Metodyka i praktyka badań historycznoprawnych

wykład nr 2

dr Karol Dąbrowski

problem badawczy – sprowadza się do pytania, na które odpowiedzi szukamy na drodze badań naukowych, zakładając hipotezy

tak formułując pojęcie problemu badawczego, w sposób domniemany sądzimy, że spodziewamy się znaleźć poszukiwanych odpowiedzi, co wcale może okazać się nie takie oczywiste...

między innymi dlatego niekiedy nawet jest lepiej nie stawiać hipotez – między innymi, gdyż hipotezy zawężają nam horyzont badawczy, niekiedy są oderwane od realiów (np. stanu i zawartości źródeł), ale są pożyteczne, ponieważ pomagają racjonalnie ukierunkować pracę badawczą

brak hipotez może jednak oznaczać, że nie znamy stanu badań i zagranicznej literatury

sprytnym sposobem formułowania problemu jest chęć weryfikacji lub uzupełnienia podręcznikowych tez w oparciu o niezbadany (więc nieznany) do tej pory materiał empiryczny

dzięki temu:1) negujemy tezy powielane w literaturze;2) albo potwierdzamy;

lub też modyfikujemy, poszerzamy, uwzględniając nowe aspekty, inną czasoprzestrzeń itp.

materiał badawczy nie musi być zastany – może być przez nas stworzony :)

Jak badać coś czego nie ma?

J. Gubała, Zróżnicowanie podejść badawczych w dziedzinie socjologicznych badań pamięci zbiorowej –wyższość metod jakościowych nad ilościowymi, „Palimpset” 2012, nr 2.

na 1. wykładzie mówiliśmy o pierwotnych i wtórnych celach badań

zdaniem Earla Babbiego cele sprowadzają się do:

1) eksploracji

2) opisu

3) wyjaśnienia

czyli odpowiadają zadaniom badawczym

B.R. Kuc, Jak sformułować i rozwiązać problem badawczy?, materiał online.

E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2007.

przejście od celów poznawczych przez teoretyczne do praktycznych, np.:

ustalenie czynników (poznawczy)

opracowanie modelu (teoretyczny)

sformułowanie propozycji (praktyczny)

J. Cieślińska, Metodologia badań społecznych, prezentacja online.

gdy piszemy plan badawczy problem sprawiają nam dwie kwestie wymagane przez zleceniodawców:

1) konceptualizacja: tworzenie pojęć

2) operacjonalizacja: konkretyzacja operacji badawczych, wyznaczenie czynności, określenie procedur („mapa drogowa”), doprecyzowanie (rozłożenie na „czynniki pierwsze”), podanie wskaźników którymi sprawdzimy zmienne

zmienna: udział prokuratora w postępowaniuwskaźnik: ilość apelacji na korzyść poszkodowanego

proces badawczy [we wnioskach NCN]

- cel naukowy = rozwiązanie problemu badawczego + stawiane hipotezy- uzasadnienie podjęcia problemu, dotychczasowy stan wiedzy, uzasadnienie nowatorskiego charakteru badań, znaczenie wyników dla rozwoju dyscypliny- koncepcja i plan badań -> ogólny plan badań + szczegółowe cele badawcze (w odniesieniu do zadań badawczych) + wyniki badań wstępnych- metodyka (sposób realizacji badań, metody, techniki, narzędzia)- powołanie zespołu badawczego

proces badawczy (ujęcie teoretyzujące)

- problem badawczy- hipotezy- konceptualizacja- operacjonalizacja- dobór próby - metoda, technika, narzędzia- pilotaż- zebranie, przetworzenie, analiza danych- generalizacja/synteza -> wnioski- publikacja wyników- perspektywy badawcze & postulaty de lege ferenda

wszystko składa się na plan

niektórzy twierdzą, że problem badawczy należy zestawić ze stanem wiedzy, żeby „nie wyważać otartych drzwi”, co jest tożsame ze „sprytnym” podejściem ze slajdu nr 3

badania pilotażowe / wstępne / rekonesans badawczy nie są takie złe –> chronią nas przed zmarnowaniem sobie życia

a teoria?

zbiór twierdzeń tłumaczących dane zjawisko, ale:

zadaniem teorii naukowej w naukach empirycznych jest nie tylko wyjaśnianie faktów, lecz także ich przewidywanie

http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/teoria-naukowa;3986514.html

najlepsze w pracy naukowej jest to, że... nasze twierdzenia nie muszą być pewne

one powinny być w świetle zbadanego materiału uprawdopodobnione

dlatego nie musimy twierdzić, że „coś było”

wolno nam twierdzić, że coś „miało być”

Verordnung über die Bildung von Kammern für die Gesamtwirschaft im Generalgouvernement, „Verordnungsblatt für das Generalgouvernement“ 1941, s. 87.

probabilizm

podejście dozwalające formułowanie teorii uprawdopodobnionych

stwierdzenie jest bardziej prawdopodobne niż jego negacja

P. Kawalec, Bayesianizm w polskiej tradycji probabilizmu - studium stanowiska Kazimierza Ajdukiewicza, "Ruch Filozoficzny" 2012, nr 1.

(łac. fallere - omylić, zawieść, nie spełnić) pogląd zakładający, że każdy element naszej wiedzy jest podważalny

fallibilizm

poznanie, nieodmiennie, obarczone jest błędem. (...) wszelka wiedza, w szczególności naukowa, jest niepewna i może okazać się fałszywa; wiedza z natury swej jest zatem prowizoryczna i rewidowalna. [zaleca się więc] traktowanie naszych przekonań jako być może fałszywe; (...) uważa się, iż możemy polegać na naszych przekonaniach, mimo że nowe dane być może zmuszą nas do rewizji. Twierdzenia stanowiące wiedzę nie muszą być pewne (pewność nie jest warunkiem koniecznym dla wiedzy). (...) nie możemy o naszych teoriach twierdzić, że są prawdziwe, ale jedynie przypuszczać, że są prawdziwe.

S. Hanuszkiewicz, Znaczenie fallibilizmu, Zielona Góra 2003

falsyfikacjonizm

podejście preferujące hipotezy, które można obalić, a nie tylko zweryfikować lub potwierdzić

Im bardziej falsyfikowalna jest teoria, tym jest lepsza.

Falsyfikacjonizm, prezentacja online udostępniona przez Katedrę Ekonomii Politycznej WNE UW.

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Karl_Popper.jpg

Karl Popper (1902-1994)

każda naukowa teoria musi wcześniej czy później zostać obalona przez kontrprzykłady empiryczne, zatem nienaukowe są tylko teorie nieobalalne. Są to teorie, dla których nie można znaleźć przykładów nie dających się z nimi pogodzić

J. Bobryk, James J. Gibson, psychologia poznawcza i metodologia naukowych programów badawczych, "Przegląd Psychologiczny" 2001, t. 44, nr 1.

podejście zakładające, że wiedza naukowa składa się z twierdzeń dowiedzionych

justyfikacjonizm

fundamentalizm epistemologiczny

podejście przyjmujące, że istnieją twierdzenia niepodważalne, które są podstawą pozostałej wiedzy, ponieważ z nich wynikają inne twierdzenia

znalezienie przesłanek, które są uzasadnione same przez się, a zatem nie wymagają uzasadnienia za pomocą innych przesłanek [A. Grobler]

http://adam-grobler.w.interiowo.pl/Epi3.pdf

kartezjanizm

Descartes poszukiwał (...) niepodważalnego i pewnego fundamentu wiedzy.

http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Descartes-Rene;3891981.html

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Frans_Hals_-_Portret_van_Ren%C3%A9_Descartes.jpg

René Descartes (1596-1650)

Frans Hals, Portrait of René Descartes, Musée du Louvre

natywizm

pogląd zakładający, że umysł ludzki zawiera idee wrodzone

empiryzm genetyczny

pogląd zakładający, że umysł ludzki jest pierwotnie pozbawiony treści poznawczych (tabula rasa)

sensualizm

pogląd, zgodnie z którym źródłem wiedzy ludzkiej są wrażenia dostarczane umysłowi za pośrednictwem zmysłów

http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/sensualizm;3973979.html

redukcjonizm = o właściwościach systemu decydują właściwości elementów

holizm = o właściwościach systemu nie możemy wnioskować na podstawie właściwości elementów, ponieważ system posiada właściwości swoiste

emergentyzm = w bardziej złożonych poziomach/sferach/obszarach/polach systemu pojawiają się właściwości niespotykane na poziomach o niższej złożoności; co więcej: pola niższej złożoności nie muszą być częścią pól wyższej złożoności

w złożonych strukturach przyrodniczych na wyższych stopniach złożoności ujawniają się własności i funkcje, których nie można zredukować do własności i funkcji charakterystycznych dla niższych poziomów złożoności. Zależność ta wyjaśnia etymologię terminu „emergencja”: nowe własności i funkcje układu „wyłaniają się” (łac. emergere – ‘wyłaniać się’) z własności i funkcji niższych poziomów złożoności. Co istotne, własności emergentne charakteryzują poziom całościowy układu i nie przysługują jego poszczególnym elementom składowym.

T. Pabjan, Józefa Życińskiego koncepcja ewolucyjnego emergentyzmu, „Tarnowskie Studia Teologiczne” 2012, t. 31, nr 2.

Oprogramowanie wyłoniło się ze sprzętu, ale się do niego nie redukuje.

A.P. Wierzbicki, Techne-n: Elementy niedawnej historii technik informacyjnych i wnioski naukoznawcze,

Instytut Łączności, Warszawa 2011.

Marks twierdził, że wśród mas robotników zebranych w jednym miejscu wykształci się

świadomość klasowa.

A. Giddens, Socjologia. Wydanie nowe, współpr. P.W. Sutton, przeł. O. Siara et alt., Warszawa 2012.

kumulatywizm

... postęp naukowy ma charakter kumulacyjny i ewolucyjny (...) każde nowe odkrycie jest tylko wzbogaceniem istniejących już teorii. Dokonuje się to w wyniku akumulowania wiedzy, poprzez gromadzenie nowych doświadczeń, które stawia się w wyraźnej opozycji do teorii. Pogląd ten głosił ponadto, iż proces narastania wiedzy ma charakter ciągły i linearny - polega na systematycznym dodawaniu nowych prawd do istniejącego korpusu wiedzy.

M. Walczak, Teoria paradygmatu i jej zastosowanie w naukach prawnych, "Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ. Nauki

Społeczne" 2015, nr 1 (10).

koncepcja programów badawczych Imre Lakatosa (1922-1974

Hipotezy tworzą naukowe programy badawcze. Problem badawczy łączy wspólna problematyka i zestaw środków rozwiązywania problemów, do których należą: heurystyka negatywna i heurystyka pozytywna. Negatywna polega na wyłączeniu spod krytyki pewnych założeń, które tworzą twardy rdzeń programu. Porzucenie lub przekształcenie rdzenia jest równoznaczne z porzuceniem programu badawczego na rzecz innego. Zmiany zachodzą zaś w tzw. pasie ochronnym, którego kierunki modyfikacji i rewizji wyznacza heurystyka pozytywna.

M. Walczak, op. cit.

Program badawczy może być postępowy lub degenerować, zależnie od prowadzonych badań. Rdzeń programu można porównywać do wiedzy zastanej. Dlatego też należy podtrzymywać te fragmenty wiedzy zastanej, które służą jako rdzeń postępowego programu badawczego, zaś rewidować te, które wchodzą w skład rdzenia programu degenerującego się.

Zob. A. Grobler, Metodologia nauki, Kraków 2006.

Dzięki koncepcji I. Lakatosa nie musimy martwić się, że uczeni prowadzą badania nad wzajemnie wykluczającymi się teoriami. Nie wiemy bowiem, który program badawczy w przyszłości się rozwinie (stanie się postępowy), a który upadnie (zdegeneruje).

I. Lakatos zaproponował zasadę pluralizmu teoretycznego, która dopuszcza równoległe rozwijanie konkurencyjnych ze sobą programów badawczych, ponieważ może się zdarzyć, iż na początku wszystkie będą postępowe (niosły ze sobą nowe metody, wyznaczały różne kierunki badań itp.).

Ibidem.

Nie należy więc na wstępie rozpoczynanych badań dokonywać wyboru programu. Można nawet poczekać, aż niektóre programy zaczną się degenerować. Co więcej, nie należy przedwcześnie porzucać programów degenerujących się. Może się bowiem okazać, iż program degeneruje się nie z powodu błędnych założeń tworzących jego rdzeń, lecz z powodu zbyt małej pomysłowości badaczy w niego zaangażowanych.

Ibidem.

Jest to koncepcja racjonalności odroczonej. Niektórzy więc zarzucali I. Lakatosowi głoszenie anarchizmu epistemologicznego, czyli poglądu wedle którego żadnego pomysłu naukowego nie należy definitywnie odrzucać. Może się zdarzyć bowiem tak, że świat się zmieni na tyle, iż teorie dawniej zarzucone okażą się jak najbardziej aktualne.

Ibidem.

koncepcja rewolucji naukowych Thomasa Kuhna (1922-1996)

...każda nauka odbywa się zawsze według pewnego wzoru, który uważany jest w danym czasie za prawidłowy – uczony nazwał ten wzór paradygmatem. (...) rozwój wiedzy dokonuje się w trzech etapach. W pierwszym etapie, który Kuhn nazwał „okresem nauki normalnej”, następuje rozwijanie i stosowanie danego paradygmatu, który zostaje uznany przez większość środowiska naukowego za powszechnie obowiązujący. Paradygmat i nauka normalna są ze sobą nierozerwalnie związane – paradygmat wyznacza granice nauki normalnej, a nauka normalna aktualizuje i artykułuje paradygmat.

M. Walczak, op. cit.

Po jakimś czasie następuje drugi etap, który nazywany jest „fazą kryzysu” lub „rewolucji”, kiedy to nauka normalna, czyli ta uprawiana w ramach aktualnie obowiązującego paradygmatu, nie jest w stanie odpowiedzieć na zaistniałe problemy i wątpliwości. Uczeni natrafiają na fakty, z których interpretacją uporać się nie mogą, jako że wyniki doświadczeń nie zgadzają się z przewidywaniami, zaś wszelkie próby uporania się z tego typu trudnościami za pomocą posiadanych środków teoretycznych nie przynoszą zadowalających rezultatów. Owe niespodziewane trudności Kuhn nazywa „anomaliami”.

M. Walczak, op. cit.

Ostatnim etapem rozwoju nauki jest przezwyciężenie „kryzysu”, który dokonuje się poprzez przyjęcie nowego paradygmatu lub kilku konkurencyjnych paradygmatów, spośród których zostaje przyjęty ten, który najlepiej radzi sobie z anomaliami zaistniałymi w obrębie poprzedniego kanonu nauki.

M. Walczak, op. cit.

w naukach prawnych są dwa paradygmaty:

1) naturalizm

2) pozytywizm

problem polega na tym, że iusnaturaliści są kryptopozytywistami, a jedni i drudzy

epistemologicznymi fundamentalistami,w praktyce sądowej niczym się więc nie różnią

pozytywizacja iusnaturalizmu prowadzi do nonsensownej kazuistyki

rozwiązaniem jest wbudowanie mechanizmów radykalnego iusnaturalizmu do systemu, który kieruje

się pozytywistyczną wykładnią prawa

koniec