1

ITUKUTUKU E VAKARAUTAKI

VEI IRA NA DUI LOTU NI

PASIFIKA

VERSION 2 UPDATED: 12 SEPTEMBER 2020 — FIJIAN

NA CAVA MO NAMAKA

KA MO VAKAVAKARAU

VAKACAVA:

COVID-19

2

Ena gauna qo mo kua ni leqataka na kisi vovou eso ni COVID-19 e Okaladi. E levu era cakacaka sara tiko vakaukaua mo rawa ni vakasalataki ena ka mo cakava mo taqomaki kina ka maroroi vinaka.

O na kila beka e dua e sa vakadeitaki ni tauvi COVID-19. E sega ni kenai balebale qori ni o sa okati mo drau veitaratara se me sa na tauvi iko kina na COVID-19. Era na veitaratara yani vei iko na vakailesilesi ni tabana ni bula ke tauvi iko na mate qori.

Qo e dua na manumanu ni mate ka sega ni dodonu mera beitaki na tamata ke tauvi ira. E dodonu meda cakacaka vata me rawa ni taqomaki kina na noda itikotiko.

YALODEI TIKO KA

YALOVINAKA

O KOYA OQO MO DOU DAU VEIVAKACEGUI VAKAIKEMUDOU KA VEIVAKATATAKICAKE, ME

VAKA GA DOU SA DAU CAKAVA TIKO — 1 CESALONAIKA 5:11

3

VAKAMURIA TIKO GA NA IDUSIDUSI E VAKARAUTAKI MAI NA TABANA NI BULA:

f Savata na ligamu ena sovu se wainimate me 20 na sekodi, vakamamacataka me 20 na sekodi

f Vu se suru ina maliwa ni duruduru ni ligamu

f Me 2 na mita na nomu veiyawaki mai vei ira na tani ke o biubiu mai nomu vale mo gole ena dua na vanua

f Tokara na matavulo se iubi ni mata ke o gole e tautuba

f Ke o se qai vu wale tiko ga qo se sa qai torosobu ga, o sega ni boica rawa e dua na ka, savu na ucumu, leka nomu icegu se katakata-mo qirita na nomu vuniwai se na naba ni veivuke ena 0800 358 5453

Ke rawa, me tiko vei iko e so na isava ni liga kei na matavulo mo daramaka ni o biubiu mo gole ena dua na vanua.

Ke o liutaka e dua na lotu, koronivuli, veivanua ni muri vuli se o manidiataka tiko e dua na bisinisi-mo vola tiko na yacadra na tamata era lako mai se lesu tale. Ena veivuke ena nodra tarai o ira era veitaratara beka kei na dua na kisi. Qo e rawa ni caka ena kena vakayagataki na QR code * ni matanitu se dua na ivola mera vakalewena o ira na gole yani.

* https://covid19.govt.nz/business-work-and-money/business/get-your-qr-code-poster/

VAKAVAKARAU

NA IUBI NI MATA KEI NA MATAVULO

4

Na iubi ni mata kei na matavulo e vukea na kena tarovi na dewa ni COVID-19. Ni o tokara na veika qo e vukea na kena tarovi na dewa ni COVID-19 ena noda itikotiko. Na iubi ni mata e rawa ni caka mai na dua ga na isulu e kunei rawa me vaka e dua na seqeleti makawa, na itavoi se sikavu. E sega ni gadrevi me voli na matavulo.

Na matavulo era dau vakayagataka na nasi kei na vuniwai. O sa rawa ni tokara qori ke o vinakata ia e vinaka sara tale ga na iubi ni mata.

Ni se bera ni o tokara na iubi ni mata se matavulo, savata mada na ligamu ena sovu kei na wai. Mo tara ga na tikina e dau vadre e daligamu, kua ni tara na loma se mata ni iubi ni mata se matavulo.

Ke o via tara na nomu matavulo se iubi ni mata mo rawa ni veitosoyaka kina, tara wale ga na batibatina, kua ni tara na matana se lomana.

Ni o luvata na iubi ni mata se matavulo, luvata e liu mai na daligamu. Ke matavulo, biuta ina kava ni benu, ke iubi ni mata, nanuma mo savata e ligamu se na vanua ni sava isulu ena sovu kei na wai.

O ira na gonelalai kei ira era dau cegulaka e sega ni gadrevi mera tokara na matavulo se iubi ni mata.

NA IUBI NI MATA E GADREVI VAKALAWA ME TOKARI ENA SALA NI VEITOSOYAKI RARABA NI LEWENIVANUA (PUBLIC TRANSPORT) VAKATEKIVU MAI NA MONITI, 31 NI OKOSITA 2020.

Ke o sega ni tokara na iubi ni mata ena sala ni veitosoyaki ni lewenivanua raraba, e sa na wili vakabasulawa ka o rawa ni totogitaki mo sauma e $300 se rauta e $1000 ena mataveilewai.

DIKEVI VAKAVUNIWAI

5

E SEGA NI SAUMI NA NOMU DIKEVI VAKAVUNIWAI* SE MANI VANUA CAVA O GOLE KINA.

Veitaratara TAUMADA kei na nomu vuniwai mo rawa ni dikevi. Ke osooso ena vakatura e dua tale na vuniwai me raici iko.

Ke rawa ni dikevi iko, tukuna vua ni o VINAKATA WALE GA mo dikevi ke tiko vei iko na mate me kua kina ni o sauma na nomu laurai vakavuniwai.

E vinakati wale ga mo tukuna na yacamu, tikinisiga ni sucu kei na dua na naba ni talevoni ni veitaratara me rawa ni o dikevi ena vanua e dau vakayacori kina ena nomu yasayasa (Community Testing Centre). Kauta tiko e dua na nomu ID, me vaka na laiseni ni draiva.

Era taqomaki ka maroroi vinaka tu na veivanua qori.

Na veivanua ni raici vakavuniwai ni leqa tubukoso (Urgent Care Clinics) e rawa tale ga ni o dikevi kina. So vei ra qo era dola tu me 24 na aua ena loma ni 7 na siga.

Era tu tale ga e so na vanua ni veiqaravi vakavuniwai ka o rawa ni dikevi tale ga kina.

Ni o lai dikevi, mo dara tiko na matavulo se iubi ni matamu.

Mo kauta tiko nomu naba ni NHI kei na dua na ID (ke tiko) – ena totolo kina na nomu dikevi.

Kevaka o veitaratara voleka kei na dua na kisi e sa vakadeitaki oti, ratou na kerei iko na vakailesilesi ni tabana ni bula mo lai dikevi ena dua tale na vanua e vakarautaki vakatabakidua vei ira era veitaratara kei na dua e tauvimate.

E rawa ni balavu na gauna ni nomu wawa mo dikevi ena vanua ni veidikevi ena nomu yasayasa.

Ke o vinakata vakatotolo mo dikevi ni o via lako i vanua tani, ena lavaki e dua nai lavo mo sauma.

Mo kila na veivanua kece o rawa ni dikevi kina, rai ena: arphs.health.nz/covid19test

Mo tiko e vale me yacova ni o sa taura na macala ni nomu dikevi. Ke textaki yani vei iko ena nomu talevoni e kenai balebale ni sega ni yacovi iko na mate. E rawa ni o taura ni oti e 5 na siga. Kevaka e laurai ni sa tauvi iko tiko na mate, ratou na qiriti iko sara o ratou na vakailesilesi ni tabana ni bula.

*

6

Kevaka e laurai ni ko sa VEITARATARA KEI NA DUA E TAUVI KOYA NA COVID-19, ratou na veitaratara yani ka vakaraitaka vei iko o ratou na vakailesilesi ni tabana ni bula, liuliu ni nomu lotu, na liuliu ni koronivuli se taukei ni bisinisi.

Ratou na qai qiriti iko yani vakadodonu na vakailesilesi ni tabana ni bula se ratou na vakau tukutuku yani vei iko ena nomu talevoni me vakadeitaka ni o sa dua na veitaratara voleka.

Ni ratou sa veitaratara yani eratou na qai tarogi iko eso na taro me vaka na:

f na vanua o a tiko mai kina

f o ira o sotava

f ke o rairai vakila tiko eso na ivakatakilakila ni COVID-19

Ratou na vakauta yani vei iko na vakailesilesi ni tabana ni bula na itukutuku ni nomu tiko vakadua e vale ka kua ni veitaratara voleka kei na dua (self-isolation).

NA CAVA NA VAKAMURI NI

VEITARATARA (CONTACT TRACING)?

7

NA KEDRAU DUIDUI NA VEITARATARA VOLEKA

KEI NA VEITARATARA VAGAUNA:

VEITARATARA VOLEKA

f Veitaratara ena loma ni 2 na mita kei na dua na kisi vakadeitaki me 15 na miniti se sivia

f Vakaitikotiko vata kei na dua na kisi vakadeitaki

f Tiko wasoma ena vanua e dau tiko kina vakalevu (bubble) e dua na kisi vakadeitaki

f Eratou na veitaratara yani na vakailesilesi ni tabana ni bula

f Na ivakaraitaki ni vanua: vanua ni cakacaka, valenilotu, koronivuli, kei na so tale.

f SA DODONU me lai tiko vakatikitiki vakataki koya, me lai dikevi tale ga

VEITARATARA VAGAUNA

f Sega ni tiko ena loma ni 2 na mita kei na dua na kisi vakadeitaki me 15 na miniti se sivia

f Vakaitikotiko ena yasayasa se dou veivolekati kei na dua na kisi vakadeitaki

f Me vaka: na sitoa lelevu ni volivoli, na vale tabavica (apartment complex) basi, sitimanivanua kei na so tale.

f Sega ni gadrevi mo cakava e dua na ka

f Kauaitaka ga na ivakatakilakila eso

f Kevaka e tiko e so na ivakatakilakila, mo lai dikevi sara ka saga mo tiko taudua ga vakataki iko

8

O ira kece na veitaratara voleka MERA LAI tiko taudua vakataki ira ENA GAUNA TOTOLO DUADUA, mera na lai dikevi tale ga.

NA TIKO VAKADUA TAUDUA VAKATAKI IKO E 14 NA SIGA NA KENA DEDE mai nai otioti ni siga ni nomu veitaratara kei na dua na kisi vakadeitaki se vakavo sara ke dua tale na ka ratou tukuna vei iko na vakailesilesi ni tabana ni bula. Na ivakasala ni tiko taudua ka sega ni veimaliwai ena soli tale ga vei ratou na lewe ni nomu matavuvale.

O sa okati mo veitaratara voleka kevaka ratou sa tukuna vei iko o ratou na vakailesilesi ni tabana ni bula, nomu Talatala, iliuliu ni koronivuli se itaukei ni bisinisi.

O ira kece na tiko ena soqoni ni lotu, koronivuli se vanua ni cakacaka e dodonu mera yadrava tiko na ivakatakilakila eso, mera na lai dikevi tale ga ena mate ke tukuni vei ira. E levu ena gadrevi mera lai dikevi ena ika 5 ni siga ka vakatalega kina ena ika 12 ni siga.

Ke o leqataka na veika me baleta na kakana, bili, se cava tale – mo vakaraitaka vei ratou na vakailesilesi ni tabana ni bula ena gauna o veivosaki kina kei ratou. Ratou na raica me qaravi na ka o leqataka.

Ke o vakaitikotiko kei na so tale, e bibi mo vakayawaki iko mai vei ratou.

Kua ni vakayagataka kei na dua tale ena loma ni nomu vuvale na veleti, bilo iloilo, bilo, yaya ni kana, tawelu, ilokoloko kei na veika tale e so. Ni o sa vakayagataki ira oti na veika oqo mo savati ira sara vakavinaka ena sovu kei na wai, biuti ira mera sava ena misini ni sava iyaya ni kana se misini ni sava isulu.

Qusia na dela ni veika kece era dau vakayagataki vakalevu ena sovu, wai kei na isulu ni qusiqusi.

O sega ni rawa ni vakavulagi.

Sa rawa nira mai biuta na veika eso ena nomu matanivale, ia mo kua ni veitaratara kei ira.

Vosa vei ira na nomu taukei ni cakacaka, itokani kei na vuvale mo kerea nodra veivuke me baleta na veika o vinakata.

Vosa vua na nomu itaukei ni cakacaka mo raica ke rawa ni o cakacaka tiko mai vale ena gauna qori.

E rawa ni o taubale, cici se vodo basikeli, mo kua ga ni veitaratara kei ira na tamata ni o tiko e tautuba. Mo yawaki iko me sivia na 2 na mita.

Ena veitokoni e vauca na rarawa, lomaleqa se tuvaki ni vakasama, o rawa ni qiri se vakau itukutuku ina 1737 – e sega ni saumi, ena gauna ga e rawa, ena loma ni 24 na aua ena dua na siga, e loma ni 7 na siga ena dua na macawa – mo veivosaki kei na dua na daunivakasala vakaivola. Era tu tale ga na dauvakadewavosa.

TIKO TAUDUA VAKATAKI IKO

E bibi mo lai dikevi, ia na TIKO TAUDUA VAKATAKI IKO E

BIBI DUADUA ME CAKA

9

Ke o iko se e dua ena loma ni nomu vuvale e KISI VAKADEITAKI NI COVID-19, era na veitaratara yani vei iko na vakailesilesi ni tabana ni bula ena nomu laki tiko ena otela me baleti ira na kisi vakadeitaki. Sa rawa ni tukuni vei ratou na nomu matavuvale me ratou lako vata kei iko.

Na vanua qo e qarauni ka maroroi vakavinaka. Qo na vanua ena na tiko kina o ira era tauvi COVID-19 me yacova nira sa bula vinaka tale.

Na isau kece ni nomu tiko ena sauma na matanitu.

Ke so na nomu taro me baleta na kena saumi na nomu bili se na nodratou raici na lewe ni nomu vuvale ena gauna ni nomu tiko, mo veivosakitaka kei ratou na vakailesilesi ni tabana ni bula ena gauna ratou qiriti iko yani kina.

O ratou na vakailesilesi ni tabana ni bula e ratou na vakamacalataka vakavinaka na veika kece me baleta na nomu tiko ni se bera ni o lako ina dua na vanua me baleti ira na kisi vakadeitaki.

Era tiko na daunivakadewavosa ena vanua qori, era rawa ni tarai tale ga ena talevoni ni o vosa vei ira na vakailesilesi ni tabana ni bula.

NA TU VAKATIKITIKI NI

VEIKISI VAKADEITAKI NI COVID-19

10

ERA TU VAKARAWARAWA NA VEIVUKE NI TABANA NI BULA KE O VINAKATA.

Ke tauvi iko e dua nai vakatakilakila ni COVID-19 se duatani tale na mate, lai raica nomu vuniwai se lako i valenibula ke bibi sara.

E taqomaki vinaka tu na valenibula ke o via gole kina. Sa tiko ena veivalenibula kece na ituvatuva kei na idusidusi me muri mo maroroi vinaka kina kei ratou nomu vuvale.

O na rawa ni qirita na nomu vuniwai ke o gadreva. Eso na vuniwai era soli ivakasala tiko ena talevoni se na video-call.

Ke so na nomu taro me baleta na bula raraba, qirita na naba ni Healthline ena 0800 611 116 .

QARA NA VEIVUKE

NI TABANA NI BULA

11

TABANA NI CAKACAKA KEI NA VEISAUMI:

Qiri sega ni saumi ina 0800 559 009.

Raica na workandincome.govt.nz me baleta eso tale nai tukutuku.

VIA VOSA? 1737

Qiri sega ni saumi se vakauitukutuku ena 1737.

Raica na 1737.org.nz me baleta e so tale na itukutuku.

LAINI NI VEIVUKE NI VEIMAUILAVO:

Qiri sega ni saumi ina 0800 654 655 se vakau tukutuku ina 8006

Raica na gamblinghelpline.co.nz me baleta eso tale na itukutuku.

LAINI NI VEIVUKE NI YAQONA NI VAVALAGI KEI NA WAINIMATE GAGA NI VEIVAKAMATENITAKI:

Qiri sega ni saumi ina 0800 787 797 se vakau itukutuku ina 8681

Raica na alcoholdrughelp.org.nz me baleta eso tale na itukutuku.

LAINI E TUBA (OUTLINE):

Sega ni saumi na qiri ina 0800 688 5463 (OUTLINE) – na ivakasala dau maroroi vinaka ena talevoni me baleti ira na lewe ni drodrolagi. Rawa ni vakayagataki ena veiyakavi mai na 6pm ina 9pm.

Raica na outline.org.nz me baleta eso tale na itukutuku.

RAWATI NI VEIVUKE RARABA

Qirita na THE FONO ON 0800 366 648 me baleta na veivuke ni: kakana, veivakavaletaki, itikotiko vakarautaki, ilavo kei na raici ni tuvaki ni bula

VERSION 2 UPDATED: 12 SEPTEMBER 2020 — FIJIAN

MEDA KAKUA NI GUCE ENA CAKA VINAKA, NIDA NA TAMUSUKA DINA GA ENA KENA

GAUNA, KEVAKA EDA SEGA NI GUCE — KALATIA 6:9

Healthline - 0800 611 116