener ne napravi greške u doziranju i u distribuciji opterećenja, koje mogu izazvati čitav niz negativnih posledica. Dinamički trening sa optimalnim doziranjem i nadražajima za istezanje mišića dovodi do povećanja njihove dužine, čime se povećava potencijal snage tih mišića bez povećanja mišićne mase-

poprečnog preseka mišića. Ovo se posebno odnosi na muskulaturu leđa koja održava uspravan položaj tela. Dokazano je da ova muskulatura dobija malo nadražaja za dužinsko prilagođavanje u fazi rasta. Kada je reč o kondicionom treningu, u sportskoj praksi se razlikuju dve osnovne vrste priprema: Bazična i specifična fizička priprema.

Bazična fizička priprema

Ova priprema podrazumeva proces harmoničnog razvoja bazičnih, funkcionalnih i motoričkih sposobnosti. Bazična fizička priprema je usmerena na podizanje efikasnosti svih organa i organskig sistema u funkcionalnom smislu, povećanje koordinacionih sposobnosti, povećanje snage, brzine, izdržljivosti i fleksibilnosti. S obzirom na veliku važnost bazične fizičke pripreme, mora se voditi računa da se sa ovom vrstom priprema ne pretera-mora biti uvek u skladu sa specifičnom pripremom. U bazičnoj fizi čkoj pripremi veliki akcenat je na globalnoj obradi lokomotornog aparata. Optimalni izbor vežbi za ovu svrhu jedan je od osnovnih zadataka programa bazične fizičke pripreme. U praksi se primenjuju kompleksi vežbi za razvoj primarne snage (najčešće eksplozivne), koordinacione sposobnosti, primarnih brzinskih svojstava i vežbe za razvoj aerobne izdržljivosti. Važno mesto zauzimaju i vežbe kojima se preventivno deluje na kritične zone lokomotornog aparata, npr. kičma, koje su izložene najvećim naporima, a time i riziku za povrede ( vidi slike).

Sl. Preventivne vežbe sa loptom.

Ovaj vid pripreme nije samo karakteristika treninga mlađih sportista, nego se on mora sistemski sprovoditi i u kasnijim periodima dugoročne pripreme. O tome treba da vodi računa svaki trener, bez obzira o kojoj sportskoj grani i disciplini je reč. On mora znati osnovne karakteristike strukture kretanja i tipove energetskog angažovanja, kako bi programom bazične fizičke pripreme formirao optimalnu osnovu za kasniju nadogradnju kroz program specifične pripreme. U treningu sportista najpoznatije i najpogodnije su razne forme stanica, posebno sistem "iz vežbe u vežbu", pri kojem se može obaviti i do stotinu vežbi različite složenosti, kontinuirano jedna za drugom. Vežbe u parovima su veoma korisne, pogotovo u treningu mlađih sportista. U praksi je poznat izuzetno velik broj vežbi u parovima, pri kojima je osnovno poznavati individualne sposobnosti sportista koji ih izvode, kako bi se spoljašnje opterećenje moglo pouzdano kontrolisati.

Specifična fizička priprema

Cilj specifične pripreme sportista je da se izvrši adaptacija organizma na sasvim određene kretne strukture sporta putem takvih sredstava (vežbi), koje po svojoj strukturi, dinamici i opterećenju potpuno odgovaraju datoj sportskoj grani ili disciplini. Specijalna priprema se ne odvaja od bazične, ona je sastavni deo specifične. Specifična fizička priprema integriše kondicioni i tehnički trening. Njome se želi podići kondicione sposobnosti na najviši nivo u funkciji efikasnog izvođenja tehničko-taktičkih zadataka. Primenom specifične pripreme usavršavaju se

sposobnosti i osobine najodgovornije za uspešnost u određenom sportu, koje se manifestuju u situacijama u takmičarskim uslovima.

U toku sportske karijere, na njenom početku i u mlađem uzrastu sportiste, dominira bazična fizička priprema. Sa razvojem treniranosti sportiste sve više je akcenat na specifičnoj pripremi, koja kod visoko treniranih sportista jedino može izvršiti dalju adaptaciju na viši nivo (vidi tabelu). Prilikom primene specifičnih vežbi koriste se i dopunska opterećenja (spoljašnje opterećenje, povećanje frekvence i trajanje vežbe), pri čemu trener mora strogo voditi računa da primenjeno spoljašnje opterećenje ne naruši osnovnu biomehaničku strukturu kretanja i na taj način smanji racionalnost izvođenja kretanja. Kompleks vežbi koje se koriste u različitim sportskim granama i disciplinama je različit, zbog razlika u njihovoj strukturi kretanja. Trener mora primeniti one vežbe koje će najbolje reprodukovati tip kontrakcije mišića i tipične strukture kretanja. Tab. Odnos bazične i specifične pripreme (%)u zavisnosti od uzrasta.

VRSTA PRIPREME

UZRAST 11-12 13-14 15-16 17-18 19

Bazična fizička priprema 40 30 20 10 10 Specifična fizička priprema 20 20 20 20 20

Tehnička priprema 30 30 30 30 30 Taktićka priprema 10 20 30 40 40

Ukupno 100 100 100 100 100

Aerobik kao dopunski sadržaj u sportskom treningu

Aerobik kao sportska disciplina, zbog širokog spektra različitih sredstava i dinamike opterećenja, može mnogo da doprinese u podizanju kondicione sposobnosti sportista svih sportskih grana i disciplina. On izuzetno motiviše sportiste za rad. U prvom redu ima za cilj podizanje kardiovaskularne i mišićne kondicije. Aerobik se sastoji od izvođenja serije vežbi za velike grupe mišića u ritmu muzike. Ova definicija ne objašnjava fasciniranost ovom

vrstom vežbanja, jer je mnogo više od toga. To je muzika, pokret, filozofija, način života. S jedne strane, to je najmodernija forma treninga za celo telo, a s druge to je oblik vežbanja koji motiviše i koji je zabavan. Aerobik je kardiovaskularna forma treninga, koja dodatno poboljšava koordinaciju, mišićnu snagu i pokretljivost. On poboljšava fiziološke i funkcionalne strane organizma, pozitivne strane ličnosti i dozvoljava da se postigne bolji kvalitet života i sveukupnog blagostanja. Aerobik je američki izum. Početkom 1970-ih godina je nazvan “Aerobic Dance Exercise” od grčke reči “aerob” što znači “sa kiseonikom”. U toku naredne decenije doživeo je veliku ekspanziju i u kratkom vremenskom periodu stekao veliku popularnost širom sveta. Programi treninga koji se sprovode učinili su ovu vrstu vežbanja efikasnom, realističnom u svojim ciljevima, a uz to i zabavnim. Savremena naučna otkrića doprinela su metodološkom razvoju programa treniranja. Danas aerobik ima široku lepezu ponuda i mogućnosti aplikacija u kondicionu pripremu sportista, različitih sportskih grana i disciplina. Individualni pristup vežbačima-sportistima je posebno značajan, jer vodi računa o potrebama svakog pojedinca, što proces vežbanja čini daleko efikasnijim. Posebno mesto zauzima u prevenciji i lečenju povreda. Iskustva su pokazala da najveći broj početnika, a i naprednih sportista, ne poznaju svoje telo dovoljno dobro da bi bili u mogućnosti da vežbaju-treniraju kako treba. Obično se trenira ili suviše jako ili suviše lagano. Kroz aerobik, oni mogu vrlo efikasno da nauče da slušaju svoj organizam, da saznaju važnost energetskim sistemima i podelu intenziteta opterećenja, koji će biti najefikasniji-najbolji za njih (pod uslovom da se na objektivni način kontrlišu i prate). Generalni cilj u toku aerobnog vežbanja (što je osnova u aerobiku) je dostići tzv. “steady state”-stabilno stanje. To znači da će srčana frekvenca ostati na konstantnom nivou, što je moguće duže u toku aerobne faze. Sportisti mogu da u određenom načinu vežbanja angažuju i anaerobne procese, ali aerobni rad mora biti dominantan. Iz ovog razloga na svakom treningu je neophodno kontrolisati opterećenje preko srčane frekvence. Pre početka vežbanja sportista mora da izračuna i odredi svoju trenažnu srčanu frekvencu, posebno kritične zone (momenat kada nastupa dominantno anaerobna faza).

Ovo je danas vrlo jednostavno kontrolisati preko monitora srčane frekvence, koji ima opciju tzv. target zone. Putem nje sportista odredi svoju ličnu target zonu, koje se pridržava tokom vežbanja. Samo na ovaj način je moguće optimalno podići fizi čku kondiciju, koja podrazumeva snagu srca i funkcionisanje krvnih sudova, pluća i mišića sa visokim stepenom efikasnosti.

Osnovne koristi od aerobika Dugotrajni fiziološki efekti:

- Ubrzanje metabolizma (veće sagorevanje kalorija); - Prevencija kardiovaskularnih bolesti sniženjem krvnog pritiska

i usporavanjem aterosklerotskog procesa; - Poboljšava sposobnost srca da pumpa krv; - Poboljšava unos kiseonika i aerobnu kondiciju; - Poboljšava mišićnu izdržljivost; - Poboljšava fleksibilnost i pokretljivost; - Pojačava mišićnu snagu; - Poboljšava fizičke mogućnosti u svim uzrastima i sportskim

usmerenjima; - Jača zdravlje i usporava starenje.

Psihološki efekti:

- Redukuje stres; - Poboljšava dnevne sposobnosti; - Bolje osećanje zbog kontrole telesne težine i boljeg izgleda; - Zabavno je i motiviše.

U plan treninga obavezno treba uneti i program rada sa jasnim ciljevima aerobika. Ciljevi će biti postignuti samo ako se odaberu oni tipovi vežbanja, koji najbolje odgovaraju postavljenim ciljevima, koji podrazumevaju realne potrebe i mogućnosti sportiste. Zato uvek treba postaviti realne ciljeve.

U toku vežbanja izuzetno je važno da sportista u svakom momentu bude svestan reakcije svog organizma, prati srčanu frekvencu kako u toku napora, tako i u oporavku. Kao što je poznato, osnovni elementi treninga su:

- Trajanje; - Frekvenca; - Tip aktivnosti; - Intenzitet.

Prva tri je relativno lako odrediti, ali sa intenzitetom to nije slučaj. Intenzitet direktno zavisi od trenutne kondicije, cilja treninga i mora u svakom trenutku biti kontrolisan. Aerobik mora biti dovoljno intezivan da učini željeno poboljšanje na kardiovaskularni sistem, ali istovremeno intenzitet mora da bude dovoljno nizak da osigura aerobno energetsko snabdevanje. Individualne target zone srčane frekvence će ukazivati na područje intenzivne aerobne oblasti i sprečiti “probijanje” aerobno-anaerobnog praga, kada to nije cilj treninga.

Sve zone srčane frekvence se mogu odrediti po formulama, koje su iznete u prvom delu knjige: “Trening, laktati, puls i VO2max”.

Tipovi vežbanja

Postoje brojni tipovi vežbanja, koji nisu predmet razmatranja u ovoj knjizi, ali zbog jasnije slike i mogućnosti primene u trenažnom procesu, navešće se samo osnovne karakteristike nekih od tih tipova. Generalno svi tipovi se dele na osnovu dva kriterijuma:

- Kriterijum intenziteta; - Biomehanički kriterijum.

Časovi po kriterijumu intenziteta se dela na:

- Početne; - Srednje; - Napredne.

Napredni su primereniji sportistima, a ostali mogu da služe u preventivne svrhe ili kao oporavljajući treninzi.

Drugi kriterijum-biomehani čki se deli u dve podgrupe:

- Prva je tip vežbanja tzv. High impact-u jednom momentu oba stopala gube kontakt sa podlogom, kao kod trčanja i skakanja;

- Druga je tip vežbanja tzv. Low impacta-jedno stopalo je stalno u kontaktu sa podlogom.

Najčešće se koristi mixed impact (Hi-Lo), tj. kombinacija oba tipa vežbanja.

Step aerobik Step aerobik se izvodi penjanjem i silaženjem sa platforme

(stepera). Angažovano je celo telo, a snažni pokreti ruku služe kao ravnoteža gornjem delu tela. Na paltformu se gazi celim stopalom. Ona može biti različite visine, čime se dozira intenzitet opterećenja (pored ritma penjanja i silaženja).

Cardio Funk/City Jam/ Street Dance/Hip Hop Ovo su igre u formi aerobika, pod jakim uticajem soul i fanki

muzike. Tip vežbanja podrazumeva različite vrste pokreta i kombinuje elemente igre sa ulice, fankija i džeza. Nema mnogo povezanosti sa tradicionalnim aerobikom, ali je potreban smisao za ritam i koordinaciju.

Resistance training/Body shaping/Body sculpiting Sva ova imena govore o vežbama mišićne izdržljivosti da bi se

povećao stres na mišiće koji daju tonus telu. U toku ovih vežbi mogu se koristiti različite vrste pomagala (tegovi, gumene trake i dr. ).

Interval aerobik On kombinuje aerobik visokog intenziteta sa vežbanjem

manjeg intenziteta. Utiče na kardiovaskularni sistem vežbama koje

poboljšavaju mišićnu snagu. Tradicionalni circuit training (kružni trening) koristi opremu za rezistenciju (mašine za istezanje gumene trake, mali tegovi, itd.) i aerobno vežbanje za ubrzanje srčane frekvence. Cilj je povećanje mišićne snage i ukupne izdržljivosti koji zajedno poboljšavaju fizičku kondiciju.

Slide Slide je atletska forma treninga, koja uzima u obzir

neaktivne mišiće na specijalnoj slide (klizećoj) površini, slično pokretima brzog skejta. Ovo je zahtevna i efikasna forma treninga. Treba voditi računa o zglobovima, savladati prethodno bazične lateralne pokrete, pre težih varijacija.

Aqua aerobik/Hidro aerobik Ovaj aerobik podrazumeva vežbanje u vodi. Pokreti su

zbog toga spori. Stres je na zglobove najmanji, pa odlično može poslužiti sportistima sa povređenim i bolnim zglobovima. Temperatura vode igra značajnu ulogu. Pokreti su prirodni i pri njima se mogu koristiti razna pomagala (lopte, plute, specijalni tegovi, gume i sl.).

Boxing aerobik/Boxer exercise Noviji tip vežbanja koji uključuje tehničke elemente boksa u

aerobik. To je moćno i atletsko vežbanje. Utiče na izdržljivost gornjeg dela tela, agilnost i dobru koordinaciju. Dozvoljavajući da se raspodeli stres i ekstra energija. Naglasak vežbanja je na kardiovaskularni sistem. Slična je i forma aerobika koja uključuje tehničke elemente karatea. Ona ima još veći uticaj na gipkost i pokretljivost. Sažetak

Metodika kondicione pripreme sportista proučava zakonitosti u vezi sa načinima, vrstama, formama razvoja i održavanja kondicionih svojstava. Ona predstavlja skup znanja koja omogućavaju izbor sadržaja, doziranja opterećenja, određivanja metoda vežbanja i učenja, određivanje organizacionih i metodičkih oblika treninga, izbor lokaliteta treninga i trenažne opreme. Motorička sredstva se klasifikuje na takmičarska sredstva, tj. takmičenja u određenom sportu kojima može snažno uticati na integralnu kondicionu pripremljenost. Sa druge strane, primenjuju se sredstva (vežbe) koje pripadaju programima opšte, bazične, specifične i situacione kondicione pripreme. Vežbe opšte i bazične kondicione pripreme se najviše primenjuju u ranim fazama pripreme kod dece i mlađih sportista, a specifične situacione vežbe postaju dominantne u periodu produbljene sportske specijalizacije Prilikom primene određenih sredstava ne smemo zaboraviti strukturu i distribuciju opterećenja. Samo optimalni odnos svih karakteristika opterećenja može osigurati visoku efikasnost trenažnih operatora. Opterećenja u kondicionoj pripremi sportista se mogu klasifikovati na osnovu:

- Specijalizovanosti; - Energetske usmerenosti; - Koordinacijske složenosti; - Veličine; - Topološke angažovanosti.

U kondicionom treningu danas je popularna primena: metoda stanica, kružna metoda, cirkularna metoda i poligonski način treniranja. Ovi oblici trenažnog rada otvaraju beskrajnu mogućnost za kreiranje trenažnih jedinica. Trenažna sredstva kondicione pripreme grubo se mogu podeliti u tri grupe, u odnosu na strukturalne i biomehaničke karakteristike određenog sporta:

- Vežbe opšte kondicione pripreme ili opštepripremne vežbe

(«general preparatory exercises”)-za skladan i višestran razvoj

osnovnih funkcionalnih i motoričkih sposobnosti;

- Vežbe specifične pripreme-za izgradnju i održavanje

specifičnih kondicionih sposobnosti za određen sport;

- Vežbe situacione pripreme (specifično-takmičarske vežbe)-

za diferencirani razvoj sposobnosti i znanja potrebnih za

efikasno izvođenje tehničko-taktičkih zadataka u takmičarskim

uslovima.

U teoriji i metodici sportskog treninga poznati su: generalni (osnovni) modeli kondicionog treninga za pojedine grupe sportova, koji su slične motoričke i bio-energetske prirode. Sa tog aspekta razlikujemo tri grupe sportova unutar kojih se koriste sredstva i metode kondicionog treninga vrlo sličnih parametara.

Prva grupa: Sportovi i sportske discipline koje karakteriše maksimalna koncentracija radnog napora i stabilna biodinamička struktura kretanja. Glavni izvor energije su zalihe kreatin fosfata (CP). Druga grupa: Sportovi cikličnog karaktera u kojima dominira umerena do submaksimalna snaga. Osnovni izvor energije je oksidativan (dobro snabdevanje kiseonikom) i do određene mere glikolitički. Treća grupa: sportovi kompleksne motoričke aktivnosti koje su intervalno/varijabilnog karaktera, a snabdevanje energijom je iz aerobno/anaerobnog izvora.

Kondicioni trening može, zbog svoje različite usmerenosti, provocirati u različitom stepenu funkciju neuro-mišićnog sistema ili transportnog i vegetativnog sistema.

Danas se u krugovima svetskih autoriteta teorije treninga u definisanju postupaka za razvoj kondicione pripremljenosti, posebno u dečjem (pre pubertetskom i pubertetskom) dobu, vodi velika rasprava u kojoj se izražavaju suprotni stavovi. U području motoričke pripremljenosti trening kod dece je potrebno

usmeriti u pravcu harmoničnog razvoja onih motoričkih sposobnosti

na koje se u određenom dobu može najviše uticati.

Najvažnije je da trener ne učini pogreške u doziranju, kao i u distribuciji opterećenja, koje mogu izazvati čitav niz negativnih posledica. Kada je reč o kondicionom treningu, u sportskoj praksi se razlikuju dve osnovne vrste priprema: bazična i specifična fizička priprema.

Bazična priprema podrazumeva proces harmoničnog razvoja bazičnih funkcionalnih i motoričkih sposobnosti.

Cilj specifične pripreme sportista je da se izvrši adaptacija organizma na sasvim određene kretne strukture sporta, putem takvih sredstava (vežbi) koje po svojoj strukturi, dinamici i opterećenju potpuno odgovaraju datoj sportskoj grani ili disciplini.

Aerobik kao sportska disciplina, zbog širokog spektra različitih sredstava i dinamike opterećenja, može mnogo da doprinese u podizanju kondicione sposobnosti sportista svih sportskih grana i disciplina. On izuzetno motiviše sportiste za rad i u prvom redu ima za cilj podizanje kardiovaskularne i mišićne kondicije. Aerobik se sastoji od izvođenja serije vežbi za velike grupe mišića u ritmu muzike. Osnovne koristi aerobika su:

- Dugotrajni fiziološki efekti; - Ubrzanje metabolizma, što znači veće sagorevanje

kalorija; - Prevencija kardiovaskularnih bolesti sniženjem krvnog

pritiska i usporavanjem aterosklerotskog procesa; - Poboljšava sposobnost srca da pumpa krv; - Poboljšava unos kiseonika i aerobnu kondiciju; - Poboljšava mišićnu izdržljivost; - Poboljšava fleksibilnost i pokretljivost;

- Pojačava mišićnu snagu; - Poboljšava fizičke mogućnosti u svim uzrastima i

sportskim usmerenjima; - Jača zdravlje i usporava starenje.

Psihološki efekti:

- Redukuje stres; - Poboljšava dnevne sposobnosti; - Bolje osećanje zbog kontrole telesne težine i boljeg

izgleda; - Zabavno je i motiviše.

Studijska pitanja:

1. Objasni pojam kondicione pripreme i kondicionog treninga. 2. Navedi različite usmerenosti treninga. 3. Navedi specifičnosti i dileme u kondicionoj pripremi kod dece. 4. Objasni pojam bazične fizičke pripreme. 5. Objasni pojam specifične fizičke pripreme 6. Koji je odnos bazične i specifične pripreme u zavisnosti od

uzrasta? 7. Šta je aerobik? 8. Značaj aerobika kao dopunskog sadržaja u sportskom treningu. 9. Kako se različiti tipovi vežbi mogu koristiti kao dopunski

sadržaji u sportskom treningu?

IX POGLAVLJE

TRENING NA NADMORSKOJ VISINI (VISINSKI TRENING U HIPOKSIČNIM USLOVIMA)

Jedan od osnovnih zadataka, zahteva i ciljeva u sportskom

treningu je adaptacija organizma sportiste da u svakom višem stepenu

treniranosti bude sposobniji da funkcioniše u sve nepovoljnijim

(nekomfornijim) uslovima, odnosno da bude sposobniji da toleriše

visok stepen promene acidobaznog statusa, tj. unutrašnje ravnoteže

organizma-homeostaze.

Ključni termini -----------------------------------------

Visinski trening Hipoksični uslovi

limpijske igre u Meksiku održane 1968. godine, na nadmorskoj visini oko 2200-2300 m, postavile su pred sistem sportskog treninga nove zadatke u vezi sa visinskim

razlikama. One su podstakle niz istraživanja i dale nova saznanja o uticaju visine u prvom redu na kardiovaskularni sistem, ali i na organizam u celini. Na osnovu iskustva i saznanja, u sportsku praksu je ušao visinski trening i sve više sportista je odlazilo na tzv. visinske pripreme. U ispitivanjima koja su prethodila olimpijskim igrama u Meksiku utvrđeno je (na nadmorskoj visini između 2000-2500 metara) negativno delovanje na sportske rezultate u disciplinama aerobnog karaktera. Negativnost se manifestuju 2-3 dana po dolasku, povećava sve do 10-14 dana, a zatim se postepeno povlači do 21-28 dana boravka. Zbog ovoga su kasnije vršene čitave serije proučavanja treninga na visini, na aerobni radni kapacitet i na mogućnost postizanja rezultata. Dokazano je da se boravkom na visini postiže zavidan nivo adaptacije za trening na visini, dok su pozitivni efekti pri povratku na

O

običnu nadmorsku visinu veoma individualni. Readaptacija (reaklimatizacija) započinje odmah pri povratku i prvog dana ne mora dati negativne efekte. Sledećih nekoliko dana, radni kapacitet značajno opada (povišena srčana frekvenca, ventilacija i dr.) da bi rastao narednih sedam dana. Kod nekih sportista je registrovan viši nivo aerobnog kapaciteta (7-14 dana), da bi za nekoliko dana ovi pozitivni efekti nestali. Danas se trening na visini od 1200-2000 metara koristi u fazama malog obima i niskog intenziteta, tj. pretežno za regeneraciju organizma. Potvrđeno je da se intenzivan aerobni trening mora izvoditi u klimatskim uslovima pri kojima se vrše takmičenja. Još je velika nepoznanica: Da li aerobni trening na povećanoj nadmorskoj visini olakšava aerobni rad i na nadmorskoj visini ispod 1000 metara? Pokazalo se da u ovome postoje ogromne individualne razlike. Utvrđeno je da sportisti koji imaju veću masu (procenat masti u telu), pravilnim treningom na visini, olakšavaju potrošnju masti i osiguravaju optimalnu telesnu masu, a da sportisti sa malim procentom masti treba da upražnjavaju više anaerobni trening koji nije kompromitovan hipoksijom. Intenzitet rada i dužina boravka u direktnoj su zavisnosti od visine na kojoj se boravi. Sa penjanjem na veće visine od nadmorske, dolazi do opadanja barometarskog pritiska vazduha, a sa njim i do opadanja parcijalnog pritiska kiseonika. Tab. Odnos nadmorske visine, barometarskog pritiska i parcijalnog pritiska O2 u udahnutom vazduhu (preuzeto od Đurđević-1981).

Visina (m) Vazdušni pritisak (kPa) Parcijal. pritisak O2 u traheralnom vazdu.

(kPa) 0 101.3 19.9

500 95.4 18.7 1000 89.8 17.5 1500 84.5 16.4 2000 79.4 15.3 2500 74.6 14.3 3000 70.1 13.3 3500 65.7 12.4 4000 61.6 11.6

Promene koje se ispoljavaju u smanjenju aerobnog kapacitet nastaju zbog pada parcijalnog pritiska kiseonika (PO2), kada organizam počinje da trpi, zbog nedostatka kiseonika (hipoksična hipoksija). Povećanjem nadmorske visine (što se može simulirati u baro komori) PO2 se postepeno smanjuje, tj. hipoksija napreduje. S obzirom na to da je koncentracija kiseonika u suvom vazduhu konstantna i da iznosi oko 20,94% sa smanjivanjem parcijalnog pritiska kiseonika na visini, količina kiseonika u udahnutom vazduhu progresivno opada. Najvažnija posledica ovog manjeg sadržaja kiseonika u udahnutom vazduhu je njegovo smanjeno dopremanje periferiji uz relativnu ili tzv. hipoksičnu hipoksiju tkiva. Pošto zasićenost hemoglobina kiseonikom zavisi od parcijalnog pritiska kiseonika u udahnutom vazduhu ona se smanjuje, a time se menja i kriva disocijacije oksihemoglobina. Graf. Kriva saturacije hemoglobina O2 na nadmorskoj visini od oko 2200m (Đurđević-1981).

Pokazano je da ako se popnemo na planinu sa nadmorskom visinom od oko 2000 m, PO2 alveolarnog vazduha sa normalnih 100 mmHg pada na 80 mmHg. Pošto je zasićenje hemoglobina kiseonikom i dalje veliko i iznosi oko 90%, ova nadmorska visina ne remeti bitno aktivnost u miru. Intenzivna aerobna aktivnost postaje otežana već iznad 1000 m nadmorske visine. Aerobni kapacitet se smanjuje za 10% sa povećanjem za svakih narednih 1000 m. Kod naglog izlaganja organizma velikoj visini u prvom momentu dolazi do veoma burnih reakcija pojedinih organskih sistema, koje se ponekad javljaju, čak i u formi njihovih disregulacija. To je akutna faza boravka na visini. U ovoj fazi srce intenzifikuje prenos kiseonika do aktivnih tkiva time što povećava minutni volumen na račun povećane frekvence-tahikardije. Za vreme akutnog izlaganja

nadmorskoj visini od oko 4300 metara, na kojoj je PO2 oko 11.3 kPa, frekvenca srca je već u mirovanju veća za oko 15-30 otkucaja, nego na nivou mora. Samim tim, fizički napor i veoma malog intenziteta u ovim uslovima dovodi do izraženih tahikardičnih reakcija, dok se udarni volumen srca skoro uopšte ne menja. Apsolutne vrednosti frekvence srca i maksimalnog udarnog volumena ostaju u granicama očekivanih sve do visine od oko 4000 metara. To ne znači da je na ovoj nadmorskoj visini maksimalna potrošnja kiseonika normalna, naprotiv ona iznosi oko 72% od očekivane. Jedna od reakcija akutnog izlaganja velikim nadmorskim visinama je i porast koncentracije hemoglobina u krvi, koji se javlja na račun smanjivanja volumena plazme, zbog povećanog odavanja tečnosti iz organizma prouzrokovanog usporenim protokom krvi i hiperventilacijom. Funkcija respiratornog sistema se intenzifikuje, dolazi do hiperapnee sa produbljenim i ubrzanim disanjem uz povećanje plućne i alveolarne ventilacije (obrnuto proporcionalno opadanju parcijalnog pritiska kiseonika u vazduhu). Ako se PO2 smanji za oko 25% u vazduhu koji se uduše, plućna ventilacija treba da poraste 30% u odnosu na onu koja postoji na nivou mora. U stanju mirovanja ovo povećanje nije veliko (sa 6-8 lit/min na 8-10 lit/min). Pri fizičkom naporu ono dostiže vrednosti sa 100-150 lit/min, koliko je potrebno na nivou mora, na čak 195%. Ovo govori da se ventilatorni ekvivalent za kiseonik (VE/O2) znatno povećava. Potrebno je da sportista udahne više vazduha za istu količinu kiseonika u odnosu na nivou mora. Kada se uzme u obzir da samo izuzetno sposobni sportisti mogu da dostignu maksimalne vrednosti plućne ventilacije (od 200 lit/min), onda su ovi zahtevi često supramaksimalni za sportiste nižeg sportskog nivoa. Aklimatizacija na veće nadmorske visine ima za rezultat hronotropno onesposobljavanje srca. Sastoji se u nemogućnosti dostizanja maksimalno predviđenih vrednosti frekvence srca za vreme fizičkog napora. Mehanizam ovog fenomena nije potpuno dokazan ali se pretpostavlja da je razlog povećan volumen cirkulirajuće krvi i njena viskoznost, odnosno uticaj hipoksije na sino-atrijalni čvor. Utvrđeno je da se paralelno sa ovim promenama, smanjuje i maksimalni udarni volumen srca, verovatno zbog smanjene kontraktilnosti miokarda.

Aklimatizacija na visinu dovodi i do niza drugih morfoloških i funkcionalnih promena. Tako se oksidativni kapacitet skeletno-mišićnih mitohondrija povećava i to na račun povećanja njihovog broja i volumena, kao i na račun povećanja aktivnosti njihovih oksidativnih enzima. Koncentracija mioglobina u skeletnim mišićima raste. Kapilarizacija svih perifernih tkiva, a naročito skeletnih mišića se povećava. Krajnji rezultat ovih promena je povećan kiseonični kapacitet periferije, posebno skeletnih mišića. Osnovni mehanizam povećanja koncentracije hemoglobina je ubrzano stvaranje eritrocita, tako da se njihov broj u krvi umnožava paralelno sa povećanjem cirkulirajuće krvi. Pokazalo se da se aklimatizacija zasniva i na olakšanom odavanju kiseonika od strane hemoglobina, zbog porasta nivoa 2,3 difosfoglicerata, kao i mehanizmu izlučivanja bikarbonata od strane bubrega (da kompenzuje pad PCO2 izazvan hiperventilacijom, a što dovodi do respiratorne alkaloze). Uključivanje bubrega započinje posle nekoliko sati, a može da traje i nekoliko dana, kada se postiže pun kapacitet. Negativna iskustva, koja su imali naši sportisti pri povratku sa treninga na planinama u Meksiku, mogu se objasniti činjenicom da bubrezi ne mogu momentalno da prestanu sa lučenjem bikarbonata. Bubrezi postepeno smanjuju lučenje bikarbonata, a proces započinje nakon 5-6 sati. Potpuna normalizacija se obavi nekad i nakon nekoliko dana, što je veoma individualan odgovor. Imajući u vidu da se plućna ventilacija normalizuje odmah po silasku sa planine, a bikarbonati i dalje nepotrebno gube, jasno je da će doći do poremećaja acido-bazne ravnoteže u organizmu. Organizam sportiste pri dolasku na visinu doživljava privremeno stanje respiratorne alkaloze, a da pri povratku nastaje privremeno stanje metaboličke acidoze. Ako se zna da mišići (pa i miokard) veoma teško podnose stanje metaboličke acidoze, jasno je zašto se pri povratku javlja fenomen "olovnih nogu" kod trkača. Pri razmatranju ovih adaptacionih promena i njihov efikasnosti u odnosu na aerobni radni kapacitet, veoma je važna činjenica da starosedeoci na velikim nadmorskim visinama, koji su niži rastom i imaju veći obim grudnog koša, što im obezbeđuje veliku plućnu ventilaciju, imaju potpuno normalne vrednosti VO2max, ako se ispituju u uslovima u kojima žive. Ovaj način života im ne daje neke

prednosti pri aerobnom radu na nivou mora. To znači da je proces prilagođavanja kod njih izvršen na genetskom nivou, što se ne može postići individualnom adaptacijom, bez obzira koliko dugo ona traje. Zbog toga ni najduže, kao ni najefikasnije adaptacione pripreme sportista na nadmorskim visinama, nisu praćene odgovarajućim rezultatima, posebno u sportskim disciplinama tipa izdržljivostim u kojima se zahteva visok aerobni radni kapacitet. Na suprot aerobnoj moći, anaerobna moć ne zavisi od promena nadmorske visine. Posebni atmosferski uslovi koji na većim visinama postoje, mogu čak da deluju i povoljno na postizanje rezultata u sportovima, gde se traži “čisto” anaerobni rad (skokovi, sprint, dizanje tegova itd..), što su pokazala iskustva sa olimpijskih igara u Mexico City-ju. Sažetak

Dokazano je da se boravkom na visini postiže zavidan nivo adaptacije za trening na visini, dok su pozitivni efekti pri povratku na običnu nadmorsku visinu veoma individualni. Readaptacija (reaklimatizacija) započinje odmah pri povratku i prvog dana ne mora dati negativne efekte. Sledećih nekoliko dana radni kapacitet značajno opada, da bi rastao narednih sedam dana. Kod nekih sportista je registrovan viši nivo aerobnog kapaciteta od 7 do 14 dana, da bi za nekoliko dana ovi pozitivni efekti nestali. Stoga se danas trening na visini od 1200-2000 metara koristi u fazama malog obima i niskog intenziteta-pretežno za regeneraciju organizma. Potvrđeno je da se intenzivan aerobni trening mora izvoditi u klimatskim uslovima pri kojima se vrše takmičenja. Čak i danas je velika nepoznanica da li aerobni trening na povećanoj nadmorskoj visini olakšava aerobni rad i na nadmorskoj visini ispod 1000 metara. Pokazalo se da u ovome postoje ogromne individualne razlike. Sa penjanjem na veće visine od nadmorske dolazi do opadanja barometarskog pritiska vazduha, a sa njim i do opadanja parcijalnog pritiska kiseonika. S obzirom na to da je koncentracija kiseonika u suvom vazduhu konstantna i da iznosi oko 20.94% sa smanjivanjem parcijalnog pritiska kiseonika na visini, količina kiseonika u udahnutom vazduhu progresivno opada. Najvažnija posledica ovog manjeg sadržaja kiseonika u udahnutom vazduhu je

njegovo smanjeno dopremanje periferiji uz relativnu-hipoksičnu hipoksiju tkiva. Pošto zasićenost hemoglobina kiseonikom zavisi od parcijalnog pritiska kiseonika u udahnutom vazduhu ona se smanjuje, a time se menja i kriva disocijacije oksihemoglobina

Pokazano je da ako se popnemo na planinu sa nadmorskom visinom od oko 2000 m, PO2 alveolarnog vazduha sa normalnih 100 mmHg pada na 80 mmHg. Pošto je zasićenje hemoglobina kiseonikom i dalje veliko, iznosi oko 90%, ova nadmorska visina ne remeti bitno aktivnost u miru. Intenzivna aerobna aktivnost postaje otežana već iznad 1000 m nadmorske visine. Aerobni kapacitet se smanjuje za 10% sa povećanjem za svakih narednih 1000 m. Jedna od reakcija akutnog izlaganja velikim nadmorskim visinama je i porast koncentracije hemoglobina u krvi, koji se javlja na račun smanjivanja volumena plazme, zbog povećanog odavanja tečnosti iz organizma prouzrokovanog usporenim protokom krvi i hiperventilacijom. Funkcija respiratornog sistema se intenzifikuje, dolazi do hiperapnee sa produbljenim i ubrzanim disanjem uz povećanje plućne i alveolarne ventilacije, obrnuto proporcionalno opadanju parcijalnog pritiska kiseonika u vazduhu. Aklimatizacija na visinu dovodi do niza drugih morfoloških i funkcionalnih promena. Tako se oksidativni kapacitet skeletno-mišićnih mitohondrija povećava, i to na račun povećanja njihovog broja i volumena, kao i na račun povećanja aktivnosti njihovih oksidativnih enzima. Koncentracija mioglobina u skeletnim mišićima takođe raste. Kapilarizacija svih perifernih tkiva, a naročito skeletnih mišića se povećava. Krajnji rezultat ovih promena je povećan kiseonični kapacitet periferije, posebno skeletnih mišića. Osnovni mehanizam povećanja koncentracije hemoglobina je ubrzano stvaranje eritrocita, tako da se njihov broj u krvi umnožava paralelno sa povećanjem cirkulirajuće krvi. Može se zaključiti da organizam sportiste pri dolasku na visinu privremeno doživljava stanje respiratorne alkaloze, a da pri povratku nastaje privremeno stanje metaboličke acidoze. Ako se zna da mišići (pa i miokard) veoma teško podnose stanje metaboličke acidoze, jasno je zašto se pri povratku javlja fenomen "olovnih nogu" kod trka ča.

Studijska pitanja: 1. Šta se smatra pod pojmom ‘’visinske pripreme’’? 2. Šta su hipoksični uslovi? 3. Koji su adaptacioni efekti treninga na većoj nadmorskoj visini, tj. u hipoksičnim uslovima?

4. Objasni proces adaptacije na hipoksične uslove.

X POGLAVLJE

SPECIFIČNOSTI TRENINGA MLADIH SPORTISTA

Deca nisu samo “mali odrasli ljudi”. (Bompa T.)

Ključni termini -----------------------------------------

Deca (dečaci i devojčice) Rast i razvoj tkiva

Fizičke performanse Trening i mladi sportisti

Preadolescencija Adolescencija

Najčudesniji aspekt rasta i razvoja tkiva, organa i organizma u celini, je sklad kojim sve ćelije na svakom stepenu razvoja rade komplikovano-precizno zajedno da bi proizvele individualne-lične karakteristike određene osobe. Nad tim stoji genetska kontrola, ali tajanstvenost te kontrole još je za naučnike nedokučiva. Situacija u nauci pri proučavanju ovih tajni je da se nove otkrivaju, a ne razrešavaju stare. Kako se sve više elemenata otkriva, tako se broj ustanovljenih tajni uvećava. Dominira truizam da što više znamo, to više otkrivamo koliko ne znamo. Danas je jasno da mnogi aspekti rasta i razvoja organizma, zrelosti odraslog čoveka nadmašuju granice onoga što smatramo razumljivim. Iz ovoga sledi da razum (common sence) nije sasvim pouzdan izvor informacija o stvarnim principima i zakonitostima, po kojima se velik broj fenomena u organizmu odvija. Neke od statističkih čudesa ljudskog tela jesu porast dužine krvnih sudova (do oko 96 hiljada kilometara), što je dva puta duže od obima zemljine kugle. Da bi normalno disali u funkciji je oko 30 miliona plućnih ćelija. Jetra obavlja neprekidno oko 200 vrsta detoksikujućih i metaboličkih procesa-za šta bi bila potrebna fabrika, kako je to jedan japanski naučnik izračunao, nekoliko puta veća od industrijske zone Tokio-Jokohama. Jetra je beznačajna u poređenju sa mozgom, gde je oko 20 milijardi ćelija manje-više stalno u akciji. To nam omogućava da računamo, pamtimo, mislimo, donosimo odluke. Ako bi se sačinio kompjuter na osnovu današnje raspoložive tehnike, koji bi obavljao sve funkcije mozga, on bi pokrivao površinu cele zemlje! Zakon koji objedinjuje sve složene funkcije

organizma, nauka ni izbliza nije u mogućnosti da dokuči ali pokušava, i u tome je izazov.

ovom poglavlju će se sažeto izneti osnovne karakteristike rasta i razvoja tkiva kod dece, razlike u njihovom fiziološkom i motoričkom kapacitetu, uticaj stepena rasta i razvoja i nivoa

fiziološke zrelosti na promenu strategije treninga .Govoriće se o generalnim principima fiziologije vežbanja i sporta, tj. treningu, njihovim aplikacijama u određenom dečijem uzrastu i polu, kako razvoj sistema organizma može ponekad limitirati određene kapcitete i kako se treningom mogu povećati sposobnosti kod dece. Cilj je da se ukaže na ključne faktore od kojih zavisi uspešnost i optimalnost treninga dece da se razumeju njihove značajnosti u individualnom programiranju treninga . Sportski rezultat (SR) zavisi od endogenih (genetskih faktora-GF) i egzogenih (okruženje, trening-EF).

SR=GF + EF, pri čemu ne smemo zaboraviti faktor vremena (t), koji mora biti precizno definisan za svaku fazu sportskog razvoja, jer je progresivnost osnovni i najvažniji princip u treningu mladih. Genetika diktira kalendarski i biološki uzrast. Trenažni programi za decu često oponašaju programe poznatih vrhunskih sportista. Takve programe treneri sprovode bez uzimanja u obzir biološke karakteristike dece, koncepta i načela da deca nisu “mali odrasli ljudi” . Ne uzimajući u obzir biološku zrelost, teško je odrediti da li su određena deca premlada za izvođenje određenih programa treninga, posebno podnošenja specifičnih opterećenja. U svakom trenutku trener mora uzeti u obzir individualne razlike: stepen razvoja, treniranost i iskustvo, zdravstveni status, brzina oporavka između treninga i takmičenja, specifičnosti polova i dr. Anatomska zrelost se odnosi na nekoliko faza anatomskog rasta, koje možemo prepoznati identifikujući određene karakteristike prikazane u tabeli. Biološki uzrast se odnosi na fiziološki razvoj organa i organskih sistema. Ovo pomaže kod određivanja fiziološkog potencijala na treningu i na takmičenju, kako bi se dostigao vrhunski sportski nivo.

U

U selekciji i kategorizaciji mladih sportista mora se uzeti u obzir biološki uzrast. Uzimanje u obzir samo kalendarskog uzrasta često dovodi do pogrešnih ocene i štetnih uticaja treninga. Tek nakon dobre, objektivne identifikacije hronološkog i biološkog uzrasta, moguće je odrediti optimalni početak sportske specijalizacije za određenu sportsku granu i disciplinu. Rana specijalizacija uvek rezultira neuspehom i “izgaranjem” mladog sportiste (pogledaj tabelu). Tab. Faze anatomskog sazrevanja (Prema: Bompa, T.O. 2005).

Faze anatomskog sazrevanja Faza razvoja Kalendarski uz. Godine Nivo Starost Razvojne karakter. Novorođenče 0-30 dana Rano detinjstvo 0-2 Dojenče 1-8 meseci Puzanje 9-12 meseci Brz razvoj organa Hodanje 1-2 godine Malo 3-4 godine Stadijum nejednakog Predškolski uzrast 3-5 Srednje 4-5 godina ritma razvoja kada

Veliko 5-6 god. dolazi do

važnih i

kompleksnih promena (funkcionalnih, u ponašanju i u individu- alnosti 6-18 Pretpubertet 11-13 Ž Lagan i uravnotežen 7-12 M razvoj kada funkcije nekih organa postaju efikasnije Školski uzrast Pubertet 11-13 Ž Brzi rast i

razvoj u 12-14 M visini, težini i efikasnosti nekih organa; Polno sazrevanje sa promenama interesa i ponašanja Postpubertet 13-18 Ž Lagan, uravnotežen i Adolescencija proporcionalan razvoj; Funkcionalno sazrevanje Mlade odrasle osobe 19-25 Zrelost 19-25 Razdoblje sazrevanja uz usavršavanje svih funkcija i psiholoških karakteristika. Sportski i psihološki potencijali su na vrhuncu.

Tab. Rana specijalizacija (Prema: Bompa, T.O. 2005).

Rana specijalizacija i višestrani razvoj F i l o z o f i j a t r e n i n g a

Rana specijalizacija Višestrani program Brzi napredak: Sporiji napredak: Najbolje izvođenje se postiže u uzrastu od Najbolje izvođe. se postiže od 18god 15 do 16 godina, uzrokovano brzim i kasnije, tj. u uzrastu fizičke i prilagođavanjem psihološke zrelosti. Ozbiljno učešće na takmičenjima Takmičenje predstavlja igru U uzrastu od 18 godina mnogi su Dugotrajniji sportski staž “izgoreli” i napustili sport Sklonost povredama zbog Manje povreda Forsirane adaptacije

Prvenstveni cilj u procesu sportskog treninga je da “talentovane” mlade sportiste razvijemo u vrhunske sportiste. Za to je neophodno

usavršavati veštine i umeća, ne stavljati pobedu na prvo mesto, ne vršiti ranu specijalizaciju i ne razvijati prerano specifične karakteristike za određeni sport.

Rast i razvoj tkiva

Deca i adolescenti ne smeju biti tretirani kao odrasli u malom. Oni imaju jedinstven proces razvoja. Rast i razvoj njihovih kostiju, mišića, nerava i organa snažno diktiraju njihov fiziološki kapacitet i motoričke sposobnosti. Kada se deca razvijaju, to prati porast gotovo svih funkcionalnih kapaciteta. To su sve motoričke sposobnosti, aerobni i anaerobni kapacitet. U daljem tekstu biće izneti odnosi između godina i promena u fizičkim sposobnostima. Da bi se mogle razumeti potencijalne fizičke sposobnosti kod dece, koje su bitne za sport, mora se znati i njihovo telesno stanje.

Telesna visina se rapidno povećava u prve dve godine života. Ona dostiže na kraju druge godine 50% od visine u odraslom dobu. Nakon tog perioda visina se povećava usporeno progresivno, tokom celog dečjeg uzrasta. U pubertetu je promena u visini ponovo ubrzana i ispraćena je eksponencijalnim smanjenjem do potpune dostignute visine (oko 16,5 godina kod devojaka i oko 18 godina kod muškaraca). Pik ubrzanog porasta telesne visine je oko 12 godina kod dečaka i oko 14 godina kod devojčica.

Telesna težina uglavnom prati telesnu visinu. Kod devojčica pik je u 12 godini, dok kod dečaka lako zaostaje za pikom u visini. Njihov pik u telesnoj težini je negde oko 14.5 godina. Devojčice fiziološki sazrevaju ranije oko 2-2.5 godina od dečaka.

Razvoj kostiju, zglobova, hrskavica i ligamenata ima svoju specifičnu progresiju. Kod kosti se prvo razvija hrskavica, a osifikacija intenzivno započinje od 14 i traje do 22 godine. Kod dugačkih kostiju prvo se formiraju dijafize, a zatim epifiza. Osifikacija nije ista kod distalne i proksimalne, npr. kod dečaka tibijalna epifiza (skočni zglob) potpuno okoštava u 17. godini, dok proksimalna epifiza (koleni zglob) završava sa osifikacijom u 20. godini. Kod devojčica isti proces se dešava 2-3 godine ranije. Sve ovo treba imati u vidu pri napornim treninzima tipa snage (u mlađem

uzrastu), jer zbog te neravnomernosti u razvoju i neadekvatnog (prevelikog) opterećenja česte su povrede-lomovi epifiza (npr. kod tenisera i plivača). U procesu osifikacije, kalcijum ima osnovnu ulogu (bitno je da ishrana u dečjem uzrastu bude bogata kalcijumom). Vežbanje uz adekvatnu dijetu su osnova za pravilan rast kostiju. Vežbanje primarno utiče na čvrstinu i snagu kostiju, a malo ili nikako na njihovu dužinu.

Mišićna masa se neprekidno povećava sa telesnom težinom od rođenja, pa kroz celo adolescentno doba. Najviši nivo ubrzanog rasta mišićne mase kod dečaka je za vreme puberteta, kada je produkcija testosterona dramatično povećana. Kod devojčica se zapaža povećanje mišićne mase ali znatno manje i usporenije, nego kod dečaka. Kod jednih i kod drugih, mišićna masa se povećava putem hipertrofije mišićnih vlakana sa malim ili nikavim povećanjem broja (hiperplazije). Fiziološki pik mišićna masa dostiže kod devojaka od 16 do 20 godina, a kod dečaka od 18 do 25 godina. Dalji porast mišićne mase može biti putem specifične dijete-ishrane i vežbanja.

Masne ćelije mogu da se povećavaju kako u obimu, tako i u broju u toku života. Osnovni uzročnici količine akumulacije masti potiču od dijete-ishrane, vežbanja i naslednosti-hereditarnosti. U fizičkoj zrelosti procenat masnog tkiva u telu muškarca je oko 15%, a kod žena 25%. Razlike su primarno zbog višeg nivoa testosterona kod muškaraca, a estrogena kod žena.

Ravnoteža, agilnost i koordinacija se poboljšavaju kod dece kao posledica razvoja nervnog sistema. Mijelinizacija mora biti potpuno završena pre nego što se podiže brzina reakcije i sposobnosti kretanja, jer mijelinizacija ubrzava prenos električnih impulsa.

Fizičke performanse kod mladih sportista

Funkcije svih fizioloških sistema do potpune zrelosti se povećavaju brže ili

sporije. Dostizanjem zrelosti u jednom periodu funkcije pokazuju plato, pre

nego što dođe do opadanja u starijem dobu. Ovde ćemo akcenat dati samo

nekim funkcijama koje imaju osnovni značaj za vežbanje i trening. To su:

- Motoričke sposobnosti; - Snaga; - Pulmonalne funkcije; - Kardiovaskularne funkcije; - Aerobni kapacitet; - Ekonomičnost trčanja; - Anaerobni kapacitet; - Toplotni stres.

Motori čke sposobnosti

Motori čke sposobnosti se povećavaju u prvih 18 godina života kod oba pola, mada se kod ženskog pola zapaža plato u razvoju oko puberteta. Taj plato je verovatno zbog povišene koncentracije estrogen, koji dovodi do većeg nagomilavanja masti. Oni su uzročnici i veće sedenternosti kod devojaka, manje fizičke aktivnosti, manjeg uključivanja u sport. Ovaj trend bi se mogao promeniti sa većim uključivanjem devojčica u sporti i druge vidove fizičke aktivnosti. Snaga se povećava kako se mišićna masa povećava sa godinama. Pik snage se dostiže oko 20. godine kod žena, a kod muškaraca od 20 do 30 godina. Napredak u snazi zavisi od nervnog sazrevanja, zato što je nervnomišićna kontrola limitirana, dok se ne završi mielinizacija-obično oko polne zrelosti. Plućne i kardiovaskularne funkcije

Svi plućni volumeni kod dece se povećavaju do fizičke zrelosti. Do tog perioda maksimalni ventilatorni kapacitet i maksimalna ventilatorna ekspiracija se povećava direktno proporcionalno povećanju veličine tela tokom zamornog vežbanja. Krvni pritisak je u direktnoj relaciji sa veličinom tela (niži je kod dece, povećava se vrednostima odraslih osoba na kraju desete godine). Tokom submaksimalnog i maksimalnog opterećenja deca imaju manji

volumen srca i volumen krvi, što je rezultat manjeg udarnog volumena nego kod odraslih. Kod dece je to kompenzovano većom frekvencom srca. Povećanjem srčane frekvence, deca imaju manji srčani minutni volumen od odraslih. Pri submaksimalnom opterećenju VO2-a razlika omogućava adekvatno snabdevanje kiseonikom aktivne muskulature. Pri maksimalnom opterećenju, snabdevanje kiseonikom je limitirano u aktivnostima u kojima dete treba da nosi svoju težinu tela.

Aerobni kapacitet

Sa povećanjem pulmonalne i kardiovaskularne funkcije kontinuirano se kod dece razvija i aerobni kapacitet. VO2 max. izražena u L/min. Svoj pik dostiže između 17-21. godine kod muškaraca i 12-15. godine kod devojaka, posle čega ravnomerno opada. Kada je VO2 max. izražena u ml/kg/min plato kod muškaraca je zapažen od 6 do 25 godina, a kod devojaka počinje da opada oko 13. godine. Kada se VO2 max. izražava na kg/min, on kod dece može da pokaže netačanu procenu aerobnog kapacitet. Takav nivo VO2max. ne pokazuje signifikantnost sa sposobnošću izdržljivosti koji zavisi od zrelosti i treninga. Niži VO2max. l/min kod dece limitira sposobnost izdržljivosti, osim ako telesna težina omogućava visoku otpornost na pokrete, kao što je duže trčanje. Relacije između VO2max, dimenzije tela i sistema funkcija u toku rasta kod dece su enormno kompleksne. Iz ovog razloga je osetljivo pitanje doziranja intenziteta treninga (treba strogo kontrolisati i individualno odrediti). Kada se VO2max izrazi u ml/kg/min slična je kao kod odraslih (u aktivnostima kakve su trčanje na dugoj distanci sposobnosti dece su manje, zbog razlike u ekonomičnosti).

Ekonomi čnost tr čanja Deca imaju nižu ekonomičnost trčanja od odraslih. Pri

testiranju na tredmilu mogu imati submaksimalne vrednosti potrošnje kiseonika veće nego odrasli (izražena na kg/min, laktatni prag kod njih je procentualno sličan odraslim-procenat od VO2max. na kom se postiže laktatni prag). Brzine trčanja su znatno niže. Sa povećanjem godina deteta, dužinom nogu, snage mišića i njihova trka čka sposobnost se povećava. Ekonomičnost trčanja se povećava, dete poboljšava svoju distancu trčanja, čak i ako se VO2max. nije promenio.

Faktori koji pove ćavaju ekonomi čnost tr čanja kod dece:

- Napredak u frekvenci i dužini koraka; - Mehanički napredak; - Mišićno tetivna elastičnost i depo energije; - Telesna masa; - Promena u kompoziciji tela; - Toplota kao odgovor na vežbanje; - Korišćenje supstrata; - Anaerobni kapacitet; - Ventilatorna efikasnost.

Anaerobni kapacitet

Anaerobni kapacitet je niži kod dece nego kod odraslih. Sposobnost u anaerobnim aktivnostima je kod dece limitirana. Imaju niži glikoliti čki kapacitet, verovatno zbog nižeg nivoa glikolitičkog enzima fosfofruktokinaze. Oni ne mogu postići visok respiratorni koeficijent tokom maksimalnog ili zamornog vežbanja, jer imaju i manje koncentracije laktata. Srednja i pik anaerobna snaga je niža kod dece. Toplotni stres

Laboratorijska ispitivanja upućuju na to da su deca osetljivija prema povredama i bolestima od toplotnog stresa. Mnogo objašnjenih slučajeva ne podržavaju ovakav stav. Deca imaju manju sposobnost odavanja toplote evaporacijom-znojenjem. Aklimatizacija na toplotu je znatno sporije nego kod odraslih. Veće je odavanje toplote kondukcijom, što kod njih stvara veći rizik od hipotermije u hladnoj sredini.

Trening mladih sportista

Svi principi treninga mladih sportista oslanjaju se na fiziološke karakteristike u pretpubertetskom, pubertetskom dobu i za vreme adolescencije. Treninzi mogu biti usmereni na razvoj snage, aerobne i anaerobne sposobnosti. Oni nikako ne smeju biti slični onima kao kod odraslih. Deca imaju vrlo adaptivan organizam, osetljiv na trenažne sadržaje i zato je bitno primeniti specifičan program u odnosu na njihove godine. Na ovom mestu će se ukratko izneti neke karakteristike treninga snage, aerobnog i anaerobnog treninga.

Trening snage

Tokom mnogo godina korišćenja rezistentnog treninga (treninga koji uključuje mišićnu snagu i mišićnu izdržljivost) kod dece pre puberteta i adolecenata (dečaka i devojčica), dolazilo je i dolazi do niza velikih kontraverznosti. Dečaci i devojčice su odvraćani od korišćenja slobodnih tegova, zbog straha da mogu biti povređeni i da će se proces pretpubertetskog razvoja zaustaviti. Mnogi naučnici su imali stav da rezistentni trening ima male ili nikakve efekte kod dečaka u pretpubertetskom dobu, zato što je nivo njihovog cirkulišućeg testosterona u tom uzrastu nizak. Kreamer i Fleck (1993) su dokazali da rezistentni trening kod pretpubertetskog uzrasta povećava mišićnu snagu. To je objašnjeno na sledeći način: snaga je dominantno povećana zahvaljujući neurološkim faktorima, a ne povećanjem mišićne mase-obima. Snaga se rezistentim treningom povećala zbog povećanja motorne koordinacije, povećanjem broja aktiviranih motoričkih jedinica i drugih nedeterminisanih neuroloških adaptacija. Snaga se kod adolescenata, zbog višeg nivoa cirkulirajućeg testosterona, dominantno povećava na račun mišićne mase-obima i specifične tenzije odnosno sile. Autori ističu da je samo pri korišćenju rezistentnog treninga kod pretpubertetskog uzrasta od izuzetne važnosti poštovati princip progresije. Treba pažljivo sastaviti program treninga od strane kompetentne stručne osobe ili ekipe. Aerobni i anaerobni trening

Aerobni trening kod preadolescenata ne menja znatno VO2max. da bi to bilo pripisano trenažnom stimulusu (VO2max. se u tom uzrastu isključivo povećava sa povećanjem srca). Sposobnost izdržljivosti se razvija aerobnim treningom. Kod dece se anaerobni kapacitet povećava sa anaerobnim treningom. To se dešava zbog povećavanja nivoa kreatinfosfata (CP), ATP-a i glikogena, fosfofruktokinazne aktivnosti i maksimalne koncentracije laktata.

Nešto o razlikama izme đu muškog i ženskog pola

Između 12. i 14. godine (oko puberteta) nema bitne razlike među polovima u: visini, težini, obimu, širini kostiju i kožnim naborima. Veće razlike između polova u veličini tela i telesnoj kompoziciji nema do vremena puberteta. U pubertetu, znatno lučenje estrogena kod ženskog i testosterona kod muškog pola, dovodi do njihovih razlika u telesnoj kompoziciji. Estrogen kod žena povećava masne naslage (posebno na kukovima i butinama), brzinu razvoja kostiju tako da kosti kod njih ranije dostižu svoju definitivnu dužinu, nego kod muškaraca. Mada kod žena postoji tendencija većeg nagomilavanja masti na telu nego kod muškaraca, istraživanja su pokazala da neke žene (dugoprugašice) imaju izuzetno mali procenat masti. Žene su slabije od muškaraca. To je posledica manje količine mišićnog tkiva. One imaju manje mišićnih vlakana na površini preseka mišića. Ista količina mišića kod oba pola ostvaruje istu snagu, dakle u tom pogledu nisu utvrđene razlike između muškaraca i žena. Isti stepen opterećenja trenirane žene generalno imaju slični srčani volumen, kao i muškarci ali ga one postižu većom frekvencom srca i manjim sistolnim volumenom. Manji sistolni volumen kod žena je zbog manje leve komore i manjeg volumena krvi, oba faktora su posledica manjeg tela kod žena. Žene imaju generalno niži nivo VO2max, izražen u ml/kg/min, jer imaju veću količinu masnog tkiva i manji nivo hemoglobina, što rezultira niži sadržaj kiseonika u arterijskoj krvi. Kvalitet mišića i mehanizam motorne kontrole je sličan kod žena i muškaraca. Na submaksimalnom opterećenju žene imaju veću frekvencu srca od muškaraca, jer imaju manje srce, manji sistolni volumen, manji volumen krvi i generalno niži nivo kondicije. Žene imaju manji potencijal u podizanju VO2 razlike, verovatno zbog manje hemoglobina, koji donosi manje kiseonika na jedinicu krvi u aktivnu muskulaturu. Razlike u respiratornim funkcijama su primarno posledice razlika u veličini tela između muškaraca i žena.

Nakon puberteta-srednja vrednost VO2max kod žena je 70%-75% srednje vrednosti muškaraca. Razlike mogu biti manje u

zavisnosti od životnog stila i treniranosti. Razlike između polova u nivou anaerobnog praga su male ili nepostojeće. Žene mogu povećati snagu 20%-40%, kao rezultat rezistentnog treninga. Veličina tih promena je slična onoj koja se može videti kod muškaraca. Ovo je više rezultat neuralnih faktora, jer je povećanje mišićne mase generalno manje kod žena.

Žene mogu povećati kapacitet izdržljivosti (VO2max se povećava 10%-40%) putem aerobnog treninga. Kardiovaskularne i respiratorne promene izazvane kardiorespiratornim treningom izdržljivosti nisu specifične za pol. Relativno povećanje VO2max. putem kardiorespiratornog treninga izdržljivosti je gotovo isto kod žena i kod muškaraca.

Žene imaju slabije znojenje od muškaraca pri istom toplotnom stresu, što je rezultat niže produkcije znoja iz znojnih žljezda. Ovo smanjenje znojenja nije pokazalo uticaj na sposobnosti žena za toleranciju na toplotu. Sažetak

Deca i adolescenti ne smeju biti tretirani kao odrasli u malom. Oni imaju jedinstven proces razvoja. Rast i razvoj njihovih kostiju, mišića, nerava i organa snažno diktiraju njihov fiziološki kapacitet i motoričke sposobnosti. Razvoj dece prati porast svih funkcionalnih kapaciteta. To su sve motoričke sposobnosti, aerobni i anaerobni kapacitet. Devojčice fiziološki sazrevaju ranije (oko 2-2.5 godine) od dečaka. Motori čke sposobnosti se povećavaju u prvih 18 godina života kod oba pola, mada se kod ženskog pola zapaža plato u razvoju oko puberteta. Taj plato je verovatno zbog povišene koncentracije estrogena, koji dovodi do većeg nagomilavanja masti. Svi plućni volumeni se povećavaju do fizičke zrelosti. Do tog perioda maksimalni ventilatorni kapacitet i maksimalna ventilatorna ekspiracija se povećava direktno proporcionalno povećanju veličine

tela tokom zamornog vežbanja. Krvni pritisak je u direktnoj relaciji sa veličinom tela-niži je kod dece nego kod odraslih, ali se povećava prema vrednostima odraslih na kraju desete godine Sa povećanjem pulmonalne i kardiovaskularne funkcije kontinuirano se razvija i aerobni kapacitet. (VO2max) izražen u l/min. Svoj pik dostiže između 17. i 21. godine kod muškaraca i 12-15 godina kod devojaka, posle čega ravnomerno opada. Kada je VO2max. izražen u ml/kg/min plato kod muškaraca je zapažen od 6 do 25 godina. Kod devojaka počinje da opada oko 13. godine. Kada se VO2 max. izražava na kg/min, on kod dece može da pokaže netačanu procenu aerobnog kapaciteta. Relacije između VO2max, dimenzije tela i sistema funkcija u toku rasta kod dece su enormno kompleksne. Upravo iz ovog razloga je jako osetljivo pitanje doziranja intenziteta treninga, što treba strogo kontrolisati i individualno odrediti. Anaerobni kapacitet je niži kod dece nego kod odraslih. Sposobnost u anaerobnim aktivnostima je kod dece limitirana. Imaju niži glikoliti čki kapacitet, verovatno zbog nižeg nivoa glikolitičkog enzima fosfofruktokinaze. Laboratorijska ispitivanja upućuju na to da su deca više osetljiva prema povredama i bolestima od toplotnog stresa, ali mnogo objašnjenih slučajeva ne podržava ovakav stav. Deca imaju manju sposobnost odavanja toplote evaporacijom-znojenjem. Svi principi treninga mladih sportista oslanjaju se i poštuju fiziološke karakteristike u pretpubertetskom i pubertetskom dobu, kao i za vreme adolescencije. Treninzi mogu biti usmereni na razvoj snage, aerobne i anaerobne sposobnosti. Oni nikako ne smeju biti slični onima kao kod odraslih. Snaga se kod dece povećava dominantno zahvaljujući neurološkim faktorima, a ne sa povećanjem mišićne mase-obima. Kod adolescenata se zbog višeg nivoa cirkulirajućeg testosterona dominantno povećava na račun mišićne mase-obima i specifične tenzije-sile. Aerobni trening kod preadolescenata ne menja znatno VO2max. da bi se to pripisalo kao trenažni stimulus. VO2max. se u tom uzrastu isključivo povećava sa povećanjem srca. Sposobnost izdržljivosti se razvija aerobnim treningom. Kod dece se anaerobni kapcitet povećava sa anaerobnim treningom. To se dešava zato što povećava nivo

kreatinfosfata (CP), ATP-a i glikogena, fosfofruktokinazne aktivnosti i maksimalne koncentracije laktata. U pubertetu, znatno lučenje estrogena kod ženskog i testosterona kod muškog pola, dovodi do njihovih razlika u telesnoj kompoziciji. Između 12. i 14. godine (oko puberteta) nema bitne razlike između polova u visini, težini, obimu, širini kostiju i kožnim naborima. Žene imaju generalno niži nivo VO2max, izražen u ml/kg/min, jer imaju veću količinu masnog tkiva i manji nivo hemoglobina, što rezultira nižim sadržajem kiseonika u arterijskoj krvi. Nakon puberteta srednja vrednost VO2max žena je 70%-75% od srednje vrednosti muškaraca. Razlike mogu biti manje u zavisnosti od životnog stila i treniranosti. Kardiovaskularne i respiratorne promene izazvane kardiorespiratornim treningom izdržljivosti nisu specifične za pol. Relativno povećanje VO2max. putem kardiorespiratornog treninga izdržljivosti je gotovo isto kod žena i kod muškaraca.

Studijska pitanja:

1. Opiši proces rasta i razvoja kostiju i drugih tkiva. 2. U kojim godinama se dostiže pik telesne visine i telesne težine kod muškog i ženskog pola?

3. Koji su osnovni faktori od kojih zavisi telesna masa? 4. Kako se pulmonalne funkcije menjaju u toku rasta i u kakvim su relacijama sa treningom?

5. Koji faktori utiču na promenu udarnog volumena u toku dečjeg uzrasta?

6. Koje se promene dešavaju sa minutnim volumenom srca na određenom nivou opterećenja kako dete raste i koji faktori utiču na te promene?

7. Koje se promene dešavaju sa srčanom frekvencom na submaksimalnom i maksimalnom opterećenju kako dete raste?

8. Zašto se apsoluni aerobni ili kardiorespiratotni kapacitet povećava od 6 do 20 godina?

9. Kako se deca razlikuju od odraslih po pitanju termoregulacije?

10. Da li je rezistentni trening opasan kod dece? Koji bi savet dali mladima kada bi želeli da povećaju njihovu snagu? Mogu li oni povećati snagu i kako se to dešava?

11. Šta se dešava sa aerobnim kapacitetom u pretpubertetskom dobu pri aerobnom treningu?

12. Šta se dešava sa anaerobnim kapacitetom kada dete u pretpubertetskom dobu trenira anaerobno?

13. Kakvi su efekti fizičke aktivnosti i redovnog treninga na rast i proces sazrevanja?

14. Koje su razlike između žena i muškarca u telesnoj kompoziciji?

15. Kakva je uloga testosterona u povećanju snage? 16. Kako se mogu porediti žene i muškarci u relativnoj snazi tela? 17. Kako se povećava snaga rezistentnim treningom kod žena? 18. Koje su razlike između žena i muškaraca normalne populacije

u VO2max, a kakve kod visoko treniranih? 19. Koje su kardiovaskularne razlike između muškaraca i žena pri

submaksimalnom opterećenju, a kakve pri maksimalnom? 20. Zašto su motoričke sposobnosti muškog i ženskog pola do

puberteta slične, a od puberteta različite? 21. Kakve su adaptacije kod oba pola pod uticajem

kardiorespiratornog treninga izdržljivosti?

XI POGLAVLJE

SPECIFIČNOSTI TRENINGA MLADIH SPORTISTA

Deca nisu samo “mali odrasli ljudi”. (Bompa T.)

Ključni termini -----------------------------------------

Deca (dečaci i devojčice) Rast i razvoj tkiva

Fizičke performanse Trening i mladi sportisti

Preadolescencija Adolescencija

Najčudesniji aspekt rasta i razvoja tkiva, organa i organizma u celini, je sklad kojim sve ćelije na svakom stepenu razvoja rade komplikovano-precizno zajedno da bi proizvele individualne-lične karakteristike određene osobe. Nad tim stoji genetska kontrola, ali tajanstvenost te kontrole još je za naučnike nedokučiva. Situacija u nauci pri proučavanju ovih tajni je da se nove otkrivaju, a ne razrešavaju stare. Kako se sve više elemenata otkriva, tako se broj ustanovljenih tajni uvećava. Dominira truizam da što više znamo, to više otkrivamo koliko ne znamo. Danas je jasno da mnogi aspekti rasta i razvoja organizma, zrelosti odraslog čoveka nadmašuju granice onoga što smatramo razumljivim. Iz ovoga sledi da razum (common sence) nije sasvim pouzdan izvor informacija o stvarnim principima i zakonitostima, po kojima se velik broj fenomena u organizmu odvija. Neke od statističkih čudesa ljudskog tela jesu porast dužine krvnih sudova (do oko 96 hiljada kilometara), što je dva puta duže od obima zemljine kugle. Da bi normalno disali u funkciji je oko 30 miliona plućnih ćelija. Jetra obavlja neprekidno oko 200 vrsta detoksikujućih i metaboličkih procesa-za šta bi bila potrebna fabrika, kako je to jedan japanski naučnik izračunao, nekoliko puta veća od industrijske zone Tokio-Jokohama. Jetra je beznačajna u

poređenju sa mozgom, gde je oko 20 milijardi ćelija manje-više stalno u akciji. To nam omogućava da računamo, pamtimo, mislimo, donosimo odluke. Ako bi se sačinio kompjuter na osnovu današnje raspoložive tehnike, koji bi obavljao sve funkcije mozga, on bi pokrivao površinu cele zemlje! Zakon koji objedinjuje sve složene funkcije organizma, nauka ni izbliza nije u mogućnosti da dokuči ali pokušava, i u tome je izazov.

ovom poglavlju će se sažeto izneti osnovne karakteristike rasta i razvoja tkiva kod dece, razlike u njihovom fiziološkom i motoričkom kapacitetu, uticaj stepena rasta i razvoja i nivoa

fiziološke zrelosti na promenu strategije treninga .Govoriće se o generalnim principima fiziologije vežbanja i sporta, tj. treningu, njihovim aplikacijama u određenom dečijem uzrastu i polu, kako razvoj sistema organizma može ponekad limitirati određene kapcitete i kako se treningom mogu povećati sposobnosti kod dece. Cilj je da se ukaže na ključne faktore od kojih zavisi uspešnost i optimalnost treninga dece da se razumeju njihove značajnosti u individualnom programiranju treninga . Sportski rezultat (SR) zavisi od endogenih (genetskih faktora-GF) i egzogenih (okruženje, trening-EF).

SR=GF + EF, pri čemu ne smemo zaboraviti faktor vremena (t), koji mora biti precizno definisan za svaku fazu sportskog razvoja, jer je progresivnost osnovni i najvažniji princip u treningu mladih. Genetika diktira kalendarski i biološki uzrast. Trenažni programi za decu često oponašaju programe poznatih vrhunskih sportista. Takve programe treneri sprovode bez uzimanja u obzir biološke karakteristike dece, koncepta i načela da deca nisu “mali odrasli ljudi” . Ne uzimajući u obzir biološku zrelost, teško je odrediti da li su određena deca premlada za izvođenje određenih programa treninga, posebno podnošenja specifičnih opterećenja. U svakom trenutku trener mora uzeti u obzir individualne razlike: stepen razvoja,

U

treniranost i iskustvo, zdravstveni status, brzina oporavka između treninga i takmičenja, specifičnosti polova i dr. Anatomska zrelost se odnosi na nekoliko faza anatomskog rasta, koje možemo prepoznati identifikujući određene karakteristike prikazane u tabeli. Biološki uzrast se odnosi na fiziološki razvoj organa i organskih sistema. Ovo pomaže kod određivanja fiziološkog potencijala na treningu i na takmičenju, kako bi se dostigao vrhunski sportski nivo. U selekciji i kategorizaciji mladih sportista mora se uzeti u obzir biološki uzrast. Uzimanje u obzir samo kalendarskog uzrasta često dovodi do pogrešnih ocene i štetnih uticaja treninga. Tek nakon dobre, objektivne identifikacije hronološkog i biološkog uzrasta, moguće je odrediti optimalni početak sportske specijalizacije za određenu sportsku granu i disciplinu. Rana specijalizacija uvek rezultira neuspehom i “izgaranjem” mladog sportiste (pogledaj tabelu). Tab. Faze anatomskog sazrevanja (Prema: Bompa, T.O. 2005).

Faze anatomskog sazrevanja Faza razvoja Kalendarski uz. Godine Nivo Starost Razvojne karakter. Novorođenče 0-30 dana Rano detinjstvo 0-2 Dojenče 1-8 meseci Puzanje 9-12 meseci Brz razvoj organa Hodanje 1-2 godine Malo 3-4 godine Stadijum nejednakog Predškolski uzrast 3-5 Srednje 4-5 godina ritma razvoja kada

Veliko 5-6 god. dolazi do

važnih i

kompleksnih promena (funkcionalnih, u ponašanju i u individu-

alnosti

6-18 Pretpubertet 11-13 Ž Lagan i uravnotežen 7-12 M razvoj kada funkcije nekih organa postaju efikasnije Školski uzrast Pubertet 11-13 Ž Brzi rast i razvoj u 12-14 M visini, težini i efikasnosti nekih organa; Polno sazrevanje sa promenama interesa i ponašanja Postpubertet 13-18 Ž Lagan, uravnotežen i Adolescencija proporcionalan razvoj; Funkcionalno sazrevanje Mlade odrasle osobe 19-25 Zrelost 19-25 Razdoblje sazrevanja uz usavršavanje svih funkcija i psiholoških karakteristika. Sportski i psihološki potencijali su na vrhuncu.

Tab. Rana specijalizacija (Prema: Bompa, T.O. 2005).

Rana specijalizacija i višestrani razvoj F i l o z o f i j a t r e n i n g a

Rana specijalizacija Višestrani program Brzi napredak: Sporiji napredak:

Najbolje izvođenje se postiže u uzrastu od Najbolje izvođe. se postiže od 18god 15 do 16 godina, uzrokovano brzim i kasnije, tj. u uzrastu fizičke i prilagođavanjem psihološke zrelosti. Ozbiljno učešće na takmičenjima Takmičenje predstavlja igru U uzrastu od 18 godina mnogi su Dugotrajniji sportski staž “izgoreli” i napustili sport Sklonost povredama zbog Manje povreda Forsirane adaptacije

Prvenstveni cilj u procesu sportskog treninga je da “talentovane” mlade sportiste razvijemo u vrhunske sportiste. Za to je neophodno usavršavati veštine i umeća, ne stavljati pobedu na prvo mesto, ne vršiti ranu specijalizaciju i ne razvijati prerano specifične karakteristike za određeni sport.

Rast i razvoj tkiva

Deca i adolescenti ne smeju biti tretirani kao odrasli u malom. Oni imaju jedinstven proces razvoja. Rast i razvoj njihovih kostiju, mišića, nerava i organa snažno diktiraju njihov fiziološki kapacitet i motoričke sposobnosti. Kada se deca razvijaju, to prati porast gotovo svih funkcionalnih kapaciteta. To su sve motoričke sposobnosti, aerobni i anaerobni kapacitet. U daljem tekstu biće izneti odnosi između godina i promena u fizičkim sposobnostima. Da bi se mogle razumeti potencijalne fizičke sposobnosti kod dece, koje su bitne za sport, mora se znati i njihovo telesno stanje.

Telesna visina se rapidno povećava u prve dve godine života. Ona dostiže na kraju druge godine 50% od visine u odraslom dobu. Nakon tog perioda visina se povećava usporeno progresivno, tokom celog dečjeg uzrasta. U pubertetu je promena u visini ponovo ubrzana i ispraćena je eksponencijalnim smanjenjem do potpune dostignute visine (oko 16,5 godina kod devojaka i oko 18 godina kod muškaraca). Pik ubrzanog porasta telesne visine je oko 12 godina kod dečaka i oko 14 godina kod devojčica.

Telesna težina uglavnom prati telesnu visinu. Kod devojčica pik je u 12 godini, dok kod dečaka lako zaostaje za pikom u visini. Njihov pik u telesnoj težini je negde oko 14.5 godina. Devojčice fiziološki sazrevaju ranije oko 2-2.5 godina od dečaka.

Razvoj kostiju, zglobova, hrskavica i ligamenata ima svoju specifičnu progresiju. Kod kosti se prvo razvija hrskavica, a osifikacija intenzivno započinje od 14 i traje do 22 godine. Kod dugačkih kostiju prvo se formiraju dijafize, a zatim epifiza. Osifikacija nije ista kod distalne i proksimalne, npr. kod dečaka tibijalna epifiza (skočni zglob) potpuno okoštava u 17. godini, dok proksimalna epifiza (koleni zglob) završava sa osifikacijom u 20. godini. Kod devojčica isti proces se dešava 2-3 godine ranije. Sve ovo treba imati u vidu pri napornim treninzima tipa snage (u mlađem uzrastu), jer zbog te neravnomernosti u razvoju i neadekvatnog (prevelikog) opterećenja česte su povrede-lomovi epifiza (npr. kod tenisera i plivača). U procesu osifikacije, kalcijum ima osnovnu ulogu (bitno je da ishrana u dečjem uzrastu bude bogata kalcijumom). Vežbanje uz adekvatnu dijetu su osnova za pravilan rast kostiju. Vežbanje primarno utiče na čvrstinu i snagu kostiju, a malo ili nikako na njihovu dužinu.

Mišićna masa se neprekidno povećava sa telesnom težinom od rođenja, pa kroz celo adolescentno doba. Najviši nivo ubrzanog rasta mišićne mase kod dečaka je za vreme puberteta, kada je produkcija testosterona dramatično povećana. Kod devojčica se zapaža povećanje mišićne mase ali znatno manje i usporenije, nego kod dečaka. Kod jednih i kod drugih, mišićna masa se povećava putem hipertrofije mišićnih vlakana sa malim ili nikavim povećanjem broja (hiperplazije). Fiziološki pik mišićna masa dostiže kod devojaka od 16 do 20 godina, a kod dečaka od 18 do 25 godina. Dalji porast mišićne mase može biti putem specifične dijete-ishrane i vežbanja.

Masne ćelije mogu da se povećavaju kako u obimu, tako i u broju u toku života. Osnovni uzročnici količine akumulacije masti potiču od dijete-ishrane, vežbanja i naslednosti-hereditarnosti. U fizičkoj zrelosti procenat masnog tkiva u telu muškarca je oko 15%, a kod žena 25%. Razlike su primarno zbog višeg nivoa testosterona kod muškaraca, a estrogena kod žena.

Ravnoteža, agilnost i koordinacija se poboljšavaju kod dece kao posledica razvoja nervnog sistema. Mijelinizacija mora biti potpuno završena pre nego što se podiže brzina reakcije i sposobnosti kretanja, jer mijelinizacija ubrzava prenos električnih impulsa.

Fizičke performanse kod mladih sportista

Funkcije svih fizioloških sistema do potpune zrelosti se povećavaju brže ili

sporije. Dostizanjem zrelosti u jednom periodu funkcije pokazuju plato, pre

nego što dođe do opadanja u starijem dobu. Ovde ćemo akcenat dati samo

nekim funkcijama koje imaju osnovni značaj za vežbanje i trening. To su:

- Motoričke sposobnosti; - Snaga; - Pulmonalne funkcije; - Kardiovaskularne funkcije; - Aerobni kapacitet; - Ekonomičnost trčanja; - Anaerobni kapacitet; - Toplotni stres.

Motori čke sposobnosti

Motori čke sposobnosti se povećavaju u prvih 18 godina života kod oba pola, mada se kod ženskog pola zapaža plato u razvoju oko puberteta. Taj plato je verovatno zbog povišene koncentracije estrogen, koji dovodi do većeg nagomilavanja masti. Oni su uzročnici i veće sedenternosti kod devojaka, manje fizičke aktivnosti, manjeg uključivanja u sport. Ovaj trend bi se mogao promeniti sa većim uključivanjem devojčica u sporti i druge vidove fizičke aktivnosti. Snaga se povećava kako se mišićna masa povećava sa godinama. Pik snage se dostiže oko 20. godine kod žena, a kod muškaraca od 20 do

30 godina. Napredak u snazi zavisi od nervnog sazrevanja, zato što je nervnomišićna kontrola limitirana, dok se ne završi mielinizacija-obično oko polne zrelosti. Plućne i kardiovaskularne funkcije

Svi plućni volumeni kod dece se povećavaju do fizičke zrelosti. Do tog perioda maksimalni ventilatorni kapacitet i maksimalna ventilatorna ekspiracija se povećava direktno proporcionalno povećanju veličine tela tokom zamornog vežbanja. Krvni pritisak je u direktnoj relaciji sa veličinom tela (niži je kod dece, povećava se vrednostima odraslih osoba na kraju desete godine). Tokom submaksimalnog i maksimalnog opterećenja deca imaju manji volumen srca i volumen krvi, što je rezultat manjeg udarnog volumena nego kod odraslih. Kod dece je to kompenzovano većom frekvencom srca. Povećanjem srčane frekvence, deca imaju manji srčani minutni volumen od odraslih. Pri submaksimalnom opterećenju VO2-a razlika omogućava adekvatno snabdevanje kiseonikom aktivne muskulature. Pri maksimalnom opterećenju, snabdevanje kiseonikom je limitirano u aktivnostima u kojima dete treba da nosi svoju težinu tela.

Aerobni kapacitet

Sa povećanjem pulmonalne i kardiovaskularne funkcije kontinuirano se kod dece razvija i aerobni kapacitet. VO2 max. izražena u L/min. Svoj pik dostiže između 17-21. godine kod muškaraca i 12-15. godine kod devojaka, posle čega ravnomerno opada. Kada je VO2 max. izražena u ml/kg/min plato kod muškaraca je zapažen od 6 do 25 godina, a kod devojaka počinje da opada oko 13. godine. Kada se VO2 max. izražava na kg/min, on kod dece može da pokaže netačanu procenu aerobnog kapacitet. Takav nivo VO2max. ne pokazuje signifikantnost sa sposobnošću izdržljivosti koji zavisi od zrelosti i treninga. Niži VO2max. l/min kod dece limitira sposobnost izdržljivosti, osim ako telesna težina omogućava visoku otpornost na pokrete, kao što je duže trčanje. Relacije između VO2max, dimenzije tela i sistema funkcija u toku rasta kod dece su enormno kompleksne. Iz ovog razloga je osetljivo pitanje doziranja intenziteta treninga (treba strogo kontrolisati i individualno odrediti). Kada se VO2max izrazi u ml/kg/min slična je kao kod odraslih (u

aktivnostima kakve su trčanje na dugoj distanci sposobnosti dece su manje, zbog razlike u ekonomičnosti).

Ekonomi čnost tr čanja Deca imaju nižu ekonomičnost trčanja od odraslih. Pri

testiranju na tredmilu mogu imati submaksimalne vrednosti potrošnje kiseonika veće nego odrasli (izražena na kg/min, laktatni prag kod njih je procentualno sličan odraslim-procenat od VO2max. na kom se postiže laktatni prag). Brzine trčanja su znatno niže. Sa povećanjem godina deteta, dužinom nogu, snage mišića i njihova trka čka sposobnost se povećava. Ekonomičnost trčanja se povećava, dete poboljšava svoju distancu trčanja, čak i ako se VO2max. nije promenio.

Faktori koji pove ćavaju ekonomi čnost tr čanja kod dece:

- Napredak u frekvenci i dužini koraka; - Mehanički napredak; - Mišićno tetivna elastičnost i depo energije; - Telesna masa; - Promena u kompoziciji tela; - Toplota kao odgovor na vežbanje; - Korišćenje supstrata; - Anaerobni kapacitet; - Ventilatorna efikasnost.

Anaerobni kapacitet

Anaerobni kapacitet je niži kod dece nego kod odraslih. Sposobnost u anaerobnim aktivnostima je kod dece limitirana. Imaju niži glikoliti čki kapacitet, verovatno zbog nižeg nivoa glikolitičkog enzima fosfofruktokinaze. Oni ne mogu postići visok respiratorni koeficijent tokom maksimalnog ili zamornog vežbanja, jer imaju i manje koncentracije laktata. Srednja i pik anaerobna snaga je niža kod dece. Toplotni stres

Laboratorijska ispitivanja upućuju na to da su deca osetljivija prema povredama i bolestima od toplotnog stresa. Mnogo objašnjenih slučajeva ne podržavaju ovakav stav. Deca imaju manju

sposobnost odavanja toplote evaporacijom-znojenjem. Aklimatizacija na toplotu je znatno sporije nego kod odraslih. Veće je odavanje toplote kondukcijom, što kod njih stvara veći rizik od hipotermije u hladnoj sredini.

Trening mladih sportista

Svi principi treninga mladih sportista oslanjaju se na fiziološke karakteristike u pretpubertetskom, pubertetskom dobu i za vreme adolescencije. Treninzi mogu biti usmereni na razvoj snage, aerobne i anaerobne sposobnosti. Oni nikako ne smeju biti slični onima kao kod odraslih. Deca imaju vrlo adaptivan organizam, osetljiv na trenažne sadržaje i zato je bitno primeniti specifičan program u odnosu na njihove godine. Na ovom mestu će se ukratko izneti neke karakteristike treninga snage, aerobnog i anaerobnog treninga.

Trening snage

Tokom mnogo godina korišćenja rezistentnog treninga (treninga koji uključuje mišićnu snagu i mišićnu izdržljivost) kod dece pre puberteta i adolecenata (dečaka i devojčica), dolazilo je i dolazi do niza velikih kontraverznosti. Dečaci i devojčice su odvraćani od korišćenja slobodnih tegova, zbog straha da mogu biti povređeni i da će se proces pretpubertetskog razvoja zaustaviti. Mnogi naučnici su imali stav da rezistentni trening ima male ili nikakve efekte kod dečaka u pretpubertetskom dobu, zato što je nivo njihovog cirkulišućeg testosterona u tom uzrastu nizak. Kreamer i Fleck (1993) su dokazali da rezistentni trening kod pretpubertetskog uzrasta povećava mišićnu snagu. To je objašnjeno na sledeći način: snaga je dominantno povećana zahvaljujući neurološkim faktorima, a ne povećanjem mišićne mase-obima. Snaga se rezistentim treningom povećala zbog povećanja motorne koordinacije, povećanjem broja aktiviranih motoričkih jedinica i drugih nedeterminisanih neuroloških adaptacija. Snaga se kod adolescenata, zbog višeg nivoa cirkulirajućeg testosterona, dominantno povećava na račun mišićne mase-obima i specifične tenzije odnosno sile. Autori ističu da je samo pri korišćenju rezistentnog treninga kod pretpubertetskog uzrasta od izuzetne važnosti poštovati princip progresije. Treba pažljivo sastaviti program treninga od strane kompetentne stručne osobe ili ekipe.

Aerobni i anaerobni trening

Aerobni trening kod preadolescenata ne menja znatno VO2max. da bi to bilo pripisano trenažnom stimulusu (VO2max. se u tom uzrastu isključivo povećava sa povećanjem srca). Sposobnost izdržljivosti se razvija aerobnim treningom. Kod dece se anaerobni kapacitet povećava sa anaerobnim treningom. To se dešava zbog povećavanja nivoa kreatinfosfata (CP), ATP-a i glikogena, fosfofruktokinazne aktivnosti i maksimalne koncentracije laktata.

Nešto o razlikama izme đu muškog i ženskog pola

Između 12. i 14. godine (oko puberteta) nema bitne razlike među polovima u: visini, težini, obimu, širini kostiju i kožnim naborima. Veće razlike između polova u veličini tela i telesnoj kompoziciji nema do vremena puberteta. U pubertetu, znatno lučenje estrogena kod ženskog i testosterona kod muškog pola, dovodi do njihovih razlika u telesnoj kompoziciji. Estrogen kod žena povećava masne naslage (posebno na kukovima i butinama), brzinu razvoja kostiju tako da kosti kod njih ranije dostižu svoju definitivnu dužinu, nego kod muškaraca. Mada kod žena postoji tendencija većeg nagomilavanja masti na telu nego kod muškaraca, istraživanja su pokazala da neke žene (dugoprugašice) imaju izuzetno mali procenat masti. Žene su slabije od muškaraca. To je posledica manje količine mišićnog tkiva. One imaju manje mišićnih vlakana na površini preseka mišića. Ista količina mišića kod oba pola ostvaruje istu snagu, dakle u tom pogledu nisu utvrđene razlike između muškaraca i žena. Isti stepen opterećenja trenirane žene generalno imaju slični srčani volumen, kao i muškarci ali ga one postižu većom frekvencom srca i manjim sistolnim volumenom. Manji sistolni volumen kod žena je zbog manje leve komore i manjeg volumena krvi, oba faktora su posledica manjeg tela kod žena. Žene imaju generalno niži nivo VO2max, izražen u ml/kg/min, jer imaju veću količinu masnog tkiva i manji nivo hemoglobina, što rezultira niži sadržaj kiseonika u arterijskoj krvi. Kvalitet mišića i mehanizam motorne kontrole je sličan kod žena i muškaraca.

Na submaksimalnom opterećenju žene imaju veću frekvencu srca od muškaraca, jer imaju manje srce, manji sistolni volumen, manji volumen krvi i generalno niži nivo kondicije. Žene imaju manji potencijal u podizanju VO2 razlike, verovatno zbog manje hemoglobina, koji donosi manje kiseonika na jedinicu krvi u aktivnu muskulaturu. Razlike u respiratornim funkcijama su primarno posledice razlika u veličini tela između muškaraca i žena.

Nakon puberteta-srednja vrednost VO2max kod žena je 70%-75% srednje vrednosti muškaraca. Razlike mogu biti manje u zavisnosti od životnog stila i treniranosti. Razlike između polova u nivou anaerobnog praga su male ili nepostojeće. Žene mogu povećati snagu 20%-40%, kao rezultat rezistentnog treninga. Veličina tih promena je slična onoj koja se može videti kod muškaraca. Ovo je više rezultat neuralnih faktora, jer je povećanje mišićne mase generalno manje kod žena.

Žene mogu povećati kapacitet izdržljivosti (VO2max se povećava 10%-40%) putem aerobnog treninga. Kardiovaskularne i respiratorne promene izazvane kardiorespiratornim treningom izdržljivosti nisu specifične za pol. Relativno povećanje VO2max. putem kardiorespiratornog treninga izdržljivosti je gotovo isto kod žena i kod muškaraca.

Žene imaju slabije znojenje od muškaraca pri istom toplotnom stresu, što je rezultat niže produkcije znoja iz znojnih žljezda. Ovo smanjenje znojenja nije pokazalo uticaj na sposobnosti žena za toleranciju na toplotu. Sažetak

Deca i adolescenti ne smeju biti tretirani kao odrasli u malom. Oni imaju jedinstven proces razvoja. Rast i razvoj njihovih kostiju, mišića, nerava i organa snažno diktiraju njihov fiziološki

kapacitet i motoričke sposobnosti. Razvoj dece prati porast svih funkcionalnih kapaciteta. To su sve motoričke sposobnosti, aerobni i anaerobni kapacitet. Devojčice fiziološki sazrevaju ranije (oko 2-2.5 godine) od dečaka. Motori čke sposobnosti se povećavaju u prvih 18 godina života kod oba pola, mada se kod ženskog pola zapaža plato u razvoju oko puberteta. Taj plato je verovatno zbog povišene koncentracije estrogena, koji dovodi do većeg nagomilavanja masti. Svi plućni volumeni se povećavaju do fizičke zrelosti. Do tog perioda maksimalni ventilatorni kapacitet i maksimalna ventilatorna ekspiracija se povećava direktno proporcionalno povećanju veličine tela tokom zamornog vežbanja. Krvni pritisak je u direktnoj relaciji sa veličinom tela-niži je kod dece nego kod odraslih, ali se povećava prema vrednostima odraslih na kraju desete godine Sa povećanjem pulmonalne i kardiovaskularne funkcije kontinuirano se razvija i aerobni kapacitet. (VO2max) izražen u l/min. Svoj pik dostiže između 17. i 21. godine kod muškaraca i 12-15 godina kod devojaka, posle čega ravnomerno opada. Kada je VO2max. izražen u ml/kg/min plato kod muškaraca je zapažen od 6 do 25 godina. Kod devojaka počinje da opada oko 13. godine. Kada se VO2 max. izražava na kg/min, on kod dece može da pokaže netačanu procenu aerobnog kapaciteta. Relacije između VO2max, dimenzije tela i sistema funkcija u toku rasta kod dece su enormno kompleksne. Upravo iz ovog razloga je jako osetljivo pitanje doziranja intenziteta treninga, što treba strogo kontrolisati i individualno odrediti. Anaerobni kapacitet je niži kod dece nego kod odraslih. Sposobnost u anaerobnim aktivnostima je kod dece limitirana. Imaju niži glikoliti čki kapacitet, verovatno zbog nižeg nivoa glikolitičkog enzima fosfofruktokinaze. Laboratorijska ispitivanja upućuju na to da su deca više osetljiva prema povredama i bolestima od toplotnog stresa, ali mnogo objašnjenih slučajeva ne podržava ovakav stav. Deca imaju manju sposobnost odavanja toplote evaporacijom-znojenjem. Svi principi treninga mladih sportista oslanjaju se i poštuju fiziološke karakteristike u pretpubertetskom i pubertetskom dobu, kao i za vreme adolescencije. Treninzi mogu biti usmereni na razvoj

snage, aerobne i anaerobne sposobnosti. Oni nikako ne smeju biti slični onima kao kod odraslih. Snaga se kod dece povećava dominantno zahvaljujući neurološkim faktorima, a ne sa povećanjem mišićne mase-obima. Kod adolescenata se zbog višeg nivoa cirkulirajućeg testosterona dominantno povećava na račun mišićne mase-obima i specifične tenzije-sile. Aerobni trening kod preadolescenata ne menja znatno VO2max. da bi se to pripisalo kao trenažni stimulus. VO2max. se u tom uzrastu isključivo povećava sa povećanjem srca. Sposobnost izdržljivosti se razvija aerobnim treningom. Kod dece se anaerobni kapcitet povećava sa anaerobnim treningom. To se dešava zato što povećava nivo kreatinfosfata (CP), ATP-a i glikogena, fosfofruktokinazne aktivnosti i maksimalne koncentracije laktata. U pubertetu, znatno lučenje estrogena kod ženskog i testosterona kod muškog pola, dovodi do njihovih razlika u telesnoj kompoziciji. Između 12. i 14. godine (oko puberteta) nema bitne razlike između polova u visini, težini, obimu, širini kostiju i kožnim naborima. Žene imaju generalno niži nivo VO2max, izražen u ml/kg/min, jer imaju veću količinu masnog tkiva i manji nivo hemoglobina, što rezultira nižim sadržajem kiseonika u arterijskoj krvi. Nakon puberteta srednja vrednost VO2max žena je 70%-75% od srednje vrednosti muškaraca. Razlike mogu biti manje u zavisnosti od životnog stila i treniranosti. Kardiovaskularne i respiratorne promene izazvane kardiorespiratornim treningom izdržljivosti nisu specifične za pol. Relativno povećanje VO2max. putem kardiorespiratornog treninga izdržljivosti je gotovo isto kod žena i kod muškaraca.

Studijska pitanja:

1. Opiši proces rasta i razvoja kostiju i drugih tkiva. 2. U kojim godinama se dostiže pik telesne visine i telesne težine kod muškog i ženskog pola?

3. Koji su osnovni faktori od kojih zavisi telesna masa? 4. Kako se pulmonalne funkcije menjaju u toku rasta i u kakvim su relacijama sa treningom?

5. Koji faktori utiču na promenu udarnog volumena u toku dečjeg uzrasta?

6. Koje se promene dešavaju sa minutnim volumenom srca na određenom nivou opterećenja kako dete raste i koji faktori utiču na te promene?

7. Koje se promene dešavaju sa srčanom frekvencom na submaksimalnom i maksimalnom opterećenju kako dete raste?

8. Zašto se apsoluni aerobni ili kardiorespiratotni kapacitet povećava od 6 do 20 godina?

9. Kako se deca razlikuju od odraslih po pitanju termoregulacije? 10. Da li je rezistentni trening opasan kod dece? Koji bi savet dali

mladima kada bi želeli da povećaju njihovu snagu? Mogu li oni povećati snagu i kako se to dešava?

11. Šta se dešava sa aerobnim kapacitetom u pretpubertetskom dobu pri aerobnom treningu?

12. Šta se dešava sa anaerobnim kapacitetom kada dete u pretpubertetskom dobu trenira anaerobno?

13. Kakvi su efekti fizičke aktivnosti i redovnog treninga na rast i proces sazrevanja?

14. Koje su razlike između žena i muškarca u telesnoj kompoziciji?

15. Kakva je uloga testosterona u povećanju snage? 16. Kako se mogu porediti žene i muškarci u relativnoj snazi tela? 17. Kako se povećava snaga rezistentnim treningom kod žena? 18. Koje su razlike između žena i muškaraca normalne populacije

u VO2max, a kakve kod visoko treniranih? 19. Koje su kardiovaskularne razlike između muškaraca i žena pri

submaksimalnom opterećenju, a kakve pri maksimalnom? 20. Zašto su motoričke sposobnosti muškog i ženskog pola do

puberteta slične, a od puberteta različite? 21. Kakve su adaptacije kod oba pola pod uticajem

kardiorespiratornog treninga izdržljivosti?

XII POGLAVLJE

Ciklusi Sportski trening kod većine sportova se odvija po principu baze

i nadgradnje. Iako svaki sportski trening predstavlja kontinuitet u svome odvijanju, u organizacionom postupku planiranja, on se predstavlja odvojenim zbirovima zadataka. Odvojeni zbirovi sukcesivnih zadataka se u sportskoj praksi obično nazivaju ciklusima.

3.5.1. Mikrociklus U odnosu na trajanje, mikrociklus najkraće traje, oko sedam

dana. Sadrži relativno najmanji skup zadataka. Ako, na primjer, pripremna faza u jednom sportu traje pet nedjelja, onda se program priprema realizuje u pet mikrociklusa. Sadržaji mikrociklusa su izdiferencirani i njihova realizacija nije komplikovana. Mikrociklusi su tako strukturisani, da se složeniji zadaci sljedećeg mikrociklusa nadovezuju na jednostavnije zadatke iz prethodnog mikrociklusa. U takmičarskom mikrociklusu, kada se takmičenja odvijaju dva puta nedjeljno, mikrociklus se dijeli na dva semimikrociklusa, u kojima se priprema za takmičenje i samo takmičenje u periodu od sedam dana, dva puta odvijaju.

3.5.2. Mezociklus Zbir povezanih mikrociklusa sačinjava jedan mezociklus. Više

povezanih mikrociklusa formira jedan mezociklus. Sadržaj mezociklusa predstavlja relativnu cjelinu. U sportskom treningu većine sportova, cio jedan takmičarski period se sastoji od više mezociklusa. Sadržaj svakog mezociklusa je različit, respektivno.

Sportski trening većine sportova, naročito sportskih igara, odvija se u sukcesivno povezanih šest mezociklusa:

Mezociklus 1. Prva pripremna faza. Mezociklus 2. Druga pripremna faza. Mezociklus 3. Predtakmičarska faza. Mezociklus 4. Takmičarska faza. Mezociklus 5. Faza aktivnog odmora. Mezociklus 6. Prelazna faza. 3.5.2.1. Prva pripremna faza Opšti cilj prvog dijela pripremnog perioda je da se podizanjem

nivoa aerobnih kapaciteta, uglavnom trčanjem u srednjoprugaškom atletskom tempu, pripremi organizam za veća opterećenja i za postepeni prelazak na zadatke koji će sve više insistirati na većoj potrošnji energije nego što je to organizam u stanju da obezbijedi. Pored toga, posebnim regionalnim vježbama za razvoj aktuelnih mišića karličnog i ramenog pojasa priprema se odgovarajuća muskulatura za odgovarajuću podršku mišićima karličnog pojasa. Takodje se u ovoj fazi počinje sa osposobljavanjem mišića opružača u zglobovima nogu za pliometrijsko opterećenje. U ovoj fazi se počinje i sa ubrzanjima, koja u prvom dijelu angažuju manje energije, dok na kraju ove faze, dionice sa ubrzanjima preovladavaju. U principu, aerobna naprezanja su obimnija u početku i u toku prve faze ona opadaju, dok je obim anaerobnih laktatnih naprezanja u početku minimalan i postepeno raste tako da se na kraju, prve faze priprema više troši energija za razvoj anaerobno-laktatnih nego aerobnih kapaciteta. Prvi dio pripremnog perioda traje oko sedam dana.

3.5.2.2. Druga pripremna faza Cilj ovog dijela pripremnog perioda je da se razviju anaerobno-

laktatni kapaciteti pomoću dionica ubrzanja, sa oštrijim režimom opterećenja. U ovom dijelu se broj dionica ubrzanja povećava, a odmorni intervali izmedju serija ubrzanja se postepeno skraćuju. Takođe u ovom dijelu počinje se i sa postepenim razvojem anaerobno-alaktatnih kapaciteta uključivanjem sprinterskih dionica u

sve većem broju tako da na kraju ovog dijela 30% energije se utroši na razvoj anaerobno-laktatnih, a 20% energije na razvoj anaerobno-alaktatnih kapaciteta. Takođe se prema posebnom programu nastavlja sa vježbama za razvoj muskulature ramenog pojasa i trbušnog zida, kao i za pliometrijsko-balistički razvoj mišića opružača nogu. Po pravilu tehničko-taktički zadaci se ne zadaju u prvom dijelu pripremnog perioda zbog opasnosti da se ne stekne navika kretanja (dinamički stereotip) u fazi kada su sila mišića i brzina savladavanja velikog otpora nedovoljno razvijene. U tom slučaju, u drugom dijelu pripremnog perioda, kada se kako mišićna sila tako i brzina savladavanja velikog otpora izrazito povećavaju, zbog promijenjenih uslova, ponovo bi se morale sticati navike kretanja i iz oblasti tehnike i iz oblasti taktike. Međutim, više radi prisustva pozitivnog emotivnog naboja na treningu, u sport ovima gdje je lopta glavni rekvizit, može da se radi i sa loptama, ali se izbjegava stvaranje navika kretanja promjenom uslova: skraćivanjem prostora, smanjivanjem brzine i svodjenjem na najmanji broj kontakata.

3.5.2.3. Treća i četvrta pripremna faza Opšti cilj priprema u ovim djelovima pripremnog perioda je da

se na stečenoj osnovi u prethodna dva dijela priprema nadgrade anaerobni kapaciteti klasičnom i situacionom metodom. Regionalne vježbe za jačanje aktuelne muskulature ramenog i karličnog pojasa se dopunjavaju sa pliometrijsko-balističkim skokovima. Režim svih regionalnih vježbanja se adekvatno pooštrava. U trećem dijelu pripremnog perioda (treća nedjelja) situacioni trening je ekvivalentan anaerobno-laktatnom treningu, a u četvrtom dijelu pripremnog perioda (četvrta nedjelja) situa cioni trening je ekvivalentan anaerobno-alaktatnom treningu.

U toku cijelog pripremnog perioda treba očekivati krize organizma koje se po pravilu pojavljuju u fazi smjenjivanja režima treniranja, tj kada anaerobno-laktatni režim preuzima dominaciju nad aerobnim režimom (7. dan), kada anaerobno-alaktatni režim preuzima dominaciju nad anaerobno-laktatnim (18. dan) i kada napor u situacionom režimu preuzima dominaciju nad anaerobno-alaktatnim (23. dan) režimom (sl.br.9).

Sl.br.9. Kružići na prelazima linija ukazuju na vrijeme, kada bi trebalo da

nastupe krize (psihičke i fizičke prirode) kod sportista, koji se bave sportskim igrama.

Pošto na početku trećeg dijela pripremnog perioda više nema aerobnih trčanja u dužim i sporijim dionicama, a što je u toj fazi i poslužilo kao svojevrsno zagrijavanje za odgovarajuće (slabijeg intenziteta) napore u toj fazi priprema, u drugoj pripremnoj fazi intenzitet napora se znatno povećava, glavni treninzi se koncentrišu u jedan termin dnevno, tako da se početkom trećeg dijela pripremnog perioda uvodi na početku svakog treninga poseban program za zagrijavanje i razgibavanje organizma, što je mnogo intenzivnije od intenziteta zagrijavanja sporim i dužim dionicama u prvoj pripremnoj fazi. Naime, početkom druge pripremne faze pa nadalje, program treninga je sve duži i intenzivniji pa je neophodna i temeljitija priprema organizma za veće napore. Zagrijavanje i razgibavanje prije treninga obično traje 15, a prije takmičenja 10 minuta i neophodno je da se sprovede prema biološko-pedagoškim principima i u orijentaciono datom obimu.

3.5.2.3. Predtakmičarska faza Opšti cilj ove faze priprema je da se na stečenoj osnovi u

prethodnim fazama priprema razvijeni anaerobno-laktatni i anaerobno-alaktatni kapaciteti primjene u situacionim (SIT) uslovima, odnosno u ekipnom radu sa loptom, uglavnom na

NEDJELJA NEDJELJA NEDJELJA NEDJELJA

prijateljskim utakmicama. Predtakmičarska faza obično traje dvije nedjelje.

3.5.2.4. Takmičarska faza Opšti cilj ove faze je istovrijemeno i glavni cilj ove sportske

discipline. Obično traje 17 nedjelja u jednoj polusezoni, a nedeljni mikrociklusi imaju kvalitativnu i kvantitativnu strukturu kao druga nedjelja predtakmičarske faze sa razlikom što se u posljednjoj trećini (zadnjih pet do šest nedjelja) zbog očekivane zasićenosti očekuje opšti ali ne i nagli pad psihosomatskog potencijala. Ovaj problem se rješava skraćivanjem sprinterskih dionica i produžavanjem relaksacionih intervala (RLX 2) izmedju serija. Naravno, ovakva intervencija se preduzima samo kod igrača kod kojih su se pojavili simptomi psihičke i fizičke zasićenosti! O slučajevima kada se zvanične utakmice igraju dva puta nedjeljno, uglavnom srijedom i nedjeljorn, tada trening programiran za utorak u mikrociklusu, izostaje u minimikro-ciklusu, a umjesto njega izvršava se program „stres-futinga“ koji odgovara šestom danu mikrociklusa.

3.5.2.5. Faza aktivnog odmora Ova prelazna faza se u žargonu naziva "pripreme za pripreme"

a obično traje nedjelju dana. Igračima se organizuju igre sa manjim poljem i po pravilu iz dugih sportskih igara (stoni tenis, košarka, odbojka, mali fudbal i sl.), gdje su više emotivno a manje fizički angažovani. Osim toga, razne mogućnosti korišćenja terena i saradjivanja sa suigračima u navedenim igrama snažno asociraju na taktičke mogućnosti, slične kao u protežiranom sportu. Učešće igrača je obavezno. Tempo u igri i samo trajanje igre odredjuje sam igrač.

Na kraju takmičarske faze kao i na početku prve pripremne faze, svi igrači se podvrgnu testovima (test-retest). Na osnovu rezultata tog testiranja utvrdjuje se stanje igrača, čime se stiče uvid u cio rad u protekloj sezoni. Ukoliko se rezultati testova značajno ne razlikuju, odnosno ako rezultati testova na kraju faze aktivnog odmora nijesu lošiji od rezultata na kraju faze aktivnog odmora u proteklom periodu, može se pretpostaviti da je plan i program treninga dobro postavljen i dobro sproveden. Po pravilu, test na kraju faze aktivnog odmora pokazuje bolje rezultate od onih na početku

priprema u proteklom periodu, pa se za drugu polusezonu konstruiše plan i program prema ISTOM MODELU kako pojedinačno tako i za ekipni rad uz napomenu da se sada, pošto su rezultati testova bolji, odredjuje druga dužina dionica, drugi broj ponavljanja u jednoj seriji, drugi relaksacioni intervali izmedju serija itd. Nije moguće očekivati prirodni priraštaj biomotričkih potencijala (sila, brzina, izdržljivost), ako bi se u novoj sezoni radilo po starom programu. Taj program više ne odgovara promijenjenom biomotornom statusu igrača pa je u tom slučaju neophodno odrediti optimalni obim i intezitet rada na treninzima na osnovu testova početkom nove polusezone.

Neophodno je naglasiti da je, što se tiče psihosomatskog statusa, pripremni period najvažniji dio cijelog ciklusa treninga, budući da se u takmičarskom periodu uglavnom održava ono što se steklo u pripremnom periodu!!!

3.5.2.6. Prelazna faza Opšti cilj ove faze je da se postepenim smanjivanjem fizičkog i

psihičkog naprezanja spriječi nagli prekid jednog vrlo napornog i dugotrajnog režima života, kako ne bi došlo do raznih poremećaja kako u metabolizmu tako i u ponašanju igrača, na što je praksa već nebrojeno puta ukazala. Prelazna faza obično traje dvije nedjelje. U prvoj nedjelji se organizuju turniri ili turneje, gdje se odigravaju samo utakmice, dvije do četiri nedeljno, a od treninga praktikuje se samo „stres-futing“ izmedju utakmica. Pošto poraz na ovim utakmicama ne povlači za sobom neku veću odgovornost niti predstavlja neki veći materijalni gubitak, dok pobjeda može da ima samo pozitivni komercijalni efekat, emotivni status igrača se stabilizuje, a same utakmice nijesu toliko naporne kao utakmice tokom prvenstva, budući da se treninzi između utakmica izostavljaju, fizički napor se postepeno smanjuje kako bi se prilikom prelaska na pasivni odmor u drugoj nedjelji prelazne faze održao neophodni princip postepenosti.

3.5.3. Makrociklus Niz povezanih mikrociklusa sačinjavaju jedan mezociklus, a

nizom povezanih mezociklusa zatvara se jedan makrociklus. Svaki sportski trening se sistematski planira i programira. Na osnovu

relevantnih rezultata testova, može se sa visokokim stepenom vjerovatnoće prognozirati kretanje sportske forme, kako kod pojedinaca, tako i u sportskoj grupi. Predviđanjem kretanja sportske forme u toku pripremnog, predtakmičarskog i takmičarskog perioda, mogu se unaprijed odrediti stepeni opterećenja, koji će se u pripremnom periodu povećavati, a u takmičarskom periodu održavati. Sistemom retesta se može kontrolisati stanje treniranosti kod pojedinaca, odnosno sportske grupe, uporediti novo stanje treniranosti sa prethodnim, utvrditi nivo značajnosti eventualnog odstupanja tog stanja od prethodnog, i na vrijeme izvršiti potrebne modifikacije plana i programa treninga, kako u izboru sredstava, tako i u doziranju opterećenja.

Makrociklusi predstavljaju zatvorenu cjelinu treniranja, čiji je krajnji cilj postizavanje najboljeg rezultata u terminu na kraju tog makrociklusa. To znači da je udarni termin, na osnovu kojeg treba da se počne sa planom i programom treninga, taj poslijednji termin na kraju makrociklusa. Za razne sportove je i dužina trajanja jednog makrociklusa različita. Za turnire manjeg značaja makrociklus traje relativno kratko, za godišnje takmičenje makrociklus traje pola godine, odnosno godinu dana, za neke sportske manifestacije, koje se ne odvijaju svake godine, kao što su svijetska prvenstva, Olimpijske igre i sl, makrociklus može da traje i više godina.

STRATEGIJA CIKLIZACIJE

Koliko je od zemlje do neba, toliko je od (ne)čoveka do čoveka!

Ivo Andrić

Ključni termini -----------------------------------------

Dinamika opterećenja Princip stepenastog opterećenja Princip valovitog opterećenja

Periodizacija

Strategije treninga za razvoj: . maksimalne snage

. brzinske snage . pliometrijske kontrakcije

. izdržljivost u snazi . brzine

. brzinske izdržljivosti . dugotrajne izdržljivosti

. superdugotrajne izdržljivosti

Principi dinamike opterećenja

bim, količina i intenzitet opterećenja u trenažnom radu su nerazdvojivi. Oni se nalaze u određenom protivrečnom (suprotnom) odnosu. Što je obim veći, intenzitet je manji i

obrnuto. U programima treninga vrhunskih sportista zapaža se izrazita tendencija da se obim opterećenja zadržava, a povećava intenzitet, što predstavlja izuzetne napore ali se postižu i veliki efekti. Svaki trener mora da traga za optimalnim odnosom između komponenti opterećenja, posebno za svaki novi ciklus sportskog treninga, a u zavisnosti od cilja i zadataka treninga. Pri tome je naročito važno da trener dobro poznaje veličinu opterećenja, njegovu karakteristiku, specifičnost i doziranje kroz cikluse. Istovremeno povećanje obima i intenziteta može ići samo do određene granice (koja zavisi od nivoa treniranosti sportiste) od koje dalji porast obima dovodi do obustavljanja porasta intenziteta, a još dalji do njegovog opadanja. Važi i obrnuto, ukoliko dođe do porasta intenziteta preko određene veličine koju sportista može da podnese obim se zadržava, a zatim smanjuje. Sve ovo se odnosi kako na jedan trening, tako i na mikrocikluse, mezocikluse i makrocikluse. Danas u sportskoj praksi postoje dva osnovna principa koji izražavaju specifičan odnos i dinamiku kretanja obima i intenziteta kroz cikluse.

O

Prvi je stepenasto povećanje obima i intenziteta, a drugi valovito. U oba slučaja postoji globalno povećanje ukupnog opterećenja.

Stepenasto povećanje obima i intenziteta ogleda se u tome da stepenasto raste obim i intenzitet, s tim da je u određenom vremenu obim veći od intenziteta, nakon čega dolazi do smene pri čemu je intezitet veći od obima. Ovaj princip odgovara slabije treniranim, mlađim sportistima i visoko trenirani sportisti u prvom delu pripremnog perioda (pre početka primene istovremenog povećanja obima i intenziteta) koriste ovaj način globalnog povećanja opterećenja.

Valovito povećanje obima i intenziteta ogleda se u dužim talasima progresivnog povećanja obima, pri čemu intenzitet u kraćim i visokim talasima prelazi nivo obima, posle koga u kratkom vremenu pada ispod linije obima sa globalnim povećanjem celokupnog opterećenja. Ovaj princip odgovara bolje treniranim i vrhunskim sportistima. Od trenera traži veće znanje i iskustvo, s obzirom na to da je struktura ciklusa daleko složenija. Ovakava dinamika i odnos obima i intenziteta dovodi do veće efikasnosti, ali od sportista traži velike napore, pa se mora oprezno primenjivati da ne bi došlo do pretreniranosti. Zbog toga nije pogodan za mlađe sportiste.

Od sposobnosti i kreativnosti trenera zavisiće i uspešnost u kombinovanju ova dva principa. U tom slučaju, valovitom opterećenju u makrociklusu (u specifičnoj pripremnoj etapi i takmičarskom periodu) prethodi stepenasto. Vešti treneri mogu koristiti više prelaza sa jednog na drugi način opterećenja, u zavisnosti od etape treninga, cilja koji se želi postići i stanja treniranosti sportiste. U stepenastom opterećenju obim igra glavnu ulogu. Njime se dominantno utiče na stvaranje "fundamenta", tj. osnove za kasnije znatno povećanje intenziteta. U valovitom opterećenju osnovnu ulogu ima intenzitet.

Godišnji plan treninga Periodizacija najvažnijih motoričkih sposobnosti

Periodizacija predstavlja jednu od najvažnijih sadržaja plana treninga. Ona predstavlja detaljno i precizno određivanje cilja i trajanja svake faza treninga. Jedan godišnji period ili faza u

sportskoj karijeri naziva se makrociklus. Sastoji se iz manjih delova perioda, periodi od faza tj. podfaza, faze od mezociklusa, mezociklusi od mikrociklusa i ovi od trenažnih dana i pojedinačnih treninga. Koncept periodizacije nije novije otkriće. Od 1963. godine sve više su se pojavljivali i razvijali novi specifični aspekti periodizacije kao:

- Periodizacija snage; - Periodizacija izgradnje mišićnog tkiva i mase; - Periodizacija izdržljivosti; - Periodizacija brzine; - Periodizacija ishrane; - Pereiodizacija psihološkog-mentalnog treninga; - Periodizacija superkompenzacije; - Integralna periodizacija; - Grafički prikazi godišnjeg plana.

Tab. Godišnji plan treninga.

GODIŠNJI PLAN TRENINGA

PERIODI TRENINGA

PRIPREMNI TAKMI ČARSKI PRELAZNI

FAZ E

BAZI ČNA PRIPREMA

SPECIFI- ČNA PRIPRE MA

PRED TAKMI- ČARSKI

TAKMIČARSKI PRELAZNI

ME ZO C I K L

M I KRO C I K

Tab. Periodizacije glavnih motoričkih sposobnosti u godišnjem planu treninga, podela godišnjeg plana treninga na periode, faze i cikluse treninga.

PRIPREMNI TAKMI ČARSKI

PRELA ZNI

BAZI ČNA PRIPRE MA

SPECIFIČ PRIPREMA

PRED TAKMI ČARSKI

GLAVNI TAKMI ČA Rski

PRELA ZNI

S N A G A

Anatom ska adaptacija

Maksimalna snaga

Među odnosi snage mišićne izdržljivosti Obe zajedno

Održa vanje

Kompen Zacija

I Z D Ž LJ I

Aerobna izdržljivost

Aerobna Izdržlji vost Specifi čna izdržlji vost

Specifična izdržljivost

Aerobna Izdržlji Vost

B R Z I N A

Aerobna i Anaero bna izdržlji vost

-Alaktatna brzina -Anaerobna izdržljivost

Specifi čna Brzina Alaktatna Laktatna Brzinska

-Specifična brzina -Agilnost -Vreme reakcije -Brzinska izdržljivost

///////

izdržlji vost

U većini sportova glavno mesto u treningu zauzimaju razvoj snage, izdržljivosti i brzine. U tabeli je dat primer periodizacije za ove motoričke sposobnosti. To ne znači da kada radimo na izdržljivosti, u istom periodu radimo i na snazi. Dat je primer za svaku motoričku sposobnost posebno. Kako i koliko će se one kombinovati, zavisi u prvom redu od sportske grane i discipline. Periodizacija prikazana u tabeli odgovara za većinu timskih sportova, dok bi bila loša za sportove tipa izdržljivosti.

Periodizacija treninga snage

Nakon prelazne faze (prelaznog perioda) većina, čak i dobro treniranih sportista, ima malu snagu. Zbog toga je važno da pri razvoju ove sposobnosti za naredni period bude naučno i metodološki pravilno trasiran put adaptacije na program treniga snage. Redosled treba da bude sledeći (kako je i prikazano u tabeli):

- Anatomske adaptacije; - Faza maksimalne snage; - Faza preobražavanja; - Faza održavanja; - Faza prekida-rasterećenja; - Faza kompenzacije.

Anatomske adaptacije Glavni cilj ove faze je priprema mišića, ligamenata, tetiva i

zglobova za sledeću intenzivniju fazu. Primenjuje se 8-12 ponavljanja svake vežbe u dve do tri serije. Opterećenja su od niskog do srednjeg sa intervalima odmora od 60-90 sekundi između vežbi. Prva faza traje 4-6 nedelja. Ukupno trajanje duge anatomske adaptacije, posebno kod juniora, treba da traje 9-12 nedelja.

Faza maksimalne snage Mnogi sportovi zahtevaju jednu od tipova snage (npr. skok u

dalj), mišićnu izdržljivost (800 do 1500m plivanje) ili i jedno i drugo (npr. veslanje). Određena specifična snaga i mišićna izdržljivost zavise od nivoa maksimalne snage. Produkt maksimalne snage i brzine je (engl. Power) neophodan u gotovo svim sportovima. Prvo je neophodno razviti odgovarajući nivo maksimalne snage da bi zatim ona bila iskorišćena za podizanje mišićne moći i kapaciteta sportiste. Za većinu sportova faza razvoja maksimalne snage traje 1-3 meseca, kod nekih i duže-sportovi snage (npr. bacanje kugle). Pre započinjanja programa treninga za razvoj bilo kog tipa specifične mišićne snage i izdržljivosti, neophodno je proći ovu fazu maksimalne snage.

Faza preobražavanja

Prenos maksimalne snage u bilo koji tip specifične snage i mišićne izdržljivosti zahteva određeno vreme adaptacije. Ova faza treba da traje 1-2 meseca. U ovoj fazi je bitno odabrati metodu treninga, koja će ostvariti harmoničan odnos specifične snage i mišićne izdržljivosti, kroz maksimalno iskorišćavanje maksimalne snage u zavisnosti od zahteva sportske discipline. Na primer, veslanje u trajanju od 6 do 8 minuta zahteva mišićnu izdržljivost, dok je za kanuistu (500m) dominatna mišićna moć (power).

Faza održavanja

Specifičnim programom kroz takmičarski period mora biti obezbeđeno održanje specifične snage i mišićne izdržljivosti. Ovi programi zavise od zahteva sportske grane. Za postizanje dobrih rezultata potrebno je održati mišićnu izdržljivost (npr. plivanje na 1500m) u drugoj, maksimalnu snagu (plivanje 100m ) u trećoj, maksimalnu

snagu i moć–power (skok u dalj, bacanje kugle), itd. Trajanje i efektivnost ove faze je u velikoj zavisnosti od prethodnih faza. Ukoliko one nisu ispoštovane ova faza će imati malu efikasnost.

Faza prekida-rasterećenja Program treninga snage se završava 5-7 dana pre glavnog

takmičenja, kako bi se omogućila pojava supekompenzacije i sačuvala sva energija za postizanje visokog rezultata na takmičenju. U tabeli je ova faza obeležena sa slovom C.

Faza kompenzacije

Ovo je faza potpune regeneracije. Cilj je oporavak sportiste u toku prelaznog perioda. Ona služi za rehabilitaciju i potpuno saniranje eventualnih povreda i tegoba, koje su se javile u prethodnom takmičarskom periodu. Važno je da se određen nivo snage održava, posebno kod sistema stabilizatora statičkim naprezanjima (samo kada ne postoje određene inhibicije) i da se aktiviraju i one mišićne grupe, koje nisu bile primarno korišćene u toku godine.

Periodizacija izdržljivosti

Razvoj izdržljivosti zahteva dug, sistematičan i progresivan proces treninga. Sugestije su da ovaj proces započne od 12. godine, pa sve do 16, kada se razvija aerobna izdržljivost. U 17. i 18. godini dalje se razvija aerobna, ali se uključuje i rad na specifičnoj izdržljivosti. Od 19. godine dominatno se razvija specifična izdržljivost. Elementi periodizacije izdržljivosti su sledeći:

- Faza aerobne izdržljivosti;

- Faza aerobne izdržljivosti i specifične izdržljivosti; - Specifična izdržljivost.

Faza aerobne izdržljivosti

Ova faza treba da započne još u prelaznom periodu i da traje kroz rani pripremni period u ukupnom trajanju od 1 do 3 meseca. Dominantne su nestandardne metode treninga (steady state metod sa promenljivim i srednjim intenzitetom opterećenja). Efekti ovakvog programa su jačanje kardiorespiratornog sistema kroz progresivno povećanje volumena, tj. obima rada. Ova faza je neophodna za izgradnju temelja-osnove za nadogradnju u sledećim fazama.

Faza aerobne izdržljivosti i specifične izdržljivosti

Ova faza je ekstremno važna za postizanje cilja treninga izdržljivosti. Kroz prelaz od aerobne u specifičnu izdržljivost (za datu sportsku disciplinu), kontinuirano se nastavlja faza aerobne izdržljivosti. Unošenje elemenata anaerobne izdržljivosti razvija specifičnu ergogenezu za dati sport. Ritam aktivnosti i specifična dinamika, progresivno postaju specifični za datu sportsku aktivnost. Intenziviranje treninga i približavanje specifičnoj takmičarskoj fazi je zadatak u drugom delu ove faze. Koriste se dugi i srednji intervali rada, nestandardne i alternativne metode treninga. Obim opterećenja u toku ove faze dostiže najviši nivo.

Specifična izdržljivost

Ova faza odgovara predtakmičarskom i takmičarskom periodu. Trenažne metode zavise od ergogeneze sporta i potrebu sportiste. Mnogi sportisti i treneri koriste takmičarske intenzitete opterećenja. U ovom

slučaju je izuzetno važno uskladiti intenzitete treninga i periode oporavka između treninga, kako bi se ostvario pik na najvažnijem takmičenju.

Periodizacija brzine

Periodizacija brzine zavisi od karakteristike sporta, nivoa sposobnosti sportiste, takmičarskog programa-rasporeda takmičenja. Različita je za sportiste u timskim sportovima, od npr. sprintera. U timskim sportovima peridizacija brzine može biti monociklična, dok je kod sprintera koji se takmiče u dvorani i na otvorenom ona dvociklična. Bez obzira na ove razlike periodizacija brzine ima sledeće faze:

- Faza aerobne i anaerobne izdržljivosti; - Faza alaktatne brzine i anaerobne izdržljivosti; - Faza specifične brzine; - Faza specifične brzine,agilnosti i vreme reakcije.

Faza aerobne i anaerobne izdržljivosti Ova faza je baza aerobne i anaerobne izdržljivosti za fazu koja

dolazi. U prvom delu ove faze se koriste metode tempa za sprintere i steady state metod treninga za razvoj aerobne izdržljivosti. U drugom delu se koriste metode sa visokim anaerobnim opterećenjima, fartlek (igra brzine), različiti intervali i ponavljajuća metoda.

Faza alaktatne brzine i anaerobne izdržljivosti

Ova faza prethodi takmičarskoj fazi. Intenzitet se dalje povećava i sve više se koriste specifični sadržaji za konkretnu sportsku disciplinu. Progresivno se povećava maksimalna brzina od 10, 15, 30 do 60 metara.

Faza specifične brzine Specifična brzina uključuje neke ili sve komponente brzine

(alaktatnu, laktatnu i brzinsku izdržljivost) u zavisnosti od specifičnosti sporta. Može se uključiti rad na agilnosti i vremenu reakcije.

Faza specifične brzine, agilnosti i vremena reakcije Specifične metode i vežbe su dominantne u razvoju specifične

brzine, agilnosti i vremena reakcije. U toku takmičarskog perioda

intenzitet treninga putem specifičnih metoda treninga treba da

omogući direktan uticaj na takmičarske sposobnosti. Da ne bi došlo do

prezasićenja i moguće brzinske barijere, potrebno je u ovoj fazi

uključiti i igre u cilju relaksacije i aktivnog odmora. Ovo će ujedno

sprečiti moguće povrede zbog velikog intenziteta na treningu.

Strategije treninga Tab. Strategija treninga sa ciljem povećanja brzine. Pripremni period Takmi čarski period 1 mezociklus 3 ili 5 mezociklusa 6 mezociklusa 7-11 mezociklusa Uvodna faza Faza povećanja povećanje nespecifične brzine nespecifične brzine i brzinske snage i snage ----------------------------------------------- Uvodna faza za Faza povećanja povećanje nespecifične nespecifične brzine, brzine, brzinske snage i izdržljivosti snage i brzinske izdržljivost

Faza povećanja Faza povećanja specifične brzine i specifične brzinske snage brzine ---------------------------------------------- Faza povećanja Faza povećanja specifične brzine specifične i brzinske snage brzine

Tab. Strategija treninga sa ciljem povećanja maksimalne snage. Pripremni period Takmi čarski period 1 mezociklus 2 ili 3 mezociklusa 4-6 mezociklusa 6-9 mezociklusa Uvodna faza Faza povećanja mišićne mase

Kombinacija Faza povećanja Povećanja mišićne maksimalne mase i unutar mišićne snage koordinacije

Tab. Strategija treninga sa ciljem povećanja brzinske snage.

Pripremni period Takmi čarski period 1 mezociklus 2-3 mezociklusa 4-5 mezociklusa 6-11 mezociklusa Uvodna faza Faza povećanja maksimalne snage

Faza kombinacije Faza povećanja Usavršavanja brzinske snage Unutarmišićne i međumišićne koordinacije i brzinske snage

Tab. Strategija treninga kada se upotrebljava pliometrijska kontrakcija (poboljšanje sile koncentrično-ekscentrične kontrakcije).

Pripremni period Takmičarski period

1 mezociklus 2 ili 3 mezociklusa 4-5 mezociklusa 6-11 mezociklusa Uvodna faza Faza povećanja maksimalne snage

Faza kombinovanog Faza povećanja rada za brzinsku brzinske snage snagu i ekscentričnu kontrakciju

Tab. Strategija treninga sa ciljem povećanja izdržljivosti u snazi.

Pripremni period Takmi čarski period 1 mezociklus 2 ili 3 mezociklusa 6-11 mezociklusa Uvodna faza Faza kombinacije rada za povećanje maksimalne snage i izdržljivosti u snazi

Faza povećanja izdržljivosti u snazi

Tab. Strategija treninga sa ciljem povećanja brzinske izdržljivosti.

Pripremni period

Takmičarski period

1 ili 2 mezociklusa 3 ili 4 mezociklusa 5-10 mezociklusa Faza Faza povećanja kombinovanog brzine, koordinacije, povećanja brzine, brzinske snage i brzinske snage, brzinske koordinacije i izdržljivosti izdržljivosti

Faza povećanja brzinske izdržljivosti i brzine

Tab. Strategija treninga kada je cilj povećanje dugotrajne izdržljivosti . P r i p r e m n i p e r i o d Takmičenja I pripremna etapa II pripremna etapa predtakmičarski period takmičarski period Faza izrazitog Faza dodatnog Postepeno prilagođavanja povećanja smanjivanje količine na količinu količine rada sa izrazitim rada sa postepenim povećanjem povećanjem intenziteta intenziteta

Održanje količine rada i dalje povećanje intenziteta

Tab. Strategija treninga kada je cilj povećanje superdugotrajne izdržljivosti.

Pripremni period 1 mezociklus

Takmičarski period 2-11 mezociklusa

Uvodna faza Faza povećanja superdugotrajne izdržljivosti

Sažetak

Istovremeno povećanje obima i intenzitet može ići samo do određene granice (koja zavisi od nivoa treniranosti sportiste) od koje dalji porast obima dovodi do obustavljanja porasta intenziteta, a još dalji do njegovog opadanja. Važi naravno i obrnuto, ukoliko dođe do porasta intenziteta preko određene veličine koju sportista može da podnese, obim se zadržava, a zatim smanjuje. Sve ovo se odnosi kako na jedan trening, tako i na mikrocikluse, mezocikluse i makrocikluse. Danas u sportskoj praksi postoje dva osnovna principa, koji izražavaju specifičan odnos i dinamiku kretanja obima i intenziteta kroz cikluse. Prvi je stepenasto povećanje obima i intenziteta, a drugi valovito. U oba postoji globalno povećanje ukupnog opterećenja. Koncept periodizacije nije novije otkriće, ali od 1963. godine sve više se pojavljuju i razvijaju novi specifični aspekti periodizacije kao:

- Periodizacija snage; - Periodizacija izgradnje mišićnog tkiva i mase; - Periodizacija izdržljivosti; - Periodizacija brzine; - Periodizacija ishrane; - Pereiodizacija psihološkog-mentalnog treninga; - Periodizacija superkompenzacije; - Integralna periodizacija.

U periodizaciji snage redosled treba da bude sledeći:

- Anatomske adaptacije; - Faza maksimalne snage; - Faza preobražavanja; - Faza održavanja; - Faza prekida-rasterećenja; - Faza kompenzacije.

Elementi periodizacije izdržljivosti su sledeći:

- Faza aerobne izdržljivosti; - Faza aerobne izdržljivosti i specifične izdržljivosti; - Specifična izdržljivost.

Periodizacija brzine ima sledeće faze:

- Faza aerobne i anaerobne izdržljivosti; - Faza alaktatne brzine i anaerobne izdržljivosti; - Faza specifične brzine; - Faza specifične brzine, agilnosti i vreme reakcije.

Važno je da se u skladu sa zahtevima određene sportske discipline i individualnim karakteristikama precizno i optimalno odrede strategije treninga za razvoj dominantnih motoričkih sposobnosti. U ovom poglavlju su dati neki primeri strategija treninga za pojedine motoričke sposobnosti.

Studijska pitanja:

1. Opiši značaj dinamike opterećenja (odnos obima i intenziteta) kroz cikluse.

2. Opiši princip stepenastog opterećenja. 3. Opiši princip valovitog opterećenja. 4. Opiši periodizaciju snage, izdržljivosti i brzine. 5. Opiši strategiju treninga za razvoj maksimalne snage.

6. Opiši strategiju treninga za razvoj brzinske snage. 7. Opiši strategiju treninga za povećanje pliometrijske

kontrakcije. 8. Opiši strategiju treninga za razvoj izdržljivosti u snazi. 9. Opiši strategiju treninga za razvoj brzine. 10. Opiši strategiju treninga za razvoj brzinske izdržljivosti. 11. Opiši strategiju treninga za razvoj dugotrajne izdržljivosti. 12. Opiši strategiju treninga za razvoj superdugotrajne

izdržljivosti.

XIII POGLAVLJE

REALIZACIJA PLANA I PROGRAMA TRENINGA

Menadžer budućnosti u sportu (situacioni menadžer) će biti vrednovan prema svojoj sposobnosti da predviđa probleme, a ne prema sposobnosti da ih rešava. To je uvek bio i biće zajednički zadatak trenera i sportiste!

Ključni termini -----------------------------------------

Operativa Kontrola

Registracija-evidencija Klasifikacija

nogo puta do sada je istaknut značaj i pojam optimalnog planiranja i programiranja treninga- do detalja razrađenog trenažnog procesa. Najidealnije sačinjen plan i

program, sproveden bez posmatranja sportiste u toku treninga, stalne analize i sposobnosti trenera da predvidi moguće reakcije koje će izazvati određena sredstava, metode i opterećenja, može biti potpuni promašaj. U toku operativnog sprovođenja plana i programa trener i sportista nailaze na niz nepoznatih elemenata koje treba trenutno i na licu mesta rešiti. Zbog toga i najprecizniji plan i program predstavljaju samo opšti pravac, koji predstavlja bazu za programirani trening. Suština programiranog treninga je optimalno vođenje sportiste putem sredstava, metoda i opterećenja, a prema neophodnim predviđenim promenama u organizmu. Ovo je ujedno i najteži zadatak za trenera, s obzirom na to da se još teško mogu pouzdano predvideti reakcije organizma sportiste na primenjene trenažne stimuluse. Takve reakcije mogu se uočiti i registrovati samo preciznim posmatranjem, merenjem i praćenjem, kao i kontrolom u toku samog operativnog sprovođenja plana i programa. Veliko znanje trenera, njegovo iskustvo i intuicija, omogućiće objektivniju prognozu i direktnu obradu nepredviđenih informacija u toku samog treninga i donošenje najoptimalnijeg rešenja. U ovom slučaju govorimo o programiranom treningu, tj. o treningu koji tačno "pogađa" najodgovornije faktore za ostvarenje optimalne predviđene reakcije organizma sportiste. Ne možemo govoriti o programiranom treningu ako se on samo sprovodi po unapred postavljenom planu i programu, a da u toku njihovog operativnog sprovođenja trener ne vrši stalno posmatranje, kontrolu i evidenciju (stalno prikupljanje što većeg broja informacija u toku trenažnog procesa i njihovu

M

analizu). Kvantifikacija svih informacija na treningu, bez suviše skupih uređaja i aparature, predstavlja posebno težak problem koji se sporo rešava, a koji je od neprocenjive važnosti za optimalno upravljanje trenažnim procesom. Treneri se u ovakvoj situaciji moraju previše oslanjati na svoju intuiciju i iskustvo kako prilikom dijagnoze, tako i pri prognozi toka i ishoda trenažnog procesa. Za kontrolu uspešnosti realizovanog plana i programa i analize operative trenažnog procesa, trener mora da vrši registraciju-evidenciju svih dragocenih podataka u toku i po završetku svakog treninga: mikrociklusa, mezociklusa, perioda i makrociklusa. U cilju što preglednijeg praćenja, kontrole i pouzdanije analize trener mora sve trenažne stimuluse koje primenjuje u trenažnom radu da klasifikuje . Sva sredstva, metode treninga i trenažna opterećenja se klasifikuju po obimu i intenzitetu. Za koncentraciju svih relevantnih informacija na jednom mestu koristi se dnevnik rada, koji treba da vode i treneri ali i sportisti. Ovako analizirani, klasifikovani i realizovani trenažni stimulusi pružaju dragocene podatke za dalje planiranje i programiranje rada i optimalno upravljanje trenažnim procesom. Sažetak

U toku operativnog sprovođenja plana i programa, trener i sportista nailaze na niz nepoznatih elemenata, koje treba trenutno i na licu mesta rešiti. Iz ovog razloga i najprecizniji plan i program predstavljaju samo opšti pravac koji predstavlja bazu za programirani trening. Suština programiranog treninga je optimalno vođenje sportiste putem sredstava, metoda i opterećenja prema neophodnim predviđenim promenama u organizmu. Za kontrolu uspešnosti realizovanog plana i programa i analize operative trenažnog procesa, trener obavezno mora da vrši registraciju-evidenciju svih dragocenih podataka u toku i po završetku svakog treninga: mikrociklusa, mezociklusa, perioda i makrociklusa. U cilju što preglednijeg praćenja, kontrole i pouzdanije

analize trener mora sve trenažne stimuluse, koje primenjuje u trenažnom radu da klasifikuje. Uglavnom se posebno klasifikuju sva sredstva, metode treninga i trenažna opterećenja po obimu i intenzitetu. Za koncentraciju svih relevantnih informacija na jednom mestu koristi se dnevnik rada, koji treba da vode treneri, ali i sportisti. Studijska pitanja :

1. Opiši tehnološke postupke u fazi realizacije plana i programa-operacinalizaciju i kontrolu, evidenciju i klasifikaciju.

XIV POGLAVLJE

KOREKCIJA PLANA I PROGRAMA TRENINGA

‘’Ne dopustite da programiranje u prošlosti kontroliše vašu sadašnjost i budućnost’’.

Nikola Čanak

Ključni termini -----------------------------------------

Obrada Analiza

Korekcija Komparacija

z prethodnog poglavlja se mogla naslutiti važnost stalne operativne korekcije (ukoliko je potrebno) programa u toku realizacije plana i programa, kako bi trenažni proces tekao u

željenom pravcu. Za optimalno programiranje narednih treninga daleko je bitnije da se na bazi analize relacija između izvršenog rada na treningu i stanja treniranosti sportiste u prethodnim tranzitivnim (prelaznim) vremenskim tačkama, ocene efekti treninga. Ovaj podatak je odgovor na pitanje: Da li je pod uticajem primenjenih trenažnih sadržaja došlo i koliko do željenih promena? U ovom slučaju je bitna i veličina (kvantitet) i karakter (kvalitet) promena. Informacije koje trener koristi za obradu, analizu i konačnu ocenu efekata treninga crpi iz evidentiranih podataka o realizovanim trenažnim stimulusima i rezultata sprovedenih kontrola u toku trenažnog rada. Da bi se mogao pouzdano oceniti efekat treninga mora se na objektivan način pratiti stanje treniranosti sportiste. Za ovu svrhu neophodno je postojanje validirane baterije mernih instrumenata, kao i kompleks kontrolnih vežbi i normativa. Pri utvrđivanju inicijalnog stanja treniranosti i stanja u različitim vremenskim tačkama primenjuju se isti merni instrumenti sa istom metodikom izvođenja (samo tako je moguće vršiti poređenje i pouzdanu analizu dobijenih rezultata). Najidelnije sredstvo kontrole treniranosti sportista je samo sportsko takmičenje (naročito kontrolno). Ono je već na neki način finalni produkt onoga što je prethodno urađeno, pa je često potrebna zakasnela korekcija. Najvažnije su korekcije u toku samog operativnog sprovođenja programa, kako bi se sprečilo odstupanje od željenog pravca i planiranog cilja. Kada se analizom oceni da je primenjeni program treninga ostvario planirani cilj, jasno je da je trenažni proces bio dobro usmeren i da je dalje potrebno raditi na optimizaciji primenjenih trenažnih sadržaja. Ovo je dinamičan proces i za svaki naredni period je potrebno precizno odrediti nove optimalne nadražaje, jer se sportista svaki put nalazi na višem stepenu treniranosti.

I

Ako se konstatuje da u toku određenog perioda nije došlo do željenih efekata, tada je neophodno izvršiti korekciju plana i programa. Ta korekcija će biti efikasna samo onda ako nije zakasnila i ako je bazirana na detaljnom utvrđivanju uzroka, zbog kojeg su željeni efekti izostali. Od prirode uzroka zavisi mogućnost njegovog otklanjanja, posebno mogućnost nadoknađivanja propuštenog, putem optimalnijih postupaka. Najčešće se radi na nadoknađivanju u vremenu i intenzifikacije celokupnog trenažnog procesa. Sve ovo ukazuje da trener mora maksimalno angažovati sve svoje iskustvene, intelektualne i stvaralačke potencijale, kako bi kroz operativan rad sa sportistom neprekidno prilagođavao trenažni proces mogućnostima sportiste i željenom cilju (po potrebi vršio stalne korekcije u primeni sredstava, metoda treninga, varijanti opterećenja i dr.). Samo tako će celokupan trenažni proces teći u željenom pravcu. Korekcije će se sprovoditi samo zbog viših adaptacionih sposobnosti sportiste u toku trenažnog rada, a ne zbog posledica odstupanja od željenog cilja. Važno je istaći da trener prilikom realizacije plana i programa, stalno mora da ima u vidu relacije između planiranog sportskog rezultata i rezultata koji sportista ostvaruje. Samo se komparacijom između ova dva rezultata dolazi do objektivnog saznanja: Da li je došlo do kontinuiranog poboljšanja? Ovo je jedini smisao i motiv da se trenažni proces nastavi uz ogromno ulaganje napora i vremena, a u cilju postizanja još većih sportskih rezultata. Sažetak

Informacije koje trener koristi za obradu, analizu i konačnu

ocenu efekata treninga crpi iz evidentiranih podataka o realizovanim

trenažnim stimulusima i rezultata sprovedenih kontrola u toku

trenažnog rada.

Da bi se mogao pouzdano oceniti efekat treninga mora se na objektivan način pratiti stanje treniranosti sportiste. Za ovu svrhu neophodno je postojanje validirane baterije mernih instrumenata, kao i kompleks kontrolnih vežbi i normativa. Pri utvrđivanju inicijalnog stanja treniranosti, kao i pri utvrđivanju stanja u različitim vremenskim tačkama, primenjuju se isti merni instrumenti sa istom metodikom izvođenja. Samo tako je moguće vršiti poređenje i pouzdanu analizu dobijenih rezultata. Kada se analizom oceni da je primenjeni program treninga ostvario planirani cilj, jasno je da je trenažni proces bio dobro usmeren i da je dalje potrebno raditi na optimizaciji primenjenih trenažnih sadržaja. Budući da je ovo vrlo dinamičan proces za svaki naredni period potrebno je precizno odrediti nove optimalne nadražaje, jer se sportista svaki put nalazi na višem stepenu treniranosti. Ako se konstatuje da u toku određenog perioda nije došlo do željenih efekata, neophodno je izvršiti korekciju plana i programa. Ta korekcija će biti efikasna samo onda ako nije zakasnila i ako je bazirana na detaljnom utvrđivanju uzroka, zbog kojeg su željeni efekti izostali. Studijska pitanja:

1. Opiši tehnološke postupke obrade, analize, korekcije i komparacije.

XV POGLAVLJE ISHRANA SPORTISTA

Bazični endogeni izvori energije su glikogen i trigliceridi, a u manjoj mjeri proteini. Oni se razlažu tokom kratkotrajnog ili dugotrajnog treninga, da bi se sintetisao adenozin trifosfat. Potpuna razgradnja većine energetskih supstrata odigrava se u citosolu i mitohondrijama. Usljed toga javljaju se problemi transporta fragmenata ugljenikovih lanaca, redukovanih ekvivalenata i adenilata, a svi zajedno mogu da utiču na brzinu protoka supstrata i energije. Uslovi koji određuju koji će se supstrat upotrijebiti kao izvor energije zavise od toga da li je odgovarajuće gorivo deponovano u mišićnim ćelijama (glikogen ili masti - endogena goriva) ili je u drugim skladištima (egzogena goriva, masti u masnom tkivu ili glikogen u jetri ili glikoza u krvi). Nivoi endogenih goriva u oksidativnim vlaknima nijesu tako visoki kao u glikolitičkim.

Kad se uporedi prinos adenozin trifosfata po molu oksidisanog supstrata za trigliceride, palmitinsku kiselinu, glikogen, glikozu, prolin i laktat, molarni odnosi sintetisanog adenozin trifosfata, ako se oksidišu do krajnjih produkata, su mnogo puta veći nego što bi se dobilo hidrolizom jednog mola kreatin fosfata.

Krajnji produkti pri oksidaciji glikogena i masti su ugljen dioksid i voda, dok oksidacija proteina, aminokiselina i karboksilata daje složenije produkte, koji stvaraju metaboličke probleme, a koji se prevazilaze sintezom urea i ekskrecijom, dok se ugljen dioksid eliminiše preko pluća.

Egzogena goriva treba da obezbijede odgovarajući protok od skladišta do mjesta korišćenja, što se podešava prema mišićnim potrebama. Utrošak ovih goriva u mišiću zavisi od brzine dopremanja (prokrvljenosti mišića) i koncentracije u plazmi. Koncentracija glikoze u plazmi ne zadovoljava snabdijevanje

supstratom pri slabim intenzitetima treninga, ali može da zadovoljava pri velikim intenzitetima. S druge strane, slobodne masne kiseline u plazmi povećavaju svoje učešće u treningu umjerenog intenziteta, ali se zato njihovo učešće smanjuje u treningu većeg intenziteta. Na tabeli (4) su prema raznim autorima, prikazane energetske rezerve u tkivima odraslog čovjeka, mase oko 7o kg.

Tabela br.4

Organ (tkivo) Dostupna energija u kJ

Glikogen Masti Bjelančevine

Krv 252 189 0

Jetra 1.680 1.890 1.680

Mozak 33,6 0 0

Masno tkivo 336 576.000 168

Mišić 5.040 1.470 100.800

Tabela br.4. Energetska potrošnja aktuelnih djelova tijela u sportskom treningu.

Osnovni energetski izvor za mišićnu kontrakciju je, kao što je

već rečeno, adenozin trifosfat. S obzirom na male zalihe, on mora stalno da se obnavlja. Energija za njegovu sintezu dobija se katabolizmom ugljenih hidrata, masti i proteina. Anaerobna sinteza adenozin trifosfata odvija se hidrolizom KrP i glikolizom do pirogrožđane kiseline koja se redukuje u mliječnu kiselinu. Najveći dio sinteze adenozin trifosfata se odvija, kad god je moguće, oksidacijom ugljenih hidrata, masti i manjim dijelom proteina do CO2 i H2O (ugljen dioksida i vode).

Procentualno učešće ugljenih hidrata i masti u energetskom metabolizmu zavisi od sljedećih faktora:

a) tipa mišićne aktivnosti, b) intenziteta, c) trajanja, d) tipa ishrane i stanja uhranjenosti, e) stanja treniranosti,

f) stanja zdravlja. 4.1. Intenzitet treninga i učešće pojedinih izvora energije U treningu maksimalnog i submaksimalnog intenziteta kao

glavni izvor energije služe ugljeni hidrati, dok se u treninzima umjerenog intenziteta sa stabilnim stanjem pretežno koriste masti, ali se ne isključuje i učešće ugljenih hidrata.

Glikogen je dominantni izvor energije za sintezu adenozin trifosfata tokom kratkotrajnog treninga skoro maksimalnog intenziteta, kada najveći dio energije treba da se obezbijedi anaerobnim procesima. Glikoliza u mišićima odvija se paralelno s hidrolizom fosfagena od početka treninga.

U treningu maksimalnog intenziteta kapacitet za obavljanje takvog treninga zavisi od zaliha mišićnog glikogena. Ako je intenzitet treninga veliki, glavni energetski izvor za sintezu adenozin trifosfata je oksidacija glikogena. Pri srednjem intenzitetu treninga, oksidacija masti je glavni izvor za sintezu adenozin trifosfata. Na tabeli (5) je dat numerički prikaz utroška glikogena prema intenzitetu treninga.

Tabela br.5

Intenzitet treninga (%V02max) Utrošak glikogena (mM kg-1min-1)

40 0,25

50-60 0,75-0,80

70-80 1,5

100 2,6-3,6

Tabela br.5. Utrošak glikogena u jedinici vremena može da bude do dvanaest puta veći i sprintu, u odnosu na maratonsku trku.

Pri velikom intenzitetu treninga kad je dopremanje kiseonika otežano, kao glavni izvor energije služe ugljeni hidrati, ali su njihove zalihe ograničene. Pri anaerobnoj glikolizi dobija se samo 8% adenozin trifosfata u poređenju s oksidacijom glikogena, a mliječna kiselina koja se pri tom stvara, može da poremeti normalno funkcionisanje mišića. Njeno nakupljanje u krvi može da spriječi mobilizaciju slobodnih masnih kiselina iz masnog tkiva. Time se prigušuje metabolizam, jer se smanjuje količina energetskih materija dostupnih mišićnim vlaknima.

Pojačano korišćenje ugljenih hidrata u početku ili tokom čitavog rada submaksimalnog i maksimalnog intenziteta više je izraženo, jer se u uslovima kiseoničkog deficita smanjuje mogućnost korišćenja masti, a takođe i njihovo oslobađanje iz masnih ćelija.

Ulogu informatora masnih ćelija o stanju oksidacije u mišiću igra mliječna kiselina. Povećanje njene koncentracije u krvi sprečava pokretanje masnih kiselina iz depoa masti. Pored toga, moguće je da povećanje koncentracije laktata u krvi može da poveća stepen regeneracije dehidrogenaze u masnom tkivu i tako izazove redukciju dioksiacetonfosfata u glicer-ofosfat i pojača esterifikaciju masti, odnosno priguši lipolizu. Povećano snabdijevanje mišića kiseonikom u radu uklanja ograničenje lipolize i pod dejstvom kateholamina povećava se oslobađanje slobodnih masnih kiselina i njihov transport krvlju do mišića. Prema nekim istraživanjima nađeno je da se u treningu maksimalnog intenziteta sa stabilnim stanjem 67% energetskog prometa obezbjeđuje iz ugljenih hidrata (14% mišićni glikogen i 53% glikogen jetre) i 33% na račun lipida.

4.2. Sadržaj glikogena u mišiću Pri normalnoj ishrani sadržaj glikogena u četvoroglavom mišiću

buta varira od 50 do 100 mM kg-1 vlažnog mišića. U deltoidnom mišiću on iznosi oko 50 mM po kg vlažnog mišića. Ako prosječan čovjek ima oko 25 kg mišića, onda bi ukupni sadržaj glikogena bio 360 g. Ako se nekoliko dana uzima hrana bogata ugljenim hidratima, sadržaj glikogena u mišiću može da se udvostruči.

Od zaliha glikogena u mišićima zavisi brzina trčanja. To se naročito odražava u trkama na duge pruge (20 i 30 km i maraton). Što je niži početni sadržaj glikogena u mišićima, osoba će sporije trčati pri

kraju trke (u finišu), ispitivanja na trkačima koji su trčali 30 km pokazala su da tokom prvog sata nije bilo razlike u brzini trčanja među trkačima bez obzira na sadržaj glikogena. Međutim, najbrže su u finišu trčale osobe koje su imale najviši nivo glikogena u mišićima.

U jednom drugom ispitivanju nađeno je progresivno smanjenje zalihe glikogena u mišićima u toku tri dana kad su trkači prelazili 16 km dnevno.

U teškom treningu submaksimaknog intenziteta, koji može da traje najviše oko sat i po, signifikantno se smanjuje sadržaj mišićnog glikogena i to predstavalja oganičavajući faktor za izdržljivost. Tada ne dolazi do pada glikemije jer rad traje suviše kratko da bi se smanjile zalihe glikogena u jetri. Kad se zalihe glikogena u mišiću skoro potpuno isprazne, povećana količina glikoze ulazi u mišićne ćelije.

Tokom dugotrajnog rada glikoza iz krvi znatno doprinosi ukupnom energetskom bilansu. Ona se dobija razlaganjem glikogena jetre na molekule glikoze koji napuštaju hepatocite i odlaze u krv. Time se smanjuju zalihe jetrinog glikogena. U treningu prosječnog intenziteta, glikoza iz jetre može da obezbijedi 25% ukupnih energetskih potreba. Učešće jetrine glikoze u energetskim procesima smanjuje se s porastom intenziteta treninga, tako da pri iznadprosječnom opterećenju na treningu ono iznosi 10% od ukupne energetske potrošnje.

S obzirom na nizak sadržaj ugljenih hidrata centralni nervni sistem (CNS) u velikoj mjeri zavisi od sadržaja glikoze u krvi. Nađeno je da oko 60% glikoze u krvi koja potiče iz jetre koristi CNS za metabolizam. Metabolizam u mozgu se odvija po tipu oksidativne fisforilacije, gdje kao gorivo služe ugljeni hidrati. Nađeno je da potrošnja O2 (kiseonika) i glikoze u mozgu idu paralelno, s povećanjem fizičke aktivnosti.

Da bi se obezbijedilo dovoljno glikoze CNS-u, ostale ćelije slabo propuštaju glikozu preko svojih membrana i za njeno prodiranje u ćeliju potreban je insulin. Na taj način više glikoze iz krvi ostaje nervnim ćelijama, a mišići više zavise od sopstvenog glikogena. Tokom dugotrajnog rada, međutim, mišići koriste znatne količine glikoze. To se nadoknađuje pojačanom glikoneogenezom u jetri, iz raznih prekursora glikoze kao alanina i glicerola.

U toku treninga malog intenziteta, koji je trajao 4 sata, pokazalo se da je jetra obezbijedila 75 g glikoze. Pri submaksimalnim intenzitetima treninga laktat se dobija približno podjednako iz mišićnog glikogena i glikoze iz krvi. Pri maksimalnom opterećenju unos glikoze iz krvi naglo raste, ali se ne metaboliše cijela količina. U dugotrajnom treningu dolazi do relativno malog pada glikemije.

Prema tipu mišićnih vlakana, u mirovanju najviše troše glikozu sporotrzajna vlakna, a najmanje vlakna brzog trzaja (glikolitička). To je u vezi s vezivanjem insulina za receptore na sarkolemi mišićnog vlakna. Poslije intenzivnog treninga, kada se smanjio nivo glikogena, povećava se unos glikoze u mišićne ćelije i u prisustvu i u odsustvu insulina. Transport glikoze u mišić se vraća na početnu vrijednost poslije 20-25 min u m.soleusu, a poslije 69 min u gastrocnemiusu, iako se rezerve glikogena u mišićima koji su ispitivani, nijesu do tih vremena popunile.

4.3. Resinteza glikogena i superkompenzacija glikogena u mišiću Ako se poslije treninga (u oporavku) ne uzima hrana, onda

brzina popune glikogenskih zaliha iznosi 1,5-2,5 mM glikoznih jedinica po kg mišića na sat. Kad su ugljeni hidrati prisutni u dovoljnoj količini u hrani, brzina popune rezervi glikogena iznosi 6-8 mM kg-1(milimola po kilogramu tjelesne težine). Takođe, poslije kontinuiranog treninga velikog intenziteta koji traje dva sata, dolazi do znatnog smanjenja glikogena. Ako se u oporavku hranom ne unose ugljeni hidrati, za prva dva sata neznatno se povećala zaliha glikogena. U takvim uslovima zalihe glikogena se nijesu povećale ni poslije 5 dana od prestanka rada. Ako hrana sadrži dovoljno ugljenih hidrata, najveći dio resinteze glikogena obavi se za prvih nekoliko sati, tako da se za prvih 10 sati popuni 60% zaliha. Ovaj podatak je značajan za trenere koji treniraju sportiste, čija je disciplina tipična za izdržljivost. Ako su glikogenske rezerve u mišiću niske (ispražnjene) brže se javlja zamor mišića iako su energetske potrebe zadovoljene unosom masti ili prisustvom masti iz depoa. Zato je potrebno da se stalno održavaju adekvatni nivoi glikogena u mišićima. To nije uvijek lako s obzirom na raspored teškog treninga izdržljivosti kao što je

trčanje nekoliko kilometara dnevno, a za što je potrebno bar dva dana za potpuno popunjavanje depoa glikogena.

Glikoza je jedina vrsta ugljenih hidrata koji mišić može odmah da metaboliše da bi obezbijedio energiju i koji može da se skladišti kao glikogen. Zalihe glikogena mogu da se iscrpe, poslije 2-3 sata kontinuiranog treninga pri submaksimalnom opterećenju, ili poslije 15-30 min treninga pri maksimalnom opterećenju, vršenog u intervalima od 1-5 min. Zato se i dešava da se zalihe glikogena smanje kod fudbalera ili hokejaša već poslije prvog poluvremena utakmice ili intenzivnog treninga. Stoga sportisti koji svakodnevno treniraju moraju da povećaju potrošnju šećera na 70-80% ukupnog energetskog unosa. Time bi se postiglo relativno optimalno deponovanje glikogena.

Najbrža sinteza glikogena ostvaruje se u prva 2 sata poslije rada i iznosi 7-8 mM kg-1h-1. Sportisti treba da počnu s uzimanjem hrane što prijeposlije rada da bi imali na raspolaganju što duže vrijeme za resintezu glikogena. S obzirom da je unošenje hrane svaka dva sata nepraktično, predlaže se da se uzima u što češćim razmacima dok se ne unese dovoljno šećera (više od 600 g za osobu od 70 kg).

Vrsta ugljenih hidrata takođe utiče na brzinu popune zaliha glikogena. Uzimanje fruktoze smanjuje brzinu sinteze glikogena vjerovatno zato što je jetra sporo pretvara u glikozu. Složeni ugljeni hidrati koji se sastoje od glikoze podjednako brzo se sintetišu u glikogen kao glikoza.

Istraživanja u kojima je obavljen intervalni trening visokog intenziteta, do iscrpljenja, pokazala su sljedeće:

a) Ako se poslije treninga ne uzimaju ugljeni hidrati, može se resintetisati znatna količina glikogena, čak 75% od početnih zaliha, glikoneogenezom iz mliječne kiseline.

b) Za kompletnu resintezu nije bitno da li hrana sadrži normalne ili povećane količine ugljenih hidrata. Za potpunu resintezu potrebno je 24 sata (jedan cirkadijan).

c) Resinteza glikogena je najbrža za prvih nekoliko sati. Za prva dva sata iznosi 39%, a za 5 sati 53% od početnih zaliha. Ovo je značajno zbog sportista koji nijesu tipa izdržljivosti i koji se često takmiče nekoliko puta u jednom danu. Na primjer, u pojedinim atletskim i plivačkim trkama ili gimnastičkim nastupima, kao i rvačkim ili košarkaškim turnirima. U takvim situacijama može doći

do bržeg popunjavanja rezervi glikogena i bez unosa hrane, a naročito kad se u oporavku unose šećeri u povećanoj mjeri.

Postavlja se pitanje zašto se poslije ergostazičnog treninga teže obnavljaju zalihe glikogena ako se ne unose ugljeni hidrati nego poslije intermitentnog treninga. Prijesvega zbog toga, što poslije težeg treninga tipa ergostaze, smanjenje glikogena je skoro dva puta veće nego poslije treninga u intermitentnom režimu.

Drugi faktor bi bio dostupnost prethodnika glikogena. Uobičajeni prethodnici za resintezu glikogena su mliječna i pirogrožđana kiselina i glikoza. Poslije dugotrajnog kontinuiranog rada većina ovih supstanci nalazi se u malim količinama, a poslije intervalnog treninga u normalnim ili povišenim količinama u mišiću, pa stoga ranije počne resinteza glikogena. Time se objašnjava zašto je potrebna veća količina ugljenih hidrata nakon ergostazičnog, a manja nakon treninga u intermitentnom režimu.

Treći faktor odnosi se na tip mišićnih vlakana. Vlakna brzog trzaja aktiviraju se prevashodno tokom kratkotrajnih aktivnosti velikog intenziteta, a vlakna sporog trzaja uglavnom se aktiviraju tokom dugotrajnog kontinuiranog treninga. Pretpostavlja se da se resinteza glikogena brže odvija u vlaknima brzog nego sporog trzaja. Stoga bi se moglo očekivati da se resinteza brže odvija poslije intervalnog treninga pošto su u takvoj aktivnosti više angažovana vlakna brzog trzaja. S obzirom da su ona manje osjetljiva na insulin, više zavise od glikoneogeneze iz sopstvenog sadržaja laktata, nego od unijetih šećera koji treba da prodru u mišićnu ćeliju iz krvi.

Za resintezu glikogena neophodna je energija koja se dobija hidrolizom adenozin trifosfata. Dio te energije dobija se oksidacijom laktata, ali to bi važilo samo za glikogen resintetisan tokom prva dva sata poslije treninga, pošto se laktacidni kiseonički dug uglavnom isplaćuje u tom vremenskom periodu.

4.4. Superkompenzacija glikogena u mišićima Ako se prije takmičenja isprazne zalihe mišićnog glikogena

intenzivnim treningom, uz ishranu siromašnom ugljenim hidratima, a zatim se tokom sljedećih nekoliko dana daje hrana bogata šećerima, sadržaj glikogena u mišićima premašiće 200 mM kg-1 vlažnog mišića. Tada rad pri 75% VO2max može da se obavlja više od 4 sata. Pod tim

uslovima ukupni sadržaj glikogena u mišićima premašio bi 700 g. Faktori koji povećavaju sadržaj glikogena u mišiću djelujeu samo na aktivne mišiće u kojima je nivo glikogena prethodno iscrpljen treningom. Neaktivni mišići nijesu pokazali fenomen superkompenzacije.

Što se tiče superkompenzacije mišićnog glikogena, postoje izvjesni neželjeni efekti. Tokom faze smanjenja rezervi glikogena sportisti ne mogu da održe adekvatne energetske potrebe i javljaju se blagi simptomi gladovanja, uz gubitak mase usljed izlučivanja vode i soli (NaCl), javlja se hipoglikemija i ketoza, kao i fizički i mentalni zamor. Takođe se stvara više laktata zbog pretežnog učešća ugljenih hidrata u metabolizmu. Preporučuje se da se faza popunjavanja glikogena završi 48 sati prije takmičenja.

Superkompenzacija glikogena ima smisla samo na treninzima velikog intenziteta koji traju više od 90 min. Sprinteri i skakači mogu da steknu izvjesnu prednost ako umjereno smanje unos ugljenih hidrata 24 sata prije takmičenja.

Depoi glikogena u mišiću zavise od vrste ishrane. Pri ishrani siromašnoj ugljenim hidratima, a bogatoj mastima, u trajanju od tri dana, sadržaj glikogena u m.vastus lateralis bio je 6,3 g kg-1, a rad do iscrpljenja trajao je 57 min; pri mješovitoj ishrani sadržaj glikogena bio je 17,5 g kg-1, a rad je trajao 114 min; pri ishrani bogatoj ugljenim hidratima sadržaj glikogena je bio 35,1 g kg-1, a rad je trajao 167 min.

Ostvarivanje superkompenzacije se može postići na tri načina: 1) Sportisti najprije 3-4 dana uzimaju običnu mješovitu hranu, a

zatim druga 3-4 dana hranu bogatu ugljenim hidratima. Na taj način mogu da povećaju sadržaj glikogena od 15 na 25 g po kg mišića. Tokom ishrane bogate ugljenim hidratima treninzi treba da budu umjerenog intenziteta.

2) U drugom postupku kombinuju se fizički napor i dijeta. Iz mišića se isprazne zalihe glikogena radom. Zatim se nekoliko dana uzima hrana bogata ugljenim hidratima i tako može da se udvostruči sadržaj glikogena u mišićima od 15 na 35 g kg-1 mišića.

3) U trećem postupku takođe se kombinuje rad i ishrana. Smanjenje glikogena započinje intenzivnim radom, a zatim se daje hrana siromašna ugljenim hidratima (bogata mastima) tokom sljedeća tri dana. Za to vrijeme obavljaju se iscrpljujući treninzi. Poslije toga tri dana se daje ishrana bogata ugljenim hidratima. Ovim

metodom mogu zalihe glikogena da se utrostruče (do 50 g kg-1). Pri tome može da se deponuje oko 700 g glikogena u svim mišićima (11.760 kJ), dok prosječno pri mješovitoj ishrani u svim mišićima ima oko 400 g glikogena.

Treći postupak se najteže ostvaruje. Za uobičajena takmičenja, kad se svake nedjelje podiže nivo glikogena, bolje je koristiti jedan od prva dva metoda, a treći se čuva za važnija takmičenja.

Tačan mehanizam superkomoenzacije još uvijek nije sasvim poznat. Smatra se da smanjenje nivoa glikogena povećava nivo i aktivnost glikogen-sintetaze, enzima koji reguliše brzinu sinteze i deponovanja glikogena. Bez prethodnog iscrpljenja rezervi glikogena, hrana bogata ugljenim hidratima će povećati zalihe glikogena, ali neće izazvati superkompenzaciju.

4.5. Klimatski uticaji na metabolizam ugljenih

hidrata Tokom treninga u toploj sredini povećava se korišćenje

glikogena. Time je smanjen protok krvi kroz aktiviran mišić, pošto više krvi cirkuliše kroz površinske vene radi održavanja stalne tjelesne temperature. Na to utiču i povećanja temperature mišića i kateholamini.

Mišićni glikogen takođe služi kao gorivo kad se drhtanjem izaziva termogeneza pri izlaganju hladnoći. Kad se upoređuje utrošak glikogena pri radu u različitim temperaturama sredine, potrošnja je veća kad je temperatura vazduha 9°C, nego kad je 21°C tokom naprezanja malog intenziteta. Ovaj efekat se ne zapaža u naprezanju sa većim intenzitetom. Tome bi moglo da doprinese povećana koncentracija kateholamina u hladnijoj sredini. U hipoksičnim uslovima povećava se glikoliza, a kad se sportista privikne na hipoksične uslove, zapažena je "štednja" glikogena, što bi moglo da znači da se više koriste slobodne masne kiseline ili da mišić nije potpuno aktiviran u hipoksičnim uslovima (npr. trening na velikoj nadmorskoj visini).

4.6. Uticaj godina i pola

Starenjem se smanjuje tolerancija prema glikolizi i osjetljivost na insulin, što se poboljšava primjenom redovne fizičke aktivnosti. Kod starijih osoba nađene su niže vrijednosti glikogena u mišićima, ali se to može povećati treningom. Takođe se više troši glikogena po jedinici energije.

4.7. Masti i fizički napor Za razliku od ugljenih hidrata, zalihe masti su praktično

neiscrpne. Na primjer ako čovjek trči sa malim naprezanjem, jedan kilogram masti dovoljan je da obezbijedi tu energiju tokom 10-20 sati. Kros trčanje na skijama je trening, koji zahtijeva veliku količinu energije, jer aktivira sve glavne mišićne grupe u tijelu, uključujući noge, trup i ruke, kao i sve disajne mišiće. Za takvu trku od 90 km, potrebna je energija, u prenosnom smislu, adekvatna jednom kilogramu masti. U mirovanju i treningu umjerenog intenziteta učešće ugljenih hidrata i masti je 50% : 50%. Sa produženjem trajanja rada umjerenog intenziteta učešće masti je sve veće. Ustanovljeno je da masne kiseline štede glikogen. Najveći dio ugljenih hidrata iz hrane varenjem daje glikozu, galaktozu i fruktozu koje se transportuju do jetre venom portae. U jetri se gaiaktoza i fruktoza pretvaraju u glikozu.

4.8. Koncentracija glikoze u krvi (glikemija) Ulogu u održavanju glikemije imaju redovna ishrana, jetra i

endokrine žlijezde koje svojim hormonima utiču na bolje korišćenje glikoze u potrošačkim tkivima, zatim deponovanje glikogena u jetri i mišićima i njegovu mobilizaciju iz jetre radi održavanja normalne glikemije.

Jetra je važna ne samo zbog sposobnosti da deponuje glikozu u glikogen i da je odgovarajućim mehanizmom pokrene i ubaci u krv, već i zbog sposobnosti glikoneogeneze iz pirogrožđane i mliječne kiseline, glicerola i nekih aminokiselina.

Skeletni mišići i eritrociti su veliki potrošači glikoze. Eritrociti koriste velike količine glikoze iz krvi da bi sintetisali adenozin trifosfat, koji je potreban za transport kiseonika i ugljen dioksida. Pri tome se stvara mliječna kiselina. Skeletni mišići za vrijeme aktivnosti

takođe troše glikozu iz krvi pri čemu se, kao što je poznato, stvaraju velike količine pirogrožđane i mliječne kiseline. Pored toga, mišići mogu da proizvode pirogrožđanu kiselinu deaminacijom aminokiseline alanina. Pirogrožđana kiselina se zatim uključuje u Krebsov ciklus ili se redukuje u mliječnu kiselinu. Mliječna kiselina, sa svoje strane, može da se u mišićima i jetri pretvori u glikogen Korijevim ili glikozo-alaninskim ciklusom.

Pri normalnim koncentracijama glikoze u krvi (4,4-5,5 mM L-1) jetra otpušta glikozu u cirkulaciju. S porastom glikemije smanjuje se izlaz glikoze iz jetre, tako da pri vrlo visokim vrijednostima glikemije jetra neto uzima glikozu iz krvi.

Centralno mjesto u regulaciji glikemije ima hormon pankreasa insulin. On se stvara u ćelijama Langerhansovih ostrvaca pakreasa i izlučuje u krv kao direktni odgovor na hiperglikemiju. Njegova koncentracija u krvi mijenja se paralelno s promjenama glikemije. Pored glikoze, oslobađanje insulina izazivaju aminokiseline, slobodne masne kiseline, ketonska tijela, glukagon, i dr. S druge strane, kateholamini inhibiraju lučenje insulina. Insulin povećava uzimanje glikoze u mišićima i masnom tkivu.

Ishrana bogata ugljenim hidratima favorizuje njihovo veće učešće u energetskom metabolizmu. Nađeno je da unos ugljenih hidrata više određuje koje će gorivo prevagnuti, nego unos masti. Unos 100 g glikoze neposredno prije rada povećava učešće ugljenih hidrata, a smanjuje u određenoj mjeri korišćenje slobodnih masnih kiselina. To se dešava zato što unesena glikoza izaziva povećano lučenje insulina koje inhibira mobilizaciju slobodnih masnih kiselina i prigušuje njihovu oksidaciju. Tokom umjerenog naprezanja na treningu vezivanje insulina za sarkolemu se ne mijenja, dok se tokom teškog treninga to vezivanje smanjuje. Uprkos tome, utrošak glikoze uporedo raste s povećanjem intenziteta treninga. Nađena je niža bazalna koncentracija insulina u plazmi sportista nego netreniranih osoba, vjerovatno zbog smanjenog lučenja i povećane osjetljivosti na insulin. Nasuprot insulinu više hormona djeluje tako što povećava glikemiju. Hormon rasta smanjuje transport glikoze u mišiće i masno tkivo, čime se povećava glikemija. Glikokortikoidi, hormoni kore nadbubrežne žlijezde, direktno smanjuju korišćenje glikoze u mišićnim i drugim ekstrahepatičnim ćelijama i time indirektno smanjuju ulaz glikoze u ćelije. Time se povećava glikemija ili

sprečava njen pad. Glukagon, koji luče ćelije endokrinog pankreasa, izaziva glikogenolizu u hepatocitima i porast glikemije. Pored toga on pojačava glikoneogenezu u ćelijama jetre. Glukagon nema uticaja na glikogen mišića jer ne aktivira mišićnu fosforilazu. Adrenalin i noradrenalin (kateholamini) olakšavaju glikogenolizu u ćelijama jetre (hepatocitima). Glikoza koja se defosforiliše pod dejstvom glikozo 6 fosfotaze jetre, pretvara se u glikozu i izlazi iz hepatocita, a time se povećava glikemija. U mišićima adrenalin pojačava glikolizu do pirogrožđane kiseline.

Korišćenje slobodnih masnih kiselina tokom rada zavisi od njihove koncentracije u plazmi iako je ona povećana, više će se slobodnih masnih kiselina koristiti tokom rada. Takođe je utvrđeno da je korišćenje slobodnih masnih kiselina dva puta veće tokom treninga bez obzira na nivo slobodnih masnih kiselina u plazmi, kao i da se treningom povećava utrošak slobodnih masnih kiselina u treniranom, ali ne i u netreniranom ekstremitetu. Nivo slobodnih masnih kiselina u plazmi tokom treninga, zavisi od kombinovanog dejstva nekoliko faktora:

1) Noradrenalin je najmoćniji stimulator mobilizacije slobodnih masnih kiselina. Čak i malo povećanje lučenja noradrenalina znatno povećava nivo slobodnih masnih kiselina u plazmi, a time i njihov promet.

2) Akumulacija laktata tokom napornog mišićnog rada prigušuje mobilizaciju slobodnih masnih kiselina iz masnog tkiva. Infuzija laktata smanjuje mobilizaciju i prodiranje slobodnih masnih kiselina u krv uprkos pojačanoj aktivnosti kateholamina. Mliječna kiselina povećava reesterifikaciju slobodnih masnih kiselina u masti i time sprečava njihovu mobilazicaju iz masnog tkiva. Kad poslije kratkotrajnog rada opadne nivo laktata u krvi, povećava se nivo slobodnih masnih kiselina.

3) Insulin prigušuje (suprimira) mobilizaciju slobodnih masnih kiselina. Pošto je nivo insulina u krvi niži tokom dugotrajnog rada, povećava se nivo slobodnih masnih kiselina. Tokom rada pojačano se luči hormon rasta i on povećava mobilizaciju masnih kiselina. Taj efekat traje nekoliko sati. Izgleda, stoga, da je dugotrajna mobilizacija masnih kiselina poslije kratkotrajnog intenzivnog napora posljedica pojačanog lučenja hormona rasta, a ne noradrenalina čije je dejstvo kratkotrajno.

Kortizol koji se pojačano luči tokom mentalnog i fizičkog stresa, povećava katabolizam proteina i glikogenezu iz proteina. Na taj način se povećavaju zalihe glikogena, ali na štetu rezervi bjelančevina u tkivima. To može da bude štetno ako dugo traje. Posljedica dugotrajnog davanja kortizola je atrofija (slabljenje) mišića, što utiče na smanjenje i mišićne sile i opšte izdržljivosti.

4.9. Proteini U ranijim ispitivanjima, sprovedenim na osobama normalne

uhranjenosti, nije nađeno povećano lučenje azota tokom mišićnog rada. To je shvaćeno kao znak da se proteini ne koriste u znatnoj mjeri kao izvor energije u radu dok je snabdijevanje energetskim materijama zadovoljavajuće. Ovaj mehanizam je razumljiv, jer bi inače sam organizam bio ugrožen, ako bi mišićna vlakna razarala sama sebe da bi obezbijedila energiju. Inhibicija razgradnje proteina tokom rada neophodna je za održavanje intaktnog mišićnog mehanizma.

Novija ispitivanja su pokazala, da se nešto azota eliminiše znojem tokom rada, tako da bi količina azota eliminisanog preko bubrega mogla da da prividni uvid u ukupnu deaminaciju proteina. Tokom treninga može doći do smanjenja sinteze proteina i povećanje njihovog katabolizma.

Nutricionistička ispitivanja su utvrdila da bazalne proteinske potrebe iznose između 30 i 60 grama dnevno. Takođe je utvrđeno da se katabolizam proteina u mirovanju kreće između 0,03 i 0,04 grama na kilogram tjelesne težine, tako da normalan katabolizam proteina u prosječnog čovjeka, normalno uhranjenog, iznosi 60 g dnevno ili oko jedan gram na kilogram tjelesne težine dnevno.

Praćenjem uticaja treninga izdržljivosti na metabolizam proteina, utvrđeno je da je potreba za proteinima tokom prvih 20 dana treninga bila 1,5 gram na kilogram težine. Istraživanjem se utvrdilo da kad se dnevno unosi bar 2 gr/kgG proteina, smanjuje se gubitak proteina krvi tokom prve dvije nedjelje treninga. Istraživanjem se takođe ustanovilo da dnevne potrebe za bjelančevinama tokom treninga izdržljivosti kod profesionalnih sportista iznose 1,37 gr po kgG, dok za dugoprugaše bicikliste iznose od 1,5 do 1,8 gr/kgG, a da kratkoprugaši dnevno unose 1,2-2,0 gr/kgG. Dalje je nađeno da trening izdržljivosti povećava oksidaciju aminokiselina kako u mirovanju tako i u toku

treninga, dok za vrijeme treninga njihova oksidacija iznosi 86-90% ukupne potrebe za aminokiselinama. Na osnovu raspoloživih podataka izgleda da za većinu sportista

tipa izdržljivosti dnevni unos proteina treba da iznosi 1,2-1,4 gr/kgG, a nešto više za one koji imaju veliki energetski promet, kao što su učesnici biciklističkih trka oko Francuske, oko Italije, trijatlonci skijaši na najdužim stazama i sl. Kod sportista tipa snaga-brzina unosa proteina bi trebalo da bude u rasponu od 1,2-1,7 gr/kgG dnevno da bi se održao pozitivan bilans.

Nije obavezno, međutim, da svi sportisti povećaju unos proteina, pošto već s povećanim unosom hrane, radi zadovoljenja energetskih potreba, unose 1,2-2,0 gr kgG dnevno. Pretjerano unošenje proteina može donekle i da ima negativno dejstvo. Proteini istiskuju ugljene hidrate iz ishrane i pretvaraju se u mast što nije poželjno. Pored toga, kao što je ranije rečeno, azotni produkti zahtijevaju veći unos vode da bi se eliminisali putem mokraće, pa se izaziva opterećenje organizma vodom. Ako hrana sadrži manje od 50% ugljenih hidrata, mišićni glikogen se neće dovoljno brzo oporaviti, pa će postojati manjak glikogenskih rezervi za anaerobne aktivnosti tipa snaga.

Ispitivanja izvršena na atletskim gimnastičarima su pokazala da oni troše 2,8 gr/kgG dnevno (oko 190 g dnevno). Tokom 40 dana, koliko je trajao eksperiment, zadržano je u tijelu, odnosno ugrađeno u mišićne proteine, oko 670 g proteina. U kontrolnoj grupi je za isti period vremena (unosili su 100 gr proteina dnevno) zadržano u tijelu 380 g proteina. Međutim, grupa koja je unosila više proteina nije pokazala nikakvo poboljšanje radne sposobnosti u poređenju s kontrolnom. Smatra se da u dobro programiranom bilderskom treningu mladi muškarci, 75-80 kg tjelesne mase, mogu da povećaju masu bez masnog tkiva 500-1.000 gr nedjeljno. Pod pretpostavkom da 20% od toga čine proteini, dnevno se zadržava 28 gr proteina. Pri tom treningu oslobađa se 4,2 MJ dnevno, a smatra se da se dnevno razgradi 25 g proteina, tako da ukupna proteinska potreba iznosi oko 60 gr dnevno. U ispitivanju na ruskim dizačima tegova nađeno je da dnevno zadržavaju oko 18 gr bjelančevina. Drugo istraživanje s dizačima tegova pokazalo je veće zadržavanje

proteina (32,4 gr dnevno) i povećanje tjelesne mase bez masnog tkiva od 3,28 kg tokom 40 dana treninga kad je dnevni unos bjelančevina bio 2,8 gr/kgG.

Tokom mišićne aktivnosti prigušuje se sinteza proteina. Istraži-vanja na laboratorijskim životinjama se utvrdilo da u mišićima i jetri smanjenje sadržaja glikogena ide paralelno sa smanjenjem brzine sinteze proteina. Pored toga, glikokortikoidi, koji se intenzivno luče tokom rada, prigušuju sintezu proteina u mišiću.

U miru alanin i glutamin čine 50% svih aminokiselina koje se nalaze u cirkulaciji. Tokom treninga alanin najviše od svih aminokiselina izlazi iz mišića u krv. Koncentracija alanina u krvi zavisi od intenziteta i trajanja treninga, kao i od toga koliko ga jetra resorbuje iz krvi. Tokom kratkog i umjerenog treninga jetra ne mijenja uzimanje alanina, pa se on gomila u krvi. Tokom dugog i umjerenog treninga jetra uzima više alanina, a pošto se njegov izlaz iz mišića ne mijenja, koncentracija u kvri se smanjuje.

Pri sintezi alanina, amino grupa (NH2) se od deaminisane aminokiseline prenese na a ketoglutarnu da bi se sintetisala glutarinska kiselina. Pri deaminaciji aminokiselina stvara se amonijak. Sadražaj amonijaka u krvi ne mijenja se dok je intenzitet treninga srednje veličine, ali se udvostručuje pri maksimalnom intenzitetu treninga. Amonijak najvećim dijelom stvaraju mišićna vlakna glikolitičkog tipa brzog trzaja, koja su siromašna mitohondrijama.

Piruvat dobijen glikolizom snabdijeva ugljenički lanac za sintezu alanina. Iz glutaminske kiseline transaminacijom azotnovodonične grupe pod dejstvom alanin aminotransferaze, prevodi amino grupu na piruvat i stvara alanin. Treningom izdržljivosti povećava se aktivnost alanin transferaze i sintetiše više alanina iz piruvata. Najviše alanina se stvara u kratkotrajnim submaksimalnim radovima.

Sadržaj aminokiselina u mišiću smanjuje se s dužinom treninga usljed oksidacije razgranatih aminokiselina kao leucin. Oksidacija leucina proporcionalno raste s intenzitetom treninga.

Alanin, treonin, serin, prolin i glicin koje uzima jetra u povećanoj količini iz krvi, pretvaraju se u glikozu, tako da se pri treningu od 30% opterećenja izlučivanje glikoze iz jetre povećava 2,3 puta tokom 40 min treninga, a 1,8 puta tokom 240 min treninga u poređenju s mirovanjem. Istovremeno se uzimanje aminokiselina povećava 1,5-2,5 puta, a intenzitet glikoneogeneze 2,3-3,4 puta. Pored toga, aminokiseline se vjerovatno koriste za sintezu proteina u jetri

tokom treninga. Tada se u mišiću povećava aktivnost nekih enzima, što ukazuje na mogućnost njene sinteze. Poslije dugotrajnog rada (16 h) njena aktivnost se smanjila, a to je bilo praćeno povećanjem koncentracije kortikosteroida u krvi koji povećavaju katabolizam bjelančevina.

4.10. Ishrana sportiste i polne karakteristike Poznato je da je anabolički efekat treninga mišićne sile veći u

muškaraca nego žena, dijelom i zbog većeg uticaja muških anaboličkih hormona. Na laboratorijskim životinjama nađeno je da je razgradnja proteina veća u mužjaka nego ženki pri treningu izdržljivosti. Na ljudima je nađeno da tokom trke na 15,5 km muškarci troše za 25% više glikogena i za 33% više proizvedu azota u mokraći od žena. Pretpostavlja se da je taj mehanizam u vezi s obrascem aktivnosti polnih hormona kao odgovor na napor. U muškaraca je nađen smanjen takav odgovor insulina, a povećan odgovor adrenalina i hormona rasta na trčanje nego u žena. Pored toga, izgleda da se usljed promjena u lučenju hormona tokom menstrualnog ciklusa mijenja metabolički odgovor proteina na rad.

4.11. Ishrana tokom sportske aktivnosti i sportskog treninga Količina hrane koja treba svakodnevno da se unese u organizam

zavisi od energetskih potreba, a one opet zavise od perioda brzog rasta organizma, godina, pola i fizičke aktivnosti. Neke okvirne vrijednosti minimalnih energetskih potreba u periodu brzog rasta (12 -22 god. za muškarce i 12 – 18 god, za žene) preporučene su u tabeli (6).

Tab. Br.6

Pol godine masa tijela (Kg)

visina tijela (cm)

kJ kJ kg-1

10-12 35,0 139,7 10.500 300,0

12-14 43,1 150,0 11.340 263,1

Muškarci 14-18 59,0 170,2 12.600 213,6 18-22 66,7 175,3 11.760 176,3

10-12 35,0 142,2 9.450 270,0 12-14 44,0 154,9 9.660 219,5 Žene 14-16 51,8 157,5 10.080 194,6 16-18 54,0 160,0 9.660 178,9 18-22 58,1 162,6 8.400 144,6

Tab. Br.6. Okvirne vrijednosti minimalnih energetskih potreba u periodu brzog rasta za muškarce i žene.

Okvirni procentualni doprinos ukupnom energetskom unosu pojedinih namirnica za prosječnu osobu ili sportistu prikazani su na tabeli (7).

Tab.br.7

Prosječne osobe Sportisti kojima treba 21.000 kJ dnevno

proteini 14-15% 2.940-3.150 kJ

masti 29-30% 6.090-6.300 kJ

ugljeni hidrati 55-56% 11.550-11.760 kJ

Tab.br.7. Procentualni doprinos ukupnom energetskom unosu pojedinih namirnica za prosječnu osobu.

Približne dnevne energetske potrebe sportista podijeljene u više

obroka dnevno, prikazane su na tabeli br (8). Tab.br.8

Obrok %kJ ukupno kJ

prvi doručak 21 4.410

drugi doručak 14 . 2.940

užina 15 3.150

ručak 27 5.670

večera 23 4.830

UKUPNO 100 21.000

Tab.br.8. Dnevne energetske potrebe za sportistu.

Mast i meso se sporo vare, tako da ako se uzmu 3-4 sata prije

treninga, izazvaće težinu u stomaku, a to može da pokvari rezultat. Pored toga, treba izbjegavati hranu koja stvara gasove, masnu i ustajalu hranu. Poslijednji obrok ne treba da bude uzet kasnije od 2,5

sati prije takmičenja ili igre, a ugljeni hidrati treba da budu uzeti najkasnije 1 sat prije takmičenja.

4.12. Sportska dijeta tokom treninga Sportska dijeta ne znači skidanje težine, nego optimalno održa-

vanje organizma u sportskoj formi. Takva dijeta tokom treninga treba da obezbijedi dovoljno energije s tim da je procentualna zastupljenost ugljenih hidrata, masti i proteina po već navedenim kriterijumima. Ugljeni hidrati treba da obezbijede bar 55% ukupne energije unijete hranom, masti prosječno 30-36%, s rasponom koji varira od 20 do 50%, a proteini u prosjeku 16%, s rasponom od 15-20%. Na primjer, pri teškom treningu koji dnevno zahtijeva oko 19,00 MJ prosječno bi trebalo da se unese hranom 144 gr bjelančevina (13% energetske potrošnje), 127 gr masti (25% od energetske potrošnje) i 694 gr ugljenih hidrata (62% od ukupne energetske potrošnje), a tokom umjerenog treninga (14,67 MJ) dnevne potrebe za proteinima su 119 gr (14%), ugljenim hidratima 519 gr (59%), i za mastima 105 gr (27%).

4.13. Uzimanje hrane prije takmičenja Cilj uzimanja obroka ugljenih hidrata prije takmičenja je da se

dopune rezerve giikogena u mišićima (kad nije izvršena superkompenzacija) u jetri i glikoze u krvi, a takođe da se povećava oksidacija ugljenih hidrata u toku treninga, a smanjuje oksidacija masti. Glikoliza u krvi nije neophodna ako bi oksidacija ugljenih hidrata bila veća od povećanja zalihe, jer će se u tom slučaju zalihe brže smanjiti nego kad ugljeni hidrati nijesu uneseni prije takmičenja.

Pošto se preko noći ne jede, a ako se ujutro 1 sat prije unese šećer, može da se smanji glikemija. To je izazvano hiperinsulinemijom koja prati povećanu glikemiju poslije uzimanja šećera i povećava se prodor glikoze u mišiće. Hiperinsulinemija dugotrajno smanjuje oslobađanje slobodnih masnih kiselina iz depoa.

Ako se ugljeni hidrati uzmu 4-6 sati prije treninga, još uvijek se osjeća uticaj insulina i postoji hipoglikemija. Međutim, time se samo povećavaju zalihe glikogena u mišićima i jetri, pa prema tome nema štetnih posljedica ako se nekoliko sati prije takmičenja pojede određena količina ugljenih hidrata.

U jednom ispitivanju 4 sata prije rada dato je 200 g ugljenih hidrata u vidu hljeba, cereaiija i čokolade. Nađeno je poboljšanje u intenzitetu savlađivanog rada na ergociklu od 22%, a kad je dat placebo obrok, sa samo komadom čokolade (43 g), poboljšanje je iznosilo 11%. U drugom ispitivanju biciklistima je 4 sata prije rada dato 312 g glikoze. Nađeno je povećanje snage od 15%. Opšti je prijedlog za poboljšanje rezultata da se 4 sata prije rada uzme 200-300 gr ugljenih hidrata. Kad se ugljeni hidrati uzmu na manje od sat prije treninga (75 g

glikoze, trening submaksimalnog intenziteta, trajanje 30 min), dobija se sljedeće:

1. Uzimanje glikoze povećalo je glikemiju na početku treninga za 38%.

2. Istovremeno je 3,3 puta porasla koncentracija insulina u krvi na početku treninga.

3. Usljed porasta insulina, glikemija se progresivno smanjivala tokom treninga, tako da je pred kraj treninga nastupila hipoglikemija, što je izazvalo osjećaj zamora i smanjilo dopremanje glikoze u mišiće. Zbog toga se korišćenje mišićnog glikogena povećalo za 17%.

Na osnovu toga preporučuje se da se na manje od jednog sata prije treninga uzimaju samo osvježavajući napici, negazirani voćni sokovi i sl.

Hiperinsulinemija, koja se javlja poslije uzimanja šećera, može se smanjiti ili izbjeći ako se glikoza daje na početku treninga, jer povećana aktivnost kateholamina suprimira oslobađanje insulina iz pankreasa. Time će se omogućiti oksidacija masti. Unijeta glikoza se pojavljuje u krvi poslije 5-7 min i njena koncentracija proporcionalna je unijetoj količini. Kad se uzmu male količine, maksimum se dostiže za 30 min, a poslije većih količina za 90 min. U zavisnosti od opterećenja glikozom, poslije uzimanja 10, 32, i 42 gr, količina u krvi je iznosila 27, odnosno 42 i 67% respektivno, od unijete količine.

4.14. Uzimanje hrane tokom rada (treninga) Kad se daju ugljeni hidrati tokom rada, odgađa se pojava

zamora za 30-60 minuta. Smatra se da zamor nastaje usljed iscrpljenosti ugljenih hidrata zato što aktivni mišići više koriste glikozu iz krvi. Kod dobro treniranih biciklista koji su radili pri 70% opterećenja, nađeno je da se 50% energije dobija oksidacijom masti, a

50% iz ugljenih hidrata. U početku rada veći dio ugljenih hidrata predstavlja glikogen aktivnih mišića i on se progresivno smanjuje s trajanjem rada i sve manje učetvuje u metabolizmu, a sve više učestvuje glikoza iz krvi. Poslije tri sata rada, kad se pije samo voda, najveći dio energije iz ugljenih hidrata obezbjeđuje glikoza iz krvi i javlja se zamor. Kad se ugljeni hidrati uzimaju tokom rada, povećana je glikemija, odlaže se pojava zamora i smanjuje korišćenje mišićnog glikogena.

U kasnijim stadijumima rada kad su rezerve mišićnog glikogena niske, uglavnom se koristi glikoza iz krvi, osjeća se umor u mišićima i čovjek mora da se koncentriše na održavanje stalnog intenziteta rada, što nije slučaj kad su zalihe giikogena pune. Ovo važi za aktivnosti koje traju više od 2 sata. Za rad ispod dva sata trajanja, nije sasvim jasno da li davanje šećera tokom rada ima povoljnog efekta ili ne. Pad glikemije nije tako uočljiv tokom dugotrajnog trčanja kao pri vožnji biciklom, pa zato ima manje potrebe za nadoknadom ugljenih hidrata pri trčanju ako traje kraće od dva sata. Time bi moglo da se objasni zašto neki vrhunski maratonci, koji pretrče stazu za 2,1 -2,5 sata, ne uzimaju ugljene hidrate tokom trke.

Utvrđeno je da se koncentracija glukoze smanjuje pri kraju trčanja na 30 km na tredmilu, kad je trkačima davana samo voda. Ako je davana glikoza, tokom rada, poslijednjih 5 km trke završeno je brže nego bez uzimanja ugljenih hidrata. Kad se uzimaju ugljeni hidrati, viša je glikemija, veća je njihova oksidacija i duže se održava veći intenzitet rada u kasnijem periodu. Prema tome, bolje je da se uzimaju ugljeni hidrati tokom rada koji traje više od 60 min, naročito u vožnji biciklom.

Ako se sa uzimanjem šećera čeka do pojave iscrpljenja, pa se onda uzmu u napitku, moralo bi da se popije 400 ml 50% rastvora maltodextrina (200 g glikoze), što je nemoguće da se brzo apsorbuje da bi se energetske potrebe mišića održale na željenom nivou. Usljed toga pada glikemija i nastupa zamor poslije još 26 min rada. Biciklistima se preporučuje da počnu s uzimanjem glikoze (kao napitak) 30 min prije nastupa zamora (100-200 g glikoze, saharoze ili maltodextrina u 50% rastvoru). Kad se ugljeni hidrati uzimaju tokom intenzivnog rada kao što je fudbalska, košarkaška ili hokejaška utakmica, povećava se koncentracija glikogena u mišićima, kao i sposobnost održavanja maksimalne brzine u zamorenom stanju pri

kraju utakmice. Davanje ugljenih hidrata nema efekta u sprintu na 100 m, kod atletskih bacanja, atletskih skokova, dizanju tegova i sl.

Početkom XX vijeka izolovan je jedan amin (danas poznat kao

tiamin ili anaeurin ili vitamin B1) koji se pokazao uspješnim u liječenju oboljenja beri-beri kod ljudi. Na osnovu toga utvrđeno je da se radi o aminu od vitalnog značaja za čovjeka, pa je na osnovu toga predložn skraćeni naziv vitamin. Naziv je ubrzo prihvaćen za sve vitaminske supstance iako one u hemijskom pogledu nijesu samo amini, već su hemijski međusobno rezličite organske supstance.

Za pravilan rast, razvoj i opstanak organizma neophodno je da se unose izvjesne supstance organske prirode koje, iako prisutne u vrlo malim količinama (u tragovima), obezbjeđuju pravilan tok enzimskih reakcija. To je bitan preduslov za pravilno funkcion-isanje niza tkiva i organa. Te supstance nazivaju se vitamini.

Vitamini se uglavnom ne sintetišu u ljudskom organizmu pa se moraju unositi sa hranom. Opšta klasifikacija svih vitamina izvršena je prema njihovoj rastvorljivosti. Na osnovu te osobine svi vitamini se dijele na hidrosolubilne (rastvorljive u vodi) i liposolubilne (rastvorljive u mastima).

U hidrosolubilne vitamine spadaju tiamin (B1), riboflavin (B2), piridoxin (B6), niacin (nikotinska kiselina), pantotenska kiselina, biotin, folna kiselina, cijanokobalamin (B12), liponska kiselina, askorbinska kiselina (C vitamin).

Hidrosolubilni vitamini ne mogu da se deponuju u telu, pa moraju stalno da se unose sa hranom. U liposolubilne vitamine spadaju vitamin A (akseroftol), D (kalciferol), E (tokoferof) i vitamin K. Liposolublini vitamini mogu da se skladište u jetri i masnom tkivu, pa se mogu nagomilati do nivoa s toksičnim dejstvom. Znaci deficita vitamina mogu se pojaviti poslije dužeg vremena.

5.1. Hidrosolubilni vitamini. (Vitamini B

kompleksa) 5.1.1. Tiamin (B1) Nalazi se u mesu, unutrašnjim organima, jajima, cijelim

žitaricama, leguminozama, mlijeku i siru. To je koenzim dekarboksilaze, učestvuje u oksidoredulcijama u mitohondri-jama. Deficit je oboljenje beri-beri (promjene na perifernim nervima s paralizom odgovarajuće muskulature), insuficijencija srca i poremećaji organa za varenje. Hipervitaminoza je nepoznata. Nema strogo kontrolisanih istraživanja o ulozi vitamina B1 u fizičkoj aktivnosti. Dnevna doza je 1,5 mg.

5.1.2. Riboflavin (B2) Dnevna doza je 1,8 mg. Široko je rasprostranjen u raznim

namirnicama. Sastojak je dva flavinska nukleotida koji ulaze u sastav koenzima dehidrogenaza FAD (flavinadendinukleotid) i FMN (flavinmononukleotid) koji ulaze u respiratorni lanac u mitohondrijama. Deficit izaziva crvenilo usana, prskotine u uglovima usana (cheliosis) i lezije oka. Hipervitaminoza nije poznata. Zapaženo je da trening može da poveća potrebu za riboflavinom. Vjerovatno da je to posljedica dugotrajne biohemijske adaptacije izazvane treningom. Postoje nagovještaji da trening povećava zadržavanje vitamina B2 u skeletnim mišićima.

5.1.3. Niacin (nikotinska kiselina) Dnevna doza 20 mg. Nalazi se u jetri, mršavom mesu,

žitaricama, leguminozama (pasulj, grašak, sočivo), može da se sintetiše u organizmu iz triptofana. Ulazi u sastav dehidrogenaze i dehidrogenaze H koenzima.

Deficit je pelagra (lezije u koži i sluzokoži digestivnog trakta, nervni i mentalni poremećaji). Hipervitaminoza se manifestuje naglim crvenilom, vrućinom i pecakanjem po vratu, licu i šakama.

U jednom eksperimentu nije nađen značajni uticaj davanja akutnih doza niacina (75 mg dnevno) na izdržljivost. Davanje megadoza (300 mg do jedan gr dnevno) izazvalo je smanjenje slobodnih masnih kiselina u plazmi usjed inhibicije mobilizacije. To bi moglo da dovede do zamora u radu tipa izdržljivosti, jer se mišićni glikogen više troši. 5.1.4. Piridoksin (B6) Dnevna doza je dva mgr. Nalazi se u mesu, povrću, cerealijama.

Koenzim piridoksal-fosfat učestvuje u metabolizmu aminokiselina kao transaminaze, kao i dekarboksilaze aminokiselina. Deficit izaziva razdražljivost, konvulzije, mišićne trzaje, dermatitis oko očiju, kamen u bubregu. Hipervitaminoza je nepoznata.

Pretpostavlja se da bi fizički aktivne osobe mogle da imaju labilne rezervoare vitamina B6 iz kojih bi se on redistribuisao tada, kada su povećane potrebe za njim. U plazmi su nađene povećane koncentracije piridoksal 5-fosfata odmah poslije treninga na duge staze. Slično je zapaženo i za vitamine C i E.

Ovi rezultati su dobijeni na ne tako dobro treniranim osobama, u laboratoriji, a nedostaju podaci za žene, olimpijske i druge vrhunske sportiste. U drugom ispitivanju na 10 dobro treniranih dobrovoljaca koji su tokom 30 dana uzimali 30 mg kg-1 alfaketoglutarat piridoksin kompleksa, nađeno je povećanje maksimalne aerobne moći za 6% i smanjenje akumulacije laktata poslije kratkotrajnog hipermaksimalnog treninga. Istraživači smatraju da ovaj kompleks stimuliše aerobni metabolizam vjerovatno povećanjem protoka redukujućih ekvivalenata preko mitohondrijalne membrane.

5.1.5. Pantotenska kiselina Dnevna doza je 5-10 mg. Široko je rasprostranjen u hrani. Ulazi

u sastav koenzim A. Deficit izaziva zamor, poremećaj spavanja, oštećenje koordinacije. Hipervitaminoza je nepoznata. Davanje ovog vitamina u mega dozama nema uticaja na radni kapacitet čovjeka.

5.1.6. Cijanokobalamin (B12) Dnevna doza je 0,003 mg. Nalazi se u mesu, jetri, jajima,

mliječnim proizvodima (nema ga u biljnoj hrani). Učestvuje u metabolizmu nukleinskih kiselina, u hematopoezi, kao i u funkcionisanju nervnog sistema i drugih tkiva. Neophodan je takođe za rast i razvoj cijelog organizma. Deficit izaziva pernicioznu anemiju, neurološke poremećaje, poremećaje metabolizma i poremećaje u rastu i razvoju cijelog organizma. Hipervitaminoza nepoznata. Davanjem megadoza B12 nijesu nađene nikakve promjene u fizičkoj radnoj sposobnosti čovjeka.

5.1.7. Folna kiselina Dnevna doza iznosi 0,4 mg. Nalazi se u leguminozama, povrću,

produktima od punog zrna žitarica. Ona je koenzim u metabolizmu nukleinskih i aminokiselina. Deficit izaziva anemiju, gastrointestinalne poremaćeje i prolive. Hipervitaminoza je nepoznata. Nijesu vršena kontrolisana ispitivanja davanjem folne kiseline na radnu sposobnost.

5.1.8. Biotin Dnevna doza je 0,15-0,30 mg. Nalazi se u leguminozama,

povrću i mesu. Ulazi u sastav koenzima koji učestvuju u sintezi masti i glikogena i metabolizmu aminokiselina. Deficit izaziva zamor, depresiju, muku, dermatitis, bolove u mišićima. Hipervitaminoza nije poznata. Nijesu vršena kontrolisana ispitivanja uticaja biotina na radnu sposobnost.

U jednom eksperimentu davane su hipodoze vitamina B kompleksa (0,008 mg Bi, 0,013 mg B2, 0,1 mg nikotinske kiseline) pri prometu energije od 4,2 MJ dnevno. Poslije tri nedjelje ovakvog tretmana, zapaženo je smanjenje izdržljivosti, koordinacije i mišićne

sile, povećanje frekvencije srca u miru i pri submaksimalnom naporu u odnosu na kontrolu, kao i slabljenje vida i sluha. Kad su poslije završenog eksperimenta ispitanici počeli da uzimaju normalne doze ovih vitamina, svi simptomi i znaci su se vrlo brzo povukli.

U drugom ispitivanju davano je 35% od preporučene doze vitamine B kompleksa tokom 10 nedjelja. Poslije druge nedjelje zapaženo je smanjenje \/O2max za 20% i anaerobnog praga za 16%. Kad su tokom dvije nedjelje poslije toga davane veće, ali ne fiziološke doze B kompleksa, rezultati su se popravili, ali nijesu dostigli početni status. Smatra se da je to uzrokovano inhibicijom tiamin zavisnog kompleksa piruvat dehidrogenaze. Nađeno je takođe da megadoze vitamina B kompleksa (90-600 mg dnevno) smanjuju zamor zbog svoje uloge u oksidativnom metabolizmu i povećavaju senzorno-motornu kontrolu.

5.1.9. Askorbinska kiselina (vitamin C) Dnevna doza iznosi 40-60 mg dnevno. Nalazi se u voću (limun,

pomorandža, jagode) i zelenom povrću. Termolabilan je, tako da se već pri temperaturi od 50°C razgrađuje. Ima ulogu u održavanju intercelularne supstance rskavice i krvnih sudova, dentina kostiju, učestvuje u sintezi kolagena, adrenalina i glikokortikoida, u metaboličkim reakcijama aminokiselina i u otpornosti organizma protiv infekcija. Deficit izaziva pojavu skorbuta (degeneracija kože, zuba, krvnih sudova, krvavljenja u koži i sluzokožama desni i drugim epitelnim tkivima). Hipervitaminoza je relativno nepoznata.

U nekim eksperimentima kad je davano 1 g vitamina C dnevno tokom 5 dana nađeno je poboljšanje mehaničke efikasnosti do 10%, kao i poboljšanje rezultata PWC 170 testa, ali nijesu nađena poboljšanja VO2max. Smatra se da vitamin C ima uticaja na čuvanje mišićnog glikogena. 5.2. Liposolubilni vitamini

5.2.1. Vitamin A Dnevna doza je 1 mg. Nalazi se u šargarepi i drugom povrću,

mlijeku, siru i buteru i jetri nekih riba. Sastavni je dio rodopsina u

receptorima za vid, štapićima u mrežnjači oka, učestvuje u održavanju epitelnih tkiva, i u sintezi mukopolisaharida. Deficit izaziva kseroftalmiju (orožavanje rožnjače) i noćno sljepilo (kokošje sljepilo), kao i trajno sljepilo. Kod djece se javlja zaostajanje u rastu, a mogu da nastanu i letalne posljedice. Hipervitaminoza izaziva glavobolju, povraćanje, Ijuštenje kože, gubitak apetita, oštećenja na kostima.

5.2.2. Vitamin D Dnevna doza iznosi 0,01 mg. Nalazi se u ribljem ulju, jajima,

mliječnim proizvodima. I sunčanje kože izaziva pojavu vitamina D u organizmu.

Pod dejstvom sunčevih zraka provitamini već prisutni u koži prelaze u vitamin D2 i D3. Vitamin D3 je glavni regulator metabolizma kalcijuma i fosfora u kostima i zubima. On pomaže rast i razvoj kostiju i povećava apsorpciju kalcijuma iz digestivnog trakta. Nedostatak kod djece izaziva rahitis, a kod odraslih osteomalaciju. Hipervitaminoza izaziva hiperkalcemiju, hiperkalcinuriju, nefrokalcinozu i deformacije kostiju.

5.2.3. Vitamin E Dnevne doze su 15 mg. Nalazi se u sjemenu biljnih ulja,

zelenom zeljastom povrću, zelenoj salati i kikirikiju. Vitamin E utiče na protok elektrona u respiratornom lancu čime se poboljšava efikasnost oksidativnih procesa. Pored toga djeluje kao stabilizator membranoznih struktura u ćelijama, sprečavajući oksidaciju polunezasićenih masnih kiselina u njima. U deficitu vitamina E dolazi do autooksidacije esencijalnih masnih kiselina i stvaranja peroksida. Zbog toga nastaju degenerativne promjene u bubrezima, jetri, distrofija i gubitak skeletnih mišića, atrofija testisa sa sterilitetom u muškarca i promjene u gravidnoj materici sa spontanim pobačajem. Takođe se javlja anemija u prerano rođene djece. Megadoze vitamina E mogu da smanje autooksidaciju masnih kiselina u mišićima. Kod treniranih na izdržljivost nađene su povećane vrijednosti vitamina E u mitohondrijama mišića.

Isptivanja vršena na velikim visinama, davanjem velikih količina vitamina E, pokazala su da poboljšava VO2max i zaštitno djeluje na ćelijske membrane. 5.2.4. Vitamin K Dnevna doza je 0,03 mg. Nalazi se u sjemenu uljarica, zelenom

zeljastom povrću, masnom mesu, voću, mliječnim produktima, a sintetiše ga i crijevna flora. Aktivira faktore koagulacije II, VII, IX i X, gama-karboksilacijom glutaminske kiseline karboksiliše proteine u bubrezima i kostima. Nedostatak kod novorođenčadi izaziva bolest krvavljenja; kod odraslih izaziva poremećaje koagulacije krvi i krvavljenja u digestivnom traktu. Ovi poremećaji se mogu izazvati uzimanjem antibiotika i antikoagulantnih sredstava na bazi kumarina. Hipervitaminoza nije poznata. Sintetički oblici u velikim dozama mogu da izazovu žuticu, hemolitičku anemiju i oštećenja jetre. S obzirom na toksičnost u megadozama, nijesu vršena ispitivanja dejstva vitamina A, D i K na radnu sposobnost čovjeka.

* * *

Na osnovu svega moglo bi se zaključiti da osobama koje su na

dobro uravnoteženoj ishrani dodatno uzimanje vitamina neće znatno da poboljša fizičku radnu sposobnost. Međutim, kod sportova u kojima se unosi mnogo energetskih materija, pretežno ugljenih hidrata (više od 21 MJ dnevno), ne može da se unese dovoljno vitamina hranom, jer su ugljeni hidrati siromašni vitaminima naročito B kompleksa i C vitaminom. Stoga je potrebno da se dodaju vitamini pored hrane. S druge strane, kad je unos energije manji od 4,2 MJ dnevno, takođe se unosi manje vitamina, pa je potrebno da se dodatno uzimaju.

Ako se vitamini daju u megadozama mogu da se izazovu nepovoljne posljedice. Kad je enzimski sistem u čijoj aktivnosti učestvuje određeni vitamin zasićen, višak vitamina može samo da škodi. Na primjer, megadoze vitamina C mogu da povećaju nivo mokraćne kiseline u serumu i izazovu pojavu gihta u osoba koje imaju predispoziciju za ovu bolest. U osoba s deficitom gvožđa, vitamin C u megadozama može da razgradi vitamin B12 i tako

izazove anemiju, a takođe iritira crijeva, a može da izazove kamen u bubregu.

Vjeruje se da megadoze vitamina B6 mogu da oštete jetru, a vitamin E izaziva glavobolju, zamor, zamućuje vid, hipoglikemiju i mučninu. Prema tome, treba biti oprezan s davanjem megadoza vitamina.

Reference

Bjelica, D.: Sportski trening i antropomotoričke sposobnosti fudbalera petnaestogodišnjaka kontinentalne regije u Crnoj Gori, ’’Sport Mont’’, Podgorica, 2005/5

Bjelica, D.: Oporavak sportista (1), Pobjedin sport, Podgorica, 10.2.2005. str. 15.

Bjelica, D.: Razvoj tjelesnih sposobnosti mladih fudbalera mediteranske regije u Crnoj Gori uticajem sportskog treninga,’’Sport Mont’’, Podgorica, 2005/6-7. (Prvi kongres CSA, Kotor 2005.).

Bjelica,D.: Sistematizacija sportskih disciplina i sportski trening, Crnogorska sportska akademija, Podgorica, 2005.

Bjorntorp, P. (1991): Inportance of fat as support nutrient for energy: metabolism of athlets. J. Sports Sci., 9:71.

Bonen, A., McDermott, J.C., Hubter, C. A. (1989): Carbohydrate metabolism in skeletal muscle: an update of current concepts. Int. J. Sports Med., 10:385.

Brotherhood, J. R. (1984): Nutrition and sports performance. Sports med., 1:350.

Coyle, A. F. (1991): Timing and method of increased carbohydrate intake to cope with heavy training, competition and recovery. J. Sport Sci., 9:29.

Feling, P., Wahren, J.: Interelationship betwen amino ađ and carbohydrate metabolism during exercise: the glucose-alamine cycle. In Pernov, B., Saltin, A. (eds), Muscle metabolism during Exercise. Plenum Press, New York-London, 1971.

Fox, E. L, Mathews, D. K. (1981): The Physio!ogical Basis of Physical education and Athletics, 3rd edition. HWR International Editions, Philadelphia.

Hargreaves, M. (1990): Carbohydrates and exercise. J. Sports Sci.9:17.

Hochechka, P. W. (1985): Fuels and pathways as designed systems for support of muscle work. J, exp. Biol., 115:149.

Jakovljev, N.: Biohemija sporta. Partizan, Beograd, 1979.

Lemon, P. W. R. (1991): Effect of exercise on protein requirements. J. Sport Sci., 9:53.

Martin, W. D., Mayes, P. A., Rodweil, V. M., Granner, D. K.: Harperov pregled biohemije. Savrijemena administracija, Beograd, 1986.

McArdle, W. D., Katch, F. I., Katch, V. L. (1981): Exercise Physiology. Lea & Febiger, Philadeiphia.

Murray, R. (1987): The effects of consuming carbohydrate-electolyte beverages on gastric emptying and fluid absorption during and following exercise. Sports Med., 4:322.

Van der Beek, E. J. (1991): Vitamin supplementation and physical exercise performance. J. Sports Sci., 9:77.

VanderBeek, E. J. (1985): Vitamins and endurence training. Food for running or fadish claims. Sports Med., 2:175.

Viru, A. (1987): Metabolism of structural proteins during exercise. Sports med., 4:95.

Volkov, N.I., Bjelica, D., Radunović, G.: Bioenergetski problemi-vrhunskih dostignuća u sportu, ’’Sport Mont’’, Podgorica, 2005/5.

Volkov, N.I., Bjelica, D., Radunović, G.: Bioenergetski kriterijumi izdržljivosti sportista, ’’Sport Mont’’, Podgorica, 2005/6-7. (Prvi kongres CSA, Kotor 2005.).

XVI POGLAVLJE IV poglavlja: Dijagnostika

treniranosti sportista Fratri ć-Sudarov

ddrr FFrr aannjj aa FFrr aattrr iićć ddrr NNeennaadd SSuuddaarr oovv

DDII JJAAGGNNOOSSTTII KK AA TTRREENNII RRAANNOOSSTTII

SSPPOORRTTII SSTTAA

POKRAJINSKI ZAVOD ZA SPORT NOVI SAD

2009.

Naziv knjige: Dijagnostika treniranosti sportista

Autori:

Dr NENAD SUDAROV Dijagnostički centar Pokrajinskog zavoda za sport

Dr FRANJA FRATRIĆ

Redovni profesor Fakulteta za uslužni biznis Univerziteta "EDUCONS" u Sremskoj Kamenici. Predavač na Fakultetu za menadžment u sportu Univerziteta "Alfa" u Beogradu i tečajevima za stručno osposobljavanje u organizaciji Pokrajinskog

zavoda za sport

Recenzenti: Red. prof. dr NIKOLA GRUJIĆ, Dekan Medicinskog fakulteta Univerziteta u

Novom Sadu Doc. dr IGOR JUKIĆ, Dekan Kineziološkog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu

Izdavač:

Pokrajinski zavod za sport - Novi Sad

Za izdavača: Nenad Sudarov, Direktor

Lektor:

Jelena Kovačević - Sudarov, prof.

Priprema za štampu i naslovna strana: Nenad Sudarov Goran Glamočić

Štampa:

Alfa graf-Petrovaradin

Tiraž: 500 primeraka

CIP – Каталогизација у публикацији Библиотека Матице Српске, Нови Сад 796.01 (079) СУДАРОВ, Ненад; ФРАТРИЋ Фрања Dijagnostika treniranosti sportista / Sudarov Nenad, Fratrić Franja. – Novi Sad: Pokrajinski zavod za sport, 2009 (Petrovaradin: Alfagraf). – 272 str.: ilustr.; 25cm Tiraž 500. ISBN 978-86-811146-08-01

a) Sport – Testovi – Sportski trening COBISS.SR – ID 22222222222

Utvrđivanje stanja treniranosti sportaša nezaobilazan je i naročito

važan postupak u sustavu sportske pripreme. Osim toga, dijagnostika je uvijek prvi korak u transformacijskim postupcima za sva područja primijenjene kineziologije (sport, sportska rekreacija, kineziterapija i kineziološka edukacija). Mijenjanje sportaševih obilježja najveći je izazov sportskih stručnjaka i znanstvenika, a promjene je nemoguće kontrolirati bez naprednih dijagnostičkih postupaka. U knjizi ''Dijagnostika treniranosti sportista'' autori su na uvjerljiv i sistematičan način potencijalnom čitatelju predstavili važnost i strukturu sportske dijagnostike.

Struktura ove korisne knjige ima jasnu nit i obrađuje sve značajne segmente dijagnostike u sportu. Naročito je pozitivno i važno što autori već od prvih rečenica naglašavaju multidisciplinarni karakter sportske dijagnostike. Taj zadatak, zbog nužnosti kompetencija iz različitih dodirnih područja sportskih znanosti, nikada nije zahvalan i jednostavan. Ipak, autori su u ovom djelu pokazali kako kompetentno i jednostavno vladaju suštinom različitih dijagnostičkih procedura.

Posebna vrijednost ove knjige je u rasponu informacija koje sežu od jednostavnih tehničkih uputa za provedbu testova do suštinskih objašnjenja logike dijagnostičkih procedura. Time je ovaj uradak pokrio svoje dvije osnovne svrhe. Prva se odnosi na praktičnu primjenjivost informacija datih u knjizi, a druga na dubinsko razumijevanje složenosti procjenjivanja sportaševih karakteristika. Stoga se ova knjiga može preporučiti i sportskim trenerima svih razina, ali i studentima stručnih i znanstvenih studija.

Kako je područje kineziologije i sportskih znanosti podložno stalnim promjenama i unapređenjima, iznimno će važan zadatak autorima biti da u budućem vremenu svakih nekoliko godina osuvremenjuju svoje djelo. Novim ili proširenim izdanjima će osigurati trajnost i bezvremenski karakter svoje knjige. To za sigurno neće biti lagan zadatak, ali poznavajući stručnost, energiju i motivaciju autora, ne sumnjam da će u tome uspjeti. Osim toga, autoritet njihovih dosadašnjih ostvarenja i prisutnosti u sportskoj znanosti i praksi već sada daju ovoj knjizi poseban ton.

Van. prof. dr Igor Jukić Dekan Kineziološkog fakulteta

Sveučilišta u Zagrebu

Sadržaj

Uvod

Poglavlje 1 Multidisciplinarni pristup u dijagnostici stanja treniranosti

1

2 Dijagnostičke tehnike 9

3 Dijagnostika u funkciji sistema kontrole trenažnog procesa

25

4 Osnovne tehnike, aparature i instrumenti za dijagnostiku sportista

47

5 Procena osnovnih ventilacijskih funkcija 79

6 Osnovni biohemijski pokazatelji za procenu stanja treniranosti

89

7 Ergometrija u proceni stanja treniranosti 127

8 Motorički testovi u dijagnostici 159

9 Monitoring srčane frekvence u dijagnostici stanja treniranosti

199

10 Pretreniranost 213

11 Psihodijagnostika u sportu 223

12 Metaboličke vrednosti, merne jedinice i metaboličke jednačine

231

Literatura 239 Spisak slika, tabela i grafikona 249

Rečnik pojmova 253 O autorima 263

Uvod aučni interes za problem određivanja, praćenja i kontrole stepena treniranosti sportista se razvio u jedinstven integralan

multidisciplinaran sistem koji je napustio jednostavnu kompilacijsku osnovu i prerastao u specifičnu naučnu disciplinu, sa intenzivnim razvojem samosvojne metodologije. Ta naučna disciplina se naziva dijagnostika treniranosti sportista, koja je zbog svoje fenomenološke prirode, više od ostalih naučnih disciplina, saturirana veštinom, umetnošću i intuicijom, jer nažalost niz bitnih informacija za procenu stanja treniranosti sportista (posebno iz domena ličnosti sportiste), nije moguće objektivno meriti. Aplikativnost morfološke, funkcionalne i psihosocijalne dijagnostike u trenažnoj tehnologiji je toliko ogromna i specifična, da je na današnjem nivou razvoja poprimila autohtonost i autentičnost u sportu, koja ne postoji u odvojenim-navedenim naučnim oblastima. Tumačenje pokazatelja ukupne treniranosti sportiste nije moguće samo parcijalnim poznavanjem određenih antropoloških karakteristika, nego ono zahteva poznavanje karaktera njihovih međusobnih višestrukih interakcija i relacija u dinamičkom procesu adaptacije, usmerene u cilju podizanja visoke tolerancije na trenažna opterećenja. U tu svrhu je neophodno primeniti specifičnu metodologiju, određene merne instrumente i postupke, kao i metode obrade podataka. Ovim će se utvrditi značaj dobijenih rezultata i njihova neposredna povezanost sa ciljanim stepenom treniranosti i sportskim rezultatom. Danas naučne i stručne institucije u svetu raspolažu kadrovima, opremom i

N

znanjem koji su potrebni za ovakav proces ekspertize stanja treniranosti sportista, za pružanje pomoći, saveta i preporuka trenerima i sportistima. Vrhunski sport sa pravom, i sa sve većim zahtevima, očekuje od istraživanja značajne priloge za unapređenje trenažne prakse i sistema sportske pripreme. Sportsko-naučna savetovanja (sportski dijagnostičko-prognostički centri) su iz tog razloga izuzetno bitni za trenere, ali i druge kadrove koji su uključeni u proces pripreme vrhunskih sportista. Stručni kadrovi, kao i tehnologija i metodologija u ovakvim sportsko naučnim dijagnostičko-prognostičkim i edukativnim centrima, moraju biti sposobni i specijalizovani za visoku ekspertizu kompletnog dijagnostičkog materijala (donošenje objektivne dijaganoze o stanju treniranosti). Dalji viši i složeniji proces, predstavlja postavljanje ciljeva i zadataka trenažnog procesa u programiranju upravljačkih aktivnosti, a sve u cilju podizanja nivoa treniranosti sportista. Jedino stalna dijagnostika aktuelnog stanja osobina, sposobnosti i karakteristika sadržanih u jednačini specifikacije sporta (od kojih i zavisi sportski rezulatat), omogućuje optimizaciju trenažnog procesa i postizanje planiranog sportskog rezultata.

AAuuttoorr ii Iskustvo nije ono što Vam se događa. To je ono što činite sa onim što Vam se događa.

Olulos Haksli

PPOOGGLL AAVVLL JJEE 11

MULTIDISCIPLINARNI PRISTUP U DIJAGNOSTICI STANJA

TRENIRANOSTI

Kada bi instinkt mogao da govori, onda bismo saznali tajnu života. Anri Bergson (1859-1941)

Multidisciplinarni pristup u dijagnostici stanja treniranosti sportista 2

Ključni termini ----------------------------------------- Multidisciplinarnost u dijagnostici

ijagnostika u sportu za predmet merenja ima sportistu, metodološki gledano izuzetno složenu dinamičku strukturu sa isto tako složenim antropološkim karakteristikama, kao

elementima te strukture. Čovek (sportista) funkcioniše kao celina u celoj svojoj složenosti interakcijskih odnosa između antropoloških karakteristika, što predstavlja izrazito velik problem prilikom dijagnostikovanja njegovog stanja, kao želje da se na osnovu procene takvog stanja prognozira neko naredno željeno stanje. Svaki test, koji se pri dijagnostici koristi, predstavlja istovremeno i pokazatelj integralne funkcije. Na taj način se može lako upasti u zamku jednostranog zaključivanja o trenutnom stanju treniranosti. Multidisciplinarnost u dijagnostici

Kako se objektivni pokazatelji nisu mogli dobiti samo jednostavnim parcijalnim merenjem određene antropološke karakteristike, a zatim prostom kompilacijom donositi zaključci, savremena nauka u sportskom treningu je snažno razvila interdisciplinarni kibernetički pristup u dijagnostici sportista koji je otkrio značajne kineziološke dimenzije (kao uzročnike određenih stanja sportiste). Ovakvim pristupom je omogućeno formiranje kibernetičkih (hijerarhijskih) sisteme, tj. modela regulativnih mehanizama koji su odgovorni za aktiviranje onih procesa (podsistema) od kojih zavisi uspešnost u trenažnim i takmičarskim aktivnostima. Upravo pri merenju ovih procesa postoje velike poteškoće, jer zahtevaju složenu dijagnostičku aparaturu, koja treba da bude u stanju da registruje istovremeno velik broj parametra, čije precizno tumačenje može da pokaže ukupnu treniranost sportiste.

D


Ovakva ocena ukupne treniranosti sportiste nije moguća bez sastavnih delova dijagnostičkih postupaka u koje spadaju:

- Antropometrija (preko koje se dobijaju direktne i izvedene somatometrijske veličine, koje se koriste u analizi i tumačenju rezultata merenje ostalih antropoloških dimenzija).

Slika 1. Postupak antropometrijskog merenja

- Funkcionalna dijagnostika u sportu obuhvata široko područje

(od registrovanja tzv. opštih funkcionalnih sposobnosti u rutinskoj laboratorijskoj sportsko-medicinskoj praksi, preko dubljeg uvida u pojedine fiziološke i biohemijske procese do istraživanja i merenja na sportskim terenima - situacionim uslovima). Ova poslednja, zahvaljujući napretku tehnologije, može da pruži dragocene podatke o specifičnim fiziološkim i biohemijskim reakcijama koje se odvijaju u toku trenažne i takmičarske aktivnosti).


Slika 2. Procena maksimalne potrošnje kiseonika direktnom metodom

- Biomehanička dijagnostika (ima poseban značaj usled uticaja na modelovanje efikasnijih programa motoričkog učenja i na mere za povećanje stanja tehničko-taktičkih znanja). Podrazumeva ne samo kinetičke, kinematičke i elektromiografske pokazatelje sportske lokomocije nego i kompletnu analizu tehničko-taktičkog elementa kao i sportske grane u celini. Smisao biomehaničke dijagnostike je prikupljanje relevantnih kvantitativnih i kvalitativnih parametara sportske tehnike, koja će omogućiti definisanje stepena ili nivoa tehničke pripreme, modelovanja tehnike i korekciju tehničke pripreme sportista).


Slika 3. Biomehanička analiza kretanja

- Motorička dijagnostika (pruža dragocene podatke o nivou i

karakteru razvijenosti bazičnih i specifičnih motoričkih sposobnosti na koje je trenažni proces direktno usmeren. Raspored i doziranje trenažnih operatora nije moguće optimalno odrediti bez dijagnostikovanog stanja motoričkih sposobnosti na početku određenog trenažnog ciklusa).

Slika 4. Sardžent test


- Psihodijagnostika (zauzima važno mesto prilikom utvrđivanja stanja treniranosti sportiste. Ovo se posebno odnosi na ponašanje sportiste u specifičnim trenažnim i takmičarskim uslovima, koje nije moguće precizno opisati ukoliko se ne utvrde osnovne karakteristike ličnosti i kognitivne dimenzije sportiste u interakciji sa trenutnim okruženjem, tj. socijalnom situacijom).

Slika 5. Savremeni sistem za psihodijagnostiku – CRD (Kompleks reakciometar

Drenovac) Svaki od ovih podsistema u dijagnostici treniranosti sportista

mora da bude u funkciji celovitog sagledavanja stanja sportiste, što podrazumeva primenu interdisciplinarnih postupaka za dijagnostiku svakog tog podsistema. Ovo znači, da za ocenu stanja treniranosti nema značaja npr. prepoznavanje karakteristika ponašanja sportiste bez istovremene ocene njegove funkcionalne sposobnosti, a sve to zajedno bez ocene motoričkih sposobnosti u međuzavisnosti od tehničko-taktičkih znanja i umenja. Zato je potrebno istaći: ''Autentičnost dijagnostike treniranosti sportista leži u samosvojnosti metodologije, problema i predmeta proučavanja proisteklog iz interdisciplinarnog pristupa, koji istina još nije doživeo svoj puni zamah''.

Dominantne sposobnosti kod sportista su rezultat kompleksa većeg broja faktora u integralnom odnosu. Na narednoj tabeli su prikazani neki od tih faktora.


Tabela 1. Faktori sportske sposobnosti GENETSKE

PREDISPOZICIJE

------------------------------------ NIZ KARAKTERISTIKA I SPOSOBNOSTI (MORFOLOGIJA, KARDIORESPIRATORNI SISTEM, MIŠIĆNI SISTEM, METABOLIZAM, ADAPTACIJA I DR.)

STAROST

TRENING ---------------------------------

OPTIMALNA TRENAŽNA

TEHNOLOGIJA, OPTIMALNI RAZVOJ,

KONTROLA I PRAĆENJE GENETSKIH

PREDISPOZICIJA

ZDRAVSTVENI

STATUS

---------------------------- BOLESTI POVREDE

DIJETA LEKOVI

INTEGRATOR DIMENZIJA MOTORIČKIH FIZIOLOŠKIH PSIHOLOŠKIH

BIOMEHANIČKIH VRHUNSKE SPORTSKE SPOSOBNOSTI

Sažetak

Dijagnostika u sportu za predmet merenja ima sportistu (metodološki gledano), kao izuzetno složenu dinamičku strukturu sa isto tako složenim antropološkim karakteristikama, kao elementima te strukture. Čovek (sportista) funkcioniše kao celina u celoj svojoj složenosti interakcijskih odnosa između antropoloških karakteristika, što predstavlja izrazitno velik problem prilikom dijagnostikovanja njegovog stanja, kao i kada se želi na osnovu procene takvog stanja prognozirati neko naredno željeno stanje. Svaki test koji se pri dijagnostici koristi predstavlja istovremeno i pokazatelj integralne funkcije, i na taj načn može biti vrlo lako zamka u jednostranom zaključivanju o stanju treniranosti.

Ovakva ocena ukupne treniranosti sportiste nije moguća bez sastavnih delova dijagnostičkih postupaka u koje spadaju: dijagnostika motoričkih sposobnosti, antropometrija, funkcionalna dijagnostika, biomehanička dijagnostika i psihodijagnostika.

Svaki od ovih podsistema u dijagnostici treniranosti sportista mora da bude u funkciji celovitog sagledavanja stanja sportiste, što


podrazumeva primenu interdisciplinarnih postupaka za dijagnostiku svakog tog podsistema. Generalni zaključak je: ’’Za ocenu stanja treniranosti nema značaja npr. prepoznavanje karakteristika ponašanja sportiste bez istovremene ocene njegove funkcionalne sposobnosti, a sve to zajedno bez ocene motoričkih sposobnosti u međuzavisnosti od tehničko-taktičkih znanja i umenja.’’ Dominantne sposobnosti kod sportista, rezultat su kompleksa većeg broja faktora u integralnom odnosu.


DIJAGNOSTIČKE TEHNIKE

Ako hoćeš da spoznaš prošli uzrok, sagledaj sadašnju posledicu. Ako hoćeš da saznaš buduću posledicu, sagledaj sadašnji uzrok.

Šindikan

Dijagnostičke tehnike 10

Ključni termini -----------------------------------------

Testiranje Standardizovani testovi

Metrijske karakteristike testova: - Valjanost / validnost

- Pouzdanost / relijabilnost - Homogenost

- Reprezentativnost - Objektivnost

- Osetljivost / diskriminativnost Nestandardizovani testovi Principi i uslovi testiranja

anas postoje brojne specifične tehnike za dijagnostiku aktuelnog stanja treniranosti sportiste koje su se razvile kroz naučne discipline: antropometrije, kineziometrije, sportske

metrologije, psihometrije i sociometrije. Sve te tehnike preživljavaju stalnu modifikaciju, zahvaljujući stalnim proučavanjem i proveravanjem tačnosti merenja, instrumentalizacije mernih tehnika, metrijskih karakteristika mernih instrumenata, uslova i organizacije merenja kao i određivanjem i smanjivanjem grešaka merenja. Kako su problemi u dijagnostici treniranosti sportista uvek multidisciplinarni i među zavisni, ogromna je potreba za iznalaženjem multidimenzionalnih mernih instrumenata u kojima će na najbolji mogući naćin biti kombinovane tehnike za procenu morfološkog, psihološkog, sociološkog i motoričkog statusa, kao i tehnike za procenu funkcionalnih sposobnosti. Upravo takve optimalne sinteze tehnika u cilju detekcije specifičnih reakcija sportiste, čine suštinu posebne grupe dijagnostičkih tehnika, koje se mogu nazvati tehnikama sportske dijagnostike.

Ovde neće biti posebno analizirane i opisivane sve brojne specifične tehnike (skaliranje, sociometrija, anketiranje, intervjuisanje,

D


posmatranje itd.), već će se akcenat dati tehnici testiranja, kao najpolivalentnijoj tehnici (kroz koju su prožete i sve ostale tehnike koje čine sastavni deo testiranja sportista). Ceo proces dijagnosticiranja treniranosti sportista u svakodnevnoj praksi se naziva testiranje. Testiranje se koristi kao izuzetno širok pojam. Ako spomenemo da je trening stalni eksperiment (ogled) koji neprekidno traje i nikada se neće završiti, onda je i on test. Test je i sportsko takmičenje. Kada treba da ocenimo neku antropološku karakteristiku iz jednačine specifikacije, moramo primeniti merni instrument, tj. test. U kompletnom antropološkom prostoru sportista tragamo za specifičnom baterijom testova i logično je da primenjujući te testove, mi vršimo testiranje. O specifičnosti i tehnici testiranja biće reči u sledećem poglavlju.

U dijagnostici treniranosti sportista se koriste tehnike iz prostora: medicine, biologije, fiziologije, biohemije, psihologije, pedagogije, sociologije, fizike, biofizike, biomehanike, statike i kinematike. Primena tih tehnika ne sme biti njihova prosta kompilacija (na taj način nećemo uspešno oceniti sveukupnu treniranost sportiste, već se njihovom sintezom mora doći do autentičnog postupka u dijagnostici sportista). Osnovnu originalnost u ovome predstavlja logička osnova i način tumačenja rezultata (što zahteva izuzetno poznavanje trenažnog procesa). Testiranje

Testiranje predstavlja primenu testa (ogleda, probe) kao instrumenta tehnike testiranja u određenim kontrolisanim uslovima, na osnovu kojeg se nastoje dobiti što objektivniji pokazatelji o stanju treniranosti sportiste. Ukratko, testovi služe da bi se ustanovilo objektivno stanje neke funkcije ili tačno određene mere koju želimo proveriti. Kada se za određeni zajednički predmet (fenomen, oblast, funkciju) koristi veći broj testova, onda se oni nazivaju baterija testova. Da bi se merni instrument proglasio testom on mora da bude podvrgnut proveri i da zadovoljava određene metrijske karakteristike. Detaljan opis metrijskih karakteristika testova spada u domen metodologije istraživanja, a za potrebe ovog poglavlja izneće se samo najvažnije osnove karakteristika merenja. Proveravanje metrijskih


karakteristika mernog instrumenta obavlja se statističkim postupcima koji su u ovom sličaju irelevantni. Osnovne metrijske karakteristike koje mora da zadovolji merni instrument da bi se proglasio testom su:

- Valjanost ili validnost - daje odgovor na pitanje: Da li test meri ono što se želi izmeriti, tj. da li test meri onu antropološku karakteristiku koju zaista treba da meri? Utvrđuje se faktorskom analizom i zato se ova metrijska karakteristika testa naziva faktorska ili dijagnostička valjanost. Njen osnovni cilj je da se utvrdi pravi predmet merenja, tj. da se sazna koja se antropološka karakteristika stvarno meri i pomoću kojeg testa. Potrebno je putem primene kompletne faktorske analize odrediti bateriju testova (mernih instrumenata) za procenu nekih hipotetskih latentnih dimenzija i utvrdi njihovu valjanost. Analiza valjanosti merenja u sportu je tzv. prognostička (prediktivna) valjanost, koja ima za cilj da se na osnovu rezultata u testu može predvideti (prognozirati) uspeh sportiste u nekoj sportskoj grani i disciplini. Postupak je takav da se rezultati dobijeni procenom uspešnosti bavljenja nekim sportom, dovedu u vezu sa rezultatima koji su dobijeni merenjem sportista kod kojih se želi ispitati prognostička vrednost. To znači da se ti rezultati koreliraju, a vrednosti korelacije određuju prognostičku valjanost.

- Pouzdanost (relijabilnost) - daje odgovor na pitanje: ’’Da li

test uvek meri ono što treba da meri, tj. koliko se možemo osloniti na rezultate koji su merenjem dobijeni?’’. Pouzdanost se utvrđuje korelacijom više rezultata dobijenih primenom istog mernog instrumenta od strane istog merioca, merenjem istih ispitanika, pod istim uslovima. Visoka korelacija, tj. pouzdanost se dobija kada su rezultati vrlo slični ili gotovo isti. Iako je ovo veoma važna karakteristika, postoji velik problem koji se odnosi na to da se u sportu često dešava da ne postoji mogućnost ponovnog merenja istog sportiste, pod istim uslovima više puta, zbog toga što intervali između testiranju traju od 3 do 6 meseci. Pri tom sportisti dobro upoznaju test i pretrpe znatnu transformaciju svojih sposobnosti, što sve zajedno znatno menja situaciju


(pa se ne može koristiti najčešće primenjivana metoda "test-retest"). Sa ovom mernom karakteristikom povezana su još dva postupka: homogenost i reprezentativnost.

- Homogenost daje odgovor na pitanje, u kojoj meri su

elementi merenja međusobno slično povezani.

- Reprezentativnost predstavlja sinonim za pouzdanost nekog merenja.

- Objektivnost - daje odgovor na pitanje: Da li su rezultati

primenjenog mernog instrumenta, od strane različitih merilaca, isti ili vrlo slični? Dobija se izračunavanjem korelacije između rezultata merilaca. Uzima se da ta korelacija treba da iznosi preko .90. U sportu ima čestih slučajeva da podaci nisu dovoljno objektivni (npr. u sportskim igrama, borilačkim veštinama, ritmičko-sportskoj gimnastici i dr.) i tada je potrebno postojanje više ocenjivača (sudija - 7, 9 ili 11) koji vrše procenu da bi se objektivnost merenja povećala.

- Osetljivost (diskriminativnost) - daje odgovor na pitanje: Da

li merni instrument može da uoči male razlike u onome što se meri ili u kojoj meri se u procesu merenja mogu razlikovati sportisti, po onome što treba da se meri? Varijabilitet predstavlja direktni pokazatelj diskriminativnosti. Onaj test čiji je varijabilitet veći, on je ujedno i diskriminativniji. Standardna devijacija i koeficijent varijabilnosti su mere varijabilnosti. Smatra se da standardna devijacija, kod dobrog testa treba da iznosi 1/3 aritmetičke sredine, tj. 1/6 vrednosti raspona rezultata tog merenja. U savremenom sportu, zbog merenja rezultata u stotim i hiljaditim delovima sekunde, postoji potreba za sve većom diskriminativnošću. Takođe, osetljivost mora biti izuzetno visoka za testove koji se primenjuju na vrhunskim sportistima u određenoj sportskoj disciplini, koji imaju vrlo slične visoko razvijene sposobnosti. Iz ovog razloga postavlja se važno praktično pitanje: „Na koji način se može povećati diskriminativnost


testa“? Osnovni način je da se poveća ili smanji broj zadataka u testu (ne sa povećanjem teških ili vrlo lakih zadataka), već tako da se test sastoji od više zadataka srednje težine. Mora se voditi računa o relevantnoj težini zadatka.

Tabela 2. Međusobno poređenje laboratorijskog i terenskog načina testiranja

Karakteristika Terenski testovi Laboratorijski test ovi

Mesto izvođenja

− Mogućnost izvođenja na sportskom terenu (+)

− Mogućnost izvođenja većine testova u sportskoj dvorani i na otvorenom terenu (+)

Promenjive podloge i tereni (-)

− Izvođenje testova isključivo u laboratoriji (+/-)

− Uvek su isti uslovi, podloge na kojim se izvodi testiranja (+)

Vreme izvođenja

− U odabranom terminu (+/-) − U okviru trenažnog procesa (samog

treninga) (+)

− U odabranom terminu za testiranje (+/-)

Specifičnost testiranja − Specifični situacioni uslovi (+) − Nespecifični laboratorijski uslovi (+/-)

Standarizacija uslova testiranja

− Nestandardizovani promenjivi vremenski uslovi (vlaga, vazdušni pritisak, temperatura) (-)

− Standardizovani vremenski uslovi (vlaga, vazdušni pritisak, temperatura) (-)

Vrsta merne opreme

− U velikom broju slučajeva nije moguće koristiti sofisticiranu mernu opremu (-)

− Mogućnost korišćenja sofisticirane merne opreme (+)

Doziranje opterećenja − Varijabilno doziranje (tempo) (+/-) − Precizno doziranje uz pomoć ergometra (+)

Trajanje testiranja − Zavisi od vrste i broja testova − Baterija testova (testira cela ekipa -

jedan dan) (+/-)

− Zavisi od vrste i broja testova − Baterija testova (testira cela ekipa - dva dana)

(+/-)

Tehnička greška merenja (TGM)

Pri merenju neke karakteristike izuzetno je važna preciznost merenja, tj. da tehnička greška bude svedena na minimum. Kolika je greška u tehnici merenja određene karakteristike možemo izračunati kada prethodno dva puta izmerimo svaku karakteristiku, kod identične grupe ispitanika. Ovim putem dobijemo dve serije podataka (prikazano u tabeli 2).

Tehnička greška merenja se računa po formuli:

TGM=√∑di²/2n, Izračuna se koren iz kvadrirane sume razlika rezultata prvog i drugog merenja, podeljno sa dvostrukim brojem ispitanika. Ovim putem smo dobili apsolutnu TGM-a.


Procentna greška između dve aritmetičke sredine originalnih podataka (relativna TGM-a) je iz praktičnih razloga još značajnija za upoređivanje. Računa se po sledećoj formuli:

%TGM=((TGM / (AS 1 + AS2) / 2) x 100

AS1 - aritmetička sredina prve serije merenja; AS2 - aritmetička sredina druge serije merenja

Primer: U tabeli su prikazane dve serije merenja kožnog nabora na triceps-u kod 20 ispitanika i kvadrirane razlike oba merenja. Treba izračunati apsolutnu i relativnu grešku merenja. Tabela 3. Tehnička greška merenja na primeru kožnog nabora nadlaktice

Ispitanici X 1 serije X2 serije X1 - X2 d² 1. 9.9 9.8 0.1 0.01 2. 5.5 5.3 0.2 0.04 3. 20.2 19.2 1.0 1.00 4. 11.1 11.5 -0.4 0.16 5. 29.2 29.2 0.0 0.00 6. 20.0 20.3 -0.3 0.09 7. 20.2 19.2 1.0 1.00 8. 27.2 26.8 0.4 0.16 9. 14.1 14.5 -0.4 0.16 10. 8.1 7.9 0.2 0.04 11. 11.1 11.5 -0.4 0.16 12. 13.7 13.1 0.6 0.36 13. 31.8 32.7 -0.9 0.81 14. 16.6 16.3 0.3 0.09 15. 5.2 5.3 -0.1 0.01 16. 12.5 12.1 0.4 0.16 17. 28.1 27.5 0.6 0.36 18. 11.4 12.2 -0.8 0.64 19. 8.6 8.4 0.2 0.04 20. 5.2 5.2 0.0 0.00

Izračunavanje:

N = 20 AS1 = aritmetička sredina prve serije merenja X1 = 15.485


AS2 = aritmetička sredina druge serije merenja X2 = 15.400 Suma d²=5.29

TGM = √ (5.29 / 40) = 0.36 mm

%TGM = ((TGM / (AS 1 + AS2) / 2) x 100 = 0.36 / 15.4425 x 100 = 2.3 %

Tehnička greška merenja od 0.36mm, između dve serije merenja, je manja od 5%. Može se konstatovati da je kožni nabor na nadlaktici vrlo precizno izmeren, jer greška nije statistički značajna.

Napomena: Osnovne pojmove iz statistike, kao što su: srednja vrednost,

standardna devijacija, standardna greška aritmetičke sredine, varijansa, raspon, razlika i dr, (a koji su bitni u dijagnostičkim procedurama) čitalac može naći u određenim knjigama statistike (jer to prevazilazi predmet ove knjige).

U sportsko-trenažnoj praksi česti su primeri primene mnoštva nestandardizovanih testova, tj. onih kojima nisu utvrđene metrijske karakteristike. Ovo svakako ne znači automatsku grešku i štetu, jer se često pokazalo da i takvi nestandardizovani testovi konstruisani od strane iskusnih stručnjaka, veoma podižu kvalitet trenažnog procesa. Svakako da ako se pređe u drugu krajnost, pa se olako nešto proglasi za merni instrument bez prethodne provere njegovih metrijskih karakteristika, počne koristiti u stručnoj literaturi i prihvati u praksi, dolazi do velikih složenih sistematskih grešaka i zabluda. Ovde se govori samo o testovima čija je validnost, relijabilnost, objektivnost i diskriminativnost proverena i zadovoljavajuća, tj. govorimo o standardizovanim testovima.

Svi testovi koji se navode u ovoj knjizi služe kako u dijagnostičke, tako i u prognostičke svrhe. Ovo govori da cilj primene testova (testiranja) nije samo saznanje aktuelnog stanja sportiste (dijagnoza), nego ono što je daleko bitnije - predviđanje (prognoza, predikcija) mogućnosti (veličine, smera i intenziteta) promene (transformacije) ka željenom stanju.


Neophodni uslovi za uspešnu dijagnostiku stanja treniranosti sportista Efikasni test program sportista u osnovi podrazumeva:

- Da sposobnosti, osobine i karakteristike koje se testiraju predstavljaju relevantne faktore za dati sport,

- Da selektovani testovi budu validni i relijabilni, - Da test protokoli budu za određeni sport specifični (koliko je

to moguće), - Da protokol testa bude strogo kontrolisan, - Da test bude ponavljan u regularnim vremenskim

intervalima, - Da rezultati testa budu interpretirani treneru i sportisti

direktno.

Indikacije i izbor testa Svaki merni instrument kome su utvrđene zadovoljavajuće

metrijske karakteristike (posebno validnost), indikovan je za dijagnostiku onoga što meri. Osnovni kriterijum pri odabiranju testa je njegova indikacija, tj. ono za šta je test namenjen. Izbor testa mora biti takav da omogućuje interpretaciju sa preporukom za dalje aktivnosti u procesu treninga, kao orijentacija za dobar program. Test mora biti indikovan za rešavanje željenog problema (kao što su: dijagnostika stanja treniranosti i predikcija željenog stanja) koji mogu da se observiraju na više načina. Iz ovoga je jasno da testovi za dijagnostiku treniranosti sportista moraju biti usmereni ka otkrivanju uzroka određenih manifestacija, a ne samo registrovanje izlaza. Adekvatno odabran test procenjuje latentni fenomen, čija redovna kontrola predstavlja osnovni uslov za upravljanje procesom transformacije željene manifestacije. Ako se za procenu eksplozivne snage donjih ekstremiteta (latentna motorička sposobnost) koristi test ''Skok u dalj iz mesta'' (manifestacija - pojavni oblik motorike) i izrazi u dužini skoka, onda zaista registrujemo samo parametar manifestacije (nikako uzrok). Postavlja se pitanje: Šta zapravo merimo i da li nešto uopšte procenjujemo? Međutim, kada kretnom zadataku (skok u dalj iz mesta) pored parametra kvantiteta dodamo i kvalitet, tj. regulativne i fiziološke mehanizme, onda možemo dobiti odgovor za opravdanost


njegove primene u konkretnom slučaju. Skrivene sposobnosti predstavljaju suštinu u dijagnostici treniranosti sportista i otkrivanje tih tzv. latentnih dimenzija, zahteva visoko validan merni instrument. Čak i egzaktni funkcionalni parametri su sami po sebi vrlo složeni i integralni. Na njih u različitoj meri utiču psihosociološki faktori i obrnuto (tako da je pri postavljanju dijagnoze potrebna velika opreznost). Izbor testa zavisi i od varijabilnosti pojave koja se ispituje. Znamo da je npr. preciznost, vrlo varijabilna sposobnost. Zato se koriste testovi kompozitnog tipa (kada se isti motorički zadatak - test, ponovi više puta) kako bi se preciznije odredila njihova pouzdanost. Pored ovoga, izbor testa zavisi od specifičnosti uzorka ispitanika (sportista) - kategorije, uzrasta i pola. Jedan isti test se ne može isto primeniti na različitom uzorku ispitanika. Primena takvog adekvatnog testa (posebno njegove modifikacije) predstavlja izuzetno složen i stručan posao, od kojeg direktno zavisi tačnost dijagnoze. Pri izboru adekvatnog testa treba voditi računa o razlogu i potrebi, zbog koga se testiranje vrši. Iz tog razloga se mora uzeti u obzir gotovo sve do sada rečeno, kako priroda istraživanog problema tako i karakteristike ispitanika, uslove u kojima se test izvodi....

Zahvaljujući razvoju moderne tehnologije u dijagnostici treniranosti sportista se sve više primenjuju situacioni testovi, čiji rezultati daju najinformativnije i najobjektivnije podatke za dijagnozu, a isto tako i najaplikativnije podatke za praksu. Situacione testove predstavljaju određeni zadaci koji su najsličniji ili gotovo isti kao i takmičatski, a koji se obavljaju u takmičarskim i trenažnim uslovima. Izbor ovakvih testova se bazira na specifičnostima određene sportske grane i discipline. Tehnologija i metodologija ovakvog testiranja je specifična i zahteva visoko stručan interdisciplinaran tim. U ekspanziji je i prilagođavanje laboratorijskog testiranja situacijama koje vladaju na sportskom terenu, zahvaljujući visoko specijalizovanim trenažerima koji istovremeno registruju velik broj različitih parametara. Struktura kretnog zadatka u testu treba da odgovara strukturi takmičarske aktivnosti, te postojeći adekvatni trenažeri olakšavaju izbor i sprovođenje testa.

Osnovni principi i uslovi za testiranje


Test mora da omogući dobijanje osnovnih informativnih parametara značajnih u proceni nivoa treniranosti sportista, tj. postavljanja tačne i jasne dijagnoze. U okviru principa koji se tiču prirode problema koji se želi istražiti, cilja koji se želi testiranjem ostvariti, potreba zbog koje se testiranje vrši, principa koji se odnose na krakteristike sportista i sporta (kategorija, uzrast, pol, vrsta sporta), izbor adekvatnog testa predstavlja osnovni princip i uslov za efikasnu dijagnostiku.

Idealni test u dijagnostici treniranisti sportista treba da bude dovoljno stresogen - provokativan, da izazove reakciju - pokrene adaptacione mehanizme organizma, da omogući preciznu dijagnostiku reakcije kao kriterijuma za ocenu stanja treniranosti, da bude visoko standardizovan kako bi međusobno mogli da se upoređuju rezultati dobijeni kod jednog sportiste, tj. da se vrše upoređivanja sa drugim sportistima i postojećim normama.

O prirodi, karakteru i promenama registrovanih parametara u testu treba da se vodi protokol. Obično su to radni protokoli u toku samog testa i tzv. izveštajni, koji se pravi nakon testiranja. Svaki protokol mora da ima osnovne podatke za identifikovanje sportiste (identifikacioni broj, ime i prezime, datum rođenja, pol, sportski klub, sportska disciplina, staž, najbolji rezultat, parametre koji se registruju).

U principe testiranje spadaju i same radne faze testiranja. Za velik broj testova sportisti moraju imati specifičnu pripremu pre samog izvođenja testa, kao i određene aktivnosti nakon obavljenog testa. U pripremu sportista spada njegova informisanost o svrsi primene testa, o test protokolu (kako se test izvodi - sadržaj) sportista mora biti detaljno informisan, mora mu biti prikazane način izvođenja testa. Za većinu testova kao i za sam postupak testiranja, sportista daje svoju pismenu saglasnost. Specifični uslovi za određeni tip testiranja se moraju navesti pri opisu svakog testa, jer spadaju u samu proceduru testiranja i direktno utiču na rezultat testa, a time i postavljenu dijagnozu. Svi parametri koji se pri testiranju registruju, moraju biti kriterijumi i prediktori stanja treniranosti sportiste. Ako to nisu, nemaju nikakvu dijagnostičku i prognostičku vrednost. Za kontrolu treniranosti je od velikog značaja registrovati one parametre, koji su pod velikim uticajem trenažnog procesa.


Sažetak

Zahtev u savremenom sportu je velik broj časova treninga pri čemu sportisti ulažu veliku količinu energije. Pri ovome faktor nove diferencijacije postaje kvalitet treninga. Svesni smo da bolje plasmane postižu sportisti koji “pametnije” treniraju, kod kojih je proces razvoja sportske forme bolje vođen. Za kvalitetno upravljanje sportskom formom potrebno je dobro poznavanje :

1. Individualnih karakteristika sportiste 2. Zakonitosti procesa treniranosti (teorije sportskog treninga).

Dijagnostika treniranosti sportista se ovde pojavljuje kao

neophodni pristup koji omogućuje prikupljanje podataka za optimalno upravljanje stanjem treniranosti i sportskom formom. Osnovni razlozi zbog kojih dijagnostika treniranosti mora biti primenjena, su:

1. Utvrđivanje stanja sportista. Pojam dijagnostike se danas koristi u gotovo svim područjima antropologije, međutim ovaj pojam je posebno vezan za deo medicine koji se odnosi na utvrđivanje bolesti prema njihovim simptomima. U sportu stanje zdravlja za “pacijente” – sportiste predstavlja željeno stanje sportske forme, a “referentne vrednosti” su zahtevi sporta ili sportske discipline. “Simptomi” predstavljaju faktore rizika po “zdravlje”, a postavljena dijagnoza je osnovno inicijalno stanje za određivanje “terapije”- programskog sadržaja i kompletnog trenažnog procesa.

2. Povratne informacije. Nizom sukcesivnih sprovođenja

dijagnostičke procedure kontrolišemo uticaj sprovedenog trenažnog procesa putem komparacije sa prethodnim stanjem. Dobijamo podatke o tome kakva je promena i da li je u skladu sa planiranim i usmerenim trenažnim procesom. Na taj način dobijamo informaciju o efikasnosti treninga, ali i o eventualnim potrebnim korekcijama programa. Sve ovo


ostavlja značajan efekat na samopouzdanje, veru i sigurnost kod trenera i samog sportiste.

3. Edukacija trenera i sportista. Kvalitetano i jasano kritički

analizirani i interpretirani rezultati omogućuju, kako trenerima tako i sportistima, uvid u slabosti i njihovo saniranje, sagledavanje specifičnih zahteva sporta ili sportske discipline, iznalaženje trenažnih metoda i programiranje opterećenja za optimalni razvoj potrebnih sposobnosti. Isto tako treneri izgrađuju pouzdanije iskustvo u radu, a sportisti saznavaju zašto nešto rade i kako se može povećati efikasnost. Time postaju motivisaniji, aktivniji, konstruktivniji i sigurniji u formiranju sportske forme.

4. Prognoza sportskog potencijala. Baza podataka, dobijena za

određeno duže vreme dijagnostikovanja omogućuje analizu uspešnih sportista određenog sporta ili sportske discipline i na taj način formiraju modelne karakteristike vrhunskog sportiste. Takvi modeli nam služe kao osnova za upoređivanje sa postojećim stanjem. Posebna korist ovakvih modela je u mogućnosti izrade selektivnih pristupa u određenom sportu. Ono što najviše nedostaje našem sportu je upravo, tzv. TIP (eng. Talent Identification Program - program identifikacije talenta), a on je direktna posledica kvalitetno primenjene dijagnostike sportista tokom određenog vremenskog perioda.

Da bi informacije dobijene postupkom dijagnostike treniranosti imale pravu vrednost, treba da se zadovolje određeni kriterijumi:

- Kontrolisane varijable treba da budu primerene sportu. Za kontrolu treniranosti sportista u određenom sportu ili sportskoj grani treba izabrati one testove koji imaju najprediktivniju vrednost i ekonomičnost. Nećemo kod npr. dizača tegova testirati njegov maksimalni aerobni potencijal, jer on nije kriterijum uspešnosti u dizanju tegova niti je trening usmeren na razvoj ove sposobnosti.

- Izabrani testovi treba da budu valjani i pouzdani. Test mora da bude tako konstruisan da meri zaista ono za šta je i


namenjen (valjanost testa) i da se ponovljenom primenom istog testa dobiju isti podaci (pouzdanost testa). Pored ovoga, test mora imati i mogućnost da registruje i male promene karakteristike sportista tokom trenažnog procesa.

- Protokol testiranja treba da bude što sličniji specifičnostima sporta. Primena terenskog testiranja ovde zauzima vodeće mesto s obzirom da se na taj način smanjuje količina transfera informacija dobijenih laboratorijskim testiranjem. Današnja tehnologija izrade instrumenata omogućuje njihovu mobilnost, kao i telemetrijsko prikupljanje podataka. Kada je reč o laboratorijskom testiranju, treba težiti primeni onih testova koji su što bliži određenoj sportskoj disciplini - simulirati pokrete u određenom sportu. Veslač će biti testiran na veslačkom ergometru, biciklista na bicikl-ergometru, plivači na plivačkom simulatoru, a atletičari i fudbaleri na tredmilu.

- Protokol testiranja treba da bude sveobuhvatan. Čovek u sportskim aktivnostima reaguje kao celoviti biće, a ne parcijalno kao prost zbir njegovih analitičkih delova (fiziološki, morfološki, psihološki i dr.). Uvek je reč o specifičnim kombinacijama velikog broja analitičkih delova. Dovoljno je reći da na rezultate u testiranju uvek deluju četiri faktora: nasledne karakteristike, iskustvo, situacija u kojoj se sportista nalazi i volja (vezano za motiv), a ne samo trenutni fiziološki faktor.

- Protokol testiranja treba da bude strogo kontrolisan. Ovo se odnosi na standardizaciju postupka testiranja. Zagrevanje, karakter opterećenja – trajnje opterećenja i pauza, temperatura i vlažnost vazduha, procedura kalibrisanja instrumenata. Ako sve ovo nije ispoštovano, dobijaju se različiti rezultati.

- Kontrolu treniranosti treba sprovoditi u određenim intervalima. Pošto je osnovni zadatak dijagnostike treniranosti praćenje trenažne efikasnosti, kontrole treba da se sprovode u skladu sa različitim fazama i etapama trenažnog procesa. Jednokratno testiranje – kontrola nema praktičnu vrednost i predstavlja rasipanje novca i vremena.


- Podaci traba da budu prezentirani treneru i sportisti adekvatno. Dijagnostika treniranosti će ostvariti svoj cilj ako rezultati budu saopšteni trenerima i sportistima na način da ih oni razumeju. Jedino tako će oni moći biti aplikativni u praksi. Mora se voditi računa da pristup bude različit, jer nisu svi treneri i sportisti istog edukativnog nivoa.

- Pristup ispitaniku treba da bude human. Ispitanike treba upoznati sa procedurom testiranja i karakteristikama ispitivanja i eventualnim rizicima. Tajnost podataka treba da bude zagarantovana.

Autorova modifikacija teksta (Marinović, 2002)


Dijagnostika u funkciji sistema kontrole trenažnog procesa 26


DIJAGNOSTIKA U FUNKCIJI SISTEMA KONTROLE TRENAŽNOG

PROCESA

Dijagnostika je najmoćnije sredstvo kontrole i menadžmenta trenažne

tehnologije - ona je siguran i optimalan put ka cilju


Ključni termini -----------------------------------------

Kontrola trenažnog procesa Kontrola promene osobina i sposobnosti sportista

Analiza spoljašnjih faktora Strategija kontrole sportskog treninga

Dijagnostika u kontroli sportske tehnike (biomehanička dijagnostika) Dijagnostika u kontroli snage Dijagnostika u kontroli brzine

Dijagnostika u kontroli izdržljivosti Ocena uspešnosti procesa sportskog treninga

ontrolu i praćenje procesa sportskog treninga moguće je sagledati sa tri aspekta: kao kontrolu samog trenažno-transformacionog procesa, kontrolu promena sposobnosti i

osobina sportiste i kroz kontrolu okruženja (parametara okruženja). Kontrola trenažnog procesa

Da bi lako kontrolisali trenažni proces moraju nam biti poznati njegov obim i cikličnost. Prvi stepen kontrole je izrada plana treninga. U planu zapisujemo samo osnovne, bitne sistematizovane podatke koji se mogu korisno upotrebiti. Zbog ovoga i govorimo o modelu planiranog trenažnog procesa. U ovom modelu moraju biti jasni kriterijumi na osnovu kojih se određuje tip treninga i ukupna količina rada. Ti kriterijumi moraju važiti najmanje jednu takmičarsku sezonu. U planu mora biti jasno naznačeno koji tip treninga (ili više njih) preovlađuje u svakoj trenažnoj jedinici (ciklusu) i izračunat ukupni obim treninga za svaki mikro i mezociklus. Druga faza je beleženje podataka o realizovanim treninzima, sređivanje podataka i unošenje u model realizovanog treninga. Pred kraj mezociklusa vrši se upoređivanje oba modela i konstatuje da li postoje razlike. To je

K


moguće uraditi tako što podatke (parametre) upoređujemo međusobno. Da bi ovim procesom moglo upravljati i da bi on bio efikasan, pre same izrade plana za mezociklus, mora se dijagnostikovanjem stanja sportiste utvrditi njegov nivo treniranosti i na osnovu tih rezultata izvršiti predikcija količine i tipa treninga koji će se sprovoditi. Ponovna dijagnostika na kraju mezociklusa daje nam podatke o efikasnosti izvršenog trenažnog procesa i novi uvid u stanje treniranosti, pred početak sledećeg mezociklusa.

Kontrola promena osobina i sposobnosti sportista

Više puta je istaknuto da takmičarski rezultat u svakoj sportskoj disciplini ne zavisi nikad od samo jednog činioca (faktora), nego uvek od više njih zajedno. Za kontrolu i praćenje promena sposobnosti i osobina sportiste, mora se najpre ustanoviti koji to pokazatelji najbolje objašnjavaju takmičarski uspeh, tj. rezultat u određenoj sportskoj disciplini. Prikupljanje podataka te vrste najčešće nije posao trenera jer zahteva naučni pristup, te spada u domen specijalizovanih sportskih laboratorija za testiranje sportista. Treneru bi ovakve naučne institucije trebale da pruže korisne podatke. Ti korisni podaci prestavljaju model kombinacije izabranih faktora koji u najvećoj meri opisuju takmičarsku efikasnost sportiste, a naziva se model takmičarske efikasnosti. Ovaj model omogućuje treneru da na osnovu rezultata urađenih testova oceni da li testovima dijagnostikovane promene, znače i promenu takmičarske efikasnosti. Iz tih razloga je neophodno da trener, nešto sam a nešto i u saradnji sa određenim ustanovama i stručnjacima, realizuje određena testiranja, merenja i preglede sportista. Da bi se mogle pratiti i procenjivati sposobnosti i osobine, testovi koje sportisti obavljaju moraju biti standardizovani motorički zadaci koje on ponavlja u određenim vremenskim intervalima. Najčešće i najpravilnije je na kraju jednog mezociklusa. Osnovna funkcija testiranja i uopšte dijagnostike je da se ustanovi da li se dobijeni rezultati menjaju. Uzrok promene se pripisuje treningu u određenom periodu. Već je napomenuto da postoje više vrsta testova koji se koriste u sportu.


Testovi maksimalnog opterećenja, od kojih najefikasniji i najinformativniji su oni, koji predstavljaju samo takmičenje. Osnovne razlike između tih testova i testova maksimalnog opterećenja na nekim od aparatura u laboratorijama, je razlika u stepenu motivacije. Za postizanje stvarnog maksimalnog napora potrebno je maksimalno mobilisati kako fizičke tako i psihičke potencijale, koji se na najefikasnij način ispoljavaju jedino na takmičenjima, manje na testiranjima a najmanje na treningu. Zato rezultate testova takmičarskog opterećenja upoređujemo međusobno jedino ako su izvedeni pod sličnim uslovima. U vrhunskom sportu manje su efikasni submaksimalni testovi, bilo kontinuiranog ili diskontinuiranog tipa, ali mogu vrlo dobro poslužiti s obzirom da se izvode po nekom unapred defisanom standardizovanom protokolu. Testovi kontinuiranog opterećenja se koriste kada se želi utvrditi da li se poboljšava ekonomičnost nekog kretanja kao posledica treninga, ili kada želimo dijagnostikovati trenutak pojave zamora na nekom stepenu opterećenja. Slično je i sa testovima diskontinuiranog opterećenja. Bitne zajedničke karakteristike su da se akcenat stavlja na promenu (manju ili veću) opterećenja.

Laboratorijski i terenski testovi treba da se koriste kombinovano, s obzirom na njihove prednosti i mane o kojima je se u ovoj knjizi već govori. Analiza spoljašnjih faktora

U osnovne spoljašnje faktore bitne za kontrolu, upravljanje i planiranje sporskog treninga ubrajamo: atmosferske i terenske uslove. Analiza ovih uslova omogućava njihov najbolji izbor u cilju specifične pripreme za takmičenja. Trening u specifičnim uslovima, kao što je: hipoksija (nadmorska visina), vlažnost, toplota, različita konfiguracija terena kakva će biti i na takmičenju, izaziva posebne trenažne efekte koji koriste takmičarskoj efikasnosti sportiste. Treneru moraju biti poznati osnovni adaptacioni efekti treninga u uslovima niskog parcijalnog pritiska O2, velike spoljašnje temperature, vlažnosti i drugih atmosferskih prilika, da bi mogao pratiti i kontrolisati osnovne parametre koji su u tim uslovima najpodložniji promenama, a bitno utiču na takmičarsku efikasnost. Poznavanje


konfiguracije terena je bitno u npr. bicikluzmu, triatlonu, alpskom skijanju, kajaku na divljim vodama i dr. Bez toga je nemoguće postaviti optimalan i efikasan trening. O treningu na nadmorskim visinama i u uslovima visoke temperature, će se govoriti detaljnije u posebnom poglavlju ove knjige.

Strategija kontrole sportskog treninga

Osnovna karakteristika strategije kontrole sportskog treninga jeste da diktira česta testiranja. Ona mora biti podređena osnovnom cilju: promeni takmičarske efikasnosti sportiste. Ukoliko je plan treninga vezan za mezociklus, onda je sasvim logično i pravilno da se kontrola izvrši u tom ciklusu. Trener tako dobije na kraju mezociklusa podatke o trenutnim vrednostima na testovima i merenjima, kao efektima sprovedenog treninga. Ovi rezultati omogućuju upoređivanje sa rezultatima na kraju prethodnog mezociklusa i ocenu promena. Ovakva ocena zajedno sa realizovanim treninzima predstavlja za trenere polaznu tačku za izradu plana za naredni (sledeći) mezociklus. Za realnu ocenu trenutnih mogućnosti sportiste potrebno je pratiti više činilaca. Pri tome, trener mora znati kojima treba pripisati i posvetiti veću, a kojima manju važnost. Utvrđivanje te hijerarhije je zadatak nauke u sportu (ona treba trenerima da ponudi različite modele). Takav pristup omogućava da se dobijeni rezultati testiranja unesu u model sportske discipline kojoj pripadaju testovi i na taj način da se ustanovi teoretska takmičarska efikasnost sportiste. Na osnovu promena rezultata testova trener može ustanoviti važnost pojedinih činioca (sposobnosti), koji uzrokuju dijagnostikovane promene. Takav način omogućava najviši stepen kontrole trenažnog procesa.

Na žalost, navedena strategija nije u skladu sa trenutnom praksom i uverenjem brojnih trenera. Često se zagovaraju dve pogrešne strategije:

- Da je potrebno izmeriti vrednost samo onih činilaca kojima se u tekućem ciklusu posvećuje posebna pažnja i koji se planiraju promeniti.


- Da je testiranje potrebno obaviti samo na početku prvog pripremnog perioda i nakon toga na početku takmičarskog, da bi se dijagnostikovao "napredak".

Ako se primeni ovakva strategija kontrole i dijagnostike, nema govora o optimalnoj kontroli procesa sportskog treninga. U takvom slučaju, pojedina merenja daju iskrivljenu (pogrešnu) sliku stvarnog stanja koje nas dovode do izvođenja pogrešnih zaključaka iz kojih proističu pogrešno donete odluke, u fazi daljeg planiranja treninga. Dijagnostika u kontroli sportske tehnike (biomehanička dijagnostika)

Jedna od karakteristika savremenog sporta jeste velika dinamika tehničke pripreme sportista koja se može radikalno promeniti sa novim materijalima i tehnološkim dostignućima sportskih rekvizita, sprava i opreme. U procesu tehničke pripreme sportista neprekidno dolazi do interakcije između tehnike, razvoja motoričkih sposobnosti i morfoloških karakteristika. Taj odnos je dinamičan i uvek je različit obzirom na različite etape biološkog razvoja i trenažnog procesa sportista. Dobro koncipirana biomehanička dijagnostika danas mora da omogući kvantitativnu analizu motoričkih struktura, izbor i upotrebu najadekvatnijih trenažnih sredstava i metoda za individualno modelovanje tehnike sportista. Modelovanje tehnike je kontinuirani proces i ima za cilj optimizaciju kretanja uzimajući u obzir motoričke sposobnosti sportiste, njegove morfološke karakteristike i parametre unutrašnje i spoljašnje fizikalne sredine.

Sportska tehnika se, u velikom broju slučaja, kontroliše putem analize filmskih snimaka kretanja sportiste. Ona može i treba da se vrši kako na treningu, tako i na takmičenjima. Ređe se koristi kontrola tehnike preko posebnih vežbi (struktura kretanja), iako ona može biti veoma dragocena ukoliko se primeni za posebnu namenu. Analiza filmskih snimaka se vrši zbog:

a) Posmatranja toka nekog kretanja koje trener i sportista realizuju odmah posle izvedenog motornog zadatka. Ta analiza se vrši samo na osnovu pojedinih delova pokreta, kako bi se otkrile greške i pokušalo pronaći rešenje za njihovo otklanjanje.


b) Prostorno-vremenske analize pokreta ili kretanja za koje je važno izabrati adekvatne položaje kamera, kako bi se ostvarile mogućnosti da se kretanje kopleksno analizira i sa što manjom mogućnošću grešaka, koje su posledice snimanja. Takva analiza omogućuje: detektovanje grešaka prilikom izvođenja kretanja, upoređivanje izvođenja nekog kretanja kod različito kvalitetnih sportista ili istog sportiste u različitim fazama pripreme, analizu pravovremenosti izvođenja pokreta ili kretanja u celini (na osnovu proteklog vremena), analizu visine, brzine i amlitude kretanja. U nekim slučajevima je važnije posmatranje kretanja u celini (npr. od zaleta do kraja - akrobatski elementi, skijaški skokovi, atletski skokovi i dr.), a u nekim je značajniji samo određen deo kretanja (npr. bacanje kugle, koplja i dr.)

Slika 6. Biomehanička analiza na primeru bicikliste

Kod analize tehnike nije dovoljno samo poznavati

najracionalniji način kretanja tela ili njegovih pojedinih delova. Značajna je i sila kojom se izvode određene kretnje, jer veća sila doprinosi višim, bržim i snažnijim kretnjama. U tu svrhu se koriste tenziometrijske platforme-senzori. One svojom elastičnom deformacijom, koju uzrokuju mišićni rad sportiste, menjaju otpor (ili provodljivost). Otpor je srazmeran sili koja deluje, a mi na taj način merimo i beležimo ne samo najveću ostvarenu silu, već i njen priraštaj u jedinici vremena. Tipičan primer upotrebe tenziometrijske plаtforme je kod atletskih skokova (specijalno konstruisana kutije za skok


motkom). Uz pomoć senzora može se izmeriti sila kojom mišići sportiste savlađuju masu različitijih sprava. Tipiča primer za to su: analize sile na podlogu i na skiju u alpskom smučanju, sile u štapovima kod skijaškog trčanja.... U prvom primeru, moguće je saznati silu pritiska skijaša na skiju koja mora biti pravovremena i u zavoju pravilno raspoređena, što omogućuje najmanje odklizavanje skije. U drugom primeru, moguće je ustanoviti silu odgurivanja rukama, njen značaj u nekoj od tehnika na različitim vrstama snega i različitim konfiguracijama terena. Poseban aspekt analize tehnike je fiziološki (posebno neurofiziološki). Pri ovoj analizi sportske tehnike obrađuje se elektrofiziološka aktivnost mišića za vreme napora. To se dijagnostikuje elektromiografom (EMG). Ovaj uređaj dijagnostikuje električne biostruje mišića za vreme kontrakcije. Saznanje o aktivnosti pojedinih mišića pri određenom pokretu je od izuzetnog značaja, jer se na taj način može ustanoviti koji su mišići za određeni pokret najangažovaniji i najodgovorniji. Električna aktivnost mišića u određenim uslovima može da pomogne u proceni mišićnog zamora. Na taj način se stvaraju uslovi za odabir najefikasnijih vežbi za određene mišiće, mišićne grupe i određen tip motoričke sposobnosti. Uz pomoć analize EMG signala može se ustanoviti u kojoj se meri mišići relaksiraju. Vrlo često je usavršavanje tehnike nekog pokreta povezano sa smanjenjem aktivnosti mišića, uz istu silu. Za vreme maksimalnog napora se poveća i sila kontrakcije tog mišića. Ovaj metod, kao i druga biomehanička merenja se ne upotrebljava samo kod analize tehnike, nego i kod analize svih antropomotoričkih sposobnosti.


Slika 7. Primena EMG u dijagnostici

Osnovni ciljevi biomehaničke dijagnostike: - Optimizacija tehnike i time poboljšanje takmičarskog

rezultata, - Identifikacija i analiza grešaka u tehnici i uklanjanje

njihovog uzroka, - Preventiva povreda, - Konstruisanje novih metoda za dijagnostiku tehničke

pripremljenosti sportiste, - Razvoj novih tehnologija za praćenje tehničke

pripremljenosti sportiste (kinematika, kinetika, elektromiografija, tenzometrija, izokinetika),

- Razvoj softwerske opreme za merenje kinematičkih, kinetičkih, elektromiografskih parametara,

- Izrada protokola merenja i servisiranja informacija kompetentnim trenerima,

- Kontrola tehnike vrhunskih sportista u fazi neposredne pripreme za najvažnija takmičenja,

- Izrada ekspertnih kriterijuma za selekciju mladih sportista na osnovu biomehaničke dijagnostike,

- Učešće domaćih i stranih eksperata u području biomehaničke dijagnostike i biomehaničkog modelovanja treninga.

I ako u sportu najveći značaj ima sistemski pristup, tj.

sagledavanja funkcija organizma u celini, kada je reč o biomehanici moramo znati da nije moguće izmeriti čitav kinematički i kinetički prostor i parametre tog prostora. Ukupna fizikalna okolina veoma je


kompleksna i komplikovana. Tu egzistiraju brojne interakcije između bioloških sistema i mehaničkih principa. Iz tog razloga се ovoj problematici mora pristupiti parcijalno i sa onom tehnologijom koja nam je u tom trenutku na raspolaganju. Ovde je neophodan analitički pristup jer je sama biomehanika kao nauka, analitičkog karaktera. O osnovnim metodama biomehaničke dijagnostike tehničke pripremeljenosti sportista već je bilo reči. Potrebno je još jednom istaći da su to:

- Kinematika - Kinetika - Elektromiografija (EMG) - Izokinetika. Kinematika je metoda koja se bazira na registraciji pokreta

pomoću visokofrekventnih videokamera u trodimenzionalnom prostoru (ARIEL – Ariel Dynamics Inc., USA). Ovom metodom se može precizno utvrditi kretanje određenih segmenata tela, centralnog težišta tela, različita segmentarna ubrzanja, vektorske brzine centralnog težišta tela, kako u laboratorijskim tako i u takmičarskim uslovima.

Kinetika je metoda kojom se dijagnostikuju sile koje se pojavljuju pri određenim kretnim strukturama pomoću mernih listića (Strain Guages), ali pomoću piezokristalnih mernih instrumenata. Najčešće se upotrebljavaju tenziometrijske platforme (Force Platform) za merenje sile reakcije podloge u horizontalnom (X), vertikalnom (Y) i lateralnom (Z) smeru.

Elektromiografija (EMG) je metoda za detekciju i registraciju bioelektrične aktivnosti mišića pri izvođenju specifične kretne strukture. Ona omogućuje prijem informacija o funkciji delovanja određenih mišića i mišićnih grupa. Za tu svrhu se upotrebljavaju površinske elektrode koje su povezane sa 6 do 8 kanala. Postoje stacionirani (prostor je ograničen – dizanje tegova, vertikalni skokovi) i telemetrijski elektromiografski sistemi (u realnim sportskim situacijama – sprint, veslanje, skijanje, biciklizam).

Izokinetika je metoda merenja mišićne sile u uslovima koncentričnih i ekscentričnih mišićnih kontrakcija na specijalnom izokinetičkom dinamometru. Izokinetika se upotrebljava kao: dijagnostička metoda, metoda treninga i metoda rehabilitacije. Vežbe


se izvode različitim brzinama (sporo, srednje i brzo). Ova metoda omogućuje definisanje maksimalne sile u zavisnosti od ugla između segmenata (koleno), odnos sile između agonista i antagonista (donje ekstremitete: m. quadriceps – m. biceps femoris).

Slika 8. Izokinetički dinamometar PrimaDOC (EASYTECH - Italija) Savremena biomehanika sporta je ne sumnjivo produkt visokih

tehnologija i ekspertnih znanja iz matematike, računarstva, biokibernetike, kineziologije, mehanike, funkcionalne anatomije, fiziologije i drugih naučnih grana.

Dijagnostika u kontroli snage

Snagu u procesu sportskog treninga dijagnostifikujemo preko iste aparature kao i kod tehnike, samo je razlika u sadržaju i cilju kontrole. Kako se trening snage izvodi uz pomoć dodatnog tereta ili otpora, potrebno je poznavati masu tereta, njegovu putanju i brzinu prilikom pokreta (prilikom savladavanja otpora njegovu veličinu). Zbog toga se danas u sprave za vežbanje ugrađuju senzori za registrovanje sile i kretanja. Kod treninga snage može se ustanoviti sa kolikom silom pojedini mišići ili mišićne grupe deluju na teret, koliko je izvođenje jednog pokreta ili više uzastopnih pokreta brzo i sa kolikom amplitudom i frekvencom. Na osnovu svega ovoga moguće je izračunati ukupno izvršen rad i snagu u određenim sekvencama pokreta. Savremena tehnologija omogućava uporeda prikaz sile,


brzine i putanje pokreta. Na taj način se može videti efekat vežbanja, mogu uporediti vežbe međusobno ili izvođenje iste vežbe kod različitih sportista, može se dijagnostikovati pojavu zamora (ako se prilikom registrovanja pomenutih parametara doda još i merenje EMG). Ovim putem se može preciznije dijagnostikovati napredak u treningu. Prilikom povećaja maksimalne snage, zbog povećanja broja aktivnih motoričkih jedinica, poveća se i amplituda EMG signala. Kod vežbe snage koja traje bar jedan minut (pri dovoljnom broju ponavljanja) moguće je izmeriti potrošnju kiseonika i na taj način preko izračunate ukupne potrošnje energije, ustanoviti aerobni i anaerobni deo. Na žalost, u sportskoj praksi još uvek nije uobičajena upotreba opisanih metoda i aparatura. Određenim testovima je moguće izmeriti najveći teret koji sportista može podići predviđenim pokretom (polu ili duboki čučanj, benč pres i sl.), što se naziva maksimalna snaga. U tu svrhu se koristi test-protokol progresivnog povećanja opterećenja. Na ovaj način teret koji se još može podići, označava se kao maksimalna snaga. Tipičan primer testa maksimalne snage je podizanje tereta iz polučučnja. Sportista uradi 1-2 ponavljanja sa olimpijskom šipkom, na koju postupno dodaje sve veći teret. Kod merenja najveće izometrijske snage (sile), potrebno je koristiti dinamometar i tačno definisati položaj u zglobu. Dinamometar registruje silu kod najveće svesne kontrakcije mišića. Pored najveće sile, važan parametar je i brzina njenog prirasta. U cilju toga se posmatra vremenski period od početka kontrakcije do njene maksimalne vrednosti. Ukoliko je takav način testiranja dovoljno standardizovan, analiza pomenutog vremenskog perioda daje informaciju o brzini kontrakcije. Veoma je informativan test kada se primenom kratkotrajnog električnog impulsa nadrži određena grupa skeletnih mišića, a na dinamometru se posmatra vremenski period priraštaja sile izometrijske mišićne kontrakcije. Prilikom promene frekvence električnih impulsa postiže se veća sila mišićne kontrakcije, a time i veća brzina kontrakcije i dekontrakcije. Ako se ovaj test izvrši u standardizovanim uslovima, tada se mogu ustanoviti efekti treninga na posmatrane činioce u određenom trenažnom periodu.

Sa stanovišta sporta, testiranja dinamičkih kontrakcija je od posebnog značaja. Bitno je poznavati brzinu, amplitudu i silu kontrakcije. Upotrebom izokinetičkih dinamometara moguće je


unapred podesiti brzinu vršenja pokreta. Tu brzinu nije moguće nadmašiti tokom vežbanja. Pri tome, dinamometar beleži silu kontrakcije za datu brzinu, koja se podešava u odnosu na ciljeve testiranja. Primer za to je testiranja u kojem određujemo moć ekscentrične i koncentrične kontrakcije (najčešće kombinovane pliometrijske kontrakcije su skokovi i poskoci). Merni instrumenti su dinamometrijska ploča i elektromiograf. Za potrebe merenja u sportu, važno je trajanje vremena leta nakon odraza i/ili trajanja samog odraza.

Slika 9. Skokovi na dinamometrijskoj ploči uz primenu EMG

Specifičnost testiranja ekscentričnih i pliometrijskih

kontrakcija je u tome što sportista saskače sa unapred određenih visina na dinamometrijsku ploču, a odmah nakon toga usledi faza odskoka u vis. Merenjem sile i EMG možemo ustanoviti kakav je prirast moći određene vrste mišićne kontrakcije, tj. uspešnost određenog tipa mišićne kontrakcije koji se iskazuje u svrsishodnom korišćenju elastične energije uz elastičnu deformaciju elastičnih mišićnih struktura (u fazi koncentrične kontrakcije elastičnost se delimično transformiše u kinetičku energiju). Upoređivanjem vremenskih, dinamometrijskih i elektromiografskih karakteristika skoka u vis (Bosco test) iz polučučnja ili uz pomoć saskoka, možemo oceniti uspešnost iskorišćavanja elastične energije.


Kontrola i dijagnostika izdržljivosti u snazi može se vršiti na osnovu tri različite vrste mišićne kontrakcije:

1. Kontrola i dijagnostika izdržljivosti izometrijske kontrakcije Kod ove vrste kontrakcije obično se meri vreme kontrakcije

koju sportista proizvede uz konstantnu silu na dinamometru. Trenutak kada on ne može više delovati propisanom silom, označava se kao ocena izdržljivosti. Drugi aspekt kontrole predstavlja zadatak kada sportista određeno vreme deluje na dinamometar, sa što većom silom. U ovom primeru je nagib smanjenja sile kontrakcije u zavisnosti od njenog trajanja, ono što predstavlja ocenu izdržljivosti. U oba primera preporučljivo je meriti i električnu aktivnost mišića (EMG). Podaci te vrste pokazuju na koji način je promena sile kontrakcije povezana sa aktivnošću mišića.

Slika 10. Procena električne aktivnosti mišića (EMG)

U pojednostavljenom modelu su prikazani neuralni i energetski procesi od kojih zavisi mišićna sposobnost – snaga kontrakcije i izdržljivost.


Tabela 4. Nervne i energetske komponente odgovorne za mišićnu sposobnost

NEURALNE KOMPONENTE --------------------------- Regrutovanje motoričkih jedinica

(broj mišićnih vlakana) Frekvenca impulsa

Sinhronizacija i koordinacija itd.

ENERGETSKE KOMPONENTE (ATP) --------------------------------

Anaerobne Aerobne CP alaktatne Oksidativne

Glikoliti čke-laktatne uz prisustvo O2

EFEKAT MIŠIĆA-OUTPUT – MEHANIČKA EFIKASNOST RAD, SNAGA, MOĆ

2. Kontrola i dijagnostika izdržljivosti izokonetičke kontrakcije

Kod ove vrste kontrakcije potrebno je pored sile kontrakcije pri unapred određenoj brzini, meriti i frekvencu kretanja. Ocenjivanje izdržljivosti može se vršiti na više načina:

- Kod određivanja brzine i broja ponavljanja meri se: amplituda, vreme, frekvenca ponavljanja i sila kojom se mišić kontrahuje. Vremenski period u kojem mereni parametri pokazuju postepeno smanjivanje sile i/ili čak amplitude kontrakcije, koristi se za procenu zamora i izdržljivosti.

- Kod određene brzine i trajanja meri se broj ponavljanja i sila kontrakcije. Ocenjivanje izdržljivosti i zamora vrši se kao i u prethodnom primeru.

- Kod određene brzine, frekvence pokreta i sile kontrakcije meri se trajanje i/ili broj ponavljanja koje sportista može ostvariti.

3. Kontrola i dijagnostika izdržljivosti dinamičke kontrakcije Ova kontrola je najvažnija u sportskoj praksi. Najčešće korišćene sprave prilikom kontrole su: olimpijske šipke za dizanje tegova na koju se postavljaju slobodni tegovi određene težine, zavisno od primenjenog test protokola. Kod ovog načina testiranja, kontrolu je moguće izvoditi kao merenje broja ponavljanja određenog opterećenja pri definisanom zadatku (propisna tehnika) i frekvence ponavljanja. Kod upotrebe trenažera način kontrole je broj ponavljanja. Kada se radi po stanicama, izdržljivost se procenjuje na osnovu: broja pređenih stanica, broja ponavljanja na svim


stanicama zajedno i/ili trajanja rada uz uslov da sportista poštuje propisana pravila (pravilnost vežbanja).

Dijagnostika u kontroli brzine

U treningu koji je usmeren na povećanje brzine, sve više se koriste složena tehnička pomagala. U savremenom svakodnevnom trenažnom procesu i testiranju sportista neophodna je upotreba najrazličitijih mernih instrumenata, kao što su: fotoćelije, filmske i videokamere. To važi za sve sportove u kojima je od primarnog značaja brzina i pravilna tehnika izvođenja. Dodatna pomoćna aparatura koja može pomoći pri boljoj oceni razlika između kvalitetno različitih sportista, tj. efekata treninga kod istog sportiste je tenziometar (omogućuje merenje sile odraza i električne aktivnosti opterećenog mišića). Postavljanje određenih tenziometrijskih ploča (npr. na atletsku stazu i u kutiju za motku, upotreba višekanalnih elektromiografa sa bežičnim prenosom signala sa sportiste na prijemnik i dr.

Slika 11. Primene videokamera u sportskoj dijagnostici

U atletskom sprintu (i u drugim sportovima) signali dobijeni

preko pomenute aparature omogućuju analizu startnog ubrzanja, brzine na distancama, kod slaloma i veleslaloma - fazu najveće brzine kod vožnje kroz kapije i sl. U pomenutim primerima senzori za silu su ugrađeni u: startne blokove, skijaške cipele, vezove i skije, a elektrode


su postavljene na odgovarajuća mesta - najopterećenije mišiće. U vrhunskom treningu više ne bi trebalo postavljati pitanje kada upotrebljavati određene sprave i aparature, jer je evidentna stalna potreba za kontinuiranim praćenjem (više parametara istovremeno). Problem predstavlja odabir najboljeg testa, jer je mogućnosti mnogo. Osnovni princip je da se testiranje što više približi uslovima koji vladaju u takmičarskim uslovima, a pri tom je cilj prati šta se dešava na startu, za vreme opterećenaj i na kraju trke. Dijagnostika u kontroli izdržljivosti

Brzinska izdržljivost (dugotrajna i super dugotrajna izdržljivost) sa aspekta dijagnostike i kontrole trenažnog procesa i testiranja, više su fiziološko-biohemijski nego biomehanički problem. Kako su u treningu izdržljivosti obim i intenzitet najodgovorniji za promene u organizmu, oni se najčešće i prate. Kontrola se vrši na osnovu obima opterećenja, jer se obično radi o tačno definisanim distancama (trčanje, biciklizam, plivanje, triatlon...). Često je u rutinskoj kontroli dovoljna samo precizna štoperica, međutim sve više se koriste i preciznija merenja. Iako su pri kontroli izdržljivosti biomehanička merenja ređa, to ne znači da ona nisu upotrebljiva i značajna. Njihova primena je bitna prilikom ocene ekonomičnosti kretanja pri određenom opterećenju. Najčešće primenjena metoda ocenjivanja izdržljivosti je procena napora na zadato opterećenje pri maksimalnom opterećenju (takmičenju). Uloženi napor izaziva određene promene u organizmu koje se prate i registruju, a na osnovu njih se ocenjuje unutrašnje opterećenje koje organizam sportiste savladava. Napor se procenjuje merenjem zapremine gasova u izdahnutom vazduhu i biohemijskih analiza krvi (npr. gasne analize krvi). Tabela 5. Rezultati gasne analize krvi na primeru četiri grupe ispitanika

Grupa pH PaCO2 PaO2 SaO2 HCO3 I 7.2115±0.1

(7.01 – 7.57) 29.45±3.10 (24 - 35)

70.10±4.90 (62 – 78)

89.15±3.83 (80 - 95)

14.95±1.15 (14 – 17)

II 7.40±0.033 (7.31 – 7.43)

35.05±2.54 (30 – 40)

86.95±2.42 (79 – 90)

93.5±1.147 (91 – 95)

18.90±1.89 (16 – 21)

III 7.42±0.016 (7.38 – 7.44)

38.25±1.48 (34 – 40)

88.10±1.29 (86 – 90)

94.1±0.64 (93 – 95)

19.05±0.76 (18 – 20)

IV 7.39±0.035 34.65±2.37 85.25±3.23 93.8±0.95 17.45±1.70


(7.32 – 7.44) (30 – 38) (80 – 90) (92 – 95) (15 – 20) F vred. 48.60*** 44.397 134.83*** 25.286*** 34.609***

* = p < 0.05, ** = < 0.01, *** = < 0.001

Najlakša provera tokom opterećenja je putem praćenja srčane frekvence koja danas, uz primenu vrhunske tehnologije, može da pruži precizne informacije o veličini unutrašnjeg zamora organizma.

Slika 12. Monitor srčane frekvence (POLAR- RS800sd)

Za procenu opterećenja kod kratkotrajnih napora (do 2 minuta) koriste se invazivne metode: određivanje koncentracije laktata iz mikrouzorka krvi i merenje acidobazne ravnoteže krvi. Efekat treninga tog tipa je usmeren ka svladavanju sve većeg intenziteta opterećenja, uprkos sve većim promenama pomenutih pokazatelja (pri treningu brzinske izdržljivosti).


Slika 13. Laktatna kriva i anaerobni prag (4mmol/L)

Dugoročno posmatrano, bitnije su one promene kada se povećanje intenziteta opterećenja (pa i takmičarskog efekta) javlja uz slične promene koje se dešavaju u organizmu sportiste. Tamo gde je to moguće, meri se kiseonički deficit i kiseonički dug.

Napor kod dugotrajnih opterećenja se procenjuje preko standardizovanih testova u laboratoriji ili/i na samom sportskom terenu. Karakteristika tih testova je da se opterećenje postepeno progresivno povećava, pri čemu se tokom trajanja testa metodom breath by breath, mere i skladište izmereni podaci (respiratorni parametri). Putem invazivne metode, moguće je pratiti i biohemijske parametre (koncentraciju laktata). Na osnovu laktatne krive, a preko laktatnog praga, može se proceniti izdržljivost. Merenjem potrošnje kiseonika pri maksimalnom naporu, ustanovljava se maksimalna aerobna moć (VO2max).


Slika 14. Kiseonički deficit i kiseonički dug

Dugotrajnu izdržljivost je potrebno oceniti i sa aspekta dužine trajanja opterećenja. To se postiže time što sportista dovoljno dugo savlađuje opterećenje konstantnim intenzitetom. Testiranje tog tipa moguće je uraditi u laboratoriji, na terenu, a često i na samom takmičenju. Velika praktična vrednost je mogućnost da se precizno odredi na kom stepenu opterećenja se počinju javljati prvi znaci umora, koji u nastavku rada vode ka totalnom zamoru. Ako je to poznato, može se saznati efekat treninga na pomenute parametre i ponekad predvideti okvirnu taktiku na takmičenju. Ukoliko su pomenuti parametri u stabilnom stanju, tada se može očekivati da će sportista savladati dugotrajno opterećenje. Pri narušavanju takvog stanja, postoji više uzroka pojave zamora. Najčešći uzrok je kritično smanjenje glikogena u mišićima, što nije moguće meriti pri uobičajenim dijagnostičkim procedurama. Zato se ta pojava pokušava dijagnostikovati merenjem nivoa glukoze u krvi. Smanjenje vrednosti glukoze u krvi, ispod nivoa


vrednosti u mirovanju (hipoglikemija), dovoljno je objektivan pokazatelj (ukoliko se radi o zdravom, dobro treniranom sportisti). Čest razlog neuspeha u sportovima tipa dugotrajne izdržljivosti je praćen hipoglikemijom. Najbolja preventiva je pravilno konzumiranje odgovarajućih ugljeno hidratnih napitaka. Pravilno doziranje podrazumeva: pravovremeno uzimanje napitaka, u dovoljnoj količini, odgovarajućeg sastava, dovoljno rashlađenog napitka...Ovo su neke od karakteristika tečnosti, koje bi sportista trebao da uzima za vreme treninga i takmičenja.

Slika 15. Rehidratacija organizma

Individualno doziranje se može odrediti samo prethodnim testiranjem tokom trajanja dugotrajnog opterećenja. Kako je takva vrsta napora povezana i sa porastom temperature tela i problemima termoregulacije, veliki značaj treba posvetiti kontroli telesne temperature. Značaj dijagnostike za ocenu uspešnosti procesa sportskog treninga

Ocenjivanje uspešnosti procesa sportskog treninga je zadatak koji trener izvodi na kraju mezociklusa i na kraju takmičarske sezone. Trener može oceniti proces sportskog treninga jedino ako je uspešno obavio sledeće:


- Odredio jasne ciljeve (koji se ne mogu odrediti bez dijagnostikovanog inicijalnog stanja sportiste i predikcije finalnog stanja),

- Odredio plan treninga (koji je ne moguće uraditi ukoliko nije dijagnostikovano stanje sportiste na početku i na kraju svakog ciklusa koji se planira),

- Uradio kontrolu treninga, kontrolu sposobnosti i osobina sportiste (bez dijagnostike nema ni kontrole, kontrole nema bez komparacije trenutnog sa prethodnim stanjem).

Ocena uspešnosti procesa sportskog treninga temelji se na dve osnovne komparacije:

- Komparacija skladnosti između određenih ciljeva i ostvarenog,

- Komparacija planiranih i realizovanih trenažnih sadržaja.

Trenažni proces se može oceniti kao uspešan kada je planirano ispunjeno ili kada planirani trening nije realizovan u celini, ali su njegovi efekti zadovoljili postavljene ciljeve. Smatra se da je proces sportskog treninga neuspešan, onda kada postavljeni ciljevi nisu ispunjeni. To može da bude rezultat u potpunosti realizovanog planiranog treninga, ali koji je pogrešan ili kada je realizovan trening različit od planiranog. U prvom slučaju razloge za neuspeh treba tražiti u greškama u samom planu treninga, a u drugom tragati za greškama i uzrocima koje su doprinele razlikama između planiranog i realizovanog. Razlog za neuspeh može biti usled nerealizovanog dela planiranog treninga. U ovom slučaju moguće je utvrditi suštinske promene (efekte realizovanog dela treninga), ali koji nisu bili dovoljni da ostvare cilj. Daleko je teži i gotovo nerešiv problem ukoliko je neuspeh nastao uz činjenicu da je sa planom i realizacijom sve u redu. U ovom slučaju, potrebno je ponovno pažljivo planiranje i ozbiljnija kontrola, kako bi se izbegle moguće greške. Ovo znači da se od sportiste moraju redovno dobijati (uzimati i pratiti putem dijagnostike) povratne informacije koje se odnose na njegov život izvan neposrednog procesa sportskog treninga (san, ishrana, dnevna aktivnost, stres, higijena i dr.).


Sažetak

Ocena efekata procesa sportskog treninga je vrlo složena, a uz to može biti i beskonačno komplikovana ukoliko se nisu jasno utvrdili kriterijumi uspešnosti i njihova objektivna dijagnostika. Bez dijagnostike postavljene na naučnim osnovama, uz vrhunsku tehnologiju, nije moguće poštovati naučne principe i zakonitosti treninga, niti je moguće kompletan trenažni proces dovesti na naučni nivo.


OSNOVE MORFOLOŠKE ANTROPOMETRIJE U DIJAGNOSTICI

SPORTISTA


Ne smemo zaboraviti da je čovek srećnik što u svojoj lobanji

nosi kompijuter moćniji i savršeniji od svih kompijutera i aparatura, koje će ikada ljudska ruka stvoriti. Svi se mi rađamo sa tim kompijuterom (mozgom), ali nošenjem ne dobijamo i uputstva za njegovu upotrebu.

Osnovne tehnike, aparature i instrumenti 48

Ključni termini

----------------------------------------- Aparati i instrumenti za morfološku dijagnostiku (procenu telesne

kompozicije i morfološkog statusa) Antropometrijske mere prema IBP Antropometrijske mere izvan IBP

Indeksi Funkcionalno-motorička dijagnostika

ntropometrija (grčki anthropos = čovek, methros = meriti) je oblast biologije koja se bavi merenjem fizičkih dimenzija ljudskog tela, obradom i analizom dobijenih mera. Ona

kvantitativo određuje morfološke osobine i sagledava objektivnu sliku stanja rasta ispitivane osobe. Po svojoj važnosti, ističu se dve grupe zadataka antropometrije:

1. Antropometrijsko merenje u praktične svrhe � Sticanje objektivne predstave o stanju telesnog razvitka

ispitivane osobe, čemu naročito doprinosi međusobno poređenje pojedinih izmerenih antropometrijskih mera;

� Sagledavanje napretka i/ili stagnacije, tj. nazadovanja određenih antropometrijskih mera (poređenjem podataka uzastopnih merenja sprovedenih u odgovarajućim vremenskim razmacima, moguće je realno pratiti: tok fizičkog razvoja deteta ili adolescenta, uticaj pojedinih oblika fizičkog vežbanja na morfološke karakteristike jedinke, sagledati morfološke promene uslovljene nastajanjem ili lečenjem povreda-oštećenja i oboljenja pojedinih segmenata tela);

� Pravovremeno usmeravanje sportiste prema određenim sportskim disciplinama (presudnu ulogu imaju ne samo pojedini antropometrijski parametri, već i njihovi međusobni odnosi).

A


2. Antropometrijska merenja i obrada podataka na većim grupama ispitanika

� Longitudinalni metod istraživanja, tj. praćenje i merenje iste grupe osoba tokom niza godina;

� Stiče se uvid u dinamiku razvoja dece i adolescenata u određenim životnim uslovima.

� Transferzalnom metodom istraživanja, tj. jednokratnim merenjem većeg broja ispitanika određene populacije dobija se uvid u prosečno stanje telesnog razvoja.

Kako je svaka kretna aktivnost čoveka u vezi sa njegovim morfološkim karakteristikama, logično je da se redovno posmatra i utvrđuje karakter uzročno-posledične veze između antropometrijskih svojstava i faktora kretanja. Morfološkom antropometrijom (utvrđivanjem i procenom telesnih dimenzija) započinje svaki funkcionalno-dijagnostički postupak, a podaci dobijeni takvim merenjem nameću pitanje: ‘’Koliki je značaj građe tela, somatotipa i kompozicije tela u kombinaciji sa nizom faktora, koji definišu sportski uspeh?’’ Na to pitanje je teško odgovoriti. Pri proceni antropometrijskih dimenzija treba imati na umu da one govore o aktuelnom morfološkom statusu sportiste (rezultat su naslednih faktora i adaptacije na uticaj treninga i ishrane). Ona u sportu ima zadatak da na bazi pojedinih antropometrijskih dimenzija, tj. njihovih međusobnih relacija, usmerava sportiste prema onim sportskim disciplinama u kojima određena morfološka struktura (morfološki tip) može da omogući postizanje optimalnog rezultata. Pokazalo se da su se specifična struktura određenog sporta (sportske discipline), specifični motorički, biomehanički i energetski zahtevi, odrazili i na specifičnost građe tela sportista u različitim sportovima (sportskim disciplinama). Aparati i instrumenti za morfološku dijagnostiku (procenu telesne kompozicije i morfološkog statusa)

Pri svakom merenju moraju se obeležiti antropometrijske tačke na telu i meriti samo one dimenzije, koje su u relaciji sa određenom sportskom aktivnošću (ne sve i ne bilo koje). U skladu sa Internacionalnim biološkim programom (IBP) sva merenja na parnim


segmentima tela (ruke, noge) treba izvoditi na levoj strani. Korektnost rezultata obezbeđuju merni instrumenti koji odgovaraju standardima, a kalibrisani su u metričkom sistemu. Misli se na: mernu traku, vagu, antropometar, klizni šestar, pelvimetar, kefalometar i kaliper. Potrebne je obezbediti i dermografsku olovku, mernu listu, kombinovani barometar, hidrometar i termometar.

Slika 16. Antropometrijski instrumenti

Antropometar po Martinu se koristi za merenje longitudinalnih i transferzalnih dimenzija tela. Ukupne dužine 2 metara on se rastavlja se na četiri jednaka dela, sa tim da se gornji deo često koristi kao klizni šestar. Raspon mera je 200 cm, a tačnost merenja je 0.1 cm. Očitavanje rezultata vrši se na četvrtastom otvoru (na središnoj crti otvora koji poklapa dobijenu mernu jedinicu). Kaliperom se vrši merenje debljine kožnih nabora. Najpogodniji tip kalipera je “John Bull” sa mernim rasponom od 0 do 40mm (kazaljka


opisuje dva puna kruga oko skale baždarene od 0 do 20mm). Pre merenja neophodno je izvršiti baždarenje instrumenta. Pritisak kojim hvataljke instrumenta sabijaju kožu i potkožno tkivo je standardno (iznosi 10gr/mm²). Tačnost očitavanja je 0.2mm. Rezultat merenja se očitava 2 sekunde nakon što je hvataljkom zahvaćen kožni nabor (u ovom intervalu se savladava elasticitet tkiva, pa su očitane vrednosti bliže realnim). Duže zadržavanje hvataljki može da uslovi njihovo pomicanje i klizanje čime bi se umanjila tačnost rezultata. S obzirom na veliku varijabilnost rezultata merenja debljine jednog kožnog nabora kod iste osobe, neophodno je da se merenje uzastopno ponovi barem tri puta. Kao konačan rezultat merenja uzima se srednja izmerena vrednost. Metalna merna traka (santimetarska traka) služi za merenj obima tela. Santimetarskom trakom merimo sa tačnošću od 0.5 cm, a metalnom mernom trakom sa tačnošću od 0.1 cm. Dužina merne trake iznosi 150 cm. Pelvimetar 1 ima skalu na vodoravnoj osovini koja spaja dva kraka. Služi za merenje biakromialne i bikristalne širine. Na krajevima ima oštrije završetke koji se kod merenja postavljaju na već unapred označene tačke. Rezultat se čita na unutrašnjem rubu klizne skale koja je širine 60 cm, a baždarena je na 0.1 cm. Pelvimetar 2 primenjuje se kod sagitalnog merenja grudnog koša. Za razliku od pelvimetra 1, on na krajevima ima oblije završetke (može bolje da obuhvati zadate mere). Skala ima širinu od 60 cm, a baždarena je na 0.25 cm. Rezultat se čita na unutrašnju stranu klizne skale. Ovaj oblik instrumenta se često upotrebljava u ginekologiji, te se i naziva ginekološki šestar. Kefalometar je po konstrukciji identičan pelvimetru, ali je manji i ima manju mernu skalu. Skala ima raspon do 30 cm, a baždarena je na 0.1 cm. Služi za merenje manjih longitudinalnih i transferzalnih dimenzija tela (dužina i širina glave i delova glave). Meri sa tačnošću od 0.1 cm. Klizni šestar služi se merenje manjih rastojanja na telu. Najčešće se koristi za merenje dijametara zglobova. Ima više različitih tipova (npr. klizni šestar po Martinu ima skalu od 20 cm, dok klizni šestar sa nonijusom ima raspon od 15 cm). Merenjem ovim instrumentom zahteva prethodno obeležavanje tački na telu, a rezultat se čita na liniji


koja se poklapa sa unutrašnjim rubom kraka šestara. Meri sa tačnošću od 0,1 cm.

Pre svakog merenja obavezno je obeležeti tačke i nivoe, a sve u cilju preciznijeg merenja antropometrijskih veličina. Spisak antropometrijskih tačaka: akromion (a), akropodion (ap), alare (al), basis (B), cervicale (c), daktylion (da), deltoide (d), endokanthion (en), euryon (eu), frontotemporale (ft), glabella (g), gnathion (gn), gonion (go), hypochondricale (hy), iliocristale (ic), incizurale (in), iliospinale (is), inion (i), lumbale (lu), malleolare (m), mesosternale (ms), metacarpale radiale (mr), metacarpale ulnare (mu), metatarsale fibulare (mtf), tibiale (ti), nasion (n), opisthocranion (op), orbitale (or), phalangion (ph), porion (po), postaurale (pa), preaurale (pra), pternion (pte), radiale (r), stomion (sto), stylion (sty), subaurale (sba), subnasale (sn), superaurale (sa), suprasternale (sst), symphiysion (sy), tibiale (ty), tragion (t), trichion (tr), trochanterion (tro), vertex (V), zygion (zg),

Slika 17. Antropometrijske mere


Antropometrijske mere prema IBP

Antropometrijske mere Internacinalnog biološkog programa (IBP) sadrže 39 linearnih mera. To su:

1. Telesna težina 2. Telesna visina 3. Sedeća visina 4. Bikondilarna širina bedrene kosti 5. Širina skočnog zgloba 6. Visina tibiale 7. Dužina potkolenice 8. Dužina stopala 9. Obim natkolenice 10. Obim potkolenice 11. Dužina ruke 12. Dužina nadlaktice 13. Dužina podlaktice 14. Bikondilarna širina nadlaktice 15. Bistiloidni dijametar zgloba šake 16. Širina šake 17. Obim nadlaktice (u relaksiranom položaju) 18. Obim nadlaktice (pri kontrakciji) 19. Širina ramena (biakromijalni raspon) 20. Širina grudnog koša (transverzalni prečnik) 21. Dubina grudnog koša (anterio-posteriorni prečnik) 22. Obim grudnog koša 23. Dužina noge (visina spine-iliake anterior superior) 24. Širina karlice (bikristalni raspon) 25. Obim glave 26. Dužina glave 27. Visina glave 28. Širina glave 29. Širina donje vilice 30. Širina lica 31. Morfološka visina lica 32. Širina usta 33. Debljina usana 34. Visina nosa


35. Širina nosa 36. Kožni nabor nadlaktice (u visini m. triceps barchi) 37. Kožni nabor na leđima (subskapularni nabor) 38. Kožni nabor na trbuhu 39. Suprasternalna visina

Pregledom ovog spiska jasno je da mnoge antropometrijske

mere nisu relevantne za sport i da su pored njih potrebne i neke koje nisu na spisku, a imaje velik značaj za sport. To su:

1. Raspon ruku 2. Dužina šake 3. Širina stopala 4. Obim trbuha 5. Obim kukova 6. Širina kukova (bitrohanterični raspon) 7. Bideltoidna širina ramena 8. Kožni nabor na vratu 9. Kožni nabor na dorzumu šake 10. Kožni nabor natkolenice 11. Kožni nabor potkolenice 12. Obim potkolenice 13. Obim vrata

Tehnike merenja i načini upotrebe mernih instrumenata ovom

prilikom će se površno objasniti, jer prevazilaze okvire ove knjige (čitalac ih može pronaći u određenim praktikumima biološke antropologije). Napominjemo da se uvek pre sprovođenja samog merenja pojedinih morfoloških dimenzija inspekcijom i palpacijom odredi mesto na kojem se nalazi određena antropometrijska tačka, a zatim se označi demografskom olovkom. Položaj svih antropometrijskih tačaka mora biti utvrđen prilikom "standardnog položaja" tela, tj. pri normalnom položaju (ruke ispitanika su ispružene uz trup, a glava se nalazi u položaju "frankfurtske horizontale - ravni"). Taj položaj glave postižemo tako što liniju koja spaja tragus helixa levog uha (ili tačku smeštenu na najvišem delu ivice spoljašnjeg ušnog kanala) postavimo u vodoravan položaj sa tačkom koja se nalazi na najnižem delu ivice leve orbite.


Slika 18. Glava u položaju frankfurtske horizontale

Slika 19. Postupak merenja kožnih nabora


Antropometrijske mere se danas u okviru dijagnostičkog postupka koriste i za utvrđivanje sastava tela i konstitucije somatotipa sportiste. Utvrđivanjem sastava tela dobija se odnosom nemasne i masne komponente u ukupnoj masi tela. Kod sportista su ti odnosi precizno utvrđeni (tabela 7).

Tabela 6. Postoci telesne masti kod sportista različitih sportova (Modifikovano prema Wilmore, 1979; preuzeto od Mišigoj-Duraković, 1997)

% Telesne masti Sport Muškarci Žene

Atletika (sprint) 6 - 9 8 - 12 Atletika (srednje pruge) 6 - 12 8 - 16 Atletika (duge pruge) 4 - 8 6 - 12

Teška atletika 14 - 18 16 - 24 Košarka 7 - 10 16 - 27 Odbojka 8 - 14 16 - 26 Fudbal 9 - 12 14 - 26

Gimnastika 4 - 6 9 - 14 Plivanje 5 - 10 14 - 26

Tenis 14 - 16 18 - 22 Kajak / Kanu 11 - 15 18 - 24 Dizanje tegova 8 - 14 /

Skijanje 7 - 14 18 - 20

Posmatrajući ukupnu masu tela, kod sportista se odnos

nemasne i masne komponente uvek menja u korist uvećanja nemasne komponente. U evaluaciji trenažnog procesa veliki značaj ima nalaz masne komponente (u poređenju sa vrednostima koje se nalaze kod vrhunskih sportista u određenom sportu, posebno kada je u pitanju sport ili sportska disciplina u kojima masno tkivo čini značajnu balasnu – ‘’remeteću’’ masu i umanjuje sposobnost sportiste: smanjuje brzinu trčanja, efikasnost skoka, izdržljivost, koordinaciju, agilnost i dr). Pri tome, same utvrđene vrednosti pojedinih dimenzija (npr. mere kožnih nabora) ne moraju odstupati od vrednosti za prosečnu populaciju, ali će izračunata masna komponenta odstupati od poznatih vrednosti za uspešnog sportistu u određenom sportu. Oduzimanjem vrednosti mase telesne masti od ukupne telesne mase dobijamo vrednosti nemasne telesne mase (nju čini skeletna muskulatura, masa drugih tkiva i organa). Mišićna masa čini oko 40-50% nemasne mase tela. Nemasna telesna masa je uglavnom


pozitivno povezana sa sportskom efikasnošću, jer veća nemasna masa znači i veću mišićnu masu, a time i veći potencijal snage. Mora se istaći da kod nekih sportova (npr. trčanje na duge pruge) velika nemasna masa, usled povećanja ukupne mase tela, ima negativna uticaj. Utvrđeno je da sportistkinje imaju mnogo manju nemasnu masu od sportista, posmatrajući istu disciplinu. Uočeno je da se sastav tela kod sportista može značajno menjati tokom takmičarske sezone. Postotak masnog tkiva se smanjuje tokom pripremnog i tokom takmičarskog perioda. Danas postoji niz metoda koje se mogu koristiti za kvantitativnu analizu sastava tela. To su pre svega antropometrijske metode koje se temelje na primeni generalizovanih kvadratnih jednačina, metoda bioelektrične impendance i metoda podvodnog merenja.

U vrhunskom sportu, podaci o telesnoj kompoziciji se dobijaju uz pomoć aparata visoke tehnologije (bioimpendansa, DEXA skeneri i dr.) koji mere:

1. Apsolutnu i relativnu bezmasnu masu 2. Apsolutnu i relativnu količinu vode u telu 3. Apsolutnu i relativnu mišićnu masu 4. Apsolutnu i relativnu masu masti u telu 5. Težinu kostiju svakog ekstremiteta ponaosob 6. Težinu kosti karlice 7. Težinu kosti glave 8. Težinu kosti trupa 9. Mineralni sastav kostiju

Nekada standardnu metodu u određivanju telesne strukture (hidrodenzitometriju) su zamenile nove modernije i preciznije metode. Bez obzira na sve veći broj tehničkih rešenja, validnost izmerenih rezultata je i dalje ključni problem u određivanja strukture sastava tela. Često je prisutna konfuzija koja se odnosi na izbor odgovarajuće metode, njenu tačnost, preciznost i mogućnost komparacije sa drugom metodom u cilju definisanja validnosti. Nekoliko veoma preciznih metoda je razvijeno za potrebe analize strukture tela. Laboratorijske metode podrazumevaju: Denzitometriju (podvodno merenje težine), Dvostuku-energetsku apsorpciometriju X-zraka (DEXA), Nuklearnu magnetnu rezonancu (NMR), analizu količine kalijuma (40K).


Terenske metode podrazumevaju: antropometriju, merenje debljine kožnih nabora, bioelektričnu impedancu i preinfracrvenu reaktancu (NIR). Terenski testovi su uglavnom normatizovani i potvrđeni standardnim laboratorijskim metodama. Denzitometrija - podvodno merenje težine i pletizmografija

Hidrodenzitometrija (podvodno merenje težine tela) predstavlja u hijerarhiji indirektnih metoda za određivanje telesne kompozicije, jednu od najpreciznijih procedura (slika 19). Ova procedura je predstavljena od strane istraživača Behnkea u ranim četrdesetim godinama prošloga veka i postala je važna alatka u fiziologiji vežbanja i medicini. Jednačine po kojima se normalizuju merenja u ovoj metodi se oslanjaju na činjenice, koje su prikupljene disekcijama ljudskih leševa.

Nepravilan geometrijski oblik ljudskog tela onemogućava nam da simplifikujemo pristup u smislu jednostavnog izračunavanja zapremine. Ipak, zapremina može biti jednostavno izmerena korišćenjem Arhimedovog principa istiskivanja vode, koji navodi: «Telo uronjeno u vodu istiskuje se na gore silom, koja je jednaka težini vode koja je izbačena». Zapremina ljudskog tela može biti dobijena merenjem gubitka težine istog tog tela, potpuno uronjenog u vodu. Gustina tela, u skladu sa tim i procenat masti, može biti dobijena deljenjem telesne težine (merenje na suvom) sa telesnom zapreminom (dobijenom hidrostatskim merenjem). U ovom postupku, ispitanik je potopljen i izmeren u vodi. Kako mišići imaju veću, a masti manju gustinu od vode (aproskimativno 1.1 gr/ml za mišiće, 0.901 gr/ml za masti i za vodu 1.0 gr/ml) gojazni ljudi plutaju bolje (teže manje pod vodom), dok mršaviji više tonu (teže više pod vodom). Za istu težinu, gojazna osoba ima veću zapreminu od mršavijih (stoga i manju gustinu). Pojava greške je moguće čak i u dobro opremljenim laboratorijama. Nemogućnost da se uračuna rezidualni plućni volumen, intestinalni gasovi i gustina vode, mogu da doprinesu precenjivanju zapremine. Tokom merenja osoba se kompletno potapa u vodu i izdiše vazduh, koliko je moguće više. Mala ali značajna količina vazduha, ipak ostaje u plućima (naziva se rezidualni plućni volumen). Iako se rezidualni plućni volumen može proceniti, neophodno ga je direktno izmeriti. Intestinalni gas takođe povećava plovnost i prljaju dobijeni rezultat. Konačno, voda ima gustinu od 1.00 gr/ml samo na tempereturi od 4°C (39.2 °F). Izračunavanje zapremine mora biti normalizovano sa promenama u gustini vode (temperatura vode u kojoj se meri ispitanik je 4°C).


Slika 20. Hidrodenzitometrija

Slika 21. Pletizmografija

Pletizmografija je metoda slična hidrodenzitometriji, samo se umesto vodenog medijuma koristi gas. Merenja se obavljaju u posebnoj komori, čime je komfor za ispitanika značajno unapređen. Ova metoda je vrlo precizna, ali se pojavila tek u poslednjih nekoliko godina (relativno malo je zastupljena i analizirana na široj populaciji).

Dvostuko-energetska apsorpciometrija X-zraka (DEXA)


Koštana denzitometrija je evoluirala od pojedinačne, preko dvostruko-fotonske do dvostuko-energetske apsorpciometrije X-zraka (eng. Dual Energy X-ray Absorptiometry-DEXA). U kliničkim uslovima DEXA se iscrpno koristi radi procene rizika i stanja razvoja osteoporoze. Ubrzo nakon inicijalne eksploatacije ove tehnike za analize osteoporoze, istraživači su otkrili da se može koristiti za analize strukture mekog tkiva (tela). DEXA funkcioniše na način da se na telo usmeravaju X-zraci različite energije. Razlike u absorpciji X-zraka različitih energija koriste se za izračunavanje prisutnosti minerala u kostima, kao i za izračunavanje sastava mekog tkiva koje ga okružuje. DEXA je metod koji koristi veoma male doze zračenja, tako da je utilizovan u svakodnevici, a koristi se i kod dece i starijih osoba.

Slika 22. DEXA skener

Uporedne analize ovog metoda sa autopsijom (disekcijom) na

životinjama su dokazale njenu validnost. Postala je referentni metod u istraživačkim studijama analize telesne kompozicije, a njene prednosti su pre svega: kratko trajanje merenja, sigurnost i bezbednost za subjekta, minimalna kooperacija ispitanika.U budućnosti se očekuje da će DEXA zameniti denzitometriju, kao referenta metoda za validnost procedura III nivoa validnosti.


Kompjuterizovana tomografija (CT) i nuklearna magnetna rezonaca

(NMR)

CT i NMR su metode vizuelizacije koje emitovanjem zračenja različite vrste i frekvencije proizvode regionalne ili kompletne radiografske zapise ispitivanog subjekta.

Slika 23. CT sa rezultatima ispitivanja

Korišćenjem kompjuterskog softvera, CT skener daje piktografsku i kvantitativnu analizu ukupne tkivne površine, površine


regiona masti i muskulature, debljinu i volumen snimljenog tkiva po „kriškama”. Nova NMR tehnologija daje korisne informacije o mnogim telesnim segmentima. Za razliku od CT koji koristi jonizujuće zračenje, elektromagnetna radijacija NMR uz korišćenje adekvatnog softvera, daje precizne slike o segmentarnoj strukturi (masti, mišića, kosti) ispitivanog dela tela. Obe metode imaju brojne druge segmente primene u medicini, a u analizi telesne kompozicije se srazmerno retko koriste.

Analiza bioelektrične impedance (BIA)

Na vremenskoj skali razvoja bioelektrične ipmedance na samom početku se nalazi italijanski fizičar Galvani, koji je 1786. godine posmatrao uticaj električne struje na tkivne strukture žabe. Dalji eksperimenti ovakvog tipa i njihova eksploatacija su bili beznačajni sve do 1960. godine, kada je Francuz po imenu Thomasset izjavio da količina fluida direktno definiše električnu otpornost tog tkiva. On i njegovi saradnici su razvili prvu bioelektričnu impedancu za analizu biološki aktivnog tkiva. Razvoj je tekao dalje na različitim mestima u svetu sve do trenutka, kada je Američki istraživač Nyboer 1970. godine ustanovio principe funkcionisanja bioelektrične impedance kakvu sada poznajemo. Nyober je bio u stanju da dokaže da informacije koju daje ova analiza zaista daju potvrdu o strukturi ljudskoga tela. Analiza bioelektrične impedance je brza, neinvazivna i relativno jeftina metoda za evaluiranje telesne kompozicije u terenskim i kliničkim uslovima. Ovaj metod procenjuje strukturu sastava tela emitovanjem niske, bezbedne doze struje (800 amp) kroz ljudski organizam. Struja prolazi kroz telo - bez otpora kroz mišiće, dok otpor postoji pri prolazu kroz masno tkivo (slika 23). Ovaj otpor se zove bioelektrična impedanca i meri se uređajima koji procenjuju telesnu kompoziciju. Kada se podesi za izabranog pojedinca (pol, visina, težina, nivo aktivnosti) aparat na osnovu instaliranog softvera, izračunava procentualni sadržaj masti (i ostalih segmenata) u strukturi sastava tela. BIA je u prethodnih desetak godina zadobila poverenje i podršku medicinskih i sportskih eksperata. Danas je dostupna aparatura za korišćenje i u kućnim uslovima, bez potrebe za skupom i složenom opremom (napredna tehnologija i tradicionalna BIA ujedinjeni su u običnu kućnu vagu). Savremeni uređaji pružaju tačnost


izmerenih podataka uporedivu sa važećim standardima. Glavne prednosti ove metode su: ne zahteva skupu opremu, ne zahteva obučenog tehničara, komforna je (ne ugrožava privatnost i intimu osobe koja se meri).... Varijable koje se dobijaju ovom metodom su: ukupna količina vode (TBW), bezmasna masa (LBM), telesna mast (FM), ukupna količina živih ćelija u organizmu (BMC), ekstra celularna masa (ECM), Index (ECM / BMC) i ćelijska frakcija (%). Ukupnu koli činu vode u organizmu (TBW) ne podrazumeva vodu koja je uneta u digestivni trakt neposredno pre merenja, jer samim tim nije svarena i nije uneta u metaboličke procese (na suprot tome, intravenozni unos primenjene tečnosti se registruje). Ekstremno nagomilavanje vode i tečnosti u abdominalnoj duplji se takođe ne detektuje, jer ta tečnost nije sastavni deo bezmasne mase. Referentne vrednosti su: Normalan raspon za muškarce 50 – 60 %; Normalan raspon za žene 55 – 65 %; Za mišićni tip 70 – 80 %; Gojazan tip 45 – 50 %. Bezmasna masa (LBM) je količina tkiva koja ne sadrži masti. U bezmasnu masu spadaju dominantno mišići, unutrašnji organi, skelet, i centralni nervni sistem. Iako su morfološki veoma različiti, ovi organi su sa aspekta funkcionalne strukture veoma slični. Sastoje se od ćelija koje su odgovorne za metaboličke i anaboličke procese, ekstracelularnih tečnosti i matriksa koji učestvuju u prenošenju supstrata (metaboličkoj razmeni). Ukupna količina živih ćelija u organizmu (BMC) je kompletna količina metabolički aktivnih ćelija u organizmu. To je centralni parametar po kome se prati globalno stanje organizma u smislu ishrane Ekstra celularna masa (ECM) je deo bezmasne mase koji se nalazi van živih ćelija u organizmu. Neizmenljivi i stalni delovi ECM su strukture vezivnog karaktera: kolagen, elastin, koža, tetive, fascije i kosti. Tečni deo ECM konstituišu: plazma, itersticijska tečnost i transcelularna voda. Index (ECM/BMC) je pokazatelj nutritivnog statusa. Kod zdravih ljudi ćelijska masa je neznatno veća od vanćelijske mase, tako da je ovaj indeks malo manji od 1. Povećanje ECM/BCM indeksa se može desiti iz tri razloga: katabolizma BMC, preraspodele vode u ECM


zbog hiperinsulizma i kao propratni efekat pri ekstremnim gubicima vode ili prilikom kataboličkih procesa u BCM. Ćelijska frakcija (%) je količina ćelija od bezmasne komponente koja pripada BCM. Iz tog razloga, ovaj parametar dobro oslikava nutritivni status i kondiciju. Takođe se koristi pri procenjivanju kvaliteta bezmasne mišićne mase. Normalni nivoi procenta ćelijske frakcije su: za muškarce 53 – 59%, a za žene 50 – 56%. Loša ishrana kao i hiperhidracija smanjuje ovaj procenat.

Slika 24. Aparat za analizu telesne kompozicije (TANITA BC418, SAD)

Preinfracrvena reaktanca (NIR)

Preinfracrvena reaktanca (eng. Near Infrared Interactance - NIR) je metoda proizašla iz poljoprivrede, gde je korišćena za analiziranje strukture useva. Zasniva se na principu apsorpcije i refleksije svetlosti. Sonda emituje svetlost blisku infracrvenom zračenju (940 nm) na posebno označenom mestu (prednja strana nadlaktice dominantne ruke), a detektor meri intenzitet reemitovane svetlosti izraženu kao optička gustina. Promena frekvencije emitovane svetlosti u skladu sa prethodno definisanim parametrima (telesna masa, visina, pol, nivo fizičke aktivnosti) korišćenjem prediktivne formule dovodi do izračunavanja sadržaja masti u strukturi sastava


tela. Slično BIA i ova metoda je relativno brza, bezbedna, jeftina i ne zahteva obučenu osobu. Njena popularnost, kao i popularnost drugih metoda III nivoa validnosti, je velika. Ipak, najnovija saznanja ne smatraju NIR validnom metodom određivanja telesne strukture.

Slika 25. Savremeni prenosni uređaj (FUTREX-5500A/WT, SAD)

Daleko češće korišćene metode u terenskim i laboratorijskim uslovima, u cilju određivanja telesne strukture fizički aktivne populacije, predstavljaju antropometrijske metode. Ove metode merenjem dimenzija ljudskog tela (telesna visina, telesna masa, debljina kožnih nabora, obim i dijametar ekstremiteta) i korišćenjem adekvatnih jednačina, na relativno jednostavan način, daju indirektnu procenu o sadržaju masti, mišićnog i koštanog tkiva sportista


Validnost metoda

Validnost metoda podrazumeva stepen u kome metoda precizno i tačno meri vrednost koja je poznata. Analiza telesne strukture je specifična analiza jer samo disekcija leša (kadavera) može dati prave vrednosti željenih varijabli. Sa druge strane, broj studija koji je komparirao direktne vrednosti nastale obdukcijom ispitanika i parametre nastale indirektnim merenjima je zanemarljivo mali, pa nedostaju i podaci o validnosti i najkvalitetnijih metoda. Za sada, putem disekcije i ekstrakcije nisu prikupljeni direktni podaci o ukupnoj gustini tela niti vrednost ukupnih telesnih masti. Poznata je činjenica da je denzitometrija prihvaćena kao fundamentalni indirektni metod za procenjivanje količine lipida u organizmu. Postoje tri nivoa validnosti različitih metoda analize telesne kompozicije. Na primer: prilikom određivanja ukupne masne komponente u organizmu, na nivou validnosti I stepena, ukupna masna masa bi bila dobijena disekcijom kadavera ili ekstrakcijom svih lipida iz tela. Na nivou validnosti II stepena, neki drugi parametar je direktno meren (gustina ili slabljenje X zraka kod DEXA), a iz merenog parametra dobija se procenjena vrednost ukupne masti organizma. Nivo III stepena validnosti podrazumeva indirektno merenje (debljina kožnih nabora ili bioimpedanca) i korišćenje regresione jednačine izvedene iz metode II stepena validnosti (pa se na taj način procenjuje ukupna količina lipida u organizmu). Tako je nivo III stepena validnosti zapravo dvostruko indirektan, inkorporirajući u svoju metodu sve pretpostavke metoda II stepena validnosti (prema kojem su „kalibrisani” kao i svoje sopstvena ograničenja). Regresioni pristup znači i da metoda kao što je npr. debljina kožnih nabora ima visok stepen uzorak-specifičnosti, jer kvantitativni odnos između debljine kožnih nabora i telesne gustine, zavisi od mnogo varijabli (hidriranost organizma, gustina kostiju, relativna muskularnost, pritisak krajeva kalipera, obrazac nagomilavanja masti, količina intraabdominalne masti itd). Ovo su razlozi zbog kojih postoji nekoliko stotina različitih formula za procenu količine masti u telu putem merenja debljine kožnih nabora. Značaj metoda III nivoa validnosti u naučnom smislu je pod znakom pitanja. Sve metode pri izboru adekvatne formule i protokola, moraju da odgovore na nekoliko pitanja, kao što su: izbor referentnog metoda koji je korišćen pri razvijanju formule, veličina uzorka za dobijanje formule, vrednost standardne greške za formulu, izbor populacije, izbor merenih varijabli, unakrsna validnost formule na drugom uzorku iste populacije, korelacija između varijabli formule i referentne metode (srednja vrednost) i ukupna greška metode. Iako je validnost metoda iz III grupe validnosti diskutabilna, sve ove metode i dalje su široko zastupljenje zbog svoje jednostavnosti, cene i dostupnosti.

Preuzeto od Ostojić (2007)


Indeksi

U okviru funkcionalno-dijagnostičkog postupka antropometriji nije cilj samo utvrđivanje

dimenzija tela, već i njihova procena (metoda Indeksa). Za određivanje gustine tela i sadržaja masti u strukturi sastava tela sportista, najveći broj autora preporučuje upotrebu sledećih protokola i jednačina:

Antropometrijski protokoli za procenu sadržaja masti

Muškarci od 18 do 29 godina (Jackson i Pollock, 1978) BD = 1.12 - 0.00043499 x ΣΣΣΣ7 + 0.00000055 x (ΣΣΣΣ7)² - 0.00028826 x

ST Žene od 18 do 29 godina (Jackson i sar., 1980) BD = 1.096095 - 0.0006952 x ΣΣΣΣ4 + 0.0000011 x (ΣΣΣΣ4)² - 0.0000714 x

ST

Dečaci od 14 do 19 godina (Forsyth i Sinning, 1973)

BD = 1.10647 - 0.00162·SSKn - 0.00144 x Akn - 0.00077 x TKn + 0.00071 x MAKn

Muškarci i žene (Siri, 1957)

Mast (%) = [(4.95 / BD) - 4.5] x 100 muškarci Mast (%) = [(5.01 / BD) - 4.57] x 100 žene

Gde je BD = telesna gustina; Σ7 = suma sedam kožnih nabora (mm): tricepsni, grudni, srednji aksilarni, trbušni, suprailiačni, subskapularni i natkoleni kožni nabor; Σ4 = suma četiri kožna nabora (mm): tricepsni, suprailiačni, trbušni i natkoleni kožni nabor; ST = starost (godine); SSKn = subskapularni kožni nabor; AKn = trbušni kožni nabor; TKn = tricepsni kožni nabor; MAKn = midaksilarni kožni nabor.

Mada ne postoje specifične validne metode za procenu mase mišićnog tkiva kod sportista, u savremenoj antropometriji uglavnom se preporučuje određivanje mase mišićnog tkiva po Martinu i saradnicima (1990), koja je niže navedena (odnosi samo na populaciju muškaraca).


Antropometrijski protokoli za procenu

sadržaja miši ća Muškarci (Martin i saradnicima, 1990)

MM = [TV x (0.0553·CTG2 + 0.0987 x FG2 + 0.0331 x CCG2) - 2445] x 0.001

Mišići (%) = (MM / TM) x 100 Gde je MM = mišićna masa (kg); TV = telesna visina (cm); CTG = korigovan obim nadkolenice (cm) obim (cm) - 3.14 x (DKN natkolenice (mm)/10); FG = maksimalan obim podlaktice; CCG = korigovan obim potkolenice (cm) obim (cm) - 3.14 x (DKN potkolenice (mm) / 10); TM = telesna masa (kg).

Davno je poznato da skeletna robusnost korelira sa

dijametrima kostiju (posebno kolena, lakta, ručnog i skočnog zgloba), a da sportisti u većini slučajeva imaju veću koštanu masu u poređenju sa neaktivnim osobama (Eston i Reilly, 2001). Mada je značaj procenjivanja koštane mase antropometrijskim metodama u drugom planu, u odnosu na procenjivanje sadržaja masti i mišićnog tkiva, količina koštanog tkiva je značajna u praćenju rasta i razvoja sportista i predselekciji dece za sport (greške pri proceni koštane mase u poređenju sa referentnim metodama su najmanje, u odnosu na antropometrijska merenja drugih strukturnih segmenata). Iako ne postoje specifični protokoli za sportiste, uobičajeno je da se sadržaj kostiju u strukturi sastava tela dobija korišćenjem regresionih jednačina po (Drinkwater i sar., 1986). Antropometrijski protokoli za procenu sadržaja koštanog tkiva

Muškarci i žene (Drinkwater i sar., 1986)

KM = [(HB +WB + FB + AB) / 4]² x TV x 0.92 x 0.001 Kosti (%) = (KM / TM) x 100

Gde je KM = koštana masa (kg); HB = humerusni biepikondilarni dijametar (cm); WB = bistiloidni dijametar (cm); FB = femoralani biepikondilarni dijametar (cm); AB = bimaleolarni dijametar (cm); TV = telesna visina (cm); TM = telesna masa (kg).


U sportu su od velikog značaja informacije koje se dobijaju

utvrđivanjem relacija između pojedinih antropometrijskih dimenzija (proporcija između morfoloških dimenzija). U cilju toga, kao normativi, se koriste određeni "idealni indeksi" i standardi. Primeri indeksa, koji uključuju odnos između telesne mase i visine:

Brokov indeks: Visina (cm) - 100 = Normalna težina

Lorencov indeks: (V-100) - ((V-150) x 0.25) = Idealna težina, gde je V = visina tela

Kuperov indeks: Težina (kp) / Visina (cm)² x 1000

Rohrerov indeks: Težina (kp) / Visina (cm)³ x 100000

Vandervalov index je konstruisan na osnovu koeficijenata regresije težine tela prema visini, uzimajući u obzir i uzrast. Tabela 7. Vandervalovi indeksi (teorijski očekivana težina, prema visini i starosti)

Godine Muškarci Žene 0 - 2.5 T = 3 + ((V - 50) x 0.25) 2.5 - 6 T = 16 + ((V - 100) x 0.3) 6 - 8 T = 25 + ((V - 125) x 0.5) 8 - 10 T = 28 + ((V - 130) x 0.6) 10 - 12 T = 30 + ((V - 135) x 0.7) 12 - 14 T = V - 109 T = V - 107 14 - 18 T = V - 110 T = V - 107 18 - 25 T = 50 + ((V - 150) x 0.7) T = 50 + ((V - 150) x 0.7) 25 i više

Mišićni indeks (određuje se učešće mišićne mase u ukupnoj telesnoj težini).

Mišićni indeks = (Obim bicepsa max - min) x 100 / Obim min Spiroindeks opisuje relacije vitalnog kapaciteta sa telesnom visinom i težinom.


I varijanta Spiroindeks = VK (cm³) / Visina (cm)

II varijanta Spiroindeks = VK (cm³) / Težina (kp)

Metode standarda su izuzetno važne za određivanje konstitucionalnih tipova za određeni sport i sportsku disciplinu (tokom same selekcije je važno da se po određenim normativima osobe usmeravaju za određenu disciplinu). Na primer: poznato je da jedan bacač kugle mora biti izrazito dimenzionalan, da košarkaš mora biti izrazito visok, gimnastičar nizak itd. Dobrih standarda u odnosu na kriterijume (uzrasta, pola, socijalne pripadnosti itd.) kod nas nema, tj. oni koji postoje su starijeg datuma i teško da mogu biti iskorišćeni. Kod sportista se antropometrijske mere koriste za utvrđivanje konstitucijskog tipa, tj. somatotipa koji se najčešće određuje metodom Heath i Cartera (1967). Tom metodom utvrđuje se somatotip vrhunskih sportista, a tim vrednostima se teži u trenažnom procesu. Pozicije određenog somatotipa se unose u karakteristični grafikon – somatogram, tako da se iz vrednosti pojedinih komponenata somatotipa odrede ordinate. Prema pomenutoj metodi, utvrđivanje konstitucije se sprovodi na osnovu deset morfoloških antropometrijskih mera, a definiše se po Sheldonovoj klasifikaciji na tri tipa – endomorfni, mezomorfni i ektomorfni. Postoje jednostavni, gotovi računski programi, za utvrđivanje somatotipa prema metodi Heath i Cartera.

Danas je u velikoj primeni metoda određivanja Body Mass Indexa (BMI). Ovaj indeks predstavlja odnos telesne težine i kvadrirane telesne visine (u metrima na kvadrat). U brojnim naučnim radovima je potvrđena velika korelacija sa procentom telesne masti (r=0.80). BMI se izračunava pomoću sledećih algoritama: Tabela 8. Algoritmi za izračunavanje BMI


Poznata je veza između vrednosti BMI i rizika od oboljevanja

od kardiovaskularnih bolesti, šećerne bolesti ili malignih oboljenja. Najmanji rizik oboljevanja imaju osobe kod kojih je BMI između 20 i 25 kg/m², a najveći kod osobe kod kojih je BMI veći od 40 kg/m². U cilju identifikacije, evaluacije i tretmana gojaznosti aktuelna je sledeća klasifikacija osoba prema vrednostima BMI, koja je prihvaćena od Svetske zdravstvene organizacije: Tabela 9. Klasifikacija osoba prema vrednostima BMI

BMI (kg/m²) < 18.5 = Pothranjenost

18.5 do 24.9 = Idealna telesna težina 25.1 do 29.9 = Granična gojaznost

30 do 34.9 = Gojaznost I nivoa 35 do 39.9 = Gojaznost II nivoa

> 40 = Gojaznost III nivoa, opasno po život

Iako nesumljivo ima veliki značaj pri analizi čitave populacije i zdravstvenog rizika, BMI ima mali značaj u sportskoj morfologiji. Brojni drugi faktori osim nagomilavanja telesnih masti (npr. mišićna i koštana masa, zapremina plazme, proporcionalna distribucija mase) igraju ulogu u determinaciji vrednosti BMI. Visok BMI kod sportista, usled povećane mišićne mase nastale usled treninga, može dovesti do pogrešnog zaključka o gojaznosti.

Primer:

Osoba je ima telesnu težinu 85kg i telesnu visinu 170cm. Kada primenimo formulu za izračunavanje BMI:

85 / (1.70 x 1.70) = 85 / 2.89 = 29.41

Ova vrednost spada u granične gojaznosti, kako se to vidi iz tabele 9.

Funkcionalno-motorička dijagnostika

Za funkcionalnu dijagnostiku u sportu ključna činjenica je da sve odabrane metode, tehnike i aparature moraju da detektuju najrelevantnije parametre kao kriterijume za odre|enu sportsku granu i discilinu a oni su uvek integralni i kao takvi procenjuju stanje funkcionalnih sistema uključenih u različitim režimima specifičnih


napora. Krajnji cilj nije da se izvrši evaluacija samo pojedinih organskih sistema, kao što su: kardiovaskularni, respiratorni, mišićni, sistemi za podizanje energetskog potencijala itd. Daleko važnije je proceniti i predvideti integralnu funkciju najodgovornijih sistema, kao njihovu međuzavisnost i vezu sa specifičnim fiziološkim zahtevima koji se javljaju u trenažnim i takmičarskim uslovima. Upravo ova činjenica i govori o postojanju samosvojnosti u metodama i tehnikama merenja relevantnih funkcionalnih (fizioloških) parametara kod sportista, jer se u mnogome razlikuju od onih koji se primenjuju kod različitih klini čkih slučajeva u medicini.

U današnje vreme vrtoglavog tehnološkog napretka gotovo je ne moguće dati potpuni pregled aparature koja se svakodnevno usavršava, tj. dopunjuje novim delovima i tehnološkim inovacijama te će se na ovom mestu dati samo jedan prikaz "mini" baterije aparata za funkcionalnu dijagnostiku. Osnovni princip savremene funkcionalne dijagnostike u sportu bazira se na postavci da se homeostatsko stanje mirovanja menja uz stalne oscilacije merenih vrednosti sve do maksimalnog adaptacionog kapaciteta za pojedini definisani pokazatelj. Te promene se mere adekvatnom aparaturom i definisanom metodologijom. Iz tih razloga potrebno je uvek, uz izmerene vrednosti nekog pokazatelja navesti i režim opterećenja organizma. Opterećenje organizma je moguće vršiti kroz situacione (terenske) aktivnosti ili putem laboratorijskog testiranja. Oba načina imaju određene prednosti i nedostatke, te u zavisnosti od cilja ispitivanja treba izabrati najbolji način. Pri izboru metodologije odlučuje i aparatura koja će se koristiti. Za terenski rad su potrebni telemetrijski uređaji ili male portabl aparature koje sportista nosi na sebi, a da se pri tome bitno ne utiču na biomehaniku pokreta. Osnovni uređaji za dozirano opterećenje organizma (kontrolisano

menjanje nezavisne varijable)

Najednostavnije pomoćno sredstvo za doziranje opterećenja predstavlja step klupica, koja može biti različite visine. Promenom visine klupice, ritma penjanja i ukupnog trajanje rada (u zavisnosti od uzrasta, pola, nivoa treniranosti i sl.) moguće je isprovocirati različitu reakciju organizma i pri tom izvršiti adekvatno merenje tih


parametara. Najpraktičnija je univerzalna klupica podesive visine od 22.8 do 50.8cm (Harvard step-test). Intenzitet rada - snaga (količina rada u jedinici vremena) dozira se prema telesnoj težini ispitanika, menjanjem visine klupice i frekvence penjanja. Ukupna količina rada, tj. mehanička energija je određena intenzitetom i ukupnim trajanjem rada.

Slika 26. Step klupica

Intenzitet rada izračunava se sledećom formulom:

I = S x H x N x 1.5/min gde je S - težina tela u kilopondima (kp), H - visina klupice u metrima (m), N - broj penjanja u minuti, 1.5 - predstavlja konstantu koja uzima u obzir i negativan rad (silaženje sa klupice). Rezultat se izražava u kilopondmetrima u minuti (kpm/min). Intenzitet rada - snaga od 1 kpm/min iznosi 0.1635 Watta, tj. 1 W = 6.120 kpm/min.

U današnje vreme na tržištu postoji ogroman broj različitih bicikl-ergometara. Po konstruktivnim rešenjima dele se na: elektromagnetske, hidraulične, kombinovane (mehano-električne) i mehaničke (frikcione) bicikl-ergometre.


Slika 27. Bicikl-ergometar (MONARK 823E, Švedska)

Intenzitet rada - snaga je određen formulom:

I = N x O x S / min gde je N - broj obrataja zamajnog točka, O - obim kruga na kome se vrši trenje u metrima (m), S - sila otpora izražena u mernim jedinicama skale. Ukoliko je skala opterećenja kalibrisana u kilopondima, onda se intenzitet rada izračava u kpm/min ili ekvivalentu rezultata izraženog u wattima. U ovu grupu spadaju pokretna traka za trčanje, pokretna voda, pokretne stepenice, pokretna traka za skijaše itd. Osnovni kvalitet ovih uređaja je u činjenici da omogućuju ciklična kretanja najpribližnija onim koja se ostvaruju u matičnom sportu (npr. trčanje, plivanje, skijanje...) uz angažovanje daleko većih mišićnih masa, nego kada se testiranje obavlja samo uz pomoć bicikl-ergometra. Zbog velike biomehaničke sličnosti sa kretanjem u realnim uslovima, ova aparatura je pogodna i za laboratorijski trening. Intenzitet rada se dozira promenom brzine ili promenom nagiba podloge na kojoj se trči (vozi bicikl). Najčešće se doziranje opterećenja vrši kombinacijom oba faktora. Brzina se kreće u rasponu od 20 do 60km/h, a nagib pokretne trake od 10 do 35%. Ima tredmila koji imaju mogućnost simulacije negativnog nagiba (slično kretanju nizbrdo).


Slika 28. Pokretna traka (COSMED T300, Italija), sa opcionom brzinom kretanja od

60 km/č

Aparati za praćenje promena funkcionalnih pokazatelja Ovoj grupi pripadaju svi aparati za hemijske i biohemijske

analize, rengen dijagnostiku, elektrokardiografiju, razni kopleksni telemetrijski uređaji (najčešće za elektrokardiografiju). Svi ovi aparati se u velikoj meri koriste u naučnim istraživanjima sportskog treninga. Različiti proizvođači na tržištu nude razne aparate koji imaju veliku specifičnost, te se u okviru ovog prikaza ne mogu pojedinačno opisivati (iako su mnogi već opisani u ovoj knjizi). Predstaviće se samo neki, zajedno sa njihovim osnovnim tehničkim karakteristikama. Danas, najčešće korišćeni aparati u sportu, kako u laboratorijskim tako i u terenskim (situacionim) uslovima su: pulsmetri, aparati za merenje krvnog pritiska, aparati za registrovanje određenih biohemijskih parametara (laktata, glukoze), aparati za gasnu analizu krvi (pH vrednost, puferi, parcijalni pritisak O2 i CO2), aparati za spirometriju, aparati za merenje maksimalne potrošnje kiseonika i kalorija, razni telemetrijski aparati (kontinuiranu elektrokardiografiju). U širem smislu, u savremenoj funkcionalnoj dijagnostici sportista, mere se razni bioelektrični akcioni potencijali, zvukovi, pulsacije raznog porekla, različite mehaničke sile, volumenske i linearne dimenzije, uglovni odnosi, termičke promene, koncentracije raznih hemijskih i biohemijskih spojeva. U ove svrhe koriste se elektronski


sistemi kao što su: elektrografi (elektrokardiografi - EKG, elektroencefalografi - EEG, elektromiografi - EMG), elektropulzafoni, elektrotenziometri, elektrogoniometri, elektrosfigmografi, elektrotermometri i sl. Danas se sve češće koriste višekanalni polifiziografi (12 kanala). Polifiziografi su opremljeni "tajmerima" koji omogućuju dinamičku analizu svih merenih funkcionalnih pokazatelja. Biometrijski sistemi imaju priključke za prenos podataka u kompjuterske sisteme u cilju memorisanja podataka, sa mogućnošću dalje statističke obrade. Savremeni pulsmetri imaju dodatne uređaje koji direktno vrše snimanje na magnetnu traku (Polar Team System, Finska) sa koje se naknadno preko prenosnog uređaja, izvrši prenos podataka u PC i njihova detaljna obrada. Takvi aparati su sofisticirani portabl uređaji za registrovanje kardiovaskularnih funkcija, merenih direktno na terenu. Ovakvi telemetrijski sistemi imaju sonde i radioodašiljače malih dimenzija koji se postave na telo sportiste (na izvestan način čine jednu celinu sa telom), ne ometajući ga pri različitim situacionim (terenskim) aktivnostima. Osnovni zadatak uređaja za funkcionalnu dijagnostiku jeste mogućnost da se sportista dozirano (pod kontrolom) podvrgne vlastitom maksimalnom opterećenju, a da se pri tome registruju vrednosti pojedinih pokazatelja funkcije jednog ili više organskih sistema (precizno izmerene i kasnije upotrebljive informacije o rasponu i odnosima funkcija tih sistema). Pomoćni uređaji i aparati neophodni za realizaciju funkcionalnog

testiranja

U funkcionalnoj dijagnostici pored navedenih uređaja treba koristiti i one koji nisu direktno vezani uz sam postupak dobijanja nekog pokazatelja, ali na indirektan način osiguravaju tačnost merenja i ispravnu interpretaciju dobijenih podataka. Pomoćni uređaji iz ove grupe su:

- Potrošni materijal i prateća dodatna oprema, delovi i priključci koji se postavljaju na osnovnu aparaturu (stakleni, metalni i plastični ventili, vakum-pumpe, specijalne maske, metronomi, merači vremena, fiksacijski uređaji za


dinamometrijska merenja, neki materijali - kontakt pasta, vakum pasta, sajle, lanci, električni provodnici...)

- Uređaji za osiguravanje i kontrolu adekvatnih i izmenjenih mikroklimatskih uslova: kombinovani termometar-hydrometar-barometar (za merenje temperature, vlažnosti i vazdušnog pritiska).

- Uređaji za uklanjanje mrežnih i radiovalskih smetnji: specijalni generatori sa elektromotorima vezanim za gradsku mrežu, raznim mrežnim filterima, zaštitni blokovi i prolazni kondenzatori. Sve ovo je potrebno zbog činjenice da je elektronska aparatura za funkcionalnu dijagnostiku veoma osetljiva na različite elektronske i elektro-magnetske smetnje, koji mogu poremetiti ceo postupak funkcionalnog testiranja.

- Uređaji za zaštitu sportista koji se testira i aparature. To su aparati za predostrožnost i zaštitu sportiste od posledica delovanja električne struje i posledica prevelikog fizičkog opterećenja (kod testa "vita maxima"). Obavezno je da se u blizini nalazi reanimacioni komplet za prvu pomoć sa defibrilatorom.

Sažetak

Antropometrija u sportu ima zadatak da na bazi pojedinih antropometrijskih dimenzija, tj. njihovih međusobnih relacija, usmerava sportiste prema onim sportskim disciplinama u kojima određena morfološka struktura (morfološki tip) može da omogući optimalni rezultat.

Pri svakom merenju moraju se obeležiti antropometrijske tačke na telu i meriti samo one dimenzije koje su u relaciji sa određenom sportskom aktivnošću (ne sve i ne bilo koje). Osnovni instrumenti za antropometrijska merenja moraju da budu izbaždareni. Neki od njih su: antropometar, vaga, kaliper (šestar za merenje kožnog nabora), centimetarska pantljika, pelvimetar, kefalometar i klizni šestar.

U vrhunskom sportu se sve više uzimaju podaci o telesnoj kompoziciji preko aparata visoke tehnologije (bioimpendansa, DEXA skeneri i dr). Istaknuto je već da su u sportu posebno značajne informacije koje se dobijaju utvrđivanjem relacija između pojedinih antropometrijskih dimenzija (proporcija između morfoloških dimenzija). U tom cilju koriste se određeni "idealni indeksi" (za sada još nisu definisani idealni indeksi) i standardi kao normativi.


Za funkcionalnu dijagnostiku u sportu ključna činjenica je da sve odabrane metode, tehnike i aparature moraju da detektuju najrelevantnije parametre kao kriterijume za određenu sportsku granu i disciplinu. Oni su uvek integralni i kao takvi procenjuju stanje funkcionalnih sistema uključenih u različite režime specifičnog napora. Krajnji cilj nije da se samo izvrši evaluacija pojedinih organskih sistema (kardiovaskularni, respiratorni, mišićni , sistemi za podizanje energetskog potencijala itd), već je važnije proceniti i predvideti integralnu funkciju najodgovornijih sistema, kao njihovu međuzavisnost i vezu sa specifičnim fiziološkim zahtevima koji se javljaju u trenažnim i takmičarskim uslovima. Osnovni princip savremene funkcionalne dijagnostike se bazira na postavci da se homeostatsko stanje mirovanja menja uz stalne oscilacije merenih vrednosti, sve do maksimalnog adaptacionog kapaciteta za pojedini definisani pokazatelj. Te promene se mere adekvatnom aparaturom i definisanom metodologijom. Iz tih razloga potrebno je uvek uz izmerene vrednosti nekog pokazatelja, navesti i režim opterećenja organizma.


TESTIRANJE

Testiranje Osnovna koncepcija rada u oblasti sportskog treninga bazira se

na prethodnom utvrđivanju stanja (dijagnostika) pojedinaca ili grupe, na osnovu čega se utvrđuje plan i program tjelesnog vježbanja sa tendencijom da se ostvari postavljeni cilj (prognostika). U ovom ukazivanju pokušaće se da se utvrde principi na osnovu kojih bi se odredilo stvarno stanje ispitanika (vježbača) u relevantnom prostoru.

U determinaciji fizičkog radnog kapaciteta, za razliku od somatometrijskog, kardiorespiratornog i biohemijskog prostora, u biomotornom prostoru skoro i nije izvršeno sistematsko istraživanje sa ciljem da se za svaku definisanu fizičku (sportsku) aktivnost konstruišu testovi na osnovu kojih bi se u značajnoj mjeri mogao odrediti specifični fizički radni (sportski) kapacitet.

Ne može se reći da u miomotoričkom prostoru nijesu vršena istraživanja sa ciljem da se konstruišu takvi testovi, ali zbog nedovoljno sistematskog istraživanja i bez potrebne analogije, adekvatno rješenje je postignuto jedino u prostoru aerobne repeticije testovima opterećenja tipa ergostaze.

Budući da je istraživanje u smislu definisanja adekvatnih testova za determinaciju fizičkog radnog (sportskog) kapaciteta vrlo obimno zbog velikog broja eksperimentalnih grupa, neophodno je da u realizaciji jedinstvenog projekta sa tom tematikom učestvuje veliki broj istraživača i veći broj institucija sa potrebnom opremom i specijalno instruiranim kadrovima. Prethodno bi bilo potrebno prihvatiti jedinstvenu koncepciju za definiciju testova u biomotornom prostoru.


Pretenzija ovih postavki sastoji se u predlogu principa na osnovu kojih bi trebalo da se konstituišu testovi za procjenu specifične radne (sportske) sposobnosti.

Takvo istraživanje bi imalo sljedeće primarne ciljeve: - Formiranje teorijske baze za unifikaciju testova u

biomotornom prostoru; - Ispitivanje analognog sistema u definisanju testova u

biomotornom prostoru; - Komponovanje jedinstvenog kompleksa testova za procjenu

opšteg statusa biomotornog potencijala najširih populacija, kako bi se mogla izvršiti homogenizacija grupa prema relevantnim fizičkim sposobnostima, što bi u velikoj mjeri olakšalo doziranje opterećenja u grupnom vježbanju (treniranju);

- Konstituisanje specifične baterije testova za procjenu stanja biomotornog potencijala osoba koje se sistematski bave određenom aktivnosti (sportom);

- Utvrđivanje najviše adaptiranih organskih mehanizama za određenu aktivnost (sport), čime bi se objektivnije moglo preporučiti profesionalna orijentacija za konkretnu aktivnost (sport);

- Budući da se naprezanja u sportu kreću u gornjim granicama energetske potrošnje, neophodno je vršiti sistematsku kontrolu stanja organizma. Sistem testiranja, iznesen u ovim premisama, omogućava jednom čovjeku da relativno brzo, sa minimalnim utroškom energije i bez glomaznog instrumentarija, obavlja takve zadatke.

Prilikom izbora odnosno konstrukcije određenog testa, neophodno je pridržavati se određenog pravila, kako bi rezultati testa ukazali upravo na ono što se istražuje. U tom smislu mogla bi se istaći dva osnovna pravila:

- Test treba da bude tipičan segment aktuelne (sportske) aktivnosti,

- Aktivnost u testu treba da bude najracionalnije uprošćena. Veliki repertoar složenih kretanja, dostupnih čovečjem aparatu

za kretanje ukazuje na veliki broj faktora kojima se definiše određena (sportska) aktivnost. Neka budu navedeni neki koji su utvrđeni parcijalnim istraživanjima:

- Određivanje aktuelnih mišićnih grupa, - određivanje količine angažovane mišićne mase, - određivanje vrste mišićnog naprezanja,


- određivanje stepena opterećenja, - određivanje trajanja mišićnog naprezanja, - određivanje broja mišićnih kontrakcija u jednoj seriji, - određivanje trajanja relaksacionih intervala između

pojedinačnih kontrakcija, - određivanje broja serija (za intermitentne testove), - određivanje trajanja relaksacionih intervala između serija (za

intermitentne testove). Posebno u prostoru miometrijskog tretmana neophodno je za

aktivnu muskulaturu odrediti zatvoreni kraj kinetičkog lanca( centralni ili periferni oslonac).

Takođe bi se morala utvrditi i pravila prilikom kvantifikovanja elemenata za definiciju aktuelnih testova. Neka istraživanja su već ukazala na osnovnu koncepciju tih pravila.

Količina angažovane mišićne mase treba da bude što manja ali dovoljna da pokaže visok stepen korelacije sa radnim (sportskim) dostignućem. Po pravilu, vrsta mišićnog naprezanja treba da odgovara naprezanju u relevantnoj aktivnosti.

Orijentaciona mjera za određivanje stepena opterećenja može biti maksimalni izometrijski potencijal u tipičnom položaju za ispitivano kretanje, u principu u poziciji maksimalnog obrtnog momenta spoljašnjih sila.

Trajanje mišićnog naprezanja za izometrijski režim bi se odredilo prema vremenu izdržaja do otkaza u tipičnom položaju za ispitivanu aktivnost sa već određenim stepenom opterećenja.

Broj pojedinačnih kontrakcija u jednoj seriji za aerobni i anaerobni repetativni režim odredio bi se prema maksimalnom broju mogućnih mišićnih kontrakcija sa adekvatnim opterećenjem.

Brzina izvođenja pojedinih kontrakcija i dužina trajanja relaksacionih intervala između njih za aerobni i anaerobni repetitivni režim bi se odredili prema odnosu potrošnje energije u aerobnom i anaerobnom režimu mišićnog naprezanja u relevantnoj aktivnosti (sportu). Ovaj princip bi se odnosio i na intermitentne testove.

Prilikom kvantifikacije elemenata za definiciju relevantnih testova u sportskoj praksi, neophodno je koristiti određene modele kojima bi se određivale kvalitativne i kvantitativne relacije između grupa mišića, količine aktivne mišićne mase, načina mišićnog naprezanja, elementarnih biomotornih dimenzija i dr. Unutar takvih


modela nivo biomotornog potencijala u izometrijskom režimu bio bi prikazan stepenom opterećenja i vremenom trajanja, u repetitivnom režimu stepenom opterećenja i brojem ponavljanja u standardnom ritmu, u anaerobnom repetitivnom režimu stepenom opterećenja i brojem pojedinačnih kontrakcija u jedinici vremena, u balističkom režimu stepenom opterećenja i početnom brzinom koja se može posredno ili neposredno izračunati.

Satus aerobnih kapaciteta mogao bi se kontrolisati puls-indeksom, koji bi bio definisan na bazi pulsa u miru, pulsa neposredno poslije standardnog aerobnog napora i pulsa jedan minut poslije standardnog aerobnog napora.

Za svaki pokazatelj, prema stepenu njegovog učešća u dijeterminaciji fizičkog radnog (sportskog) kapaciteta, izvršila bi se odgovarajuća ponderacija.

Definitivni testovi za svaku sportsku disciplinu respektivno, još ne postoje. Ukoliko bi se stekle mogućnosti da se realizuje jedan makro-projekat, kojim bi se konačno riješilo pitanje odgovarajućih testova za svaku specifičnu aktivnost (sport), neophodno bi bilo predvidjeti više eksperimentalnih grupa ispitanika, kako bi segment relevantne aktivnosti (sporta) bio ispitivan na više kvalitativnih nivoa, i kako bi se konačno izvršio izbor testa koji bi imao relativno najniži kvantitativni nivo, ali dovoljno visok stepen korelacije sa postignutim rezultatom u istraživanoj aktivnosti (sportu).

Konačno, sa realizacijom takvog makroprojekta izbjeglo bi se lutanje i ponavljanje u ovoj oblasti istraživanja, a što je najvažnije, izbjegli bi se testovi koji se u praksi više po inerciji i dalje koriste, iako je više puta ukazivano na njihovu nekorektnost i neadekvatnost.

Stanje sportista prije početka treninga je vrlo indikativno za planiranje i programiranje sportskog treninga. To stanje se utvrđuje odgovarajućom baterijom testova, pa je stoga neminovno poznavati principe, na kojima se zasnivaju svi testovi.

3.4.1. Metodologija konstruisanja testova za procjenjivanje

aktuelnih biomotornih dimenzija Testiranje je istraživačka tehnika kojom se dolazi do prilično

pouzdanih kinezioloških informacija. Etimološko porijeklo ove riječi se nalazi u korijenu latinskog glagola testor, testare (posvjedočiti, dokazati Instrument tehnike testiranje je test. On podrazumijeva


kontrolisane uslove u kojima se rješavaju određeni zadaci na osnovu čijih rezultata se dobijaju objektivni pokazatelji pojedinih svojstava, osobenosti, pojava. Test, dakle, predstavlja niz logično povezanih zadataka koji se odnose na određenu oblast, a čijim se rješavanjem pod određenim uslovima i na unaprijed utvrđen način nastoji da dokaže postojanje i valorizuje kvalitet i kvantitet nekog fenomena. Ukoliko se više međusobno povezanih testova odnosi na istu oblast, to se naziva baterija testova.

Da bi se skupu unaprijed definisanih zadataka izvedenih u specifičnim uslovima dodijelio atribut testa, neophodno je ispuniti izvesen metodološke kriterijume, tzv. metrijske karakteristike. Prema tome, samo onaj zadatak koji posjeduje metrijske karakteristike može biti označen kao test, odnosno standardizovan test. Osnovne metrijske karakteristike testova su:

1. Validnost. 2. Relijabilnost. 3. Objektivnost. 4. Diskriminativnost. 3.4.1.1. Validnost Validnost ili valjanost je metrijska karakteristika (svojstvo) testa

i definiše se kao korespodentnost sadržaja testa sa aproksimativnom varijablom koja se procjenjuje. Dakle, simplifikovano iskazano, to bi značilo da se test može smatrati validnim (valjanim) ukoliko mjeri baš ono za šta je teorijski namijenjen. U konkretnom primjeru to se može ilustrovati na sljedeći način: za procjenu eksplozivne snage muskulature kaudalnog dijela tijela koristi se, recimo, test koji tretira to biomotorno svojstvo i tu topografsku muskularnu regiju čovjeka (skok udalj iz mjesta, vertikalan odskok, troskok iz mjesta i sl.), a ne test zasićen drugim motoričkim obilježjima. Ovaj primjer, međutim, otkriva činjenicu da je veoma teško konstruisati «čist» test, odnosno test koji, na ovaj ili onaj način, neće tretirati i ostala svojstva. U konretnom primjeru na rezultat troskoka iz mjesta ne utiče samo eksplozivna snaga kaudalnog dijela tijela, već i dijeterminante poput koordinacije i motorne uvježbanosti. Zaključak je da ne postoji apsolutno validan test, već da svaki test posjeduje validnost u izvjesnom stepenu. Upravo taj nivo validnosti uzima se kao


kriterijum za prihvatanje ili odbacivanje određenog testa odnostno, za procjenu njegove validnosti.

Validnost testova se najčešće sagledava kao: (1) dijagnostička simptomatska (podaci se analiziraju s ciljem da se sazna priroda ispitivane pojave) i (2) prognostička, prediktivna valjanost (na osnovu dobijenih rezultata predviđa se ispitanikov uspjeh u određenoj kinezičkoj aktivnosti).

3.4.1.2. Relijabilnost Relijabilnost (pouzdanost) testova ukazuje na nezavisnost

rezultata mjerenja od djelovanja nesistematskih varijabilnih faktora i definiše se kao saglasnost rezultata ponovljenih mjerenja. Ima više načina provjere pouzdanosti testova, a najčešći su: (1) test-retest metod, (2) split-half metod, (3) primjena ekvivalentnih testova i (4) primjena kompozitnih testova.

Metod test-retest je najjednostavniji način provjere pouzdanosti testa u kom se iskazuje suština definicije relijabilnosti – saglasnost rezultata ponovljenih mjerenja. Sastoji se iz inicijalnog i kontrolnog mjerenja i, potom, izračunavanja korelacione veze između dvije dobijene statističke serije. Vrijednost dobijenog koeficijenta korelacije uzima se kao osnovni kriterijum pouzdanosti. Djelovanje većeg broja potencijalnih parazitarnih faktora, determinisanih vremenskim razmakom između inicijalnog i kontrolnog mjerenja, bilo bi zanemarljivo. Najčešće je riječ o učenju zadataka testa, jer ispitanik ulazi u ponovljeno testiranje sa iskustvom koje mu olakšava rješavanje zadataka i direktno utiče na vrijednost rezultata u kontrolnom mjerenju. Ova pojava se označava kao edukatibilni efekat.

Prilikom konstrukcije testa kao načinu određivanja pouzdanosti, najviše se koristi split-half metod, postupak koji je rezistentan prema ranije pomenutim parazitarnim faktorima determinisanim vremenskim razmakom između dva mjerenja. U osnovi ove metode je traženje korelacione veze između dvije statističke serije koje čine rezultati ispitivanog testa,s tim da je ovdje riječ o samo jednom mjerenju na samo jednom uzorku. Odgovor na pitanje kako se te dvije statističke serije dobijaju, leži u etimološkom porijeklu imena ove metode – split-half – kovanici engleskog jezika sa značenjem


«presjeći napola». Prepolovljavanje se odnosi na rezultate dobijene mjerenjem izabranog uzorka. Naime, od jedne statističke serije prave se dvije tako što se ova bukvalno podijeli, najčešće po principu grupisanja ispitanika sa parnim i neparnim rednim brojem.

Metod kompozitnih testova se prevashodno odnosi na opservaciju motoričkih testova, jedine čisto kineziološke forme koja nije preuzeta iz komplementarnih metodologija i zadire u najsloženije aspekte procjene relijabilnosti. Mnogi metodolozi iz oblasi kinezologije smatraju da je sa naučnog stanovišta ovo jedini ispravan metod.

Prilikom konstrukcije kompozita (kompozitnih testova) moguće su dvije varijante: da se kompozit sastoji od (1) različitih motoričkih zadataka ili (2) od istih motoričkih zadataka. Kod prvih se javljaju teškoće kao prilikom konstrukcije već opisanih ekvivalentnih testova. Naime, teško je naći dva motorička zadatka istog predmeta mjerenja, sa istom specifičnošću, distribucijom i sl. odnosno paralelne motoričke testove koji bi angažovali uključivanje istih funkcionalnih struktura koje utiču na rezultat. S druge strane, motorički kompoziti sastavljeni od istih zadataka praktično predstavljaju uzastopno ponavljanje jednog kretnog zadatka, automatski eliminišu prethodne parazitarne faktore. Iako se može smatrati da kompoziti sa ponavljanjem jednog kretnog zadatka pružaju najviše informacija u pogledu procjene relijabilnosti testova, i oni, međutim, posjeduju izvjesnu metodološku insuficijentnost – ograničen broj kretnih zadataka primjenjivih kao test. Konstrukcija kompozitnih testova je lako izvodljiva, pokazuje dobre rezultate u testiranju biomotornih sposobnosti koje nijesu u prevelikoj mjeri kontaminirane zamorom (poput gipkosti, preciznosti, ravnoteže,i nekih oblika koordinacije), a u tim testovima ni motoričko učenje ni zamor nemaju odveć negativnog uticaja na sljedeće izvođenje. Problemi, naime, nastaju prilikom konstrukcije testova procjene biomotornih svojstava kontaminiranih zamorom (poput snage, brzine, izdržljivosti i sl.), kao i testova procjene motoričkih svojstava gdje je edukatibilni efekat izrazito prisutan, recimo u testovima kooridanicije.

3.4.1.3. Objektivnost Objektivnost je mjerna karakteristika testa definisana kao

nezavisnost od mjerilaca, odnosno saglasnost rezultata dobijenih


mjerenjem različitih mjerilaca. Mjerenje (testiranje), je znači, objekitvno samo u slučaju kada različiti mjerioci ispitujući istim testom istu grupu ispitanika, dolaze do jednakih ili približno sličnih rezultata.

Analogijom prethodne definicije slijedi da se objektivnost procjenjuje izračunavanjem koeficijenta korelacije između rezultata različitih mjerilaca koji istovremeno ili u ponovljenim mjerenjima opserviraju isti uzorak entiteta. Smatra se da vrijednosti koeficijenta moraju biti veći od 0,84 kako bi test dobio potvrdu objektivnosti i bio preporučen za dalju upotrebu u kineziološkim istraživanjima.

3.4.1.4. Diskriminativnost Diskirmintivnost (osjetljivost) testa je svojstvo definisano kao

mogućnost razlikovanja (diskriminacije) rezultata po vrijednostima. Drugim riječima, to je osobina koja dozvoljava istraživaču da sastavlja ordinalne skale.

Procjena diskrimininativnosti testova se vrši definisanjem rezultata između mjera deskriptivnih parametara statističkog skupa (mjera centralne tendencije i mjera disperzije). Naime, većinom testova procjenjuju se masovne pojave pa se očekuje da rezultati testa dobijeni tretmanom reprezantativnog uzorka daju normalnu distribuciju frekvencija. Svako odstupanje od normalnog rasporeda, odosno Gausove krive, može da pruži određene informacije o diskriminativnosti testa. U slučaju preteških zadataka pojaviće se znatan broj rezultata niske vrijednosti što će ishoditi bitno narušenim normalitetom distribucije. I u obrnutom slučaju (odviše iako zadaci u testu) situacija neće biti boja zbog prevelikog broja rezultata sa visokim vrijednostima.


XVII POGLAVLJE ODGOVARAJUĆE MERNE JEDINICE I VREDNOSTI

Za distancu 1 yd (jard) = 0.9144 m 1 m = 100 cm 1 mile (milja) = 1760 jardi = 1.62 km 1 km = 1000 m = 1093.6 jardi = 0.62 milje Za brzinu 1 km/h = 0.28 m/sec = 16.7 m/min = 0.62 mph 1 mph = 0.45 m/sec Za rad 1 kcal = 426.8 kgm .005 kcal = 1 ml O2 5 kcal = 1 L O2 1 kgm = 1.8 ml O2 1 kcal/kg/h = 1 MET 1.8 ml O2/kg/min = 1 kgm/min (za nožni ergometar) 1 kg telesne težine/m/min = 1.8 ml O2 (samo za nožni ergometar) Za radna opterećenja

1 Watt = 6.0 kgm/min 1 MET = 3.5 ml O2/kg/min 1 kgm/min = 0.1635 Watt-i 1.8 ml O2/kg/min = 1 m/min

1 HP (konjska snaga) = 745 Watt-i 1 L O2/min = 5 kcal/min


2 ml O2 = 1 kgm (za nožni ergometar) 3 ml O2 = 1 kgm (za ručni ergometar) 0.35 ml O2/kg/min = 1 step/min (za step klupicu) 0.1 ml O2/kg/min = 1 m/min (za hodanje) 0.2 ml O2/kg/min = 1 m/min (za trčanje)

SPISAK STANDARDNIH SKRAĆENICA, SIMBOLA I OSNOVNIH TERMINA

L……………………………………..litar ml……………………………..…mililitar µ……………………………………mikro µm……………………………mikrometar min………………………………….minut s……………………………………sekund ms…………………………….milisekund m…………………………………….metar cm………………………………santimetar mm……………………………....milimetar

M………………………………………mol mM ili mmol……………………....milimol kPa………………………………kilopascal N……………………………………...njutn MK…………………………masne kiseline

SMK……………..slobodne masne kiseline

R ili RQ…………....respiratorni koeficijent V……………………………….zapremina


VO2…………………..potrošnja kiseonika VO2max...maksimalna potrošnja kiseonika MVS……………….minutni volumen srca UV…………………..udarni volumen srca FS………………………….frekvenca srca P…………………..parcijalni pritisak gasa PO2…………………parcijalni pritisak O2 W………………………………………vat J………………………………………džul k………………………………………kilo g……………………………………..gram kg………………………………..kilogram

OSNOVNI TERMINI Apsolutna VO2-potrošnja kiseonika u jednoj minuti izražena u jedinici ml/min; Acidoza-akumulacija laktata (laktatna acidoza) u mišićnim ćelijama i pad pH vrednosti koji prouzrokuje pad radne sposobnosti; ADP-adenozin difosfat; Alveolarna ventilacija-zapremina vazduha u plućnim alveolama u jednoj minuti u miru i u toku opterećenja; Aerobno-anaerobna zona-nivo opterećenja koje je između aerobnog i anaerobnog praga, od 2-4 mmol/l laktata, kada se energija stvara u mešovitom aerobno-anaerobnom procesu; Aerobni prag-kada se energija dobija dominantno aerobnim (oksidativnim) putem, a kada započinju i anaerobni (beskiseonički) procesi stvaranja energije pri čemu koncentracija laktata u krvi dostigne 2 mmol. Akcioni potencijal-depolarizacija membrane mišićne ćelije koja se širi unutar ćelije;


Aklimatizacija -adaptacija na stres izazvan promenom sredine u kojoj se trenira (npr. visina, toplota, vlaga, hladnoća); Aktin -proteinski filament koji u kontaktu sa miozinom ostvaruje mišićnu kontrakciju; Anaerobni prag-kada dominantno započinje anaerobni (beskiseonički) proces sagorevanja ugljenih hidrata pri opterećenju koje je između srednjeg i visokog intenziteta, kada započinje nagla produkcija CO2, hiperventilacija, koncentracija laktata u krvi od 4 mmol/l. Aerobni kapacitet (izdržljivost) -mogućnost dugotrajnog rada sa opterećenjem koje ne dovodi do akumulacije laktata u krvi; Aerobno snabdevanje energijom-stvaranje energije bez nedostatka O2. Ne dolazi do akumulacije laktata; Antagonisti-mišići koji se suprotstavljaju kontrakciji agonista; Agonisti-mišići koji vrše pokret. Agonisti i antagonisti u pokretima moraju imati određenu ravnotežu i delovati koordinisano. (Npr. parovi agonist-antagonist su: pectoralis/latissimus dorsi, anterior deltoids/posterior deltoids, trapezius/deltoids, abdominalis/spinal erectors, levi i desni spoljašnji obliques, quadriceps/hamstring, biceps/triceps, flexors/extensors podlaktice i dr.); Antioksidanti -(vit. A, C, E, selen i dr). Supstance koje uklanjaju štetne slobodne radikale (kao što je slobodan kiseonik-O). Slobodni radikali oštećuju membranu ćelija i mogu dovesti do mutacije gena; Anaerobni kapacitet / izdržljivost-kapacitet mišića da zadrži visok intenzitet rada na račun većih rezervi ugljenih hidrata koji sagorevaju bez prisustva kiseonika; Anaerobno snabdevanje energijom-snabdevanje energijom uz nedostatak kiseonika i akumulacijom laktata; Aritmija -nepravilan ritam srčane frekvence; ATP-(adenozin trifosfat) visoko energetska materija, osnovna energetska valuta u organizmu; ATP-CP system-jednostavan anaerobni energetski sistem pri kome se održava nivo ATP-a. Kada dođe do cepanja kreatin fosfata (CP) slobodan fosfat (P) se vezuje za adenozin difosfat (ADP) i ponovo se stvara ATP; Arterio-venska razlika O2 (a-vO2 razlika)-razlika između količine kiseonika u arterijskoj i mešanoj venskoj krvi;


Astrandov bicikl ergometar test-određivanje kondicije putem merenja FS tokom jednog submaksimalnog opterećenja. To je brz i lak metod za određivanje VO2max; Atrium -predkomora, gornja šupljina srca u koju se skuplja krv pre nego što pređe u ventrikulu komoru; Aorta -najveća arterija koja izlazi iz leve komore i distribuira krv u organizmu; Bazalni metabolizam-energetski metabolizam (energija) koji je dovoljan samo za funkcije organizma u potpunom miru; Bezmasna masa tela-količina i masa skeletnih mišića, kostiju i vode u organizmu; BMI (Body mass index)-mera relativne telesne mase . Stavlja se u odnos totalna masa tela potopljena u vodu (kg) sa kvadratom telesne visine (m). Na primer: 59kg / (1.6m)² Borgova skala-numerička skala nivoa podnetog opterećenja-osećaja opterećenja.(od 6 do 20); Ciljna pulsna zona-krajnja vrednost frekvence srca koja se uzima pri submaksimalnom opterećenju ili testu. Ciljna pulsna zona je oko 85% od maksimalne srčane frekvence; Conconi test–neinvazivni test (bez vađenja krvi) za određivanje tačke defleksije srčane frekvence ili defleksije krive opterećenja (engl. Deflection pulse or deflection pace). U osnovi testa je relacija između frekvence srca i opterećenja. Služi za određivanje anaerobnog praga; Depolarizacija-opadanje električnog potencijala na ćelijskoj mebrani; Disajni volumen (DV)-volumen vazduha koji se udahne ili izdahne pri disanju; Dijastola-period odmori ili punjenja srca u srčanom ciklusu; Dijastolni krvni pritisak -arterijski pritisak (mmHg) tokom perioda odmora ili punjenja srca u srčanom ciklusu; Elektrokardiogram (EKG) -snimak električnih aktivnosti srca za vreme srčanih ciklusa; Elektromiogram (EMG) -snimak električnih impulsa skeletne musculature (mišićne aktivnosti); Elektroencefalogram (EEG)-snimak električnih impulsa aktivnosti mozga; Ekstenzivno/intenzivno-dva termina koja se koriste u međusobnom odnosu. Ekstenzivno se odnosi na malo korišćenje energije u jedinici vremena, često u dugačkom trajanju ili većem broju ponavljanja.


Intenzivno zahteva veliku količinu energije u jedinici vremena, kratkog trajanja ili nekoliko ponavljanja; Ekspiratorni rezervni volumen pluća (ERV)- količina vazduha koja se može izdahnuti nakon normalnog inspirijuma u toku disanja. Iznosi oko 1.5 L; EPO (eritropoetin)-najvažniji hormon za produkciju crvenih krvnih zrnaca iz koštane srži; Esencijalne amino kiseline-devet aminokiselina koje su neophodne organizmu a on ih ne može sam sintetisati. Moraju se unositi hranom; Engram-specifični, naučeni i memorisani motorni program sačuvan u senzornoj i motornoj regiji mozga. Može biti pozvan-aktiviran po potrebi; Endomysium-unutrašnja opna (vezivno tkivo koje vezuje mišićna vlakna); Endorfini -supstance slične morfijumu čija je sekrecija u mozgu. Smanjuju bol, otklanjaju zamor i izazivaju euforiju; Epimysium-vezivno tkivo koje obavija ceo mišić i drži ga u celini; Ergometar-instrument za merenje pri opterećenju (npr. biciklergometar, tredmil, veslački ergometar); Exercise stress test-test na tredmilu ili bicikl ergometru pri kome se analiziraju promene električne aktivnosti u srcu preko elektrokardiograma (EKG) dobijenim tokom opterećenja. Koristi se za dijagnostiku stanja kardiovaskularnog sistema; Fartlek trening (igra brzine) -metoda pri kojoj se koriste promene brzine trčanja na različitim distancama od maksimalnog sprinta (nizbrdica) do laganog džoginga; Fasciculus-mali snop mišićnih ćelija uvezanih vezivnim tkivom unutar mišića; Fiksatori -mišići koji održavaju telo u određenom položaju-stavu, pokretima ili normalnom posturalnom stavu. Nazivaju se stabilizatori; Filozofija-najviši oblik društvene svesti. Njen predmet izučavanja je utvrđivanje zakona kretanja i razvitka prirode, društva i ljudskog mišljenja, odnos između mišljenja i bića (subjekta i objekta), duha i materije (idealizam, materijalizam) i sl; Forsirani vitalni kapacitet plu ća (FVK)-količina vazduha koja se može izdahnuti maksimalnim ekspirijumom, nakon maksimalnog inspirijuma (udaha). Iznosi prosečno kod zdravih odraslih ljudi oko 4.5-5 L;


Frank-Starlingov mehanizam (zakon)- ponašanje srčanog mišića naziva se zakonom "Sve ili ništa". Ako se srce više puni krvlju, automatski dolazi i do jače ventrikularne kontrakcije i većeg pražnjenja srca. Frankfurtska ravan-"frankfurtska horizontala" je položaj glave, takav da linija koja spaja tragus helixa levog uha (ili tačku smeštenu na najvišem delu ivice spoljašnjeg ušnog kanala) s tačkom koja se nalazi na najnižem delu ivice leve orbite, bude u vodoravanom položaju; Frekvenca srca (FS)-broj srčanih otkucaja tj. kontrakcija komora u jednoj minuti (otk/min); Frekvenca disanja-broj disanja (respiracija) u jednoj minuti; FT-fiber (fast-twitch fiber) -brza mišićna vlakan sa niskim oksidativnim kapacitetom i velikim glikolitičkim kapacitetom, odgovorni za brzinu i snagu; Funkcionalni rezidualni kapacitet (FRK)-količina vazduha koja se može izdahnuti nakon normalne inspiracije plus količina vazduha koja ostaje u plućima (rezidualni volumen). Ekspiratorni rezervni volumen i rezidualni volumen čine funkcionalni rezidualni kapacitet; Generalni adaptacioni sindrom-podrazumeva tri etape: alarm, otpornost (rezistencija) i iscrpljenje; Glikemički indeks (GI)-sistem redosleda ugljeno hidratne hrane i njihove sposobnosti da podignu nivo glukoze u krvi, moći da pomognu sportistima u njihovoj izdržljivosti i neutralisanju mnogih negativnih pojava pri zamoru; Glukoza-grožđani šećer, vrlo važan ugljeni hidrat u energetskom metabolizmu; Glikogen-depo glukoze, najviše ga ima u jetri i mišićima; Glikogeneza-pretvaranje glukoze u glikogen;. Glikogenoliza-stvaranje glukoze iz glikogena; Glikoliza -pretvaranje glukoze iz piruvata; Glikoliti čki system-produkcija energije u toku glikolize; Glikozurija -procenat glukoze u urinu; Glukoneogeneza-stvaranje glukoze od masti i proteina; Goldžijev tetivni organ-senzorni receptor u tetivi koji registruje napetost; Hematokrit (Hct) -procenat crvenih krvnih ćelija u ukupnoj krvi;


Hemokoncentracija-mala količina tečnosti (plazme) u odnosu na ostale delove krvi rezultira većoj koncentraciji svih ostalih sastojaka krvi. Ovaj fenomen se naziva hemokoncentracija; Hemodilucija-suprotno od hemokoncentracije. Povećanje tečnosti u krvi dovodi do diluciji ostalih sastojaka krvi; Hiperglikemija -povećanje nivoa glukoze u krvi; Hiperplazija -povećanje broja ćelija; Hipertenzija -visok krvni pritisak (sistolni od 140 mmHg ili dijastolni iznad 90 mmHg); Hipertermija -povećanje temperature tela; Hipertrofija -povećanje obima i mase određenih organa (npr. mišića) i tkiva organizma; Hiperventilacija -kada disajni volumen postaje neophodno veći od normalne funkcije; Hiperbari čna sredina-sredina sa povećanim atmosferskim pritiskom (slučaj pri ronjenju); Hipobari čna sredina-sredina sa niskim barometarskim pritiskom i smanjenim parcijalnim pritiskom gasova (slučaj na nadmorskim visinama); Hipoglikemija- smanjen nivo glukoze u krvi; Hipoksija -smanjena koncentracija kiseonika; Holesterol-vrsta lipida (masti) životinjskog porekla koja se unosi hranom. Ona je sastavni deo strukture svake ćelije u organizmu i velikog broja hormona. Kod viška holesterola u krvi stvaraju se ateromatozne pločice unutar arterija, što dovodi do rizika pojave bolesti krvnih sudova i srca; HDL holesterol-zaštitni holesterol. Frakcija totalnog holesterola koja predstavlja komponentu zaštite srca od bolesti. Nasuprot njemu LDL holesterol je štetni holesterol koji se taloži na zidovima krvnih sudova arterija. Visoka količina ovog holesterola u plazmi predstavlja velik rizik za bolesti srca; Idealna telesna težina (engl.-Ideal body weight, IBW)-totalna telesna težina odraslih, koja je u rasponu dozvoljenih vrednosti za zdrave osobe u odnosu na procenat ukupnog masnog tkiva; Individualni anaerobni prag (engl.-Individual anaerobic threshold, IAT) -anaerobni prag određen svakom pojedincu posebno. Određuje se preko laktata i/ili frekvence srca;


Inicijalno stanje-početno stanje (početak trenažnog ciklusa i/ili određenih etapa i ciklusa u treningu); Inspiracija - predstavlja akt udisanja vazduha; Inspiratorni volumen (IV) -količina vazduha koja se može udahnuti jednim udahom tj. jednom inspiracijom; Inspiratorni rezervni volumen (IRV) -količina vazduha koja se može udahnuti nakon normalne inspiracije u disanju (iznosi oko 2.5 L); Intervalni trening -metoda treninga pri kojoj se ponavljaju velika i submaksimalna opterećenja, kraćeg ili dužeg trajanja, između kojih postoji određena pauza ili interval odmora; Izokinetika -metoda merenja mišićne sile u uslovima koncentričnih i ekscentričnih mišićnih kontrakcija Omogućuje definisanje maksimalne sile i odnos sile između agonista i antagonista; Izometrijska kontrakcija (engl.-Isometric contracti on)-kontrakcija mišića bez vršenja pokreta pri čemu raste unutrašnja napetost mišića, a pripoji mišića se ne udaljavaju. Od veličine ove kontrakcije zavisi statička sila koja se naziva i sila pokušanih pokreta. U znatnoj meri od nje zavisi i fazno-tonusni oblik ispoljavanja snage, koji se obavlja pri velikom spoljašnjem otporu; Izotonična kontrakcija (engl.-Isotonic contraction)-Sastoji se iz dva oblika: a) Koncentrične kontrakcije ili miometrijske, pri kojoj se mišićni pripoji približavaju (osnovne manifestacije su balistički-brzi pojedinačni pokreti i repetitivni-ponavljajući režim mišićnog naprezanja); b) Ekscentrične ili pliometrijske kontrakcije, pri kojoj se mišićni pripoji udaljavaju i pri tome dovode do amortizujuće dinamičke kontrakcije; Kalorijski ekvivalent kiseonika (KEO 2)-količina energije dobijena potrošnjom 1L O2 za potpunu oksidaciju hranljivih materija; Kardiografija -postupak snimanja rada srca, beleženja električnih aktivnosti srca; Kardiovaskilarna izdržljivost -sposobnost organizma za produženo vežbanje od srednjeg do velikog intenziteta dinamičkog karaktera, uključujući velike grupe mišića; Karvonen-finski fiziolog sporta koji je razvio metod srčane rezerve. Koristi određeni procenat srčane rezerve. Procenat od maksimalne srčane rezerve je u velikoj korelaciji sa procentom od VO2max;


Kilokalorija (kcal) -mera količine energije sadržane u hrani. Jedna kcal je količina energije koja 1kg vode sa temperature 0ºC podiže za 1º C.

4 kcal = 1 gr proteina 9 kcal = 1 gr masti

4 kacl = 1 gr ugljenih hidrata 7 kcal = 1 gr alkohola

Kinematika -metoda registracije kretanja pomoću visokofrekventnih videokamera u trodimenzionalnom prostoru (ARIEL-Ariel Dynamics Inc., USA); Kinetika- metoda dijagnostike sile koje se pojavljuju pri određenim kretnim strukturama. Najčešće se upotrebljavaju tenziometrijske platforme (engl Force platform); Kineziologija-nauka o ljudskom kretanju. Izučava kretne aktivnosti čoveka. Proučava zakonitosti transformacionih procesa antropoloških karakteristika pod uticajem programiranog vežbanja u različitim kineziološkim aktivnostima (sportu, sportskoj rekreaciji, fitnesu, fizičkom vaspitanju-edukaciji, kinezi terapiji), kao i posledice tih procesa na ljudski organizam; Kiseonički pik -najviša dostignuta vrednost potrošnje kiseonika u stepenastom testu opterećenja; Kontinuirani trening -metoda treninga u kojoj nema intervala odmora. Aktivnost se obavlja neprekidno sa malim, srednjim ili velikim opterećenjem; Kompozicija tela (engl.-Body composition)-proporcija (odnosi) količine i težine, masti, kostiju, mišića i vode u organizmu tj. masne i bezmasne mase tela; Kortisol -steroidni hormon koji se luči u kori nadbubrežne žljezde. Naziva se i hidrokortisol. Koronarni krvotok -protok krvi kroz krvne sudove srca; Kružni trening -metoda treninga pri kojoj se odabrane vežbe obavljaju jedna za drugom; Krebsov ciklus-serija hemijskih reakcija koja uključuje kompletnu oksidaciju acetil-CoA do ugljen-dioksida (CO2) i vode (H2O) uz stvaranje energije u obliku ATP-a; L -litar 1 L = 1000 ml (mililitara) L ili La -laktati: Soli mlečne kiseline-produkt oksidacije glukoze bez prisustva kiseonika (anaerobna glikoliza);


Laktatni paradoks-fenomen koji se javlja kod pretreniranosti (engl-Overtraining) i hipoglikemije. Pri submaksimalnom i maksimalnom opterećenju sportista ne može dostići maksimalne vrednosti koncentracije laktata. Produkcija je smanjena zbog nedostatka superkompenzacije glikogena, laktatna kriva je drugačija od one koja se dobija kod istog sportiste u stanju pre nego što je došlo do pretreniranosti. (ona nije skrenula u desnu stranu, kao kod dobro kondiciono spremnih sportista); Lipidi -masne substanice u krvotoku; Lipoproteini -molekule sastavljene od proteina i masti; LP (laktatni prag)- momenat u postepenom progresivnom povećanju opterećenja kada dolazi do prvog naglog porasta koncentracije laktata u krvi; Maksimalna frekvenca srca-najveća postignuta frekvenca srca kod osobe opterećene stepenastim testom opterećenja. Može biti proračunata na osnovu formule: 220 - godine starosti = broj otkucaja u minuti (otk/min); Maksimalna potrošnja kiseonika (VO2max.)-najveća vrednost potrošnje kiseonika koju osoba dostigne u testu kontinuiranog tipa sa povećanjem opterećenja do maksimalnog. To je pokazatelj nivoa opterećenja koji podiže vrednost potrošnje kiseonika ili njegovog platoa; Menadžment-upravljanje u smeru dostignuća organizacionih ciljeva na ekonomičan i efektivan način, kroz planiranje, organizovanje liderstvo i kontrolu organizacionih resursa (materijalnih i ljudskih); Menadžment u sportu-proces upravljanja i organizovanja u sistemu sporta u pravcu ostvarivanja optimalnih ciljeva uz korišćenje najefikasnijih resursa; Merna jedinica-broj i oznaka kako se neka pojava izražava; npr. telesna težina se meri u kilogramima (68 kg), osoba je visoka 180 cm. Telesna temperatura se meri u stepenima C (36.5-37 ºC je normalna temperatura kod čoveka); MET (metabolički ekvivalent)-jedan MET je ekvivalentan sa 3.5 ml O2/kg/min. Pri sedećem položaju u miru, troši se za stvaranje energije 1 MET; Metabolizam-proces pri kome se stvara i troši energija (anabolizam i katabolizam). Metabolizam u miru-bazalni metabolizam (engl.-resting metabolic rate (RMR)) je proces stvaranja energije (u kalorijama) koja


je potrebna za vitalne funkcije u organizmu u mirovanju (disanje, rad srca, održavanje telesne temperature i krvnog pritiska); Mikrominerali -minerali koji su potrebni organizmu u količini manjoj od 100mg dnevno, nazivaju se i elemetni u tragovima; Minutna ventilacija (VE) ili minutni volumen disanj a-količina vazduha tokom disanja u jednoj minuti L/min. Njegova vrednost se dobija množenjem disajnog volumena (DV) sa frekvencom disanja (f) DV x f = VE; Miokard -srčni mišić; Mišićni puferski kapacitet-sposobnost mišića da tolerišu kiselost koja se stvara tokom anaerobne glikolize; Mijelinizacija -proces formiranja mijelinske ovojnice oko nerva; Miofibrile -kontraktilni elementi skeletnog mišića; Mioglobin -sastojak sličan hemoglobinu. Nalazi se u mišićnom tkivu i prenosi kiseonik od ćelijske membrane do mitohondrija; Miozin -jedan od kontraktilnih proteina koji učestvuje u mišićnoj akciji (kontrakciji); Maksimalno laktatno stabilno stanje (MLSS)-najveći stepen opterećenja pri kojem još ne dolazi do eksponencijalnog porasta koncentracije laktata (zapaža se plato u vrednosti laktata). Vrlo je blizak laktatnom pragu (LP) i individualnom anaeronmom pragu(IAP); Mitohondrija -unutar ćelijska (intracelularna) struktura sa enzimima koji se koriste u hemijskim reakcijama pri kojima se stvara energija iz hrane; Mišićna izdržljivost-sposobnost mišića ili mišićne grupe da održi kontrakciju ili je ponavlja u dugom vremenskom periodu; Morfologija -oblik, struktura ili građa tela i pojedinih njegovih segmenata; Motorna jedinica ili motorna plo ča-motorni nerv i grupa mišićnih vlakana koje ono inerviše; Neinvazivna metoda-metoda u kojoj se ne uzima krv ili tkivo preko uboda i reza na analizu; Neurotransmiter-hemijska supstanca koja komunicira između neurona i druge ćelije; OBLA (engl.-Onset of blood lactate accumulation)-standardni nivo od 2 do 4 mmol laktata korišćen kao referentne vrednosti u doziranju opterećenja.


Ortostatska proba-mera je razlike u vrednosti krvnog pritiska i/ili frekvence srca između ležećeg i stojećeg stava; Overtraining- pokušaj obavljanja većeg rada od fizičke tolerancije. Dovodi do sindroma pretreniranosti, opadanja kondicije i drugih performansi sportiste; Pd (engl.-Pulse deflection ili HRdefl -Heart rate deflection.)-otklon pulsne krivulje u tački anaerobnog praga (engl.-Anaerobic threshold), vrednost srčane frekvence na koncentraciji laktata oko 4 mmol/l; Perimysium-vezivno tkivo koje veže mišićni snop; Pik srčane frekvence-najvića vrednost srčane frekvence postignuta u toku testa stepenastog opterećenja; Pliometrija -tip dinamičkog rezistentnog treninga, pri kom se uključuje refleks na istezanje pri skoku koji regrutuje dodatne motorne jedinice; PNF streaching-tehnika istezanja mišića pri kojoj se prvo vrši izometrijska kontrakcija agonista a zatim njihova relaksacija. Postoje i tehnike u kojima se vrši i izometrijska kontrakcija antagonista. Kada je antagonist u istegnutom položaju vrši se njegova kontrakcija. PNF tehnike su: engl. hold-relax-contract (tehnika se naziva i contract-relax-contract i contract-relax-antagonist-contract ili CRAC), pri kojima se koriste dve izometrijske kontrakcije prvo agonista a zatim antagonista. Kada je agonist u kontrakciji, 7-15 sekudni, u istom trajanju je antagonist u relaksaciji a zatim se vrši obrnuta radnja. Nakon ciklusa je opuštanje 20 sekundi); hold relax ( tehnika se naziva i contract-relax- 7-15 sekundi kontrakcije mišića sa 2-3 sekunde relaksacije); hold-relax-swing (sličan je tehnici hold-relax-bounce u njoj se koristi kombinacija dinamički-balistički streaching i statički i izometrijski streaching); Power (engl)-produkt sile i brzine; Prediktivna vrednost maksimalne srčane frekvence-proračunata vrednost srčane frekvence na osnovu formule: 220 - godine starosti; Pretreniranost-vidi overtrainig; Procenat promene VO2max.-izračunava se preko sledeće formule: VO2max % promene = ((finalni VO2max - inicijalni VO2max) / inicijalni VO2max) x100; Progresivno opterećenje-princip u treningu pri kojem se postepeno povećava opterećenje koje dovodi do optimalne adaptacije i povećanja sposobnosti;


Proprioceptori -nervne strukture/nervni završeci. Spadaju u grupu mehanoreceptora, koji donose informacije o skeletno-mišićnom sistemu (poziciji i pokretima) do centralnog nervnog sistema. To su nervni završeci na mestu spajanja mišića i tetiva. Jedan od osnovnih proprioceptora je Golgiev tetivni organ koji kontroliše stepen istezanja mišića. Smešten je u tetivi i glavni je faktor u refleksu na istezanje-miotatičkom refleksu; Proteini-belančevine, gradivne i energetske materije koje daju 4 kcal /g; Psihoneuroimunologija-nauka koja se bavi interakcijom između psiholoških procesa, nervnog sistema, endokrinog sistema i imunološkog systema. Preciznije Psihoneuroendokrinoimunologija; Puls-rezultat srčane frekvence, mehanička komponenta; Pulmonalna cirkulacija-cirkulacija krvi između srca i pluća, kontrolisana od strane desnog srca; Recipročna inhibicija -kada se agonist kontrahuje, antagonist se relaksira; Respiratorni system-predstavlja pluća, vazdušni prolaz i mišićno disanje. Snabdeva telo kiseonikom i odnosi iz tela ugljen-dioksid; Respiracija-disanje. Čini ga inspiracija (udisaj) i ekspiracija (izdisaj); R (respiratorni ekvivalent)-predstavlja odnos između potrošnje kiseonika i produkcije CO2, ventilacije VE. Prvi je tzv. respiratorni ekvivalent za O2, a drugi respiratorni ekvivalent za CO2. RQ (respiratorni koeficijent) -odnos produkcije CO2 i potrošnje kiseonika u ćeliji u miru, tokom stabilnog stanja, submaksimalnog i maksimalnog opterećenja. Pokazatelj koja materija sagoreva u energetskom metabolizmu. Kad je RQ = 0.7 energija se dobija iz masti; 0.8 iz proteina a oko 1.0 iz ugljenih hidrata; Rezidualni volumen pluća (RV)-količina vazduha koja ostaje u plućima i nakon maksimalne ekspiracije iznosi do 1L; Rezistentni trening-trening koji povećava snagu, moć (engl.-Power) i mišićnu izdržljivost; Relativna potrošnja kiseonika O2-najveća potrošnja kiseonika u ml na kg telesne mase u jednoj minuti (VO2max ml/kg/min); Reverzibilnost-princip u treningu kada se sposobnosti vraćaju na prethodno stanje zbog malih i nedovoljnih stimulusa (manjih od trenutne sposobnosti organizma); Sarkolema-membrana mišićne ćelije;


Sarkomera-osnovna funkcionalna jedinica miofibrile; Sarkoplazma-želatinasta materija u mišićnoj ćeliji slična citoplazmi; Sarkoplazmatični retikulum- sistem uzdužnih tubula koji prate miofibrile i u kojima se nalazi kalcijum za mišićnu kontrakciju; Senzitivni-osetljiv. Može da se odnosi na senzitivnu (osetljivu) fazu razvoja u ontogenezi, po pitanju neke karakteristike organizma. Faza u kojoj su moguće najveće promene (npr. senzitivna pulsna zona se odnosi na veličinu pulsa u toku opterećenja, kod osoba koje imaju neke probleme sa srcem, ili senzitivna trenažna zona)-strogo dozirana granica (osetljiva) pulsa, za ciljanu adaptaciju; Sinergisti-mišići koji pomažu u izvršenju određnog pokreta. Često budu u ulozi neutralizatora, kada prekidaju pokret ili neutrališu previše snažnu kontrakciju agonista; Sistemska cirkulacija-cirkulacija krvi između srca i ostalih delova tela. Kontrolisana od strane levog srca; Sistola-kontraktilna faza miokarda (srčanog mišića) u toku srčanog ciklusa; Sistolni krvni pritisak -arterijski pritisak tokom kontraktilne faze srčanog ciklusa, meren u mmHg (milimetrima živinog stuba); Situacioni test-terenski ili laboratorijski test koji simulira pokrete i karakter opterećenja kao što su u samoj sportskoj aktivnosti; ST fiber (eng.-Slow twitch)-spora mišićna vlakna sa visokim oksidativnim kapacitetom, malim glikolitičkim kapacitetom značajnim za aktivnosti tipa izdržljivosti; Specifični test-ciljano konstruisan test za procenu specifičnih sposobnosti koje su bitne za određenu sportsku aktivnost; Srčana rezerva-razlika između maksimalne srčane frekvence i srčane frekvence u miru; Stres-opšta reakcija organizma na bilo koji zahtev za prilagođavanjem u izmenjenim uslovima spoljne sredine. On je zajednički fiziološki i emocionalni odgovor na mnoge uzroke koji narušavaju homeostazu; Stresor-fizički i psihički uzrok stresa tj. činioci koji izazivaju stres; Strečing-specifična metoda istezanja mišića. Postoje različiti tipovi strečinga: balistički, dinamički, aktivni, pasivni, statički, izometrijski, PNF strečing; Submaksimalno opterećenje-kada vrednosti pulsa ili VO2 dostignu 85-90% od maksimalnih;


Superkompenzacija (engl.-Overcompenzation)-najbliže se definiše Vejgertovim zakonom, da svaki biološki sistem izveden iz svoje dinamičke ravnoteže (homeostaze) se vraća ne samo na početno stanje nego u fazu viška obnovljenog biohemijskog i funkcionalnog potencijala; Talenat (grč.-Talanton, lat.-Talentum)-označava istaknutu sposobnost za neko područje (sport, umetnost, muzika, nauka, politika i dr.). Znači nadaren, ineligentan, posebno sposoban. Talenat u sportu se definiše kao idealna struktura antropoloških genetski determinisanih karakteristika od kojih zavisi uspešnost u određenoj sportskoj grani ili disciplini; Tapering-obaranje opterećenja, redukcija obima i intenziteta u određenom periodu koji se naziva taper period; Tenziometrija-merenje sile pri određenom kretanju preko tenziometrijske platforme; Tenziometrijska platforma (engl.-Force platform)-ploča koja registruje silu reakcije podloge u horizontalnom(X), vertikalnom (Y) i lateralnom (Y) smeru; Testosteron-muški polni hormon koji razvija sekundarne muške polne karakteristike. Ima važnu ulogu u povećanju mišićne mase; Termoregulacija-proces održavanja temperature tela u fiziološkim granicama. Kontroliše ih termoregulacioni centar (autonomni nervni centar) u hipotalamusu; Totalni kapacitet pluća (TKP)-količina vazduha koja se dobije zbirom forsiranog vitalnog kapaciteta i rezidualnog volumena pluća. Iznosi oko 6L; Trenažni puls-vrednost srčane frekvence koja podiže adaptacine sposobnosti tj. koji je dovoljno stimulativan da u prvom redu podiže aerobni kapacitet. Iznosi više od 60%, kod dobro treniranih od 70% do 85%-90% maksimalne srčane frekvence; Trigliceridi -slobodne masne kiseline u adipoznom tkivu. Koriste se i kao izvor energije. Doprinose podizanju faktora rizika za bolesti srca; Valsalva manevar-proces zaustavljanja disanja pri velikim naprezanjima pri kome se stvara kompresija tj. velik pritisak u trbušnoj i grudnoj duplji; Vitalni kapacitet plu ća (VK)-količina vazduha koja može da se izdahne (ekspirijum) nakon maksimalnog udaha (inspirijum). Normalno iznosi 4-5L kod odraslih muškaraca;


Ventrikulum- donja šupljina srca iz koje krv putem arterija dolazi u pluća i ostale delove tela; Vd (engl.-Velocity deflection)-tačka otklona krivulje brzine u momentu dostizanja anaerobnog praga (engl.-Anaerobic threshold), brzina na nivou laktata oko 4 mmol/l; VO2-količina kiseonika; VO2max-maksimalna količina kiseonika; VO2max L/min-apsolutna maksimalna potrošnja kiseonika u jednom minutu; VO2max ml/kg/min-relativna maksimalna potrošnja kiseonika u jednoj minuti (maksimalna potrošnja na kilogram telesne težine u jednoj minuti); Volumen-mera količine neke supstance. U ovoj knjizi se pominje: volumen O2, volumen krvi, volumen vazduha i dr. Izražava se u litrama (L) ili mililitrama (ml); Wellness-optimalno zdravlje i vitalnost, uključujući dobro fizičko, emotivno, intelektualno i duševno stanje. Dobri inerpersonalni i socijalni odnosi;


OSNOVE MORFOLOŠKE ANTROPOMETRIJE U DIJAGNOSTICI

SPORTISTA


Ne smemo zaboraviti da je čovek srećnik što u svojoj lobanji

nosi kompijuter moćniji i savršeniji od svih kompijutera i aparatura, koje će ikada ljudska ruka stvoriti. Svi se mi rađamo sa tim kompijuterom (mozgom), ali nošenjem ne dobijamo i uputstva za njegovu upotrebu.


Ključni termini

----------------------------------------- Aparati i instrumenti za morfološku dijagnostiku (procenu telesne

kompozicije i morfološkog statusa) Antropometrijske mere prema IBP Antropometrijske mere izvan IBP

Indeksi Funkcionalno-motorička dijagnostika

ntropometrija (grčki anthropos = čovek, methros = meriti) je oblast biologije koja se bavi merenjem fizičkih dimenzija ljudskog tela, obradom i analizom dobijenih mera. Ona

kvantitativo određuje morfološke osobine i sagledava objektivnu sliku stanja rasta ispitivane osobe. Po svojoj važnosti, ističu se dve grupe zadataka antropometrije:

1. Antropometrijsko merenje u praktične svrhe � Sticanje objektivne predstave o stanju telesnog razvitka

ispitivane osobe, čemu naročito doprinosi međusobno poređenje pojedinih izmerenih antropometrijskih mera;

� Sagledavanje napretka i/ili stagnacije, tj. nazadovanja određenih antropometrijskih mera (poređenjem podataka uzastopnih merenja sprovedenih u odgovarajućim vremenskim razmacima, moguće je realno pratiti: tok fizičkog razvoja deteta ili adolescenta, uticaj pojedinih oblika fizičkog vežbanja na morfološke karakteristike jedinke, sagledati morfološke promene uslovljene nastajanjem ili lečenjem povreda-oštećenja i oboljenja pojedinih segmenata tela);

� Pravovremeno usmeravanje sportiste prema određenim sportskim disciplinama (presudnu ulogu imaju ne samo pojedini antropometrijski parametri, već i njihovi međusobni odnosi).

A


2. Antropometrijska merenja i obrada podataka na većim grupama ispitanika

� Longitudinalni metod istraživanja, tj. praćenje i merenje iste grupe osoba tokom niza godina;

� Stiče se uvid u dinamiku razvoja dece i adolescenata u određenim životnim uslovima.

� Transferzalnom metodom istraživanja, tj. jednokratnim merenjem većeg broja ispitanika određene populacije dobija se uvid u prosečno stanje telesnog razvoja.

Kako je svaka kretna aktivnost čoveka u vezi sa njegovim morfološkim karakteristikama, logično je da se redovno posmatra i utvrđuje karakter uzročno-posledične veze između antropometrijskih svojstava i faktora kretanja. Morfološkom antropometrijom (utvrđivanjem i procenom telesnih dimenzija) započinje svaki funkcionalno-dijagnostički postupak, a podaci dobijeni takvim merenjem nameću pitanje: ‘’Koliki je značaj građe tela, somatotipa i kompozicije tela u kombinaciji sa nizom faktora, koji definišu sportski uspeh?’’ Na to pitanje je teško odgovoriti. Pri proceni antropometrijskih dimenzija treba imati na umu da one govore o aktuelnom morfološkom statusu sportiste (rezultat su naslednih faktora i adaptacije na uticaj treninga i ishrane). Ona u sportu ima zadatak da na bazi pojedinih antropometrijskih dimenzija, tj. njihovih međusobnih relacija, usmerava sportiste prema onim sportskim disciplinama u kojima određena morfološka struktura (morfološki tip) može da omogući postizanje optimalnog rezultata. Pokazalo se da su se specifična struktura određenog sporta (sportske discipline), specifični motorički, biomehanički i energetski zahtevi, odrazili i na specifičnost građe tela sportista u različitim sportovima (sportskim disciplinama). Aparati i instrumenti za morfološku dijagnostiku (procenu telesne kompozicije i morfološkog statusa)

Pri svakom merenju moraju se obeležiti antropometrijske tačke na telu i meriti samo one dimenzije, koje su u relaciji sa određenom sportskom aktivnošću (ne sve i ne bilo koje). U skladu sa Internacionalnim biološkim programom (IBP) sva merenja na parnim


segmentima tela (ruke, noge) treba izvoditi na levoj strani. Korektnost rezultata obezbeđuju merni instrumenti koji odgovaraju standardima, a kalibrisani su u metričkom sistemu. Misli se na: mernu traku, vagu, antropometar, klizni šestar, pelvimetar, kefalometar i kaliper. Potrebne je obezbediti i dermografsku olovku, mernu listu, kombinovani barometar, hidrometar i termometar.

Slika 16. Antropometrijski instrumenti

Antropometar po Martinu se koristi za merenje longitudinalnih i transferzalnih dimenzija tela. Ukupne dužine 2 metara on se rastavlja se na četiri jednaka dela, sa tim da se gornji deo često koristi kao klizni šestar. Raspon mera je 200 cm, a tačnost merenja je 0.1 cm. Očitavanje rezultata vrši se na četvrtastom otvoru (na središnoj crti otvora koji poklapa dobijenu mernu jedinicu). Kaliperom se vrši merenje debljine kožnih nabora. Najpogodniji tip kalipera je “John Bull” sa mernim rasponom od 0 do 40mm (kazaljka


opisuje dva puna kruga oko skale baždarene od 0 do 20mm). Pre merenja neophodno je izvršiti baždarenje instrumenta. Pritisak kojim hvataljke instrumenta sabijaju kožu i potkožno tkivo je standardno (iznosi 10gr/mm²). Tačnost očitavanja je 0.2mm. Rezultat merenja se očitava 2 sekunde nakon što je hvataljkom zahvaćen kožni nabor (u ovom intervalu se savladava elasticitet tkiva, pa su očitane vrednosti bliže realnim). Duže zadržavanje hvataljki može da uslovi njihovo pomicanje i klizanje čime bi se umanjila tačnost rezultata. S obzirom na veliku varijabilnost rezultata merenja debljine jednog kožnog nabora kod iste osobe, neophodno je da se merenje uzastopno ponovi barem tri puta. Kao konačan rezultat merenja uzima se srednja izmerena vrednost. Metalna merna traka (santimetarska traka) služi za merenj obima tela. Santimetarskom trakom merimo sa tačnošću od 0.5 cm, a metalnom mernom trakom sa tačnošću od 0.1 cm. Dužina merne trake iznosi 150 cm. Pelvimetar 1 ima skalu na vodoravnoj osovini koja spaja dva kraka. Služi za merenje biakromialne i bikristalne širine. Na krajevima ima oštrije završetke koji se kod merenja postavljaju na već unapred označene tačke. Rezultat se čita na unutrašnjem rubu klizne skale koja je širine 60 cm, a baždarena je na 0.1 cm. Pelvimetar 2 primenjuje se kod sagitalnog merenja grudnog koša. Za razliku od pelvimetra 1, on na krajevima ima oblije završetke (može bolje da obuhvati zadate mere). Skala ima širinu od 60 cm, a baždarena je na 0.25 cm. Rezultat se čita na unutrašnju stranu klizne skale. Ovaj oblik instrumenta se često upotrebljava u ginekologiji, te se i naziva ginekološki šestar. Kefalometar je po konstrukciji identičan pelvimetru, ali je manji i ima manju mernu skalu. Skala ima raspon do 30 cm, a baždarena je na 0.1 cm. Služi za merenje manjih longitudinalnih i transferzalnih dimenzija tela (dužina i širina glave i delova glave). Meri sa tačnošću od 0.1 cm. Klizni šestar služi se merenje manjih rastojanja na telu. Najčešće se koristi za merenje dijametara zglobova. Ima više različitih tipova (npr. klizni šestar po Martinu ima skalu od 20 cm, dok klizni šestar sa nonijusom ima raspon od 15 cm). Merenjem ovim instrumentom zahteva prethodno obeležavanje tački na telu, a rezultat se čita na liniji


koja se poklapa sa unutrašnjim rubom kraka šestara. Meri sa tačnošću od 0,1 cm.

Pre svakog merenja obavezno je obeležeti tačke i nivoe, a sve u cilju preciznijeg merenja antropometrijskih veličina. Spisak antropometrijskih tačaka: akromion (a), akropodion (ap), alare (al), basis (B), cervicale (c), daktylion (da), deltoide (d), endokanthion (en), euryon (eu), frontotemporale (ft), glabella (g), gnathion (gn), gonion (go), hypochondricale (hy), iliocristale (ic), incizurale (in), iliospinale (is), inion (i), lumbale (lu), malleolare (m), mesosternale (ms), metacarpale radiale (mr), metacarpale ulnare (mu), metatarsale fibulare (mtf), tibiale (ti), nasion (n), opisthocranion (op), orbitale (or), phalangion (ph), porion (po), postaurale (pa), preaurale (pra), pternion (pte), radiale (r), stomion (sto), stylion (sty), subaurale (sba), subnasale (sn), superaurale (sa), suprasternale (sst), symphiysion (sy), tibiale (ty), tragion (t), trichion (tr), trochanterion (tro), vertex (V), zygion (zg),

Slika 17. Antropometrijske mere


Antropometrijske mere prema IBP

Antropometrijske mere Internacinalnog biološkog programa (IBP) sadrže 39 linearnih mera. To su:

40. Telesna težina 41. Telesna visina 42. Sedeća visina 43. Bikondilarna širina bedrene kosti 44. Širina skočnog zgloba 45. Visina tibiale 46. Dužina potkolenice 47. Dužina stopala 48. Obim natkolenice 49. Obim potkolenice 50. Dužina ruke 51. Dužina nadlaktice 52. Dužina podlaktice 53. Bikondilarna širina nadlaktice 54. Bistiloidni dijametar zgloba šake 55. Širina šake 56. Obim nadlaktice (u relaksiranom položaju) 57. Obim nadlaktice (pri kontrakciji) 58. Širina ramena (biakromijalni raspon) 59. Širina grudnog koša (transverzalni prečnik) 60. Dubina grudnog koša (anterio-posteriorni prečnik) 61. Obim grudnog koša 62. Dužina noge (visina spine-iliake anterior superior) 63. Širina karlice (bikristalni raspon) 64. Obim glave 65. Dužina glave 66. Visina glave 67. Širina glave 68. Širina donje vilice 69. Širina lica 70. Morfološka visina lica 71. Širina usta 72. Debljina usana 73. Visina nosa


74. Širina nosa 75. Kožni nabor nadlaktice (u visini m. triceps barchi) 76. Kožni nabor na leđima (subskapularni nabor) 77. Kožni nabor na trbuhu 78. Suprasternalna visina

Pregledom ovog spiska jasno je da mnoge antropometrijske

mere nisu relevantne za sport i da su pored njih potrebne i neke koje nisu na spisku, a imaje velik značaj za sport. To su:

14. Raspon ruku 15. Dužina šake 16. Širina stopala 17. Obim trbuha 18. Obim kukova 19. Širina kukova (bitrohanterični raspon) 20. Bideltoidna širina ramena 21. Kožni nabor na vratu 22. Kožni nabor na dorzumu šake 23. Kožni nabor natkolenice 24. Kožni nabor potkolenice 25. Obim potkolenice 26. Obim vrata

Tehnike merenja i načini upotrebe mernih instrumenata ovom

prilikom će se površno objasniti, jer prevazilaze okvire ove knjige (čitalac ih može pronaći u određenim praktikumima biološke antropologije). Napominjemo da se uvek pre sprovođenja samog merenja pojedinih morfoloških dimenzija inspekcijom i palpacijom odredi mesto na kojem se nalazi određena antropometrijska tačka, a zatim se označi demografskom olovkom. Položaj svih antropometrijskih tačaka mora biti utvrđen prilikom "standardnog položaja" tela, tj. pri normalnom položaju (ruke ispitanika su ispružene uz trup, a glava se nalazi u položaju "frankfurtske horizontale - ravni"). Taj položaj glave postižemo tako što liniju koja spaja tragus helixa levog uha (ili tačku smeštenu na najvišem delu ivice spoljašnjeg ušnog kanala) postavimo u vodoravan položaj sa tačkom koja se nalazi na najnižem delu ivice leve orbite.


Slika 18. Glava u položaju frankfurtske horizontale

Slika 19. Postupak merenja kožnih nabora


Antropometrijske mere se danas u okviru dijagnostičkog postupka koriste i za utvrđivanje sastava tela i konstitucije somatotipa sportiste. Utvrđivanjem sastava tela dobija se odnosom nemasne i masne komponente u ukupnoj masi tela. Kod sportista su ti odnosi precizno utvrđeni (tabela 7).

Tabela 6. Postoci telesne masti kod sportista različitih sportova (Modifikovano prema Wilmore, 1979; preuzeto od Mišigoj-Duraković, 1997)

% Telesne masti Sport Muškarci Žene

Atletika (sprint) 6 - 9 8 - 12 Atletika (srednje pruge) 6 - 12 8 - 16 Atletika (duge pruge) 4 - 8 6 - 12

Teška atletika 14 - 18 16 - 24 Košarka 7 - 10 16 - 27 Odbojka 8 - 14 16 - 26 Fudbal 9 - 12 14 - 26

Gimnastika 4 - 6 9 - 14 Plivanje 5 - 10 14 - 26

Tenis 14 - 16 18 - 22 Kajak / Kanu 11 - 15 18 - 24 Dizanje tegova 8 - 14 /

Skijanje 7 - 14 18 - 20

Posmatrajući ukupnu masu tela, kod sportista se odnos

nemasne i masne komponente uvek menja u korist uvećanja nemasne komponente. U evaluaciji trenažnog procesa veliki značaj ima nalaz masne komponente (u poređenju sa vrednostima koje se nalaze kod vrhunskih sportista u određenom sportu, posebno kada je u pitanju sport ili sportska disciplina u kojima masno tkivo čini značajnu balasnu – ‘’remeteću’’ masu i umanjuje sposobnost sportiste: smanjuje brzinu trčanja, efikasnost skoka, izdržljivost, koordinaciju, agilnost i dr). Pri tome, same utvrđene vrednosti pojedinih dimenzija (npr. mere kožnih nabora) ne moraju odstupati od vrednosti za prosečnu populaciju, ali će izračunata masna komponenta odstupati od poznatih vrednosti za uspešnog sportistu u određenom sportu. Oduzimanjem vrednosti mase telesne masti od ukupne telesne mase dobijamo vrednosti nemasne telesne mase (nju čini skeletna muskulatura, masa drugih tkiva i organa). Mišićna masa čini oko 40-50% nemasne mase tela. Nemasna telesna masa je uglavnom


pozitivno povezana sa sportskom efikasnošću, jer veća nemasna masa znači i veću mišićnu masu, a time i veći potencijal snage. Mora se istaći da kod nekih sportova (npr. trčanje na duge pruge) velika nemasna masa, usled povećanja ukupne mase tela, ima negativna uticaj. Utvrđeno je da sportistkinje imaju mnogo manju nemasnu masu od sportista, posmatrajući istu disciplinu. Uočeno je da se sastav tela kod sportista može značajno menjati tokom takmičarske sezone. Postotak masnog tkiva se smanjuje tokom pripremnog i tokom takmičarskog perioda. Danas postoji niz metoda koje se mogu koristiti za kvantitativnu analizu sastava tela. To su pre svega antropometrijske metode koje se temelje na primeni generalizovanih kvadratnih jednačina, metoda bioelektrične impendance i metoda podvodnog merenja.

U vrhunskom sportu, podaci o telesnoj kompoziciji se dobijaju uz pomoć aparata visoke tehnologije (bioimpendansa, DEXA skeneri i dr.) koji mere:

10. Apsolutnu i relativnu bezmasnu masu 11. Apsolutnu i relativnu količinu vode u telu 12. Apsolutnu i relativnu mišićnu masu 13. Apsolutnu i relativnu masu masti u telu 14. Težinu kostiju svakog ekstremiteta ponaosob 15. Težinu kosti karlice 16. Težinu kosti glave 17. Težinu kosti trupa 18. Mineralni sastav kostiju

Nekada standardnu metodu u određivanju telesne strukture (hidrodenzitometriju) su zamenile nove modernije i preciznije metode. Bez obzira na sve veći broj tehničkih rešenja, validnost izmerenih rezultata je i dalje ključni problem u određivanja strukture sastava tela. Često je prisutna konfuzija koja se odnosi na izbor odgovarajuće metode, njenu tačnost, preciznost i mogućnost komparacije sa drugom metodom u cilju definisanja validnosti. Nekoliko veoma preciznih metoda je razvijeno za potrebe analize strukture tela. Laboratorijske metode podrazumevaju: Denzitometriju (podvodno merenje težine), Dvostuku-energetsku apsorpciometriju X-zraka (DEXA), Nuklearnu magnetnu rezonancu (NMR), analizu količine kalijuma (40K).


Terenske metode podrazumevaju: antropometriju, merenje debljine kožnih nabora, bioelektričnu impedancu i preinfracrvenu reaktancu (NIR). Terenski testovi su uglavnom normatizovani i potvrđeni standardnim laboratorijskim metodama. Denzitometrija - podvodno merenje težine i pletizmografija

Hidrodenzitometrija (podvodno merenje težine tela) predstavlja u hijerarhiji indirektnih metoda za određivanje telesne kompozicije, jednu od najpreciznijih procedura (slika 19). Ova procedura je predstavljena od strane istraživača Behnkea u ranim četrdesetim godinama prošloga veka i postala je važna alatka u fiziologiji vežbanja i medicini. Jednačine po kojima se normalizuju merenja u ovoj metodi se oslanjaju na činjenice, koje su prikupljene disekcijama ljudskih leševa.

Nepravilan geometrijski oblik ljudskog tela onemogućava nam da simplifikujemo pristup u smislu jednostavnog izračunavanja zapremine. Ipak, zapremina može biti jednostavno izmerena korišćenjem Arhimedovog principa istiskivanja vode, koji navodi: «Telo uronjeno u vodu istiskuje se na gore silom, koja je jednaka težini vode koja je izbačena». Zapremina ljudskog tela može biti dobijena merenjem gubitka težine istog tog tela, potpuno uronjenog u vodu. Gustina tela, u skladu sa tim i procenat masti, može biti dobijena deljenjem telesne težine (merenje na suvom) sa telesnom zapreminom (dobijenom hidrostatskim merenjem). U ovom postupku, ispitanik je potopljen i izmeren u vodi. Kako mišići imaju veću, a masti manju gustinu od vode (aproskimativno 1.1 gr/ml za mišiće, 0.901 gr/ml za masti i za vodu 1.0 gr/ml) gojazni ljudi plutaju bolje (teže manje pod vodom), dok mršaviji više tonu (teže više pod vodom). Za istu težinu, gojazna osoba ima veću zapreminu od mršavijih (stoga i manju gustinu). Pojava greške je moguće čak i u dobro opremljenim laboratorijama. Nemogućnost da se uračuna rezidualni plućni volumen, intestinalni gasovi i gustina vode, mogu da doprinesu precenjivanju zapremine. Tokom merenja osoba se kompletno potapa u vodu i izdiše vazduh, koliko je moguće više. Mala ali značajna količina vazduha, ipak ostaje u plućima (naziva se rezidualni plućni volumen). Iako se rezidualni plućni volumen može proceniti, neophodno ga je direktno izmeriti. Intestinalni gas takođe povećava plovnost i prljaju dobijeni rezultat. Konačno, voda ima gustinu od 1.00 gr/ml samo na tempereturi od 4°C (39.2 °F). Izračunavanje zapremine mora biti normalizovano sa promenama u gustini vode (temperatura vode u kojoj se meri ispitanik je 4°C).


Slika 20. Hidrodenzitometrija

Slika 21. Pletizmografija

Pletizmografija je metoda slična hidrodenzitometriji, samo se umesto vodenog medijuma koristi gas. Merenja se obavljaju u posebnoj komori, čime je komfor za ispitanika značajno unapređen. Ova metoda je vrlo precizna, ali se pojavila tek u poslednjih nekoliko godina (relativno malo je zastupljena i analizirana na široj populaciji).

Dvostuko-energetska apsorpciometrija X-zraka (DEXA)


Koštana denzitometrija je evoluirala od pojedinačne, preko dvostruko-fotonske do dvostuko-energetske apsorpciometrije X-zraka (eng. Dual Energy X-ray Absorptiometry-DEXA). U kliničkim uslovima DEXA se iscrpno koristi radi procene rizika i stanja razvoja osteoporoze. Ubrzo nakon inicijalne eksploatacije ove tehnike za analize osteoporoze, istraživači su otkrili da se može koristiti za analize strukture mekog tkiva (tela). DEXA funkcioniše na način da se na telo usmeravaju X-zraci različite energije. Razlike u absorpciji X-zraka različitih energija koriste se za izračunavanje prisutnosti minerala u kostima, kao i za izračunavanje sastava mekog tkiva koje ga okružuje. DEXA je metod koji koristi veoma male doze zračenja, tako da je utilizovan u svakodnevici, a koristi se i kod dece i starijih osoba.

Slika 22. DEXA skener

Uporedne analize ovog metoda sa autopsijom (disekcijom) na

životinjama su dokazale njenu validnost. Postala je referentni metod u istraživačkim studijama analize telesne kompozicije, a njene prednosti su pre svega: kratko trajanje merenja, sigurnost i bezbednost za subjekta, minimalna kooperacija ispitanika.U budućnosti se očekuje da će DEXA zameniti denzitometriju, kao referenta metoda za validnost procedura III nivoa validnosti.


Kompjuterizovana tomografija (CT) i nuklearna magnetna rezonaca

(NMR)

CT i NMR su metode vizuelizacije koje emitovanjem zračenja različite vrste i frekvencije proizvode regionalne ili kompletne radiografske zapise ispitivanog subjekta.

Slika 23. CT sa rezultatima ispitivanja

Korišćenjem kompjuterskog softvera, CT skener daje piktografsku i kvantitativnu analizu ukupne tkivne površine, površine


regiona masti i muskulature, debljinu i volumen snimljenog tkiva po „kriškama”. Nova NMR tehnologija daje korisne informacije o mnogim telesnim segmentima. Za razliku od CT koji koristi jonizujuće zračenje, elektromagnetna radijacija NMR uz korišćenje adekvatnog softvera, daje precizne slike o segmentarnoj strukturi (masti, mišića, kosti) ispitivanog dela tela. Obe metode imaju brojne druge segmente primene u medicini, a u analizi telesne kompozicije se srazmerno retko koriste.

Analiza bioelektrične impedance (BIA)

Na vremenskoj skali razvoja bioelektrične ipmedance na samom početku se nalazi italijanski fizičar Galvani, koji je 1786. godine posmatrao uticaj električne struje na tkivne strukture žabe. Dalji eksperimenti ovakvog tipa i njihova eksploatacija su bili beznačajni sve do 1960. godine, kada je Francuz po imenu Thomasset izjavio da količina fluida direktno definiše električnu otpornost tog tkiva. On i njegovi saradnici su razvili prvu bioelektričnu impedancu za analizu biološki aktivnog tkiva. Razvoj je tekao dalje na različitim mestima u svetu sve do trenutka, kada je Američki istraživač Nyboer 1970. godine ustanovio principe funkcionisanja bioelektrične impedance kakvu sada poznajemo. Nyober je bio u stanju da dokaže da informacije koju daje ova analiza zaista daju potvrdu o strukturi ljudskoga tela. Analiza bioelektrične impedance je brza, neinvazivna i relativno jeftina metoda za evaluiranje telesne kompozicije u terenskim i kliničkim uslovima. Ovaj metod procenjuje strukturu sastava tela emitovanjem niske, bezbedne doze struje (800 amp) kroz ljudski organizam. Struja prolazi kroz telo - bez otpora kroz mišiće, dok otpor postoji pri prolazu kroz masno tkivo (slika 23). Ovaj otpor se zove bioelektrična impedanca i meri se uređajima koji procenjuju telesnu kompoziciju. Kada se podesi za izabranog pojedinca (pol, visina, težina, nivo aktivnosti) aparat na osnovu instaliranog softvera, izračunava procentualni sadržaj masti (i ostalih segmenata) u strukturi sastava tela. BIA je u prethodnih desetak godina zadobila poverenje i podršku medicinskih i sportskih eksperata. Danas je dostupna aparatura za korišćenje i u kućnim uslovima, bez potrebe za skupom i složenom opremom (napredna tehnologija i tradicionalna BIA ujedinjeni su u običnu kućnu vagu). Savremeni uređaji pružaju tačnost


izmerenih podataka uporedivu sa važećim standardima. Glavne prednosti ove metode su: ne zahteva skupu opremu, ne zahteva obučenog tehničara, komforna je (ne ugrožava privatnost i intimu osobe koja se meri).... Varijable koje se dobijaju ovom metodom su: ukupna količina vode (TBW), bezmasna masa (LBM), telesna mast (FM), ukupna količina živih ćelija u organizmu (BMC), ekstra celularna masa (ECM), Index (ECM / BMC) i ćelijska frakcija (%). Ukupnu koli činu vode u organizmu (TBW) ne podrazumeva vodu koja je uneta u digestivni trakt neposredno pre merenja, jer samim tim nije svarena i nije uneta u metaboličke procese (na suprot tome, intravenozni unos primenjene tečnosti se registruje). Ekstremno nagomilavanje vode i tečnosti u abdominalnoj duplji se takođe ne detektuje, jer ta tečnost nije sastavni deo bezmasne mase. Referentne vrednosti su: Normalan raspon za muškarce 50 – 60 %; Normalan raspon za žene 55 – 65 %; Za mišićni tip 70 – 80 %; Gojazan tip 45 – 50 %. Bezmasna masa (LBM) je količina tkiva koja ne sadrži masti. U bezmasnu masu spadaju dominantno mišići, unutrašnji organi, skelet, i centralni nervni sistem. Iako su morfološki veoma različiti, ovi organi su sa aspekta funkcionalne strukture veoma slični. Sastoje se od ćelija koje su odgovorne za metaboličke i anaboličke procese, ekstracelularnih tečnosti i matriksa koji učestvuju u prenošenju supstrata (metaboličkoj razmeni). Ukupna količina živih ćelija u organizmu (BMC) je kompletna količina metabolički aktivnih ćelija u organizmu. To je centralni parametar po kome se prati globalno stanje organizma u smislu ishrane Ekstra celularna masa (ECM) je deo bezmasne mase koji se nalazi van živih ćelija u organizmu. Neizmenljivi i stalni delovi ECM su strukture vezivnog karaktera: kolagen, elastin, koža, tetive, fascije i kosti. Tečni deo ECM konstituišu: plazma, itersticijska tečnost i transcelularna voda. Index (ECM/BMC) je pokazatelj nutritivnog statusa. Kod zdravih ljudi ćelijska masa je neznatno veća od vanćelijske mase, tako da je ovaj indeks malo manji od 1. Povećanje ECM/BCM indeksa se može desiti iz tri razloga: katabolizma BMC, preraspodele vode u ECM


zbog hiperinsulizma i kao propratni efekat pri ekstremnim gubicima vode ili prilikom kataboličkih procesa u BCM. Ćelijska frakcija (%) je količina ćelija od bezmasne komponente koja pripada BCM. Iz tog razloga, ovaj parametar dobro oslikava nutritivni status i kondiciju. Takođe se koristi pri procenjivanju kvaliteta bezmasne mišićne mase. Normalni nivoi procenta ćelijske frakcije su: za muškarce 53 – 59%, a za žene 50 – 56%. Loša ishrana kao i hiperhidracija smanjuje ovaj procenat.

Slika 24. Aparat za analizu telesne kompozicije (TANITA BC418, SAD)

Preinfracrvena reaktanca (NIR)

Preinfracrvena reaktanca (eng. Near Infrared Interactance - NIR) je metoda proizašla iz poljoprivrede, gde je korišćena za analiziranje strukture useva. Zasniva se na principu apsorpcije i refleksije svetlosti. Sonda emituje svetlost blisku infracrvenom zračenju (940 nm) na posebno označenom mestu (prednja strana nadlaktice dominantne ruke), a detektor meri intenzitet reemitovane svetlosti izraženu kao optička gustina. Promena frekvencije emitovane svetlosti u skladu sa prethodno definisanim parametrima (telesna masa, visina, pol, nivo fizičke aktivnosti) korišćenjem prediktivne formule dovodi do izračunavanja sadržaja masti u strukturi sastava


tela. Slično BIA i ova metoda je relativno brza, bezbedna, jeftina i ne zahteva obučenu osobu. Njena popularnost, kao i popularnost drugih metoda III nivoa validnosti, je velika. Ipak, najnovija saznanja ne smatraju NIR validnom metodom određivanja telesne strukture.

Slika 25. Savremeni prenosni uređaj (FUTREX-5500A/WT, SAD)

Daleko češće korišćene metode u terenskim i laboratorijskim uslovima, u cilju određivanja telesne strukture fizički aktivne populacije, predstavljaju antropometrijske metode. Ove metode merenjem dimenzija ljudskog tela (telesna visina, telesna masa, debljina kožnih nabora, obim i dijametar ekstremiteta) i korišćenjem adekvatnih jednačina, na relativno jednostavan način, daju indirektnu procenu o sadržaju masti, mišićnog i koštanog tkiva sportista


Validnost metoda

Validnost metoda podrazumeva stepen u kome metoda precizno i tačno meri vrednost koja je poznata. Analiza telesne strukture je specifična analiza jer samo disekcija leša (kadavera) može dati prave vrednosti željenih varijabli. Sa druge strane, broj studija koji je komparirao direktne vrednosti nastale obdukcijom ispitanika i parametre nastale indirektnim merenjima je zanemarljivo mali, pa nedostaju i podaci o validnosti i najkvalitetnijih metoda. Za sada, putem disekcije i ekstrakcije nisu prikupljeni direktni podaci o ukupnoj gustini tela niti vrednost ukupnih telesnih masti. Poznata je činjenica da je denzitometrija prihvaćena kao fundamentalni indirektni metod za procenjivanje količine lipida u organizmu. Postoje tri nivoa validnosti različitih metoda analize telesne kompozicije. Na primer: prilikom određivanja ukupne masne komponente u organizmu, na nivou validnosti I stepena, ukupna masna masa bi bila dobijena disekcijom kadavera ili ekstrakcijom svih lipida iz tela. Na nivou validnosti II stepena, neki drugi parametar je direktno meren (gustina ili slabljenje X zraka kod DEXA), a iz merenog parametra dobija se procenjena vrednost ukupne masti organizma. Nivo III stepena validnosti podrazumeva indirektno merenje (debljina kožnih nabora ili bioimpedanca) i korišćenje regresione jednačine izvedene iz metode II stepena validnosti (pa se na taj način procenjuje ukupna količina lipida u organizmu). Tako je nivo III stepena validnosti zapravo dvostruko indirektan, inkorporirajući u svoju metodu sve pretpostavke metoda II stepena validnosti (prema kojem su „kalibrisani” kao i svoje sopstvena ograničenja). Regresioni pristup znači i da metoda kao što je npr. debljina kožnih nabora ima visok stepen uzorak-specifičnosti, jer kvantitativni odnos između debljine kožnih nabora i telesne gustine, zavisi od mnogo varijabli (hidriranost organizma, gustina kostiju, relativna muskularnost, pritisak krajeva kalipera, obrazac nagomilavanja masti, količina intraabdominalne masti itd). Ovo su razlozi zbog kojih postoji nekoliko stotina različitih formula za procenu količine masti u telu putem merenja debljine kožnih nabora. Značaj metoda III nivoa validnosti u naučnom smislu je pod znakom pitanja. Sve metode pri izboru adekvatne formule i protokola, moraju da odgovore na nekoliko pitanja, kao što su: izbor referentnog metoda koji je korišćen pri razvijanju formule, veličina uzorka za dobijanje formule, vrednost standardne greške za formulu, izbor populacije, izbor merenih varijabli, unakrsna validnost formule na drugom uzorku iste populacije, korelacija između varijabli formule i referentne metode (srednja vrednost) i ukupna greška metode. Iako je validnost metoda iz III grupe validnosti diskutabilna, sve ove metode i dalje su široko zastupljenje zbog svoje jednostavnosti, cene i dostupnosti.

Preuzeto od Ostojić (2007)


Indeksi

U okviru funkcionalno-dijagnostičkog postupka antropometriji nije cilj samo utvrđivanje

dimenzija tela, već i njihova procena (metoda Indeksa). Za određivanje gustine tela i sadržaja masti u strukturi sastava tela sportista, najveći broj autora preporučuje upotrebu sledećih protokola i jednačina:

Antropometrijski protokoli za procenu sadržaja masti

Muškarci od 18 do 29 godina (Jackson i Pollock, 1978) BD = 1.12 - 0.00043499 x ΣΣΣΣ7 + 0.00000055 x (ΣΣΣΣ7)² - 0.00028826 x

ST Žene od 18 do 29 godina (Jackson i sar., 1980) BD = 1.096095 - 0.0006952 x ΣΣΣΣ4 + 0.0000011 x (ΣΣΣΣ4)² - 0.0000714 x

ST

Dečaci od 14 do 19 godina (Forsyth i Sinning, 1973)

BD = 1.10647 - 0.00162·SSKn - 0.00144 x Akn - 0.00077 x TKn + 0.00071 x MAKn

Muškarci i žene (Siri, 1957)

Mast (%) = [(4.95 / BD) - 4.5] x 100 muškarci Mast (%) = [(5.01 / BD) - 4.57] x 100 žene

Gde je BD = telesna gustina; Σ7 = suma sedam kožnih nabora (mm): tricepsni, grudni, srednji aksilarni, trbušni, suprailiačni, subskapularni i natkoleni kožni nabor; Σ4 = suma četiri kožna nabora (mm): tricepsni, suprailiačni, trbušni i natkoleni kožni nabor; ST = starost (godine); SSKn = subskapularni kožni nabor; AKn = trbušni kožni nabor; TKn = tricepsni kožni nabor; MAKn = midaksilarni kožni nabor.

Mada ne postoje specifične validne metode za procenu mase mišićnog tkiva kod sportista, u savremenoj antropometriji uglavnom se preporučuje određivanje mase mišićnog tkiva po Martinu i saradnicima (1990), koja je niže navedena (odnosi samo na populaciju muškaraca).


Antropometrijski protokoli za procenu

sadržaja miši ća Muškarci (Martin i saradnicima, 1990)

MM = [TV x (0.0553·CTG2 + 0.0987 x FG2 + 0.0331 x CCG2) - 2445] x 0.001

Mišići (%) = (MM / TM) x 100 Gde je MM = mišićna masa (kg); TV = telesna visina (cm); CTG = korigovan obim nadkolenice (cm) obim (cm) - 3.14 x (DKN natkolenice (mm)/10); FG = maksimalan obim podlaktice; CCG = korigovan obim potkolenice (cm) obim (cm) - 3.14 x (DKN potkolenice (mm) / 10); TM = telesna masa (kg).

Davno je poznato da skeletna robusnost korelira sa

dijametrima kostiju (posebno kolena, lakta, ručnog i skočnog zgloba), a da sportisti u većini slučajeva imaju veću koštanu masu u poređenju sa neaktivnim osobama (Eston i Reilly, 2001). Mada je značaj procenjivanja koštane mase antropometrijskim metodama u drugom planu, u odnosu na procenjivanje sadržaja masti i mišićnog tkiva, količina koštanog tkiva je značajna u praćenju rasta i razvoja sportista i predselekciji dece za sport (greške pri proceni koštane mase u poređenju sa referentnim metodama su najmanje, u odnosu na antropometrijska merenja drugih strukturnih segmenata). Iako ne postoje specifični protokoli za sportiste, uobičajeno je da se sadržaj kostiju u strukturi sastava tela dobija korišćenjem regresionih jednačina po (Drinkwater i sar., 1986). Antropometrijski protokoli za procenu sadržaja koštanog tkiva

Muškarci i žene (Drinkwater i sar., 1986)

KM = [(HB +WB + FB + AB) / 4]² x TV x 0.92 x 0.001 Kosti (%) = (KM / TM) x 100

Gde je KM = koštana masa (kg); HB = humerusni biepikondilarni dijametar (cm); WB = bistiloidni dijametar (cm); FB = femoralani biepikondilarni dijametar (cm); AB = bimaleolarni dijametar (cm); TV = telesna visina (cm); TM = telesna masa (kg).


U sportu su od velikog značaja informacije koje se dobijaju

utvrđivanjem relacija između pojedinih antropometrijskih dimenzija (proporcija između morfoloških dimenzija). U cilju toga, kao normativi, se koriste određeni "idealni indeksi" i standardi. Primeri indeksa, koji uključuju odnos između telesne mase i visine:

Brokov indeks: Visina (cm) - 100 = Normalna težina

Lorencov indeks: (V-100) - ((V-150) x 0.25) = Idealna težina, gde je V = visina tela

Kuperov indeks: Težina (kp) / Visina (cm)² x 1000

Rohrerov indeks: Težina (kp) / Visina (cm)³ x 100000

Vandervalov index je konstruisan na osnovu koeficijenata regresije težine tela prema visini, uzimajući u obzir i uzrast. Tabela 7. Vandervalovi indeksi (teorijski očekivana težina, prema visini i starosti)

Godine Muškarci Žene 0 - 2.5 T = 3 + ((V - 50) x 0.25) 2.5 - 6 T = 16 + ((V - 100) x 0.3) 6 - 8 T = 25 + ((V - 125) x 0.5) 8 - 10 T = 28 + ((V - 130) x 0.6) 10 - 12 T = 30 + ((V - 135) x 0.7) 12 - 14 T = V - 109 T = V - 107 14 - 18 T = V - 110 T = V - 107 18 - 25 T = 50 + ((V - 150) x 0.7) T = 50 + ((V - 150) x 0.7) 25 i više

Mišićni indeks (određuje se učešće mišićne mase u ukupnoj telesnoj težini).

Mišićni indeks = (Obim bicepsa max - min) x 100 / Obim min Spiroindeks opisuje relacije vitalnog kapaciteta sa telesnom visinom i težinom.


I varijanta Spiroindeks = VK (cm³) / Visina (cm)

II varijanta Spiroindeks = VK (cm³) / Težina (kp)

Metode standarda su izuzetno važne za određivanje konstitucionalnih tipova za određeni sport i sportsku disciplinu (tokom same selekcije je važno da se po određenim normativima osobe usmeravaju za određenu disciplinu). Na primer: poznato je da jedan bacač kugle mora biti izrazito dimenzionalan, da košarkaš mora biti izrazito visok, gimnastičar nizak itd. Dobrih standarda u odnosu na kriterijume (uzrasta, pola, socijalne pripadnosti itd.) kod nas nema, tj. oni koji postoje su starijeg datuma i teško da mogu biti iskorišćeni. Kod sportista se antropometrijske mere koriste za utvrđivanje konstitucijskog tipa, tj. somatotipa koji se najčešće određuje metodom Heath i Cartera (1967). Tom metodom utvrđuje se somatotip vrhunskih sportista, a tim vrednostima se teži u trenažnom procesu. Pozicije određenog somatotipa se unose u karakteristični grafikon – somatogram, tako da se iz vrednosti pojedinih komponenata somatotipa odrede ordinate. Prema pomenutoj metodi, utvrđivanje konstitucije se sprovodi na osnovu deset morfoloških antropometrijskih mera, a definiše se po Sheldonovoj klasifikaciji na tri tipa – endomorfni, mezomorfni i ektomorfni. Postoje jednostavni, gotovi računski programi, za utvrđivanje somatotipa prema metodi Heath i Cartera.

Danas je u velikoj primeni metoda određivanja Body Mass Indexa (BMI). Ovaj indeks predstavlja odnos telesne težine i kvadrirane telesne visine (u metrima na kvadrat). U brojnim naučnim radovima je potvrđena velika korelacija sa procentom telesne masti (r=0.80). BMI se izračunava pomoću sledećih algoritama: Tabela 8. Algoritmi za izračunavanje BMI


Poznata je veza između vrednosti BMI i rizika od oboljevanja

od kardiovaskularnih bolesti, šećerne bolesti ili malignih oboljenja. Najmanji rizik oboljevanja imaju osobe kod kojih je BMI između 20 i 25 kg/m², a najveći kod osobe kod kojih je BMI veći od 40 kg/m². U cilju identifikacije, evaluacije i tretmana gojaznosti aktuelna je sledeća klasifikacija osoba prema vrednostima BMI, koja je prihvaćena od Svetske zdravstvene organizacije: Tabela 9. Klasifikacija osoba prema vrednostima BMI

BMI (kg/m²) < 18.5 = Pothranjenost

18.5 do 24.9 = Idealna telesna težina 25.1 do 29.9 = Granična gojaznost

30 do 34.9 = Gojaznost I nivoa 35 do 39.9 = Gojaznost II nivoa

> 40 = Gojaznost III nivoa, opasno po život

Iako nesumljivo ima veliki značaj pri analizi čitave populacije i zdravstvenog rizika, BMI ima mali značaj u sportskoj morfologiji. Brojni drugi faktori osim nagomilavanja telesnih masti (npr. mišićna i koštana masa, zapremina plazme, proporcionalna distribucija mase) igraju ulogu u determinaciji vrednosti BMI. Visok BMI kod sportista, usled povećane mišićne mase nastale usled treninga, može dovesti do pogrešnog zaključka o gojaznosti.

Primer:

Osoba je ima telesnu težinu 85kg i telesnu visinu 170cm. Kada primenimo formulu za izračunavanje BMI:

85 / (1.70 x 1.70) = 85 / 2.89 = 29.41

Ova vrednost spada u granične gojaznosti, kako se to vidi iz tabele 9.

Funkcionalno-motorička dijagnostika

Za funkcionalnu dijagnostiku u sportu ključna činjenica je da sve odabrane metode, tehnike i aparature moraju da detektuju najrelevantnije parametre kao kriterijume za odre|enu sportsku granu i discilinu a oni su uvek integralni i kao takvi procenjuju stanje funkcionalnih sistema uključenih u različitim režimima specifičnih


napora. Krajnji cilj nije da se izvrši evaluacija samo pojedinih organskih sistema, kao što su: kardiovaskularni, respiratorni, mišićni, sistemi za podizanje energetskog potencijala itd. Daleko važnije je proceniti i predvideti integralnu funkciju najodgovornijih sistema, kao njihovu međuzavisnost i vezu sa specifičnim fiziološkim zahtevima koji se javljaju u trenažnim i takmičarskim uslovima. Upravo ova činjenica i govori o postojanju samosvojnosti u metodama i tehnikama merenja relevantnih funkcionalnih (fizioloških) parametara kod sportista, jer se u mnogome razlikuju od onih koji se primenjuju kod različitih klini čkih slučajeva u medicini.

U današnje vreme vrtoglavog tehnološkog napretka gotovo je ne moguće dati potpuni pregled aparature koja se svakodnevno usavršava, tj. dopunjuje novim delovima i tehnološkim inovacijama te će se na ovom mestu dati samo jedan prikaz "mini" baterije aparata za funkcionalnu dijagnostiku. Osnovni princip savremene funkcionalne dijagnostike u sportu bazira se na postavci da se homeostatsko stanje mirovanja menja uz stalne oscilacije merenih vrednosti sve do maksimalnog adaptacionog kapaciteta za pojedini definisani pokazatelj. Te promene se mere adekvatnom aparaturom i definisanom metodologijom. Iz tih razloga potrebno je uvek, uz izmerene vrednosti nekog pokazatelja navesti i režim opterećenja organizma. Opterećenje organizma je moguće vršiti kroz situacione (terenske) aktivnosti ili putem laboratorijskog testiranja. Oba načina imaju određene prednosti i nedostatke, te u zavisnosti od cilja ispitivanja treba izabrati najbolji način. Pri izboru metodologije odlučuje i aparatura koja će se koristiti. Za terenski rad su potrebni telemetrijski uređaji ili male portabl aparature koje sportista nosi na sebi, a da se pri tome bitno ne utiču na biomehaniku pokreta. Osnovni uređaji za dozirano opterećenje organizma (kontrolisano

menjanje nezavisne varijable)

Najednostavnije pomoćno sredstvo za doziranje opterećenja predstavlja step klupica, koja može biti različite visine. Promenom visine klupice, ritma penjanja i ukupnog trajanje rada (u zavisnosti od uzrasta, pola, nivoa treniranosti i sl.) moguće je isprovocirati različitu reakciju organizma i pri tom izvršiti adekvatno merenje tih


parametara. Najpraktičnija je univerzalna klupica podesive visine od 22.8 do 50.8cm (Harvard step-test). Intenzitet rada - snaga (količina rada u jedinici vremena) dozira se prema telesnoj težini ispitanika, menjanjem visine klupice i frekvence penjanja. Ukupna količina rada, tj. mehanička energija je određena intenzitetom i ukupnim trajanjem rada.

Slika 26. Step klupica

Intenzitet rada izračunava se sledećom formulom:

I = S x H x N x 1.5/min gde je S - težina tela u kilopondima (kp), H - visina klupice u metrima (m), N - broj penjanja u minuti, 1.5 - predstavlja konstantu koja uzima u obzir i negativan rad (silaženje sa klupice). Rezultat se izražava u kilopondmetrima u minuti (kpm/min). Intenzitet rada - snaga od 1 kpm/min iznosi 0.1635 Watta, tj. 1 W = 6.120 kpm/min.

U današnje vreme na tržištu postoji ogroman broj različitih bicikl-ergometara. Po konstruktivnim rešenjima dele se na: elektromagnetske, hidraulične, kombinovane (mehano-električne) i mehaničke (frikcione) bicikl-ergometre.


Slika 27. Bicikl-ergometar (MONARK 823E, Švedska)

Intenzitet rada - snaga je određen formulom:

I = N x O x S / min gde je N - broj obrataja zamajnog točka, O - obim kruga na kome se vrši trenje u metrima (m), S - sila otpora izražena u mernim jedinicama skale. Ukoliko je skala opterećenja kalibrisana u kilopondima, onda se intenzitet rada izračava u kpm/min ili ekvivalentu rezultata izraženog u wattima. U ovu grupu spadaju pokretna traka za trčanje, pokretna voda, pokretne stepenice, pokretna traka za skijaše itd. Osnovni kvalitet ovih uređaja je u činjenici da omogućuju ciklična kretanja najpribližnija onim koja se ostvaruju u matičnom sportu (npr. trčanje, plivanje, skijanje...) uz angažovanje daleko većih mišićnih masa, nego kada se testiranje obavlja samo uz pomoć bicikl-ergometra. Zbog velike biomehaničke sličnosti sa kretanjem u realnim uslovima, ova aparatura je pogodna i za laboratorijski trening. Intenzitet rada se dozira promenom brzine ili promenom nagiba podloge na kojoj se trči (vozi bicikl). Najčešće se doziranje opterećenja vrši kombinacijom oba faktora. Brzina se kreće u rasponu od 20 do 60km/h, a nagib pokretne trake od 10 do 35%. Ima tredmila koji imaju mogućnost simulacije negativnog nagiba (slično kretanju nizbrdo).


Slika 28. Pokretna traka (COSMED T300, Italija), sa opcionom brzinom kretanja od

60 km/č

Aparati za praćenje promena funkcionalnih pokazatelja Ovoj grupi pripadaju svi aparati za hemijske i biohemijske

analize, rengen dijagnostiku, elektrokardiografiju, razni kopleksni telemetrijski uređaji (najčešće za elektrokardiografiju). Svi ovi aparati se u velikoj meri koriste u naučnim istraživanjima sportskog treninga. Različiti proizvođači na tržištu nude razne aparate koji imaju veliku specifičnost, te se u okviru ovog prikaza ne mogu pojedinačno opisivati (iako su mnogi već opisani u ovoj knjizi). Predstaviće se samo neki, zajedno sa njihovim osnovnim tehničkim karakteristikama. Danas, najčešće korišćeni aparati u sportu, kako u laboratorijskim tako i u terenskim (situacionim) uslovima su: pulsmetri, aparati za merenje krvnog pritiska, aparati za registrovanje određenih biohemijskih parametara (laktata, glukoze), aparati za gasnu analizu krvi (pH vrednost, puferi, parcijalni pritisak O2 i CO2), aparati za spirometriju, aparati za merenje maksimalne potrošnje kiseonika i kalorija, razni telemetrijski aparati (kontinuiranu elektrokardiografiju). U širem smislu, u savremenoj funkcionalnoj dijagnostici sportista, mere se razni bioelektrični akcioni potencijali, zvukovi, pulsacije raznog porekla, različite mehaničke sile, volumenske i linearne dimenzije, uglovni odnosi, termičke promene, koncentracije raznih hemijskih i biohemijskih spojeva. U ove svrhe koriste se elektronski


sistemi kao što su: elektrografi (elektrokardiografi - EKG, elektroencefalografi - EEG, elektromiografi - EMG), elektropulzafoni, elektrotenziometri, elektrogoniometri, elektrosfigmografi, elektrotermometri i sl. Danas se sve češće koriste višekanalni polifiziografi (12 kanala). Polifiziografi su opremljeni "tajmerima" koji omogućuju dinamičku analizu svih merenih funkcionalnih pokazatelja. Biometrijski sistemi imaju priključke za prenos podataka u kompjuterske sisteme u cilju memorisanja podataka, sa mogućnošću dalje statističke obrade. Savremeni pulsmetri imaju dodatne uređaje koji direktno vrše snimanje na magnetnu traku (Polar Team System, Finska) sa koje se naknadno preko prenosnog uređaja, izvrši prenos podataka u PC i njihova detaljna obrada. Takvi aparati su sofisticirani portabl uređaji za registrovanje kardiovaskularnih funkcija, merenih direktno na terenu. Ovakvi telemetrijski sistemi imaju sonde i radioodašiljače malih dimenzija koji se postave na telo sportiste (na izvestan način čine jednu celinu sa telom), ne ometajući ga pri različitim situacionim (terenskim) aktivnostima. Osnovni zadatak uređaja za funkcionalnu dijagnostiku jeste mogućnost da se sportista dozirano (pod kontrolom) podvrgne vlastitom maksimalnom opterećenju, a da se pri tome registruju vrednosti pojedinih pokazatelja funkcije jednog ili više organskih sistema (precizno izmerene i kasnije upotrebljive informacije o rasponu i odnosima funkcija tih sistema). Pomoćni uređaji i aparati neophodni za realizaciju funkcionalnog

testiranja

U funkcionalnoj dijagnostici pored navedenih uređaja treba koristiti i one koji nisu direktno vezani uz sam postupak dobijanja nekog pokazatelja, ali na indirektan način osiguravaju tačnost merenja i ispravnu interpretaciju dobijenih podataka. Pomoćni uređaji iz ove grupe su:

- Potrošni materijal i prateća dodatna oprema, delovi i priključci koji se postavljaju na osnovnu aparaturu (stakleni, metalni i plastični ventili, vakum-pumpe, specijalne maske, metronomi, merači vremena, fiksacijski uređaji za


dinamometrijska merenja, neki materijali - kontakt pasta, vakum pasta, sajle, lanci, električni provodnici...)

- Uređaji za osiguravanje i kontrolu adekvatnih i izmenjenih mikroklimatskih uslova: kombinovani termometar-hydrometar-barometar (za merenje temperature, vlažnosti i vazdušnog pritiska).

- Uređaji za uklanjanje mrežnih i radiovalskih smetnji: specijalni generatori sa elektromotorima vezanim za gradsku mrežu, raznim mrežnim filterima, zaštitni blokovi i prolazni kondenzatori. Sve ovo je potrebno zbog činjenice da je elektronska aparatura za funkcionalnu dijagnostiku veoma osetljiva na različite elektronske i elektro-magnetske smetnje, koji mogu poremetiti ceo postupak funkcionalnog testiranja.

- Uređaji za zaštitu sportista koji se testira i aparature. To su aparati za predostrožnost i zaštitu sportiste od posledica delovanja električne struje i posledica prevelikog fizičkog opterećenja (kod testa "vita maxima"). Obavezno je da se u blizini nalazi reanimacioni komplet za prvu pomoć sa defibrilatorom.

Sažetak

Antropometrija u sportu ima zadatak da na bazi pojedinih antropometrijskih dimenzija, tj. njihovih međusobnih relacija, usmerava sportiste prema onim sportskim disciplinama u kojima određena morfološka struktura (morfološki tip) može da omogući optimalni rezultat.

Pri svakom merenju moraju se obeležiti antropometrijske tačke na telu i meriti samo one dimenzije koje su u relaciji sa određenom sportskom aktivnošću (ne sve i ne bilo koje). Osnovni instrumenti za antropometrijska merenja moraju da budu izbaždareni. Neki od njih su: antropometar, vaga, kaliper (šestar za merenje kožnog nabora), centimetarska pantljika, pelvimetar, kefalometar i klizni šestar.

U vrhunskom sportu se sve više uzimaju podaci o telesnoj kompoziciji preko aparata visoke tehnologije (bioimpendansa, DEXA skeneri i dr). Istaknuto je već da su u sportu posebno značajne informacije koje se dobijaju utvrđivanjem relacija između pojedinih antropometrijskih dimenzija (proporcija između morfoloških dimenzija). U tom cilju koriste se određeni "idealni indeksi" (za sada još nisu definisani idealni indeksi) i standardi kao normativi.


Za funkcionalnu dijagnostiku u sportu ključna činjenica je da sve odabrane metode, tehnike i aparature moraju da detektuju najrelevantnije parametre kao kriterijume za određenu sportsku granu i disciplinu. Oni su uvek integralni i kao takvi procenjuju stanje funkcionalnih sistema uključenih u različite režime specifičnog napora. Krajnji cilj nije da se samo izvrši evaluacija pojedinih organskih sistema (kardiovaskularni, respiratorni, mišićni , sistemi za podizanje energetskog potencijala itd), već je važnije proceniti i predvideti integralnu funkciju najodgovornijih sistema, kao njihovu međuzavisnost i vezu sa specifičnim fiziološkim zahtevima koji se javljaju u trenažnim i takmičarskim uslovima. Osnovni princip savremene funkcionalne dijagnostike se bazira na postavci da se homeostatsko stanje mirovanja menja uz stalne oscilacije merenih vrednosti, sve do maksimalnog adaptacionog kapaciteta za pojedini definisani pokazatelj. Te promene se mere adekvatnom aparaturom i definisanom metodologijom. Iz tih razloga potrebno je uvek uz izmerene vrednosti nekog pokazatelja, navesti i režim opterećenja organizma.


Literatura

1. Aćimović, D. (2004). Osnove menadžmenta u sportu. Niš: Serbona. 2. Adams, K., O'Shea, J.P., O'Shea, K.L., & Climstein, M. (1992). The effect of six weeks of squat,

plyometric and squat-plyometric training on power production. Journal of Applied Sport Science Research, 6 (1), 36-41.

3. Adams, W.C., Bernauer, E. M., Dill, D.B., and Bomar, J.B. (1975). Effects of equivalent sea level and altitude training on VO2 max and running performance. J. Appl. Physiol., 39, 262-265.

4. Ahmaidi, S., Collomp, K., & Préfaut, C. (1992). The effect of shuttle test protocol and the resulting lactacidaemia on maximal velocity and maximal oxygen uptake during the shuttle exercise test. European Journal of Applied Physiology, 65 (5), 475-479.

5. Aidley, D.J. (1971). The physiology of excitable cells. Cambridge: Cambridge university press. 6. Anderson, G. S., and Rhodes, E. C. (1989). A review of blood lactate and ventilatory methods of detecting

transition thresholds. Sports Med., 8, 43-55. 7. Antonutto, G., and Di Prampero, P.E. (1995) The concept of lactate threshold: a short review. Journal of

Sport Medicine and Physical Fitness, 35, 6-12. 8. Asmussen, E., Wonde-petersen, Z. (1974). Storage of elastic energy in skeletal muscles in man. Acta

physiol. Scand., 85-91. 9. Astorino, T.A., Robergs, R., Ghiasvand, F., Marks, D., and Burns, S. (2000). Incidence of the Oxygen

Plateay at VO2max During Exercise Testing to Volitional Fatigue. Journal of Exercise Physiology, 3 (4), 1-12.

10. Astrand, I., Astrand, P.O., Halback, I., and Kilbom, A. (1973). Reduction in maximal oxygen uptake with age. J. Appl. Physiol., 35 (5), 649 – 654.

11. Astrand, P. (1952). Experimental studies of physical working capacity in relation to sex and age. Copenhagen: Musksgaard.

12. Astrand, P.D., & Rodahl, K. (1977). Textbook of Work Physiology: Physiological Bases of Exercise (2nd Ed.). New York, NY: McGraw Hill.

13. Astrand, P.O. (1980). Aerobic and Anaerobic Energy Sources in Exercise. Phys. Chem. of Exercise and Training, Med. and Sport, 13, 28-29.

14. Astrand, P.O., Rodahl, K. (1986). Textbook of Work Physiology (3rd Ed.). New York, NY: McGraw-Hill. 15. Babino, M. (1949). Biciklistički priručnik. Beograd: Fiskultura i sport. 16. Bachmann, O. (1998). A Profile of Specific Motor Abilities and Motor Skills of Male and Female Junior

Triathletes – A project. Zbornik sažetaka radova 6. Međunarodno savetovanje Dijetetski proizvodi i trenažni proces (pp. 35-36). Novi Sad: Novosadski maraton.

17. Bačlić, M. (1999). Bioenergetski potencijali košarkaša uzrasta 15 do 18 godina. Magistarski rad, Novi Sad: Fakultet fizičke kulture.

18. Baechle, T.R. (Ed). (1994). Essentials of Strength Training and Conditioning. Champaign, IL: Human Kinetics.

19. Baechle, T.R., & Earle, R.W. (2000). Essentials of Strength Training and Conditioning (Second Edition). Champaign, IL: Human Kinetics.

20. Bakker, G.K. (1968). Factors asociated with Success in Volleyball. Unpublished master thesis, Illinois State University.

21. Balke, B., Nagle, F. J., and Daniels, J. T. (1965). Altitude and maximum performance in work and sports activity. JAMA 194, 176-179.

22. Banchero, N. (1975). Capillary density of skeletal muscle in dogs exposed to simulated altitude. Proc. Soc. Exp. Biol. Med. 148, 435-439.

23. Bangsbo, J., Jacobsen, K., Nordberg, N., Christensen, N.J., & Graham, T. (1992). Acute and habitual caffeine ingestion and metabolic responses to steady-state exercise. Journal of Applied Physiology, 72, 1297 - 1303.

27. Baxter-Jones, A., Goldstein, H., & Helms, P. (1993). The development of aerobic power in young athletes.J. Appl. Physiol., 75, 1160-1167.

28. Beaver, W.L., Wasserman, K., & Whipp, B.J. (1985). Improved detection of lactate threshold during exercise using a log-log transformation. J. Appl. Physiol., 59 (6), 1936-1940.

29. Beaver, W.L., Wasserman, K., & Whipp, B.J. (1986). A new method for detecting anaerobic threshold by gas exchange. J. Appl. Physiol., 60 (6), 2020-2027.

30. Beckenholdt, S.E., & Mayhew, J.L. (1983). Specificity among anaerobic power tests in male athletes. Journal of Sports Medicine, 23, 326-332.

31. Berg, K., Olsen, R., McKinney, M., Hofschire, P., Latin, R., and Bell, W. (1989). Effect of reduced volume on cardiac function, VO2max, and running performance. J. Sports Med. Phys. Fitness, 29,

32. Bergstrom, J. (1962). Muscle electrolytes in man. Scandinavian journal of Clinical and laboratory Investigation, 14, 1-110

33. Berne, L., Levy, M. (1986). Cardiovascular Physiology. St. Louis: Cv. Mosby Company. 34. Berry, M.J., Stoneman, J.V., Weyrich, A.S., & Burney, B. (1991). Dissociation of the ventil

lactate thresholds following caffeine ingestion. Medicine and Science in Sports and Exercise, 2335. Bigard, A. X., Brunet, A., Guezennec, C. Y., and Monod, H. (1991). Skeletal muscle changes after

endurance training at high altitude. J. Appl. Physiol., 71, 2114-2121. 36. Billat, V.L., Sirvent, P., Py, G., Koralsztein, J.P., & Mercier, J. (2003). The concept of maximal lactate

steady state: a bridge between biochemistry, physiology and sport science. Sports Med., 33 (6), 40737. Bishop, P., and Martino, M. (1993). Blood lactate measurement in recovery as an adjunct to training.

Medicine, 16, 5-13. 38. Blakey, J.B., & Southard, D. (1987). The combined effects of weight training and plyometrics on dynamic

leg strength and leg power. Journal of Applied Sport Science Research, 1 (1), 14-16. 39. Bompa, T. (2005). Cjelokupan trening za mlade pobednike. Zagreb: Gopal. 40. Bompa, T.O. (1976). Theory and methodology of training. Toronto: York University 41. Bompa, T.O. (1983). Theory and Methodology of Training--The Key to Athletic Performance.

IA: Kendall/Hunt Publishing. 42. Bompa, T.O. (1990). Periodization of strength: the most effective methodology of strength training,

National Strength and Conditioning Association Journal, 12 (5), 49-52. 43. Bompa, T.O. (1999). Periodization: Theory and Methodology of Training (4th Edition). Champaign, IL:

Human Kinetics. 44. Bondachuk, A. (1988). Periodization of Sports Training. Soviet Sports Review, 23 (4), 164-166.45. Borms, J. (1986). The child and exercise: An overview. J Sports Sci 4, 3-20. 46. Bouchard, C., Shephard, R.J., & Stephens, T. (1990). Exercise, Fitness and Health: A Consensus of

Current Knowledge. Champaign, IL: Human Kinetics. 47. Bowers, R.W., & Fox, E.L. (1988). Sports Physiology Dubuque, IA: William C.Brown. 48. Branković, M., Bubanj, R. (1999). Teorijsko-metodske osnove sporta. Niš: Sopstveno izdanje.49. Brdarić, R. (1986). Određivanje individualnog anaerobnog praga kod trkača dugih pruga

Sportskomedicinski glasnik, 1 (23), 12-26. Beograd: Udruženje za sportsku medicinu Jugoslavije.50. Brdarić, R. (1995). Nutritivne potrebe sportista u pojedinim sportskim disciplinama. Zbornik radova

Simpozijum Ishrana sportista i rekreativaca (str. 35-41). Novi Sad: Novosadski maraton. 51. Brdarić, R. (1997). Biohemijski aspekti sportskih aktivnosti. Zbornik radova Sport i zdravlje stanovnika

(str. 32). Novi Sad: Fakultet fizičke kulture. 52. Brdarić, R. (1998). Doping u sportu. Zbornik sažetaka radova 6. Međunarodno savetovanje Dijetetski

proizvodi i trenažni proces (str. 29-30). Novi Sad: Novosadski maraton. 53. Brdarić, R. i Brdarić, I. (1999). Determination of Anaerobic Threshold at Table Tennis Players

ITTF Sport Science Congress. Belgrade: Sportska akademija. 54. Brdarić-Stojanović, I., Ugarković, D., Matavulj, D., i Eremija, M. (1997). Određivanje anaerobnog praga

kod košarkaša. Neobjavljeni rad.

applications (2nd Ed.). Mountain View: Mayfield Publishing Company. 59. Brooks, G.A., Fahey, T.D., White, T.P., & Baldwin, K.M. (2000). Exercise physiology: human

bioenergetics and its applications (3rd Ed.). Mountain View, California: Mayfield. 60. Brooks, G.A., Wolfel, E.E., Groves, B.M., Bender, P.R., Butterfield, G.E., Cymerman, A., Mazzeo, R.S.,

Sutton, J.R., Wolfe, R.R., and Reeves J.T. (1992). Muscle accounts for glucose disposal but not blood lactate appearance during exercise after acclimatization to 4,300 m. J. Appl. Physiol., 72, 2435

61. Brzycki, M. (1995). A Practical Approach to Strength Training. Indianapolis, IN: Masters Press.62. Buchanan, P.A, and Vardaxis, V.G. (2003). Sex-related and age-related differences in knee strength of

basketball players ages 11–17 years. J. Athl. Train., 38 (3), 231–237. 63. Buick, F.J., Gledhill, N., Froese, A.B., Spriet, L., and Meyers, E.C. (1980). Effect of induced

erythrocythemia on aerobic work capacity. J. Appl. Physiol., 48, 636-642. 64. Bunc, V., Heller, J., Šprynarová, Š., and Zdanowicz, R. (1986). Comparison of the Anaerobic Threshold

and Mechanical Efficiency of Running in Young and Adult Athletes. Int. J. Sports Med., 7 (3), 15665. Bunc, V.P., Hofmann, H., Leitner, G., & Gaisl, M. (1995). Verification of the heart rate threshold.

Appl. Physiol., 70, 263-269. 66. Buono, M.J., Clancy, T.R., & Cook, J. (1984). Time Course of Blood Lactate Accumulation During Graded

Exercise in Humans. Med. and Sci. in Sports and Exer., 16 (2), 121. 67. Burke, G. (1998). Precision heart rate training. Champaigh, IL: Human kinetics. 68. Buskirk, E.R. (1966). Physiology and performance of track athletes at various altitudes in the United States

and Peru. In: The Effects of Altitude on Physical Performance, edited by Goddard, R.F. Chicago, IL: Athletic Institute, 65-72.

69. Buskirk, E.R., Kollias, J., Akers, R.F. Prokop, E.K., and Reategui, E.P. (1967). Maximal performance at altitude and return from altitude in conditioned runners. J. Appl. Physiol., 23, 259-266.

70. Caiozzo, V., Davis, J., & Ellis, J. (1982). A comparison of gas exchange indices used to detect the anaerobic threshold. J. Appl. Physiol., 53, 1184-1189.

71. Čanak, N. (2002). Biti, raditi, imati; Vodič za one koji znaju kud idu. Novi Sad: Pokret Evropskih inicijativa.

72. Cardenas, E., Heid, H., & Zipf, K.E. (1982). Reaction of the Heart Frequency at the Lactate Level on the Bicycle-ergometer at Different Speeds. Current Topics in Sports Medicine. Proceedings of the World Congress of Sports Medicine, Vienna.

73. Carey, D., Raymond, R., & Duoos, B. (2002). Intra-and inter-observer reliability in selection of the heart rate deflection point during incremental exercise: Comparison to a computer-generated deflection point. Sport Science and Medicine, 1, 115-121.

74. Cellini, M., Vitiello, P., Nagliati, A., Ziglio, P.G., Martinelli, E., & Conconi, F. (1986). Noninvasive Determination of the Anaerobic Threshold in Swimming. Int. J. Sports Med., 7 (6), 347-351.

75. Chance, B., Sapega, A., Sokolow, D., Eleff, S., Leight, J.S, Graham,T., Armstrong, J., & Wernell, R. (1983). Fatigue in retrospect and prospect: 31P NMR studies of exercise performance. In Knuttgen, H.G., Vogel, J.A. & Poortmans, J. (eds.), Biochemistry of exercise (pp 895-908). Champaign, IL: Human Kinetics.

76. Chernyak, A.V., Karimov, E.S., & Butinchinov, Z.T. (1979). Distribution of load volume and intensity throughout the year (Weightlifting). Soviet Sports Review, 14 (2), 98-101.

77. Chirtel, S., Barbee, R., & Stainsby, W. (1982). Net O2, CO2, lactate and acid exchange by muscle during progressive working concentrations. J. Appl. Physiol., 53, 161-165.

78. Cisar, L., Thorland, W., Johnson, G., & Housh, T. (1983). Aerobic and Anaerobic Thresholds and Maximal Oxigen Consuption Rates as Predictors of Distance Running Performance. Int. J. Sports Med., 15 (2).

79. Conconi, F., Ferrari, M., Ziglio, P.G., Droghetti, P., & Codeca, L. (1982). Determination of the anaerobic threshold by a noninvasive field test in runners. Journal of Applied Physiology, 52, 869 - 873.

80. Cooper, D.M., Weiler-Ravell, D., Whipp, B.J., and Wasserman, K., (1984). Aerobic parameters of exercise as a function of body size during growth in children. J. of Appl. Physiology 56, 628-634.

84. Cumming, G. Goulding, D., & Baggley, G. (1969). Failure of school physical education to improve cardiorespiratory fitness. Can. Med. Assoc. J., 101, 69-73.

85. Daniels, J., and Oldridge, N. (1970). The effects of alternate exposure to altitude and sea level on worldclass middle distance runners. Med. Sci. Sports Exercise, 2, 107-112.

86. Davies, R.E. (1971). Energy rich phosphagenes. In: Metabolism During Exercise, NY: B.Pernow and B. Saltin.

87. Davis, J.A. (1985). Anaerobic threshold: review of the concept and directions for future research. Sports Exercise 17, 6-18.

88. Davis, J.A. (1985). Response to Brooks manuscript. Medicine and Science in Sports and Exercise, 1721.

89. Davis, J.A., Vodak, P., Wilmore, J.H., Vodak, J., & Kurtz, K. (1976). Anaerobic Threshold and Maximal Aerobic Power for Three Modes of Exercise. J. Appl. Physiology, 41, 544-550.

90. Dawson, M.J. (1983). Phosphorous metabolites and the control of glycolysis studied by nuclear magnetic resonance. In. Knuttgen, GH.G. Vogel, J.A., & J. Poortmans (Eds.), Biochemistry of exerciseChampaign, IL: Human Kinetics.

91. Dempsey, J., Mitchell, G., & Smith, C. (1984). Exercise and chemoreception. Am. Rev. Respir. Dis., 129,31-34.

92. Dempsey, J.A., and Johnson, B.D. (1992). Demand vs capacity in the healthy pulmonary system. Z. Sportmed., 40, 55-64.

93. DeVries, H.A., & Housh, T.J. (1994). Physiology of Exercise: For physical Education, Athletics and Exercise Science. Madison, WI: Brown & Benchmark

94. Di Prampero, P.E. (1981). Energetics of Muscular Exercise. Rev. Physiol. Biochem. Pharmacol., 95. Dick, F.W. (1992). Training at altitude in practice. Int. J. Sports Med., 13, (1), 203-206. 96. Dik, F. (1980). Trening vrhunskih atletičara. Beograd: NIP Partizan. 97. Dill, D.B., and Adams, W.C. (1971). Maximal oxygen uptake at sea level and at 3,090m

school champion runners. J. Appl. Physiol., 30, 854-859. 98. Dimitrijević, B. (1975). Zamor. Beograd: Savez za fizičku kulturu Jugoslavije. 99. Dintiman, G.B., Ward, R.D., & Tellez, T. (1997). Sports Speed. Champaign, IL: Human Kinetics.100. Docherty, D., Wenger, H., & Collis, M. (1987). The effects of resistance training on aerobic and anaerobic

power of young boys. Med Sci Sports Exerc, 19, 389-392. 101. Đordjević, D. (1989). Opšta antropomotorika. Beograd: Fakultet fizičke kulture. 102. Đordjević, D., Kukolj, M., Jovanović, A. (1983). Efikasnost različitih metoda rada na uveć

Fizička kultura 3, 188-192. 103. Dudley, G.A., & Fleck, S., (1987). Strength and endurance training are they mutually exclusive.

Medicine, 4, 79-85. 104. Duffield, R., Dawson, B., Pinnington, H.C., & Wong, P. (2004). Accuracy and reliability of a Cosmed

K4b2 portable gas analysis system. J. Sci. Med. Sport, 7 (1), 11-22. 105. Dukovski, S. (1984). Struktura i razvoj morfoloških i biomotoričkih dimenzija dece predškolskog uzrasta u

Skopju. Doktorska disertacija, Beograd: Fakultet za fizičko vaspitanje. 106. Ebben, W.P., & Watts, P.B. (1988). A review of combined weight training and plyometric training modes:

complex training. Strength Conditioning, 20, (5), 18-27. 107. Eisenmann, J.C., Brisko, N., Shadrick, D., & Welsh, S. (2003). Comparative analysis of the Cosmed Quark

b2 and K4b2 gas analysis systems during submaximal exercise. J. Sports Med. Phys. Fitness, 43155.

108. Ekblom, B. (1969). Effect of physical training in adolescent boys. J. Appl. Physiol., 27, 350109. Ekblom, B., Goldbarg, A.N., and Gullbring, B. (1972). Response to exercise after blood loss and

reinfusion. J. Appl. Physiol., 33, 175-180.

Acta Pediatrica Scandinavica, 217, 154-157. 114. Essig, D., Costill, D.L., & Van Handel, P.L. (1980). Effects of caffeine ingestion on utilization of muscl

glycogen and lipid during leg ergometry. International Journal of Sports Medicine, 1, 86 - 90.115. Fahgy, T., Insel, P, & Walton, T. (2004). Fit & well: Care concepts and labs in Fhysical fitness and

wellness. California: Mayfield publishing company. 116. Falk, B., Einbinder, M., Weinstein, Y., Epstein, S., Karni, Y., Yarom, Y., & Rotstein, A. (1995). Blood

lactate concentration following exercise: Effects of heat exposure and of active recovery in heatacclimatised subjects. International Journal of Sports Medicine, 16, 7-12.

117. Falkel, J., & Cipriani, D. (1996). Athletic injuries and rehabilitation. In J. Zachazewski, D. Magee, & W. Quillen (Eds.), Athletic injuries and rehabilitation (pp.206-228). Pennsylvania: W.B. Saunders Company.

118. Farrell, P.A., Wilmore, J.H., Coyle, E.F., Billing, J.E., and Costill, D.L. (1979). Plasma lactate accumulation and distance running preformance. Med. Sci. Sports, 11 (4), 338-344.

119. Farrell, S.W., & Ivy, J.L. (1987). Lactate acidosis and the increase in VE/VO2 during incremental exerciseJ. Appl. Physiol., 62 (4), 1551-1555.

120. Faulkner, J.A., Daniels, J.T., and Balke, B. (1969). Effects of training at moderate altitudeperformance capacity. J. Appl. Physiol., 23, 85-89.

121. Faulkner, J.A., Kollias, J., Favour, C.B., Buskirk, E.R., and Balke, B. (1968). Maximum aerobic capacity and running performance at altitude. J. Appl. Physiol., 24, 685-691.

122. Favero, T.G. (1999). Sarcoplasmic reticulum Ca2+ release and muscle fatigue. J. Appl. Physiol., 87471-483.

123. Fleck, S., & Kraemer, W. (1999). Designing Resistance Training Programs. Champaingn, IL: Human Kinetics.

124. Fleck, S.J., & Kraemer, W.J. (1993). Strength Training For Young Athletes. Champaingn, IL:Human Kinetics.

125. Fleck, S.J., & Kraemer, W.J. (1997). Designing Resistance Training Programs. Champaingn, IL:Human Kinetics.

126. Fleck, S.J., and Falkel, J.E. (1986). Value of Resistance Training for the Reduction of Sports Injuries. Sports Medicine, 3, 61-68.

127. Fleishmin, E.A., Thomas, P., and Munroe, P. (1961). The dimensions of Physical Fitness: A factor analysis of Speed, Flexibility, balance and coordination test. Office of novall research, Contract 609 (32), Technical Report 3, Yale University.

128. Fournier, M., Ricci, J., Taylor, A.W., Ferguson, R., Montpetit, R., and Chaitman, B. (1982). Sceletal muscle adaptation in adolescent boys: Sprint and endurance training and the training. Medicine and Science in Sports and Exercise, 14, 453-456.

129. Fox, E.L., Bowers, R.W., & Foss, M.L. (1993). The physiological Basis of Physical Education and Athletics. Philadelphia, PA: W.B. Saunders.

130. Fox, E.L., Mathews, D.K. (1981). The Physiological Basis of Physical Education and AthleticsCollege Publishing.

131. Fratrić, F. (1992). Analiza efekata trenažnih opterećenja i oporavka putem vrednosti laktata u krviradova. Novi Sad: Fakultet fizičke kulture.

132. Fratrić, F. (1992). Neke od mogućnosti povećanja trenažnog efekta zadržavanjem obima opterepovećanjem intenziteta. Naučni skup, Atletika ‘92. Beograd: Fakultet fizičke kulture.

133. Fratrić, F. (1992). Određivanje optimalnog trenažnog opterećenja na bazi anaerobnog praga preko krivulje plućne ventilacije. Zbornik radova. Novi Sad. Fakultet fizičke kulture.

134. Fratrić, F. (1993). Mogućnost preciznijeg određivanja željenog trenažnog intenziteta trenažnim pragom izraženim vrednostima pulsa, poznavajući laktatnu krivulju i individualni anaerobni pragFakultet fizičke kulture.

135. Fratrić, F. (1993). Određivanje individualnog anaerobnog praga za optimalno upravljanje trenažnim procesom. Novi Sad: Fakultet fizičke kulture.

vrednosti nekih biohemijskih i fizioloških parametara u ranoj i kasnoj fazi oporavka, na nivou anaerobnog praga i njihovih maksimalnih vrednosti. Godišnjak br.7. (str. 108-112). Beograd: Fakultet za fizikulturu.

139. Fratrić, F. (1995). Metodološki pristup u konstrukciji modela anaerobnog praga. Zbornik rezimea 34. Kongres antropološkog društva Jugoslavije sa međunarodnim učešćem. Prijepolje.

140. Fratrić, F. (1995). Modelovanje metoda treninga za razvoj anaerobne i aerobne izdržljivosti na bazi nivoa treniranosti sportiste. Novi Sad: Fakultet fizičke kulture.

141. Fratrić, F. (1995). Specifično-integralna dijagnostika funkcionalnih sposobnosti sportista u cilju određivanja optimalnih trenažnih opterećenja. Naučni skup Putevi razvoja sporta. Beograd: Fakultet fizičke kulture.

142. Fratrić, F. (1996). Kriterijum efikasnosti u funkciji optimalnog upravljanja u trenažnoj tehnologijirezimea 1. Internacionalni naučni kongres Nauka u funkciji sporta. Skopje.

143. Fratrić, F. (1996). Mogućnost primene anaerobnog praga u treningu plivača. Doktorska disertacija, Beograd: Fakultet fizičke kulture.

144. Fratrić, F. (1997). Operativni model selekcije u sportu kao oblik šire integracije i komunikacije strunaučnih kadrova u fizičkoj kulturi. Zbornik radova 10. Letnja škola pedagoga fizičke kulture Aran(str. 92). Novi Sad: Fakultet fizičke kulture.

145. Fratrić, F. (1997). Trenažni proces i zdravstveno stanje sportista. Zbornik radova Sport i zdravlje stanovnika (str. 67-71). Novi Sad: Fakultet fizičke kulture.

146. Fratrić, F. (1998). Anaerobni prag kao pomoćno sredstvo u trenažnom procesu. Zbornik sažetaka radMeđunarodno savetovanje (str. 54-55). Novi Sad: Novosadski maraton.

147. Fratrić, F. (1998). Fiziološko- biohemijski profil i specifičnosti treninga u triatlonu. Zbornik sažetaka radova 6. Međunarodno savetovanje (str. 55-56). Novi Sad: Novosadski maraton.

148. Fratrić, F. (1999). Evaluation of theEextent to Which Some Top-level Yugoslav Table Tennis Players are Trained. The Sixt ITTF Sport Science Congress. Beograd: Sportska akademija.

149. Fratrić, F. i Kormanjoš, A. (1992). Značaj određivanja anaerobnog praga za optimalno upravljanje trenažnim procesom. Bilten radova Naučni skup, Atletika ’92 Trening i takmičenje u atletici. Beograd: Fakultet fizičke kulture.

150. Fratrić, F. i Kormanjoš, A. (1999). Relacije između anaerobnog praga, aerobne moći, rane faza oporavka itelesne kompozicije kod kvalitetnih plivača. Monografija Sport i zdravlje (str. 164-180). Novi Sad: Medicinski fakultet.

151. Fratrić, F. i Malacko, J. (1994). Zavisnost ishrane sportista od karaktera i veličine trenažnih optereMonografija Ishrana sportista i rekreativaca Novi Sad: Novosadski maraton.

152. Fratrić, F. i Malacko, J. (1995). Konstrukcija optimalnih funkcionalnih modela u kineziološkoj antropologiji. Zbornik rezimea 34. Kongres antropološkog društva Jugoslavije, sa međunarodnim uPrijepolje.

153. Fratrić, F. i Malacko, J. (1996). Fiziološko-kibernetički model anaerobnog pragaantropološkog društva Jugoslavije sa međunarodnim učešćem. Bar.

154. Fratrić, F. i Malacko, J. (1996). Optimizacija upravljanja trenažnim procesom. Godišnjak 8. (sBeograd: Fakultet fizičke kulture.

155. Fratrić, F. i Malacko, J. (1996). Tehnološki principi suprasumativnog efekta kao neophodan uslov za optimalni trening. Zbornik radova 7. Letnja škola pedagoga fizičke kulture Aranđelovac ’96. (str. 58).Novi Sad: Fakultet fizičke kulture.

156. Fratrić, F. i Malacko, J. (1997). Neki problemi kod interpretacije i aplikacije maksimalne potrošnje kiseonika, povišene koncentracije laktata u krvi i frekvencije srca kod sportskih optereZrenjanin:Istraživačko razvojna jedinica Zdravstvenog centra.

157. Fratrić, F. i Malacko, J. (1997). Relacije nekih kriterijuma kardio-respiratorne i bioenergetske sposobnosti sportista. Zbornik radova Jugoslovenski simpozijum sa međunarodnim učešćem Kardiovaskularni sistem i fizički napor (str. 85-86). Zrenjanin: Zdravstveni centar.

161. Fratrić, F., Gutović, D. i Stojanović, M. (2002). Funkcionalno-morfološki model jugoslovenskih elitnih dugoporugaša. Zbornik sažetaka 10. Međunarodni interdisciplinarni simpozijum Sport, fizičzdravlje mladih (str. 48). Novi Sad: Novosadski maraton.

162. Fratrić, F., Kormanjoš, A. i Malacko, J. (1996). The Influence of the Anaerobic Threshold on Some Parameters of Recovery with Sportsmen. 4. International Congress Physical Education and Sport , Komotini, Greece.

163. Fratrić, F., Kormanjoš, A. i Malacko, J. (1996). The Influence of the Threshold Efort in Combination with theIinterval and Continuity Training Method at the Anaerobic Threshold (at) of the Quality SwimmersAbstracts 4. International Congress Physical Education and Sport , Komotini, Greece.

164. Fratrić, F., Malacko, J. i Kormanjoš, A. (1993). The Effects of Continous and Interval Training on Changes in the Level of the Anaerobic Threshold. Second International Sympsium Sport of the Young, Bled.

165. Fratrić, F., Malacko, J. i Životić, D. (1997). The Relation Between System of Metabolic Aerobicand Cardio Respiration Variables. Proceedings 3. International Symposium Sport of the Young Bled (pp. 386-392). Ljubljana: Faculty of Sport.

166. Fratrić, F., Poček, Lj., Obradović, B. i Milošević, Z. (1999). Dijagnostika individualnih fizioloških zona opterećenja putem CONCONI testa trčanja kod košarkaša. Zbornik sažetaka Naumeđunarodnim učešćem Evaluacija dometa istraživanja u sportu (str. 167-168). Novi Sad: Fakultet fizikulture.

167. Fratrić, F., Stojanović, M. i Gutović, D. (2002). Maksimalna koncentracija laktata i stepen acidoze u testu maksimalnog opterećenja kod elitnih dugoprugaša. Zbornik sažetaka 10. Međunarodni interdisciplinarni simpozijum Sport, fizička aktivnost i zdravlje mladih (str. 50). Novi Sad: Novosadski maraton.

168. Fratrić, F., Stojanović, M. i Gutović, D. (2002). Odnos maksimalne potrošnje kiseonika i veliacido-baznog statusa kod elitnih dugoprugaša. Zbornik sažetaka 10. Međunarodni interdisciplinarni simpozijum Sport, fizička aktivnost i zdravlje mladih. (str. 49). Novi Sad: Novosadski maraton.

169. Fratrić, F., Stojanović, M., Ilić, B., Barbir, M. i Gutović, D. (2002). Anaerobni prag kod šesnaestogodišnjih košarkaša. Beograd: Prvi srpski kongres sportskih nauka i medicine sporta.

170. Fry, R.W., Morton, A.R., & Keast, D. (1992). Periodisation and the prevention of overtraining. Journal of Sport Science, 17 (3), 241-248.

171. Gaesser, G.A. & Poole, D.C. (1986). Lactate and ventilatory thresholds: disparity in time course of adaptations to training. Journal of Applied Physiology, 61 (3), 999-1004.

172. Gaesser, G.A., & Poole, D.C. (1988). Blood Lactate during exercise: time course of training adaptations in humans. International Journal of Sports Medicine, 14, 471-476.

173. Gaesser, G.A., & Rich, R.G. (1985). Influence of caffeine on blood lactate response during incremeexercise. International Journal of Sports Medicine, 6, 207- 211.

174. Gaesser, G.A., and Poole, D.C. (1996). The slow component of oxygen uptake kinetics in humans. Sport Sci. Rev., 24, 35-70.

175. Gaisl, G., & Wiesspeiner, G. (1988). A noninvasive method of determining the anaerobic threshold in children. Int. Sports Med., 9 (1), 41-44.

176. Gajić, M. (1985). Osnovi motorike čoveka. Novi Sad: Fakultet fizičke kulture. 177. Gilbert, H.F. (1992). Basic Concepts in Biochemistry: A Student’s Survival Guide. New York

McGraw Hill. 178. Gilliam, G.M. (1981). Effects of Frequency of weight training on muscle strength training.

Sports Medicine, 21, 432-436. 179. Gilliam, T., & Freedson, P. (1980). Effects of a twelve-week school physical fitness program on peak VO

body composition, and blood lipids in 7 to 9 year old children. Int. J. of Sports Med., 1, 73-78.180. Gladden, B. (1989). Lactate uptake by skeletal muscle. Exercise and Sport Sciences Reviews, 17181. Gladden, L.B., Yates, J.W., Stremel, R.W., & Stamford, B.A. (1985). Gas exchange and lactate anaerobic

thresholds: inter- and intraevaluator agreement. Journal of Applied Physiology, 58, 2082 - 2089.

sposobnosti: 1. Rezultati dobijeni primjenom jednog neoklasičnog postupka za procenu latentnih dimenzija. Kineziologija, 5, (1-2).

187. Graham, T.E., & Spriet, L.L. (1991). Performance and metabolic responses to a high caffeine dose during prolonged exercise. Journal of Applied Physiology, 71, 2292-2298.

188. Grassi, B., Quaresima, V., Marconi, C., Ferrari, M., & Cerretelli, P. (1999). Blood lactate accumulation and muscle deoxygenation during incremental exercise. J. Appl. Physiol., 87 (1), 348-355.

189. Green, H.J., Hughson, R.L., Orr, G.W., & Ranney, D.A. (1983). Anaerobic threshold, blood lactate, and muscle metabolites in progressive exercise. Journal of Applied Physiology, 54, 1032-1038.

190. Griffin, S., Robergs, R., & Heyward, V. (1997). Blood pressure measurement during exerMed. Sci. Sports Exerc., 29, 149-159.

191. Grujić, N. (1997). Fiziološke promene na KVS-u ljudi izloženih dužem fizičkom naporu. Zbornik radova Internacionalni simpozijum sa međunarodnim učešćem Kardiovaskularni sistem i fizički napor (str. 14Zrenjanin: Zdravstveni centar.

192. Grujić, N. (1998). Sportsko srce i poremećaji srčanog ritma. Zbornik radova Simpozijum Da li je atletsko (sportsko) srce zdravo (str. 33-35). Zrenjanin.

193. Guyton, A.C. (1990). Textbook of Medical Physiology. Philadelphia, PA: W.B. Saunders. 194. Guyton, A.C. (1996). Medicinska fiziologija. Beograd: Savremena administracija. 195. Gyton, A.C. (1989). Medicinska fiziologija. Beograd: Savremena administracija. 196. Hagberg, J., & Coyle, E.F. (1983). Physiological determinants of endurance performance as studied in

competitive racewalkers. Medicine and Science in Sports and Exercise, 15, 287 - 289. 197. Hagberg, J., Coyle, E.F., Carroll, J.E., Miller, J.M., Martin, W.H., & Brooke, M.H. (1982). Exercise

hyperventilation in patients with McArdle’s disease. Journal of Applied Physiology, 52, 991 198. Hagberg, J.M. (1986). Physiological implications of the lactate threshold. International Journal of Sports

Medicine, 5, 106-109. 199. Hakkinen, K., Komi, P.V., Alena, M. (1987). EMG Muscle Fiber and Force Production Characteristics

During One-Year Training Period in Elite Weightlifters. European Journal of Applied Physiology, 56,427.

200. Handcock, P.J., & Knight, B. (1994). Field-testing manual for sports. Wellington: New Zealand Sport science & Technology Booard.

201. Hargreaves, M. (1995). Exercise metabolism. Champaign, IL: Human Kinetics. 202. Hargreaves, M. (1995). Exercise metabolism. Champaign, IL: Human kinetics. 203. Harper, K.M., Stray-Gundersen, J., Schecter, M.B., and Levine, B.D. (1995). Training at moderate

causes profound hypoxemia during exercise in competitive runners. Med. Sci. Sports Exercise, 27,204. Hass, C.J., Garzarella, L., DeHoyos, D., Pollock, M.L. (2000). Single versus multiple sets in long

recreational weightlifters. Med Sci Sports Exerc, 32 (1), 235-42. 205. Hausswirth, C., Bigard, A.X., & Le Chevalier, J.M. (1997). The Cosmed K4 telemetry system as an

accurate device for oxygen uptake measurements during exercise. Int. J. Sports Med., 18 (6), 449206. Heck, H., Mader, A., Hess, G., Mücke, S., Müller, R., & Hollmann, W. (1985). Justification of the 4

mmol/l-lactate threshold. Int. Sports Med., 6, 117-130. 207. Heimer, S., i Šentija, D. (1997). Neke spiroergometrijske vrijednosti sportaša u ocjeni njihove “kondicije”

Zagreb: Međunarodno savetovanje “ dijagnostika treniranosti sportaša” . 208. Henritze, J., Weltman, A., Schurrer, R., & Barlow, K. (1985). Effects of training at and above the lactate

threshold, on the lactate threshold and maximal oxygen uptake. European Journal of Applied Physiology, 54, 84-88.

209. Hermansen, L. (1969). Anaerobic energy release. Medicine and Science in Sports, 1, 32-38.210. Hetzler, R.K., Seip, R.L., Boutcher, S.H., Pierce, E., Snead, D., & Weltman, A. (1991). Effect of exercise

modality on ratings of perceived exertion at various lactate concentrations. Medicine and Science in Sports and Exercise, 23, 88 - 92.

211. Heyward, V. (1997). Advanced fitness & exercise prescription. Champaign, IL: Human kinetics.

Biol., 115-149. 216. Hoffman, P., Pokan, R., Preidler, K., Leitner, H., Szolar, D., Eber, B., & Schwaberger, G. (1994).

Relationship between heart rate thresholds, lactate turn point and myocardial function. Int. J. Sport15, 232-237.

217. Hoffman, P., Pokan, R., von Duvillard, S., Seibert, F., Zweiker, R., & Schmid. P. (1997). Heart rate performance curve during incremental cycle ergometer in healthy young male subjects. Med. Sci. Sports Exerc., 20, 762-768.

218. Hofmann, P., Bunc, V., Leitner, H., Pokan, R., & Gaisl, G. (1994). Heart rate threshold related to lactate turn point and steady-state exercise on a cycle ergometer. Eur. J. Appl. Physiol., 69, 132-139.

219. Holloszy, J. (1998). Exercise and sport sciences reviews. American college of sports sciences.220. Holloway, J.B. (1994). Individual differences and their implications for resistance training. In T.R. Baechle

(Ed.), Essentials of Strength Training and Conditioning (pp. 151-162). Champaign. IL: Human Kinetics.221. Houston, M. (1995). Biochemistry primer for exercise science. Champaign, IL: Human kinetics.222. Houston, M.E. (1995). Biochemistry Primer for Exercise Science. Champaign, IL: Human Kinetics.223. Howley, E.T., Bassett, D.R., Welch, H.G. (1995). Criteria for maximal oxygen uptake: review and

commentary. Med. Sci. Sports Exerc., 27, 1292-1301. 224. Howley, et al. (1995). Criteria for maximum oxygen uptake: review and commentary. Med. Sci. Sports

Exerc., 27 (9), 1292-1301. 225. Hultman, E., & Sjoholm, H. (1983). Substrate availability, In Knuttgen, H.G., Vogel, J.A., & Poortmans, J.

(eds.). Biochemistry of exercise (pp 63-75). Champaign, IL: Human Kinetics 226. Hultman, E., and Sahlin, K. (1980). Acid-base balance during exercise. Exercise and Sport Sciences

Reviews, 8, 41-48. 227. Hutton, R. (1992). Neuromuscular basis of stretching exercises. In P.V. Komi (Ed.), Strength and Power in

Sport (pp. 29-38). London: Blackwell. 228. Hyxley, A.F. (1988). Muscular contraction. Annu. Rev. Physiol., 49-67. 229. Ikai, M., & Fukunago, T., (1968). Calculation of muscle strength per unit cross sectional area of human

muscle by means of ultrasonic measurement. Int. Z. Angew. Physiol., 26, 26-32. 230. Ili ć, M., i Tomić, R. (1981). Savremeni sport i nauka. Beograd: JZFK i SFKJ. 231. Inbar, O., Bar-Or, O., & Skinner, J.S. (1996). The Wingate Anaerobic Test. Champaign, IL: Human

Kinetics. 232. Inga, I., Wygand, J., & Otto, R. M. (1996). A comparison of two measures of explosive power.

and Science in Sports and Exercise, 28 (5), 53. 233. Isaacs, L.D. (1998). Comparison of the vertec and just jump system for measuring height of vertical jump

for young children. Perceptual and Motor Skills, 86, 659-663. 234. Ivanić, S. (1988). Kriterijumi za procenu fizičkog razvoja i fizičkih sposobnosti dece i omladine uzrasta od

7-19 godina (normativi). Beograd: Gradska samoupravna interesna zajednica fizičke kulture Beograda.235. Ivanić, S. (1996). Metodologija praćenja fizičkog razvoja i fizičkih sposobnosti dece i omladine

Gradski sekrertarijat za sport i omladinu grada Beograda. 236. Ivy, J., Withers, R., & Van Handel, P. (1980). Muscle respiratory capacity and fiber type as determinants of

the lactate threshold. J. Appl. Physiol., 48, 523-527. 237. Ivy, J.L, Withers, R.T., Van Handel, P.J., Essig, D.A., & Lower, R.W. (1980). Alteration in the la

threshold with changes in substrate availability. International Journal of Sports Medicine, 2,238. Ivy, J.L., Withers, R.T., Van Handel, P.J., Elger, D.H., & Costill, D.L. (1981). Muscle respiratory capacity

and fiber types as a determinant of the lactate threshold. Journal of Applied Physiology, 48 (3), 523 239. Jacobs, I., Sjodin, B., & Schele, R. (1981). Muscle Fiber Composition and Enzimes as Determinants of

Maraton Performance and OBLA. Med. Sci. in Sports and Exercise, 13 (2). 240. Jacobs, I., Tecsh, P.A., Bar-Or, O., Karlsson, J., & Dotan, R. (1983). Lactate in human sceletal muscle after

10 and 30 seconds of supramaximal exercise. Jornal of Applied Phisiology, 55, 365-367.

16, 541-544. 247. Jones, N. L. (1980). Hydrogenion Balance During Exercise. Clinical Science, 59, 85-91. 248. Jorfeltd, L., Juhlin-Dannfelt, A., & Karlsson, J. (1978). Lactate Release in Relation to Tissue L

Human Skeletal Muscle During Exercise. Journal of Appl. Physiol., 44 (3). 249. Jovanović, G. (1999). Pulsmetri u praksi. Kotor: BK Kotor. 250. Jurak, G., Strel, J. i Kovač, M. (2003). Spremembe v latentni strukturi motoričnega prostora deckov v

obdobju pubertete. Kinesiologia Slovenica, 1, (9), 35-48. 251. Kaličanin, P. i Lečić-Toševski, D. (1994). Knjiga o stresu. Beograd: Medicinska knjiga. 252. Kanaley, J.A., and Boileau, R.A. (1988). The onset of the anaerobic threshold at three stages of physical

maturity. J. Sports Med., 28, 367-374. 253. Kanstrup, I., Marving, J., Gadsboll, N., Lonborg-Jensen, H., & Hoilund-Carlsen, P. (1995). Left ventricular

haemodynamics and vaso-active hormones during graded supine exercise in healthy male subjects. Appl. Physiol., 72, 86-94.

254. Kanstrup, I.L., and Ekblom, B. (1984). Blood volume and hemoglobin concentration as determinants of maximal aerobic power. Med. Sci. Sports Exercise, 16, 256-262.

255. Kapus, V., Bednarik, J., Ušaj, A., and Bravničar, M. (1991). Aerobic and Anaerobic Lactate Capacities in Swimmers. (The Importance of Serum Lactate in Swimmers). Ljubljana: Fakulteta za telesno kulturo.

256. Karaba, D., Grujić, N., Srdić, B., Lukač, D., Drapšin, M. i Barak O. (2003). Novi parametar Wingate testa. Prvi srpski kongres sportskih nauka i medicine sporta. Beograd: Udruženje za medicinu sporta Srbije.

257. Karjagin, V. (1978). Na osnovu izdržljivosti. Beograd: Košarka 6. 258. Karlsson, J. & Jacobs, I. (1982). Onset of blood lactate accumulation during muscular exercise as a

threshold concept: theoretical considerations. International Journal of Sports Medicine, 3, 190259. Karlsson, J. (1971). Muscle ATP, CP and lactate in submaximal and maximal exercise. In

metabolism during exercise, 373-393. New York: Ed. Pernov, B., and Saltin, B. 260. Karlsson, J., and Jacobs, I. (1981). Is the significance of muscle fiber types to muscle metabolism different

in females than in males? In J. Borms, M. Hebbelink, and A. Venerando (Eds.), Women and Sport, a Historical, Biological, Physiological and Sports Medical Approach. Basel. Switzerland.

261. Karpman, V. L., & Lobina, B. G. (1982). Dinamika krvoobraženija u sportsmenov. Moskva: Fizkuljtura i sport.

262. Katch, V., Weltman, A., Sady, S., Freedson, P. (1978). Validity of the Relative Percent Concept for Equating Training Intensity. Europ. J. Appl. Phy., 39, 219-227.

263. Katch, V.L. (1983). Physical conditioning of children. J Adol Health Care, 3, 241-246. 264. Kerković, A. (2004). Filozofi o telu i duhu. Niš: Sx print copy. 265. Keul, J. (1970). Frekvenca pulsa i nivo mlečne kiseline kao kriterijum za ocenu uticaja treninga.

praksa. Beograd., 16, 3-4. 266. Kindermann, W., Simon, G., & Keul, J. (1979). The significance of the aerobic-anaerobic transition for the

determination of work load intensities during endurance training. European Journal of Applied Physiology, 42, 25-34.

267. Koike, A., Weiker-Ravell, D., and McKenzie, D. (1990). Evidence that metabolic acidosis threshold is the anaerobic threshold. J. Appl. Physiol., 68, 2521-2526.

268. Kokkonen, J., & Lauritzen, S. (1995). Isotonic strength and endurance gains through PNF stretching. Medicine and Science in Sports and Exercise, 27 (5), 127.

269. Kokkonen, J., & Nelson, A.G. (1996). Acute stretching exercises inhibit maximal strength performance. Medicine and Science in Sports and Exercise, 28 (5), 1130.

270. Kolar, M. (1998). Analiza anaerobnog kapaciteta čoveka na osnovu vrednosti Wingate testateza, Novi Sad: Medicinski Fakultet.

271. Komi, P.V. (1992). Strength and Power in Sport. Oxford: Blackwell Science Ltd.

zdravo (str. 77-78). Zrenjanin. 276. Kormanjoš, A., Fratrić, F. i Peristeris, V. (1995). Changes of the Physiological-Biochemical Parameters in

400 meters Swimming. 3. International Congress of Physical Culture and Sport. Komotini, Greece. 277. Kormanjoš, A., Malacko, J. i Fratrić, F. (1993). A Comparative Analysis of Athletes With a Kinematic

Situational Model of 100m World Race Runners. Second International Symposium Sport of the YounBled.

278. Kormanjoš, A., Malacko, J. i Fratrić, F. (1993). Situaciono-kinematički model sprinterskog trZbornik radova Sveska VIIb (str. 11). Novi Sad: Fakultet fizičke kulture.

279. Kovač, M. (1999). Analiza povezav med nekaterimi gibalnimi sposobnostmi in fluidno inteligentnostjo učenk, starih od 10 do 18 let [Analysis of the correlation between certain motor abilities and the fluid intelligence of schoolgirls aged 10 to 18 years]. Unpublished doctoral dissertation, Ljubljana: Faculty of Sport.

280. Kozlov, V.I. i Tupicjin, I.O. (1982). Mikrocirkuljacija pri mjišečnoi dejateljnosti. Moskva: Fizkuljtura i sport.

281. Kraemer, W.J., & Fry, A.C. (1991). Strength testing: development and evaluation of methodology. In P.J. Maud, and C. Foster (Eds.), Physiological Testing of Human Fitness. Champaign, IL: Human Kinetics.

282. Kroemer, K.H. (1994). Assessment of human muscle strength for engineering purposes: a review of the basics. Ergonomics, 42 (1), 74-93.

283. Kroll, W. (1962). Reliability of a selected measure of human strength. Res. Quart. for Exercise and Sport,33, 410-417.

284. Kuipers, H., Keizer, H., deVries, T., van Rijthoven, P., & Wijts, M. (1988). Comparison of heart rate as a non-invasive determinant of the anaerobic threshold with the lactate threshold when cycling. Physiol., 58, 303-306.

285. Kukolj, J., Jovanović, A., i Ropret, R. (1993). Osnovi antropomotorike. Beograd: Fakultet fizi286. Kukolj, M. (1996). Opšta antropomotorika. Beograd: Fakultet fizičke kulture. 287. Kulig, K., Andrews, J.G., & Hay, J.G. (1984). Human strength curves. Exerc Sport Sci Rev.,288. Kurelić, N. (1967). Osnovi sporta i sportskog treninga. Beograd: Sportska knjiga. 289. Kurelić, N. (1975). Struktura i razvoj morfoloških i motoričkih dimenzija omladine. Beograd: Institut za

naučna istraživanja Fakulteta fizičke kulture. 290. Kurelić, N., Momirović, K., Stojanović, M., Šturm, J., Radojević, D.J. i Viskić-Štalec, N. (1975).

i razvoj morfoloških i motoričkih dimenzija omladine. Beograd: Institut za naučna istraživanja Fakulteta za fizičko vaspitanje.

291. Lehninger, A.L., Nelson, D.L., and Cox, M.M. (1993). Principles of Biochemistry. New York, NY: Worth Publishers.

292. Lekić, D. (1997). Fiziologija sporta sa osnovama biohemije i anatomije. Beograd: Sportska akademija.293. Lekić, M.D. (1997). Fiziologija sporta sa osnovama biohemije i anatomije. Beograd: Sportska akademija.294. LeMura, L.M., VonDullivard, S.P., & Carlonas, R. (1999). Can exercise training improve maximal aerobic

power (VO2max) in children: a meta-analytic review. Jornal of Exercise Physiology., 2 (3), 1295. Lester, M., Sheffield, L.T. Trammel, P., and Reeves, T.J. (1968). The effect of age and athletic training on

the maximal heart rate during muscular exercise. Am. Heart J, 76 (3), 370–376. 296. Levine, B.D., and Stray-Gundersen, J. (1992). A practical approach to altitude training: where to live and

train for optimal performance enhancement. Int. J. Sports Med., 13, (1), 209-212. 297. Levine, B.D., and Stray-Gundersen, J. (1995). Exercise at high altitudes. In J.S. Torg, and R.J. Shepard

(Eds.), Current Therapy in Sports Medicine (pp. 588-593). St. Louis, MO: Mosby-Year Book. 298. Levine, B.D., and Stray-Gundersen, J. (1997). High-altitude training and competition. In M.B. Mellion,

W.M. Walsh, and G.L. Shelton (Ed.), The Team Physician's Handbook (pp. 186-193). Philadelphia, PA: Hanley & Belfus.

302. Macdougall, D., Wenger, H., Green, H. (1982). Phyisiological testing of the high-performance athleteChampaign, IL: Human Kinetics.

303. MacLean, J.C. (1984). Refinement of time-motion study procedures. Unpublished Masters Thesis, University of New Brunswick.

304. MacRae, H.S., Dennis, S.C., Bosch, A.N., & Noakes, T.D. (1992). Effects of training on lactate production and removal during progressive exercise in humans. Journal of Applied Physiology, 72, 1649

305. Mader, A., and Heck, H. (1986). A theory of the metabolic origin of “Anaerobic threshold”. Med., 7, 45-65.

306. Madsen, O., and Lohberg, M., (1987). The lowdown on lactates. Swimming Technique, May307. Maglischo, E.W. (1982). Swimming Faster. Bakersfield, California: Mayfield Publishing Company, 317

344. 308. Maglischo, E.W., Maglischo, C.W., and Bishop, R.A. (1987). Lactate testing for training pace.

Technique, 19, 31-37. 309. Maglischo, E.W., Maglischo, C.W., Smith, R.E., Bishop, R.A., and Novland, P.N. (1984). Determining the

proper training speeds for swimmers. Journal of Swimming Research, 1, 32-38. 310. Mairbaurl, H., Schobersberger, W., Humpeler, E., Hasibeder, W., Fischer, W., and Raas, E. (1986).

Beneficial effects of exercising at moderate altitude on red cell oxygen transport and on exercise performance. Pflügers Arch., 406, 594-599.

311. Malacko, J. (1971). Brzinsko-snažna priprema mladih atletičara. Beograd: Sportska praksa br312. Malacko, J. (1972). Validacije baterije testova za ispitivanje stanja nivoa pripremljenosti rva

Magistarski rad, Beograd: Fakultet za fizičko vapitanje. 313. Malacko, J. (1981). Kibernetički pristup sportskom treningu. Beograd: Fizička kultura broj 314. Malacko, J. (1986). Osnove sportskog treninga. Kibernetički pristup. Drugo prošireno izdanje. Beograd:

Sportska knjiga. 315. Malacko, J. (1986). Sistem selekcije i pripreme sportista. Novi Sad: Fakultet fizičke kulture.316. Malacko, J. (1991). Osnovi sportskog treninga. Novi Sad: Samostalno izdanje autora. 317. Malacko, J. (1995). Antropološka genetika u funkciji humanizacije sporta. Godišnjak 7. (str. 56

Beograd: Fakultet za fizičku kulturu. 318. Malacko, J. (1996). Nauka u funkciji trenažne tehnologije. Zbornik rezimea Nauka u funkciji sporta 1.

Internacionalni naučni kongres, Skopje. 319. Malacko, J. i Fratrić, F. (1994). Ishrana sportista u funkciji trenažnog i takmičarskog oporavka

Monografija Ishrana sportista i rekreativaca. Novi Sad: Novosadski maraton. 320. Malacko, J. i Fratrić, F. (1996). A comparative Analysis of Athletes with a Kinematic Situational Model of

100 m World Race Runners. Abstracts 4. International Congress on Physical Education & Sport. (pp. 194). Komotini, Greece.

321. Malacko, J. i Fratrić, F. (1996). Antropološki kibernetički model motoričkog funkcionisanjaantropološkog društva Jugoslavije sa međunarodnim učešćem. Bar.

322. Malacko, J. i Fratrić, F. (1996). Efikasnost upravljanja tehnologijom vežbanja i treninga. Godišnjak 8. (st62). Beograd: Fakultet fizičke kulture.

323. Malacko, J. i Fratrić, F. (1996). Interakcijsko upravljanje sportistom kao konstituanta trenažne tehnologije5. Međunarodni simpozijum FIS Komunikacije. Niš: Filozofski fakultet Studijska grupa za fizi

324. Malacko, J. i Fratrić, F. (1996). Model strukture i funkcionisanja trenažne tehnologijepedagoga fizičke kulture, Aranđelovac.

325. Malacko, J. i Fratrić, F. (1996). Uticaj kardiorespiratorne sposobnosti na nivi anaerobnog pragaradova Jugoslovenski simpozijum sa međunarodnim učešćem Kardiovaskularni sistem i fizič83-84). Zrenjanin: Zdravstveni centar.

326. Malacko, J. i Fratrić, F. (1997). Određivanje intenziteta trenažnih opterećenja na bazi anaerobnog pragaZbornik radova 1. Kongres sporta i fizičkog vaspitanja u republici Makedoniji (str. 134Savez sportskih pedagoga republike Makedonije.

maraton. 330. Malacko, J., Fratrić, F. i Kormanjoš, A. (1993). Defining the Individual Anaerobic Threshold for the

Optimal Management of the Training Process. 2. International Symposium Sport of the Young, Bled.331. Malacko, J., Fratrić, F. i Peristeris, V. (1995). Relations Between of the Laboratory and Situation Variables

of the Swimmers at the Anaerobic Threshold Level. 3. International Congres of Physical Culture and Sport. Komotini, Greece.

332. Malacko, J., Fratrić, F. i Životić, D. (1997). Predicting Value of Cardio Respiration Variables in Defining Anaerobic edge Level in Cyclic Sports. Proceedings 3. International Symposium Sport of the Young Bled (pp. 496-500). Ljubljana: Faculty of Sport.

333. Malacko, J., Fratrić, F., Peristeris, V. (1995). The Influence of the Physiology Variables System on the Results of 100, 200, and 400 Meters Swimming Events. 3. International Congres of Physical Culture and Sport. Komotini, Greece.

334. Mandić, S. (1998). Ocenjivanje stepena treniranosti Conconijevim testom trčanja. Diplomski rad, Novi sad: Fakultet fizičke kulture.

335. Marcikić-Rabi, T. (1996). Odnos aerobnog i anaerobnog kapaciteta u uslovima različitih fizi čMagistarska teza, Novi Sad: Medicinski fakultet.

336. Massicotte, D., & MacNab, R. (1974). Cardiorespiratory adaptations to training at specified intensities in children. Med. Sci. Sports Exerc., 6, 242-246.

337. Mataja, Ž. (1986). Uvod u sportski trening. Zagreb: Sportska tribina. 338. Matković, B. (1984). Aerobni kapacitet učenika starih 15 godina. Zbornik radova, II kongres pedagoga

fizičke kulture, Zagreb. 339. Mattes, A.L. (1995). Active isolated stretching. Sarasota, FL: Mattes. 340. Matveev, L.P. (1977). Osnovi sportivnoj trenirovki. Moskva: Fizkultura i sport. 341. Matvejev, L.P. (1966). Problemi periodizacije sportskog treninga. Beograd: Jugoslovenski zavod za

fizičku kulturu. 342. Matvejev, L.P. (1973). Problemi teorije i metodike sportskog treninga. Beograd: Informacije iz oblasti

fizičke kulture br. 2. 343. Maud, P.J., & Foster, C. (1995). Physiological Assessment of Human Fitness. Champaign, IL: Human

Kinetics. 344. Maw, G.J., and Volkers, S. (1996). Measurement and application of stroke dynamics during training in

your own pool. Australian Swimming Coach, 12 (3), 34-38. 345. Maw, G.J., Savage, B.J., Ellis, L.B., Creagh, A., and Petersen, M. (1995). Anaerobic threshold determined

from changes in blood pH. In Abstracts, Australian Conference of Science and Medicine in Sport, HobartCanberra: Sports Medicine Australia.

346. Mazzeo, R., and Marshall, P. (1989). Influence of plasma catecholamines on lactate threshold during graded exercise. J. Appl. Physiol., 67, 1319-1322.

347. Mazzeo, R.S., Brooks, G.A., Schoeller, D.A., & Budinger, T.F. (1986). Disposal of blood [lhumans during rest and exercise. Journal of Applied Physiology, 60, 232-241.

348. McArdle, W.D., Katch, F.I., & Katch, V.L. (1996). Exercise Physiology: Energy, Nutrition and Human Performance. Baltimore, MD: Williams and Wilkins.

349. McArdle, W.D., Katch, F.I., and Katch, V.L. (1991). Exercise Physiology: Energy Nutrition and Human Performance. London: Lea and Febiger.

350. McComas, A.J. (1996). Skeletal Muscle: Form and Function. Champaign, IL: Human Kinetics.351. McConnell, G.K., Costill, D.L., Widrick, J.J., Hickey, M.S., Tanaka, H., and Gastin, P.B. (1993). Reduced

training volume and intensity maintain aerobic capacity but not performance in distance J. Sports Med., 14, 33-37.

352. McInnes, S.E., Carlson, J.S., Jones, C.J., and McKenna, M.J. (1995). The physiological load imposed on basketball players during competition. Journal of Sports Sciences, 13, 387-397.

threshold. Eur. J. Appl. Physiol., 67, 125-131. 357. McLlennan, T.M., & Jacobs, I. (1989). Active recovery, endurance training, and the calculation of the

individual anaerobic threshold. Medicine and Science in Sports and Exercise, 21, 586-592. 358. McLlennan, T.M., Cheung, K.S.Y., & Jacobs, I. (1991). Incremental test protocol, recoverymode and the

individual anaerobic threshold. International Journal of Sports Medicine, 12, 190-195. 359. McNaughton, L., Hall, P., & Cooley, D. (1998). Validation of several methods of estimating maximal

oxygen uptake in young men. Percept Mot. Skills, 87 (2), 575-584. 360. Medbo, J.I., Mohn, A.C., Tabata, I., Bahr, R., Vaage, O., and Sejersted, O.M. (1988). Ana

determined by maximal accumulated O2 deficit. J. Appl. Physiol., 64, 50-60. 361. Medved, R., Heimer, S., Medved, V. (1985). Suradnja trener-liječnik, mogućnosti doprinosa sportske

medicine. ŠMO., 25, 1-8. 362. Medvedew, A.S. (1983). Periodization of Training in Weightlifting (Preparatory Plan For a Base

Mesocycle). Soviet Sport Review., 18 (4), 157-161. 363. Metikoš, D., Gredelj, M. i Momirović, K. (1979). Struktura motoričkih sposobnosti. Kineziologija, 9

25-50. 364. Mihajlović, I. (2000). Utvrđivanje nivoa treniranosti vrhunskih sportista na osnovu funkcionalnih

pokazatelja. Doktorska disertacija, Novi Sad: Fakultet fizičke kulture. 365. Milanović, D. (1977). Metrijske karakteristike testova za procjenu faktora eksplozivne snage. Zagreb:

Kineziologija, 1-2, (7), 43-51. 366. Milanović, D., Jukić, I., i Dizdar, D. (1997). Razlika u rezultatima motoričkih testova izme

juniora košarkaša. Zagreb: Međunarodno savetovanje “dijagnostika treniranosti sportaša”. 367. Minchenko, V.G. (1989). The Distribution of Training Load Throughout the Yearly Training Cycles of

Athletes. Soviet Sports Review., 24 (1), 1-6. 368. Momirović, K. (1970). Faktorska struktura nekih testova motorike. Zagreb: Republič

zapošljavanje radnika. 369. Momirović, K., i sr. (1986). Selekcija vrhunskih sportaša (model 15). Zagreb: Institut za kineziologiju

Fakulteta za fizičku kulturu. 370. Moritani, T., Tanaka, H., Yoshida, T., Ishi, G., Yoshida, C., & Shindo, M. (1984). Relationship between

myoelectric signals and blood lactate during incremental forearm exercise. American Journal of Physical Medicine, 63,122–132.

371. Myers, J., & Ashley, E. (1997). A Perspective on Exercise, Lactate, and the Anaerobic Threshold. 111, 787-795.

372. Myers, J., Walsh, D., Buchanan, N., & Froelicher, V.F. (1989). Can maximal cardiopulmonary capacity be recognized by a plateau in oxygen uptake? Chest, 96, 1312-1316.

373. Myers, J., Walsh, D., Sullivan, N., and Froelicher, V.F. (1990). Effect of sampling on variability and plateau in oxygen uptake. J. Appl. Physiol., 68, 404-410.

374. Naglak, Z. (1966). Planiranje trenažnog rada. Beograd: Savremeni trening br.2 375. Naughton, D. (1991). The strength wave. National Strength and Conditioning Association Journal, 13

36-37. 376. Newsholme, E., Leech, T., & Duester G. (1994). Keep on running: The science of training and

performance. Toronto: Wiley & Sons. 377. Nićin, Đ. (2000). Antropomotorika-teorija. Novi Sad: Fakultet fizičke kulture. 378. Nićin, Đ. (2003). Fitness. Beograd: Fakultet za menadžment u sportu Univerziteta «Braća Kari379. Nieman, D.C. (1990). Fitness and Sports Medicine. Palo Alto, CA: Bull Publishing. 380. Nigg, B.M., Herzog, W. (1994). Biomechanics of the Musculo-Skeletal System. Chichester, NY: J. Wiley.381. Nikolić, B. (1977). Osnovi fiziologije čoveka. IV, preštampano izdanje. Beograd-Zagreb: Medicinska

knjiga.

386. Noakes, T.D. (1998). Maximal oxygen uptake: “classical” versus “contemporary” viewpoints: a rebuttal. Med. Sci. Sports Exerc., 30, 1381-98.

387. O’Toole, M.L., Douglas, P.S., and Hiller, W.D.B. (1998). Use of heart monitors by endurance athletes: lessons from triathletes. J. Sports Med., 38, 181-187.

388. Olbrecht, J. (2000). Science of winning: planning, periodizing and optimizing swim trainningBelgium: J. Olbrecht.

389. Olivera, J. (1992). 1250 ejercisios y juegos en baloncesto. Vol. I, II, III Barcelona: Editorial Paidotribo.390. Opavsky, P. (1982). Osnovi biomehanike. Beograd: IV izd. Naučna knjiga. 391. Ozolin, N.G. (1971). Upravljanje procesom sportskog treninga. Beograd: Savremeni trening 1.392. Paranosić, V. i Savić, S. (1977). Selekcija u sportu. Beograd: Savez za fizičku kulturu Jugoslavije.393. Pavlović, Đ. (1985). Fizička razvijenost i fizičke sposobnosti stanovnika SAP Vojvodine stanje 1984.

godine. Novi Sad: Zavod za fizičku kulturu Vojvodine. 394. Perić, D. (1994). Operacionalizacija istraživanja u fizičkoj kulturi. Beograd: Fakultet fizičke kulture.395. Perić, D. (1997). Uvod u sportsku antropomotoriku. Beograd: Sportska akademija. 396. Petranick, K., Berg, K. (1997). The effects of weight training on bone density of premenopausal,

postmenopausal and elderly women: a review. J. Strength Conditioning Res., 11 (3), 200-208. 397. Petrov, R. (1977). Programiranje sportskih priprema. Beograd: Trenerska tribina. 398. Platonov, V.N. (1980). Savremenaja sportivnaja trenirovka. Kijev: Zdorovja. 399. Platonov, V.N. (1984). Teorija i metodika sportivnoj trenirovki. Kijev: Viša škola. 400. Platonov, V.N. (1987). Teorija sporta. Kijev: Viša škola. 401. Platonov, V.N. (1988). Adaptacija v sporte. Kijev: Zdorovja. 402. Plehjov, V.N. (1991). How to Structure Training. Soviet Sport Review. 26(2): 66-69. 403. Pokan, R., Hoffmann, P., Preidler, K., Leitner, H., Dusleag, J., Eber, B., Schwaberger, G., Fuger, G., &

Klein, W. (1993). The correlation between the heart rate/work performance curve and myocardial function in exhausting cycle ergometer exercise. Eur. J. Appl. Physiol., 67, 385-388.

404. Pokan, R., Hofmann, P., Lehmann, M., Leitner, H., Eber, B., Gasser, R., Schwaberger, G., Schmid, P., Keul, J., & Klein, W. (1995). Heart rate deflection related to lactate performance curve and plasma catecholamine response during incremental cycle ergometer exercise. Eur. J. Appl. Physiol., 7

405. Pollock, M.L., Wilmore, J.H., & Fox, S.M. (1990). Exercise in Health and Disease: Evaluation and Prescription for Prevention and Rehabilitation. Philadelphia, PA: W.B. Saunders.

406. Prins, J. (1988). Setting a standard. Swimming Technique, May-July, 13-16. 407. Pyne, D.B. (1989). The use and interpretation of blood lactate testing in swimming. Excel, 5408. Pyne, D.B. (1995). Coach, I can't get my heart rate up (or down): The physiology of measuring heart rates.

Australian Swimming Coach, 11 (9), 19-22. 409. Pyne, D.B., and Telford, R.D. (1988). Classification of swimming training sessions by blood lactate and

heart rate responses. Excel, 5 (2), 9-12. 410. Rabi, T. i Grujić, N. (1995). Energetski rashodi različitih sportskih aktivnosti. Zbornik radova Simp

Ishrana sportista i rekreativaca (str. 43-52). Novi Sad: Novosadski maraton. 411. Raczek, J. (1984). Model sportskog treninga dece i omladine – pogledi, kontroverze, predlozi.

trening 4, 30-44. 412. Radcliffe, J.C. ( 2003). Pliometrija. Zagreb: Gopal. 413. Ribeiro, J.P., Fielding, R.A., Hughes, V., Black, A., Bochese, M.A., & Knuttgen, H.G. (1985). Heart rate

break point may coincide with the anaerobic and not the aerobic threshold. Int. Sports Med., 414. Richardson, M.T., Zoerink, D., Rinehardt, C.F. (1996). Recovery from maximal swimming at the predicted

initial onset of blood lactate accumulation. Journal of Swimming Research, 11, 30-35. 415. Riley, M., Maehara, K., Porszasz, J., Engelen, M., Barstow, T., Tanaka, H., & Wasserman, K. (1995).

Association between the anaerobic threshold and the break point in the double product/workrate relationship. Eur. J. Appl. Physiol., 75, 14-21.

Commission. 420. Roberts, A.D. (1991). Physiological capacity for sports performance. In F.S. Pyke (Ed.), Better Coaching:

Advanced Coach's Manual (pp. 43-54). Canberra: Australian Coaching Council. 421. Robinson, T. i Sucec, A.A. (1980). The Relationship of Training Intensity and Anaerobic Threshold to

Endurance Performance. Med. and Sci. in Sports and Exerc., 12 (2). 422. Rodriguez, A.M., Fernandez, G.B., Perez, L.J., & Terrados, N. (2003). Blood lactate and heart rate during

national and international women's basketball. J. Sports Med. Phys. Fitness, 43 (4), 432-436.423. Rotstein, A., Dofan, R., Bar-Or, O., and Tenenbaum, G. (1986). Effect of training on anaerobic threshold,

maximal aerobic power and anaerobic performance of preadolescent boys. Int. J. Sports Med., 7286.

424. Rowell, L. (1992). Reflex control of the circulation during exercise. Int. J. Sports Med., 13, 25425. Rowland, T.W. (1996). Developmental exercise physiology. Champaign, IL: Human Kineti426. Rowland, T.W., Auchinachie, J.A., Keenan, T.J., & Green, G.M. (1987). Physiologic responses to treadmill

running in adult and prepubertal males. Int. J. Sports Med., 8 (4), 292-297. 427. Rowland, T.W., Staab, J., Unnithan, V., and Siconolfi, S. (1988). Maximal cardiac responses in prepubertal

and adult males. Med. Sci. Sports Exerc., 20, 32. 428. Sale, D.G. (1989). Strength training in children. In D.R. Lamb, (Eds), Perspectives in exercise science and

sports medicine (pp. 165-222). Indianapolis: Benchmark press (2). 429. Sale, D.G., & MacDougall, D. (1981). Specificity in Strength Training: A Review for the Coach and

Athlete. Canadian Journal of Applied Sports Science, 6, 87-92. 430. Saltin, B., and Gollnick, P.D. (1983). Sceletal muscle adaptability: Significance for meta

performance. Handbook of physiology. Baltimore: Williams and Wilkins 431. Savić, M., Kormanjoš, A. i Fratrić, F. (1996). Efekti programiranog treninga snažne izdržljivosti kod

mladih boksera. Beograd: Fakultet fizičke kulture. 432. Scheller, A., and Rask, B. (1993). A protocol for health and fitness assessment of NBA players.

Sports Medicine, 12, 193- 206. 433. Schmidtbleicher, D. (1992). Training for power events. In P.V. Komi (Ed.), Strength and power in sport

(pp. 381-396). London: Blackwell Publishers. 434. Selye, H. (1991). Stress Without Stress. New York, N.Y: J.R. Lippencott. 435. Semenick, D. (1990). Tests and measurment. T-test. NSCA J., 12 (1), 36-37. 436. Shangold, M.M., & Mirkin, G. (1988). Women and Exercise: Physiology and Sports Medicine

Philadelphia, PA: F.A. Davis. 437. Sharp, R.L. (1992). Exercise physiology: proper conditioning. In J. Leonard (Ed.), Science of Coaching

Swimming (pp. 71-98). Champaign, IL: Leisure Press. 438. Shellock, F.G., and Prentice, W.E., (1985). Warming-Up and Stretching for Impoved Physical Performance

and Prevention of Sports-Related Injuries. Sports Medicine, 2, 267-278. 439. Shephard, R.J., & Astrand, P.-O. (1992). Endurance in Sport. Oxford: Blackwell Scientific Publications.440. Sherwood, L. (1993). Human Physiology: From Cells to Systems. St. Paul, MN: West Publishing

Company. 441. Sinclair, R.G. (1985). Normalizing the Performances of Athletes in Olympic Weightlifting.

Journal of Sports Science, 10 (2), 94-98. 442. Širkovec, J.A. (1987). Koncepcija anaerobnog praga u sportskoj praksi, kritička analiza metoda za njegovo

određivanje. Teorija i praktika u fizičkoj kulturi, 5. Moskva. 443. Sjodin, B. & Jacobs, I. (1981). Onset of blood lactate accumulation and marathon running performance.

International Journal of Sports Medicine, 2, 23-26. 444. Sjodin, B., Jacobs, I. i Svedenhag, J. (1982). Changes in Onset of Blood Lactic Acid and Muscle Enzimes

After Training at OBLA. Europ. J. Appl. Phy., 49. 445. Sjödin, B., Jacobs, I., & Svedenhag, J. (1982). Changes in onset of blood lactate accumulation (OBLA) an

muscle enzymes after training at OBLA. Eur. J. Appl. Physiol., 49, 45-57.

Makedonija. 450. Špic, L. (1977). Problemi upravljnaja i optimizacije procesa treninga iz aspekta pripremanja za Olimpijske

igre1976. Savremeni trening 1. 451. Stainsby, W., & Brooks, G. (1990). Control of lactic acid metabolism in contracting muscles and during

exercise. Exercise and Sport Sciences Reviews, 18, 29-60. 452. Stainsby, W.N. (1986). Biohemical and physiological bases for lactate production. Med. Sci. Sports Exerc.,

18 (3), 341-343. 453. Starkey, D.B., Pollock, M.L., Ishida, Y., Welsch, M.A., Brechue, W.F., Graves, J.E., & Feigenbaum, M.S.

(1996). Effect of resistance training volume on strength and muscle thickness. Medicine and Science in Sports and Exercise, 1311-1320.

454. Steed, J.C., Gaesser, G.A., & Weltman, A. (1994). Ratings of perceived exertion (RPE) as markers of blood lactate concentration after rowing. Medicine and Science in Sports and Exercise, 26, 797-803.

455. Stegmann, H. & Kindermann, W. (1982). Comparison of prolonged exercise tests at the individual anaerobic threshold and the fixed anaerobic threshold of 4 mM/l. International Journal of Sports Medic3, 105-110.

456. Stegmann, H., Kindermann, W., and Schnabel, A. (1981). Lactate kinetics and individual anaerobic threshold. Int. J. Sports Med., 2, 160-165.

457. Stewart, K., & Gutin, B. (1976). Effects of training on cardiorespiratory fitness in children. Quarterly, 47, 110-120.

458. Stone, M.H., O'Bryant, H., & Garhammer, J. (1981). A Hypothetical Model for Strength Training. of Sports Medicine. 21, 342-350.

459. Stone, W.J., and Steingard, P.M. (1993). Year-round conditioning for basketball. Clinics iMedicine, 12, 173-191.

460. Street, D., Bangsbo, J., & Juel, C. (2001). Interstitial pH in human skeletal muscle during and after dynamic graded exercise. Journal of Physiology., 537 (3), 993-998.

461. Štuka, K. (1979). Fiziologija sporta sa osnovima opće fiziologije i funkcionalne anatomijeSportska tribina.

462. Swain, D.P., Abernathy, K.S., Smith, C.S., Lee, S.J., and Bunn, S.A. (1994). Target heart rates for the development of cardiorespiratory fitness. Med. Sci. Sports Exerc., 26, (1), 112-116.

463. Talbott, S. (1996). The female athlete triad--not just for athletes. Strength Conditioning, 18 (2), 12464. Tanaka, H., Kiyonaga, A., Terao, Y., Ide, K., Yamauchi, M., Tanaka, M., Shindo, M. (1997). Double

product response is accelerated above the blood lactate threshold. Med. Sci. Sports Exerc.,29465. Tanaka, K., & Matsuura, Y. (1984). Marathon performance, anaerobic threshold and onset of blood lactate

accumulation. J. Appl. Physiol., 57, 640-643. 466. Tanaka, K., Hitoshi, W., Konishi, Y., Mitsuzono, R., Sumida, S., Tanaka, S., Fukuda, T., & Nakadomo, F.

(1986). Longitudinal associations between anaerobic threshold and distance running performance. Appl. Physiol., 55, 248-252.

467. Tanaka, K., Matsuura, Y., Matsuzaka, A., Hiraboka, K., Kumagi, S., Sun, S., & Asano, K. (1984). A longitudinal assessment of anaerobic threshold and distance running performance. Medicine and Science in Sports and Exercise, 16, 278–282.

468. Tanaka, K., Nakagawa, T., Hazana, T., Matsuura, Y., Asano, K., & Iseki, T. (1985). A predictionfor indirect assessment of anaerobic threshold in male distance runners. European Journal of Applied Physiology, 54, 386-390.

469. Taylor, H.L, Buskirk, E., Henschel, A. (1955). Maximal oxygen intake as an objective measure of cardiorespiratory performance. J. Appl. Physiol., 8, 73-80.

470. Tegtbur, U., Busse, M.W., and Baumann, K.M. (1993). Estimation of an individual equilibrium between lactate production and catabolism during exercise. Medicine and Science in Sports and Exercise, 25627.

474. Tesch, P.A, Thorsson, A., and Fuitsuka, N. (1989). Creatine phosphate in fiber types of skeletal muscle before and after exhaustive exercise. Y. Appl. Physiol., 66-135.

475. Thayer, R. (1983). Planning a training program. In V. Gambetta (Ed.), Track Technique Annual ’83 7). Los Altos, CA: Tafnews Press.

476. Tirosh, E., Rosenbaum, P., and Bar-Or, O. (1990). New muscle power test in neuromuscular disease. Feasibillity and reliabillity. Am. J. Dis. Children, 144, 1083-1087.

477. Tokmakidis, S.P., Leger, L.A., & Pilianidis, T.C. (1998). Failure to obtain a unique threshold on the blood lactate concentration curve during exercise. Eur. J. Appl. Physiol. Occup. Physiol., 77 (4), 333

478. Tončev, I. (1993). Razvoj izdržljivosti kod trkača. Novi Sad:. Fakultet fizičke kulture. 479. Torok, D., Duey, W., Bassett Jr., D., Howley, E., and Mancuso, P. (1995). Cardiovascular responses to

exercise in sprinters and distance runners. Med. Sci. Sports Exerc., 27, 1050-1056. 480. Treffene, R.J. (1978). Swimming performance test: a method of training and performance time selection.

Australian Journal of Sports Medicine, 10, 2-5. 481. Treffene, R.J. (1979). Swimming performance test: a method of training and performance time selection.

Swimming Technique, 15, 120-124. 482. Treffene, R.J., Craven, C., Hobbs, K., and Wade, C. (1979). Heart rates and plasma la

International Swimmer June, 19-20. 483. Trojačanec, Z. (1992). Osnovi na fiziologijata na sportot. Skopje: Medis-informatika. 484. Troup, J.P. (1984). Review, energy systems and training considerations. Journal of Swimming Research,

1,13-16. 485. Troup, J.P. (1986). Setting up a season using scientific training. Swimming Technique, May486. Urhausen, A., Coen, B., Weiler, B., & Kindermann, W. (1993). Individual anaerobic threshold and

maximum lactate steady state. Int. J. Sports Med., 14 (3), 134-139. 487. Urhausen, A., Weiler, B., & Kindermann, W. (1993). Heart rate, blood lactate and catecholamines during

ergometer and on water rowing. Int. J. Sports Med., 14, 20-23. 488. Ušaj, A. (1986). Prag acidoze pri tekačih. Ljubljana: Fakultet za telesno kulturo. 489. Ušaj, A. (1995). Do the Classical Estimators: Lactate Threshold and Onset of Blood Lactate Accumulation

Assess Endurance in a Similar Way?. Kinesiologija Slovenica, 2 (1), 17-21. Ljubljana: Fakulteta za šport.490. Ušaj, A. (1996). Kratek pregled osnov športnega treniranja. Ljubljana: Fakultete za šport, Institute za šport.491. Ušaj, A. (1997). The Influence of Systematically Repeated Cooper’s Test on Selected Cardiorespiratory

Characteristics. Proceedings. 3. International Symposium Sport of the Young – Bled. LjubljanSport.

492. Važni, Z. (1978). Proces sportskog treninga. Beograd: Savremeni trening. 493. Važni, Z. (1978). Sistem sportskog treninga. Beograd: NIP Partizan. 494. Velebit, M. (2003). Savremeni fudbalski trening. Beograd: Sportska akademija. 495. Verhošanski, J.V. (1979). Razvoj snage u sportu. Beograd: NIP Partizan. 496. Volkov, L.V. (1981). Fizičaskie sposobnosti detej i podrostkov. Kijev: Zdorovja. 497. Volkov, N. (1976). Biohemijska kontrola u sportu: problemi i perspective. Beograd: Savremeni trening

br.2. 498. Volkov, N.I. (1974). Faktorska struktura specijalne radne sposobnosti košarkaša. Izbor radova iz strane

literature, Beograd: Košarka 1. 499. Volkov, N.I., Danilov, V.A. (1974). Maksimalna anaerobna moć košarkaša. Izbor radova iz strane

literature, Beograd: Košarka 1. 500. Volkov, V.M. (1973). Prilog fiziološkom obrazloženju strukture mikrociklusa. Moskva: Teorija i praktika

fizičeskoj kulturi No 5. 501. Volkov, V.M. (1978). Oporavak u sportu. Beograd: NIP Partizan. 502. Vulić, Ž. (1998). Anabolni informator. Beograd: Velarta. 503. Wagner, R. (2000). New Ideas on Limitations to VO2 max. Exercise and Sports Science, (1), 10

205-210. 507. Wasserman, K. (1984). The anaerobic threshold measurement to evaluate exercise performance.

Revue of Respiratory Disease, 129, 35-40. 508. Wasserman, K., & Koike, A. (1992). Is the anaerobic threshold anaerobic? CHEST, 101, 2115509. Wasserman, K., and Mellroj, M.B. (1964). Detecting the threshold of anaerobic metabolism in cardiac

patients during exercise. Am. J. Cardiol., 14, 844-852. 510. Wasserman, K., Beaver, W., and Whipp, B. (1986). Mechanisms of blood lactate increase during exercise

in man. Med. Sci. Sports Exerc., 18, 344-352. 511. Wasserman, K., Whipp, B., Koyal, S., & Beaver, W. (1973). Anaerobic threshold and respiratory gas

exchange during exercise. J. Appl. Physiol., 35, 236-243. 512. Wasserman, K., Whipp, B.J., Koyal, S.N., & Bealer, W.L. (1973). Anaerobic threshold and respiratory gas

exchange during exercise. J. Appl. Physiol., 35, 236-243. 513. Watkins, J. (1999). Structure and Function of the Musculoskeletal System. Champaign, IL: Human

Kinetics. 514. Weber, K.T., & Janicki, J.S. (1986). Cardiopulmonary Exercise Testing: Physiological Principles and

Clinical Applications. Philadelphia, PA: W.B. Saunders. 515. Wells, C.L. (1991). Women, Sport and Performance: Physiology and Sports Perspective. Champaign, IL:

Human Kinetics. 516. Weltman, A. (1995). The blood lactate response to exercise. Champaign, IL: Human Kinetics.517. Weltman, A. (1995). The blood lactate response to exercise. Champaign, IL: Human Kinetics.518. Weltman, A., Snead, D., Stein, P., Seip, R., Shurrer, R., Rutt, R., & Bogol, A. (1990). Reliability and

validity of a continuous incremental treadmill protocol for the determination of lactate threshold, fixed blood lactate concentrations and Vo2max. International Journal of Sports Medicine, 11, 26

519. Westerblad, H., Allen, D.G., & Lännergren, J. (2002). Muscle Fatigue: Lactic Acid or Inorganic Phosphate the Major Cause? News Physiol. Sci., 17, 17-21.

520. Weston, A.R., Karamizrak, O., Smith, A., Noakes, T.D., & Myburgh, K.H. (1999). African runners exibit greater fatigue resistance, lower lactate accumulation, and higher oxidative enzyme activity. Physiol., 86 (3), 915-923.

521. Whipp, B.J. (1987). Dynamics of pulmonary gas exchange. Circulation 76 Suppl., 1-68. 522. Wilkie, R. (1986). Muscle function. A historical view. In N.L Jones, N. Mccartney, & A.J Mccomas (eds.),

Human muscle power (pp 3-22). Champaign, IL: Human kinetics. 523. Williams, C.A., Armstrong, N., & Powell, J. (2000). Aerobic responses of prepubertal boys to two modes

of training. Br. J. Sports Med., 34 (3), 168-173. 524. Wilmore, J.H., & Costill, D.L. (1988). Training for Sport and Activity: The Physiologica

Conditioning Process. Dubuque, IA: William C. Brown. 525. Wilmore, J.H., & Costill, D.L. (1994). Physiology of Sport and Exercise. Champaign, IL: Human Kinetics.526. Wilmore, J.H., & Costill, D.L. (1999) Physiology of Sport and Exercise (2nd Ed.). Champaign, IL: Human

Kinetics. 527. Wilson, G., and Murphy, A. (1995). The efficacy of isokinetic, isometric and vertical jump tests in exercise

science. Australian Journal of Science and Medicine in Sport, 27, 20-24. 528. Winckler, G.L. (1983). Training program for sprints. In V. Gambetta V (Ed.), Track Technique Annual ’83

(pp. 46-52). Los Altos, CA: Tafnews Press. 529. Yoshida, T. (1984). Effect of exercise duration during incremental exercise on the determination of

anaerobic threshold and the onset of blood lactate accumulation. European Journal of Applied Physiology, 53, 196 - 199.

530. Yoshida, T., Chida, M., Ichioka, M. & Suda, Y. (1987). Blood lactate parameters related to aerobic capacity and endurance performance. European Journal of Applied Physiology, 56, 7 - 11.

531. Young, W.B. (1994). A simple method for evaluating the strength qualities of the leg extensor muscles and jumping abilities. Strength and Conditioning Coach, 2, 5-8.

Moskva: Moskva progress. 537. Zahorjević, A. (1978). Sportska forma. Beograd: NIP Partizan. 538. Zahorjević, A. (1991). Transformacioni efekti specifično-programiranih trenažnih aktivnosti u sistemu

pripreme plivača. Novi Sad: Fakultet fizičke kulture. 539. Zakas, A., Mandroukas, K., Vamvakoudis, E., Christoulas, K., and Aggelopoulou, N. (1995).

of quadriceps and hamstring muscles in basketball and soccer players of different divisions. Phys. Fitness, 35 (3), 199-205.

540. Zelić, O., Isakov, B. (1989). Fizikalna medicina. Praktikum. Beograd: Sportska knjiga. 541. Željaskov, C. (1978). Upravljanje sportskim treningom. Beograd: Trenerska tribina. 542. Željaskov, C. (2004). Kondicioni trening vrhunskih sportista. Beograd: Sportska akademija. 543. Zemunik, B. (1985). Dizanje utega. Zagreb: Sportska tribina. 544. Životić, D., Malacko, J., i Fratrić, F. (1997). Organization System of Preparation of Young Athletes

Construction and Function of Cybernetic Model. Proceedings 3. International Symposium Sport of the Young Bled (pp. 641-646). Ljubljana: Faculty of Sport.

O autoru Prof. dr Franja Fratri

07.06.1959. godine u Somboru, gde je završio osnovnu i srednju medicinsku školu. Od pionirskih dana bavio se atletikom, bio uspešan atletski oko 15 godina. Više od jedne decenije, bavi se triatlonom gde je i savezni trener. Trenira višestruke prvake države, Balkana i prvaka Evrope (Svetlanu Brkić

Sudarova-dobitnika nagrade "Jovan Mikić-Spartak" za postignut sportski rezultat i ukupni doprinos sportu Vojvodine u 2005. godini).

Prošao je “akademski” put razvoja od studenta demonstratora,asistenta-pripravnika, asistenta, docenta (na FFK-Novi Sad) do vanrednog profesora na Fakultetu za menadžment u sportu, Univeziteta "Braća Karić" u Beogradu, na kome predaje dva predmeta: TEORIJU SPORTSKOG TRENINGA i DIJAGNOSTIKU SPORTISTA.

Pokrajinskog zavoda za sport u Novom Sadu. Na posledoktorskom usavršavanju 2000. godine je boravio dva

meseca na Havajima, kao član ekipe od 7 naučnih radnika u funkciji dijagnostičara nivoa treniranosti.

Učestvovao je u pripremi vrhunskih triatlonaca iz celog sveta, aktivno radeć“Live high, training low”. Evaluirao je rezultate svih testiranja i saopštio ih na Svetskoj konferenciji “Sportska medicina i triatlon” na Havajima.

U timu od tri člana radio je na projektu osnivanja FMS-a (Fakultet za menadžment u sportu) i pisanju nastavnog plana i programa.

Godine 2002-2003. obavljao je dužnost PRODEKANA ZA NAUKU, na FMSProdekan za nauku bio je autor i rukovodilac razvojnih projekata FMS-dijagnostičko-prognostički centar FMS" i petogodišnjeg projekta-"Struktura i razvoj menadžmenta tehnologije transformacionih procesa u sportu".

Od 22.8.2003. do 01.10.2004. obavljao je dužnost DEKANA FMS-a. Za to vreme je bio nosilac nekoliko projekata, od kojih je bitno istaći: “Mini Olimpijske igre”Ambasadama Kine i Grčke na polju kulture, umetnosti i sporta.

Do sada je objavio više od 80 naučnih i stručnih radova, od 1992. godine kontinuirano učestvuje na velikom broju domaćih, međunarodnih i inostranih seminara, simpozijuma i naučnih kongresa.

Pored trenažnog rada on je i teoretičar sportskog treninga, ističe se u metodologiji naučnih istraživanja i funkcionalnoj dijagnostici sportista. Fiziološki i kiberneti(interdisciplinarni) pristup kineziološko-antropološkim istraživanjima u trenažnoj tehnologiji je njegova uža profesionalna orijentacija.

U pripremi za štampu je knjiga "Dijagnostika (treniranosti) sportista". Izdao je 2005. godine "Praktikum-metodološka statistika", kao koautor.

Idejni je tvorac i realizator nekoliko projekata, koji su u vezi sa problematikom humanizacije sporta (Pulsmetri u kontroli trenažnih opterećenja). Savetnik je mnogim vrhunskim i perspektivnim sportistima, klubovima i trenerima (triatlon, atletika, plivanje, tenis, kajak, košarka, boks, odbojka, fudbal, tekvondo, kik-boks, vaterpolo, džudo, body bilding, aerobik, biciklizam, stoni tenis, alpinizam i dr.).

Predsednik je naučno-istraživačke komisije, Stručnog saveta Triatlonske unije Srbije i Crne Gore i Vojvođanske triatlonske unije.

Organizovao je 6 saveznih triatlonskih takmičenja i 5 promotivnih, dva triatlonska kampa, koja su bila u sklopu njegovog istraživačkog projekta (Anaerobni prag i trening u triatlonu).

U međunarodnom kampu u Karatašu 1998. godine, izneo je svoje rezultate istraživanja i održao nekoliko predavanja triatloncima i njihovim trenerima.

Na Evropskom kongresu atletskih trenera 1998, izložio je svoj originalni pristup i nafunkcionalne dijagnostike sportista.

Documents

METODIKA SPORTSKOG TRENINGA - senta-zentasport.rs · Metodika sportskog treninga Trenažna sredstva Trenažna optere ćenja Metode treninga Organizacioni oblici treninga Organizacione