1

Filozofski fakultet u Tuzli Nastavni predmet Arheologija I

Odsjek za historiju NASTAVNI MATERIJAL

Neolit Bosne i Hercegovine

Historijat istraivanja Dosadanja istraivanja neolitskih naselja i

neolita kao perioda na tlu Bosne i Hercegovine odvijala su se u etri faze. Prva od njih odgova-ra vremenu austrougarske uprave, druga raz-doblju od 1918. do 1945., trea traje od 1945. do 1990., a etvrta od 1995. do danas. Kroz sve ove faze nosilac istraivakog rada bio je Ze-maljski muzej u Sarajevu, a u novije su vrijeme aktivnost u tom pogledu ispoljili i drugi muzeji u BiH, republiki i regionalni zavodi za zatitu kulturno-historijskog naslijea, kao i Centar za balkanoloka ispitivanja u Sarajevu.

U prvoj fazi istraivanja izvreno je iskopa-vanje neolitskog naselja u Butmiru kod Saraje-va (1893.-1896. godine). Pokretni arheoloki materijal prikupljen tada i danas predstavlja jednu od osnova za poznavanje i prouavanje butmirske kulture. Vaan poduhvat ove faze istraivanja predstavljalo je iskopavanje na ne-olitskom nalazitu Kraljevine kod Novog ehe-ra (izmeu epa i Tenja), 1906.-1908. g.

Drugu fazu karakterizira znatna stagnacija u istraivanju, to je rezultiralo otkrivanjem svega dva neolitska nalazita. Prilikom izgrad-nje pruge za rudnik Kakanj 1933. g. otkriveno je naselje na uu Zgoanskog potoka u rijeku Bosnu, ali se istraivanje ograniilo samo na sakupljanje nalaza. Godine 1942. izvreno je probno sondiranje na lokalitetu Crkvina, u Turbetu kod Travnika.

Nakon 1945. g. zapoinje trea faza u istra-ivanju neolita u Bosni i Hercegovini, po obimu i vanosti iskopanih lokaliteta najznaajnija. Brojnost istraenih nalazita i sistematinost u radu omoguili su prikupljanje ogromnog fon-da nalaza i drugih dokumenata, koji su poslu-ili kao osnova u definiranju etapa u razvoju

ovog perioda s odgovarajuim kulturama, us-postavljanju njihovih meusobnih hronolokih odnosa, kao i odnosa s odgovarajuim pojava-ma u susjednim oblastima i razrjeavanja niza drugih pitanja.

Po hronolokom redu u treoj fazi su izvr-ena sljedea istraivanja: - Od 1948. do 1951. g. izvreno je sistemat-

sko iskopavanje naselja butmirske kulture Nebo u dolini Bile kod Travnika.

- Paralelno s iskopavanjem naselja Nebo izvreno je i probno sondiranje joj jednog naselja butmirske kulture na lok. Mujevine (Travnik).

- Od 1952. do 1954 g. izvedeno je sistemat-sko iskopavanje naselja hvarsko-lisiike kulture na lokalitetu ievine u Lisiiima kod Konjica.

- Probno iskopavanje na lokalitetu Plandite u Kaknju izvreno je 1954. g.

- God. 1955. izvreno je prvo iskopavanje jednog nalazita impresso-kulture u Bosni i Hercegovini Zelene peine iznad izvora Bune kod Mostara.

- Od 1956 do 1958. g izvreno je sistematsko istraivanje naselja starevake i vinanske kulture u Gornjoj Tuzli.

- God. 1957. izvrena su sondana iskopava-nja na nekoliko naselja vinanske kulture: na Gradini u Grbai kod Bosanskog amca, Gradiu u Matiu kod Oraja i na Varoi kod Koraja.

- U 1963. i 1964. g. izvedeni su vei sondani radovi na neolitskom naselju kakanjske kulture u Arnautoviima kod Visokog.

- U periodu od 1963. do 1965. g. izvedena su iskopavanja na dva nalazita starevako-

2

impresso i kakanjske, odnosno butmirske kulture u selu Obre kod Kaknja. Na istim naseljima je tokom 1967.-1968. i 1970. g. izvedeno najobuhvatnije sistematsko istra-ivanje neolitskih naselja u BiH.

- U 1969 g. je izvreno probno sondiranje na lok. Okolite u Motrama kod Visokog.

- Od 1973. do 1975. g izvedeno je zatitno iskopavanje naselja impresso i danilske kulture u airima kod Stoca.

- 1975. i 1977. g su izvrena manja iskopava-nja na nalazitima impresso-kulture na lokalitetu Vukove njive kod Posuja i u ukovikoj peini u Viru kod Posuja.

- Od 1975. do 1978. izvedena su iskopavanja naselja vinanske kulture na lok. Koria Han u Graanici, a u istom su razdoblju vrena i manja iskopavanja na vie drugih lokaliteta sjeveroistone Bosne.

- Od 1978. do 1980. g. izvreno je sistemat-sko iskopavanje vieslojnog naselja Ravlia peina na izvoru Tihaljine, u okolini Gruda. Ispitani su slojevi sa nalazima impresso i hvarsko-lisiike kulture. U etvrtoj fazi istraivanja, nakon 1995.

godine u vremenu koje karakterizira opa kriza i stagnacija arheoloke znanosti, vreni su uglavnom manji radovi. Ipak, posebno je vaan nastavak iskopavanja na lokalitetu Oko-lite kod Visokog, od 2002.-2008., koja se od-vijaju u organizaciji Njemakog instituta za ar-heologiju i Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Iste ustanove su 2009. g. organizirale i iskopavanja nalazita vinanske kulture Lug kod Gorada, te lisiike kulture na lok. Jagnjilo u selu Zup-ii kod Gorada.

* * * Dobra istraenost neolita na teritoriji Bos-

ne i Hercegovine omoguava da se ova prahis-torijska epoha sagleda u nizu aspekata, poevi od teritorijalnog rasporeda neolitskih kultura, njihovog relativno-hronolokog poloaja, eko-nomske strukture, socijalnih odnosa i sl.

Geografski poloaj Bosne i Hercegovine na prijelazu izmeu istone jadranske obale i cen-tralnog Balkana, te njene geomorfoloke odlike bili su jedan od onih faktora koji su tokom niza milenija u dobroj mjeri predodreivali tokove kulturno-historijskog razvoja, a tokom neolita je to, moda, najvie izraeno. Naime, prostor

Bosne i Hercegovine nije jedinstvena geograf-ska cjelina i premda ga ne odlikuju otre i nag-le promjene reljefa, meusobne razlike pojedi-nih regionalnih cjelina su i brojne i izrazite, a usklaene s odlikama razliitih dijelova Balka-na kojima gravitiraju. U strogo geografskom smislu, na ovom prostoru se izdvajaju sljedee cjeline: sredinji prostor, dinarsko-krako pod-ruje, Hercegovina, istonobosanski prostor, te bosansko rubno pobre sa nizinom. Sasvim je jasno da su gravitiranje i prirodna povezanost ovih regionalnih cjelina sa razliitim oblastima Balkana imali vidnog odraza na ukupan kultur-no-historijski razvoj i formiranje razliitih kul-turnih zona sa jasno izdiferenciranim odlika-ma i meusobnim razlikama. Meutim, potpu-no je prirodno da se ti razvojni procesi nisu idealno i u punoj mjeri podudarali sa strogo geografskim kriterijumima, pa se ni kulturne zone ne poklapaju sasvim sa geografskim cjeli-nama. Potpuno podudaranje kulturnih zona sa geografskim regijama moe se konstatirati sa-mo za sredinji prostor i Hercegovinu, mada se sasvim otra podjela ni tu ne moe postaviti. Naime, sredinji prostor je upravo zbog svog poloaja bio izloen uticajima sa razliitih stra-na, uticajima koji su davali ton kulturnom raz-voju. Neto drugaija je situacija s istonobo-sanskom oblau i sjevernom Bosnom. Iako su ove oblasti vezane za centralni Balkan, odno-sno Panoniju, sjeveroistona Bosna je u cjelini vezana za oblast centralnog Balkana, dok je sjeverna Bosna u uem smislu arheoloki slabo poznata da bi se granice kulturnih zona mogle sasvim jasno povui. Slina je situacija i sa dinarsko-krakim prostorom, na kojem nije utvreno prisustvo neolitskog stanovnitva.

U ovakvoj podjeli sredinji prostor imao je, bez sumnje, najvei znaaj, u prvom redu, zbog svog poloaja zbog kojeg je predstavljao sponu izmeu primorskog i centralno-balkan-skog, odnosno panonskog prostora, i raskrs-nicu najvanijih uzdunih i poprenih puteva. Okruuje ga planinski okvir kao granini pojas prema susjednim regijama. Na jugoistoku i ju-gu istiu se pristrane bjelanikog masiva (Ig-man, Trebevi, Jahorina), na istoku ga okruuje Romanija, a na sjeveroistoku Ozren i planina Ravan. Zapadno od Vranduka uzdiu se Vlai i Manjaa, dok zapadni i jugozapadni okvir ine Radua, Vranica i ogranci Bitovnje. Unutar tog planinskog okvira nalazi se podruje bujnog

3

zelenila i guste mree vodenih tokova, iju naj-vaniju arteriju ine rijeka Bosna i njene prito-ke. Ovaj prostorni okvir, idealan za svestran razvoj neolitskih aglomeracija, naseljen je ve tokom starijeg neolita. Neobina, ali za dalji kulturni razvoj presudna simbioza starevake i impresso-kulture, ostvarena u samom sreditu ovog prostora, predstavlja najstariju neolitsku manifestaciju na ovom tlu i ini osnovu na ko-joj je, tokom daljih procesa, ostvaren osoben kulturni razvoj. Starevako-impresso osnova predstavlja okosnicu u razvoju prve originalne pojave ostvarene tokom srednjeg neolita na ovom prostoru kakanjske kulture. Vezana pr-venstveno za srednji tok rijeke Bosne, kakanj-ska kultura predstavlja najraniji izraz stvara-lakog potencijala neolitskih stanovnika sre-dinjeg prostora. Vrhunac daljeg samostalnog razvoja ostvaren je tokom mlaeg neolita, iji su nosioci predstavnici butmirske kulture. Kao nasljednik kakanjske evolucije, butmirska kul-tura zahvata isti, mada neto iri, prostorni ok-vir sliva rijeke Bosne u kojem dvije krajnje ta-ke ine Turbe kod Travnika i Butmir kod Sara-jeva. Originalnost, visok umjetniki domet i in-ventivnost u iznalaenju novih formi i ukrasa predstavljaju njenu glavnu karakteristiku.

Hercegovina je najvie individualizirano podruje Bosne i Hercegovine. Juno od najvi-eg dijela savsko-jadranske razvodnice (Bjela-nica, Treskavica, Lelija, Magli), odijeljen viim krkim ravnjakom crnogorskih Banjana na is-toku, hercegovaki se krki prostor sputa pre-ma moru dvama veim pregibima i mnogim manjim, u dinarskom smjeru izduenim polji-ma i depresijama. itav je ovaj prostor pove-zan dolinom Neretve i njenih pritoka. Prirodno gravitiranje Hercegovine jadranskoj obali osta-lo je trajna odrednica razvojnih procesa tokom neolita, koji su bili najue povezani s odgova-rajuim tokovima na Jadranu. Tokom starijeg neolita Hercegovina je vrlo ivo ukljuena u stvaralake napore nosilaca impresso-kulture, ija su naselja na tom prostoru utvrena od Berkovia kod Stoca na istoku do Vira kod Posuja na zapadu. Povezanost s istonim Jad-ranom ostaje bitna karakteristika kulturno-historijskog razvoja i tokom sljedeih faza, pa srednji neolit karakterizira danilska, a mlai neolit hvarsko-lisiika kultura. No, dok srednji neolit, sudei prema malobrojnosti nalazita (i to samo u uem podruju Neretve), karakteri-

zira izvjestan zastoj u dinamici razvoja, mlai neolit sa hvarsko-lisiikom kulturom ne samo da je usklaen sa razvojem na obali, ve i obo-gauje ukupan izraz ove kulture. Potrebno je, ipak, naglasiti da su nalazita ove kulture u Hercegovini, prema dosadanjim saznanjima, koncentrirana u njenom zapadnom dijelu.

Istono bosanski prostor nije tako izra-zito odvojen od susjednih krajeva. Njegov juni dio, tj. planinsko podruje razvoa Gornje Dri-ne, Neretve i Bosne, ini se kao dio hercegova-kog rubnog prostora. itav ovaj prostor je po svom prirodnom poloaju vezan za odgovara-jue procese na centralno-balkanskom prosto-ru. Ve od starijeg neolita to su podruje, po-sebno sjeveroistonu Bosnu, zaposjeli nosioci starevake kulture, a do kraja neolita taj pros-tor je pripadao nosiocima vinanske kulture, i-ja se naselja koncentriraju priblino na istok od linije Odak Gorade.

Konano, sjevernu Bosnu ili bosansko ru-bno podruje karakterizira vezanost za slavon-sku nizinu. No, u kojoj su mjeri razvojni tokovi vezani za oblast sjeverno od Save, moe se suditi samo na osnovu skromnih ostataka tek s kraja neolita, kada se u ovim krajevima javljaju nosioci sopotsko-lengyelske kulture. Koliko se na osnovu tih ostataka moe sagledati, izgleda da su nosioci ove kulture zaposjeli samo uski pojas juno od Save sa krajnjim takama na is-toku kod Odaka, odnosno na zapadu do Prnja-vora i Banjaluke.

* * * Dosadanja istraivanja i prikupljeni poda-

ci omoguavaju da se u dobroj mjeri rekon-struiraju i ekonomske osnove neolitskih popu-lacija na ovom tlu. Gledano u cjelini, neolitska privreda u Bosni i Hercegovini je u potpunoj saglasnosti sa odgovarajuim ostvarenjima drugih neolitskih populacija na Balkanu i odre-ena je poznavanjem dviju najvanijih grana neolitske privrede zemljoradnje i stoarstva Neolitski stanovnici gajili su tri vrste penice i jeam, dok se od domaih ivotinja najee javljaju kosti goveeta, svinje i ovce. Kao do-punska djelatnost najvaniji je bio lov, a meu lovljenim ivotinjama najei su jelen i vepar. Skupljaka djelatnost je takoer dokumen-tovana. Ovo je, i razumljivo, samo opa ocjena razvijenosti poljoprivrede, koja ne obuhvata razlike u prevaliranju jedne grane nad drugom,

4

kako izmeu pojedinih kultura tako i izmeu pojedinih nalazita iste kulture. Ipak, potrebno je naglasiti da su neolitski stanovnici Hercego-vine u cjelini glavni ekonomski oslonac nalazili u stoarstvu i lovu, pa tek onda u zemljoradnji, dok Bosnu karakterizira srazmjerno uravnote-en odnos sve tri ove grane privrede. Ove razlike su posljedica geomorfolokih, pedolo-kih i klimatskih odlika podneblja.

Kada je rije o drutvenoj strukturi neolit-skih populacija, uobiajeno shvatanje o rodov-skom ureenju, ivotu u okviru porodice i mat-rijarhatu svoje potvrde dobija i u zapaanjima s istraenih nalazita u Bosni i Hercegovini. Tako npr. jedna velika zemunica iz Kaknja zajednika kua ukazuje na veu drutvenu zajednicu rodovskog tipa. Raspored u grupama oko slobodnih prostora u Butmiru i Nebu uka-zuje, takoer, da su u ovim grupama ivjele manje drutvene jedinice, vjerovatno istog ro-da. Na organizaciju rodovskog tipa ukazuje i centralno ognjite i zajednika ishrana stanov-nika Lisiia. S druge strane, dvodijelne kue, kao u Obrama II, pokazuju da su pojedine po-rodice vodile odvojenu privrednu djelatnost, to istovremeno znai i individualizaciju poro-dice u okviru roda. Na organizirani ivot u okviru porodice parova ukazuje i veliina kua u naselju vinanske kulture u Varoi.

Ipak, najvanija karakteristika drutvene strukture neolitskih stanovnika je, ini se, vrlo dobro usklaen odnos individualnog i kolek-tivnog, linog i zajednikog. Svako naselje je sadravalo neke objekte od zajednikog intere-sa, bilo da su to slobodni prostori, odnosno mogua mjesta okupljanja pripadnika roda, ili radionika mjesta, zajednika ognjita, rvnji-ta i sl.

Duhovna kultura neolitskih stanovnika, ko-ja se najbolje reflektira u religijskim shvatanji-ma i umjetnosti, spada u onu grupu aspekata ija je interpretacija veoma teka i u mnogim pojedinostima hipotetina. To je, svakako, jed-nim dijelom posljedica raznovrsnosti arheolo-ke grade koja je dokumentuje i razliitih utje-caja na njeno uobliavanje, ali jo vie meu-sobne isprepletenosti umjetnosti i religije, to je trajno obiljeje neolitskog doba. Izvori za saznanja o duhovnom ivotu zastupljeni su sljedeim kategorijama ostataka: nekropolama i grobovima (posebno ritualnim ukopima), te

kultnim predmetima, tj. figuralnom plastikom, rtvenicima i sl.

Na teritoriji Bosne i Hercegovine do danas nije otkrivena nijedna neolitska nekropola. Ve sama ta okolnost upuuje na razmiljanje o uz-rocima tog nedostatka, koji se ne moe pravda-ti tezom o nedovoljnoj istraenosti. S druge strane, u sferi hipotetinog je i mogunost da se radi o sasvim specifinom odnosu prema pokojnicima, i ta mogunost, u ovom trenutku, ipak izgleda prihvatljivija. Nasuprot tome, neo-lit Bosne i Hercegovine karakteriziraju poje-dinani nalazi dijelova skeleta odraslih indivi-dua i djece (Zelena peina, Lisiii, Ravlia pe-ina), te posebno ritualno sahranjivanje djece u okviru samog naselja (Obre I i II). Dok se kod pojedinanih nalaza, naroito odraslih indivi-dua, moe pomiljati na odreenu vrstu odno-sa prema precima ili religijskim statusom izd-vojenim pripadnicima zajednice, kod djeijih sahrana, posebno ritualnog karaktera, moramo raunati sa radnjama koje stoje u direktnoj vezi sa rtvovanjem u okviru kulta plodnosti.

Meu kultnim predmetima najvei broj je, nesumnjivo, povezan takoer sa kultom plod-nosti. Meu ovim predmetima najveu panju privlai figuralna plastika posebno antropo-morfna. U poetnim fazama neolita malobrojna i vezana samo za starevaku kulturu, antropo-morfna plastika je, shodno shvatanjima neolit-skog ovjeka, modelirana krajnje stilizirano s osnovnom namjerom da se istakne bitno, a izo-stavi suvino. Neolitskog umjetnika zanimaju iskljuivo enske predstave, to je u intimnoj vezi s osnovnom namjenom uspostavljanja po-sredne veze izmeu plodnosti ene i prirode. Antropomorfna plastika mlaeg neolita i kvan-titetom i kvalitetom znatno nadmauje svoje starije uzore, a poseban peat joj daje plastika butmirske kulture. Modelirana u rasponu od krajnje shematiziranih do visoko realistikih predstava, butmirska plastika predstavlja po-seban fenomen u neolltu Jugoslavije ne samo zbog svog dometa ve i zbog velike koncentra-cije u svom eponimnom nalazitu. Ova okol-nost ostavlja mogunost za zakljuak o posto-janju centara kulta u okviru neolitskih kultura.

Ornamentalni sistem na keramici Lisiia sa vrlo izraenim motivima solarno-lunarnog karaktera, te odgovarajui pojedinani nalazi u Obrama I i II upotpunjavaju sliku o duhovnim

5

preokupacijama neolitskog stanovnitva Bosne i Hercegovine. Ako se ovome dodaju i nalazi ri-tona na etiri noge (u Obrima), te upotreba cr-vene boje za ukraavanje posuda u tehnici pas-toznog slikanja, postaje jasno da duhovni ivot neolitskog stanovnitva na ovom prostoru ka-rakterzira simbioza dvaju razliitih religijskih sistema. Prvi od njih, vezan za istone i sjever-ne oblasti Balkana, vezan je istovremeno za vjerovanja u plodnost zemlje i ispae, dok dru-gi, karakteristian za primorske oblasti, u svo-joj osnovi reflektira poseban odnos prema pri-rodnim elementima i fenomenima.

Neoiit Bosne i Hercegovine, koji zahvata vremenski okvir od VI. do kraja IV. milenija,

odraava postupnost kulturno-historijskog ra-zvoja zapoetog u prethodnim epohama. Prvi poticaji u razvoju jednog novog doba dolaze iz podruja centralnog Balkana i s istone jadran-ske obale. Kasniji razvoj ima karakter evolu-cije, koja rezultira formiranjem originalnih et-nokulturnih manifestacija. Meutim, zbog svog geografskog poloaja kulturnoistorijski razvoj na ovom tlu nije nikada ostao zatvoren u uske lokalne okvire, ve je slijedio sva ostvarenja koja su od poetka pa do kraja perioda davala osnovni ton svim razvojnim procesima na ovom tlu.

KUE I NASTAMBE Arhitektonski ostaci iz neolitskog doba, pod

kojima, osim stambenih objekata, podrazumi-jevamo jo i ostave, pei, ognjita i radionika mjesta, konstatirani su na sljedeim nalaziti-ma: Obre I, Obre II i Plandite (Kakanj), Arnau-tovii (Visoko), Butmir (Ilida), Nebo (Travnik), Varo (Koraj) i Lisiii (Konjic). Prema sauva-nim ostacima, stambeni objekti kao najznaaj-niji oblik neolitske arhitekture dijele se na dva osnovna tipa: zemunice i nadzemne kue. Samo u jednom sluaju (Donja Tuzla, tj. dananja Tuzla) zabiljeene su kue sojenikog tipa, ali precizniji podaci nedostaju.

Stambeni objekti zemunikog tipa prisutni su iskljuivo u najstarijim stambenim horizon-tima pojedinih naselja (Kakanj, Butmir, Nebo, Lisiii). Njihov tlocrt se uglavnom kree u ok-viru priblino krunog ili ovalnog oblika, a du-bina ukopavanja varira od objekta do objekta. U najveem broju sluajeva radi se o jednodi-jelnim zemunicama, ali je zabiljeeno postoja-nje dvodijelnih (Nebo) i viedijelnih objekata (Kakanj). Gornja konstrukcija se, sudei prema odgovarajuim nalazima u Kaknju, Nebu i Lisi-iima, sastojala od prua ili pletera oblijeplje-nog glinom. Ostaci nadzemnih kua, ouvani u veoj ili manjoj mjeri, utvreni su u Obrama I, Arnautoviima, Obrama II, Nebu, Lisiiima i Varoi. U pravilu, kue imaju oblik izduenog pravougaonika razliitih dimenzija, a samo je u jednom sluaju konstatirana osnova krunog oblika (Nebo). Najvei broj ovih objekata ima

samo jednu prostoriju, ali je utvreno i posto-janje dvodijelnih kua (Obre II). Podnice su, u pravilu, graene od debljih ili tanjih naboja gli-ne, ali je na dva nalazita utvrena i znatno kvalitetnija gradnja. Jedna kua u Varoi je imala pod od dvostrukog naboja peene gline, a izmeu naboja se nalazio red oblica, dok je u Obrama II konstatirano djelomino popoava-nje glinene podnice daskama. Gornja konstruk-cija kua je, u osnovi, vrlo slina na svim nala-zitima, ali najbolje podatke u tom pogledu na-lazimo u Obrama II. Stubovi nosai, uvreni oblucima, meusobno su povezani i pleterom, odnosno horizontalnim ili vertikalnim oblica-ma ili poluoblicama, a cijela konstrukcija je ob-lijepljena glinom. Dekoracija unutranjosti iz-voenjem plastinog ukrasa ili bojenjem zida zapaena je samo u jednom sluaju (Obre II).

Ostali arhitektonski ostaci konstatirani su na svim istraivanim naseljima. U najveem broju sluajeva radi se o ognjitima smjete-nim u okviru pojedinih stambenih objekata ili na prostorima ispred njih. Pri njihovoj izgrad-nji upotrebljavani su uglavnom kamen i glina. Kalotne pei su neto rjee i smjetene isklju-ivo unutar stambenih objekata, dok se jame-ostave i radionika mjesta nalaze na prosto-rima izmeu kua.

NASELJA Dosta veliki broj neolitskih naselja otkrive-

nih u Bosni i Hercegovini omoguava njihovu sistematizaciju na osnovu sljedeih elemenata:

6

topografske odlike, vrsta i tip naselja. Danas je poznato ukupno 35 naselja [podaci iz 1988.], to svakako, nije i konaan broj. Neka od njih pripadaju samo jednoj kulturi ili jednoj njenoj razvojnoj fazi, a neka su opet vieslojna i egzis-tiraju tokom nekoliko neolitskih etapa i kultu-ra. Osnovna sistematizacija se moe izvriti prema vrsti naselja i u tom smislu se izdvajaju: peinska i naselja na otvorenom prostoru. Kon-tinentalni dio, dakle Bosnu, karakteriu isklju-ivo naselja na otvorenom, dok se u krakom dijelu, dakle Hercegovini, javljaju obje vrste, i to u priblino jednakom omjeru. Ovakva podje-la je trajala tokom svih neolitskih etapa i neo-visna je o etnokulturnoj pripadnosti naselja.

Kada je u pitanju poloaj naselja, imamo slje-deu sliku. Topografske odlike naselja impre.-sso kulture razliite su ve prema tome o kojoj se vrsti naselja radi. Peinska naselja: Zelena peina u Blagaju (Mostar), Ravlia peina u Ti-haljini (Grude), Zukovika peina u Viru (Posu-je), Jejinovaa u Potkomu (Stolac) smjetena su na viim ili vrlo visokim pozicijama, ali se takvom pozicijom odlikuju i dva naselja na ot-vorenom: Vukove njive u Gracu i Ilinova lazi-na u Batinu (Posuje). Blizina veih ili manjih vodenih tokova jedan je od vrlo vanih faktora pri izboru mjesta nastanjivanja, mada se ovaj princip nije potovao uvijek (Vukove njive, Ili-nova lazina, Jejinovaa). Samo jedno naselje je podignuto neposredno na obali rijeke (airi u Stocu). Od dva naselja starevake, odnosno starevako-impresso-kulture (Gornja Tuzla, Obre I kod Kaknja), jedno je smjeteno na ob-roncima Majevice, uz obalu rjeice Jale (Gornja Tuzla), a drugo na terasi rjeice Trstionice.

Od ukupno dva poznata naselja danilske kulture jedno je peinsko, a izrazito visokom pozicijom iznad rjenog toka (Zelena peina u Blagaju kod Mostara), dok je drugo tipino rav-niarsko, na samoj obali rijeke (airi u Stocu). Nosioci kakanjske kulture preferirali su nie terene uz manje ili vee vodene tokove (Obre I od Kaknja, Plandite u Kaknju), ili jo ee uz ua manjih vodenih tokova (Plandite, Arnau-tovii kod Visokog, Tuk kod Zavidovia).

Naselja nosilaca butmirske kulture redovno su podignuta u poljima uz vodene tokove: Obre II (Kakanj), Butmir (Ilida), Nebo u Brajkovii-ma i Mujevine u Alihodama (Travnik), Kralje-vine u Novom eheru (Maglaj), Okolite u Do-njim Motrama (Visoko), a od ovog pravila

neznatno odstupaju jedino naselje Crkvina u Turbetu (Travnik) i Brdo u Kiseljaku, podignu-ta na blagim uzvienjima, takoer uz rjene to-kove. Naselja vinanske kulture su redovno po-dignuta uz rjene tokove, ali im se ostale topo-grafske odlike meusobno dosta razlikuju. Naj-ea su naselja podignuta na breuljcima ili lingulama, pa se po svojim karakteristikama dosta pribliuju gradinama: Stjenice u ijama (Teanj), Debelo brdo u Zobiu (Doboj), Malo brdo u Kaloeviu (Teanj), Visoko brdo u Lup-ljanici (Derventa). Na rjenim terasama su po-dignuta naselja Lug (Gorade) i Vinogradine u evarlijama (Doboj). Po jedno naselje je podig-nuto na niim planinskim obroncima uz obalu rijeke (Gornja Tuzla) odnosno na movarnom terenu (Donja Tuzla) i to je moda jedini prim-jer neolitskog sojenikog naselja u Bosni i Her-cegovini. Tri naselja tipa tel podignuta su u ravnici: Varo u Koraju (Lopare), Gradina u Gornjoj Slatini (Bosanski Samac) i Gradi u Ma-tiu (Oraje). Od ukupno etiri naselja hvar-sko-lisiike kulture, sva su podignuta uz rje-ne tokove, pri emu jedno na samoj obali (Lisi-ii kod Konjica), jedno na visokoj rjenoj tera-si (Popov do u Goradu), a dva su peinska, na izrazito visokim pozicijama (Zelena peina i Ravlia peina u Tihaljini kod Gruda).

O tipu naselja, odnosno njegovoj organiza-ciji, moe se govoriti u malom broju sluajeva, to ovisi o ouvanosti arhitektonskih ostataka i veliini istraene povrine. Najpotpunije poda-tke u tom pogledu imamo za naselja butmirske kulture. U zemunikom stratumu Butmira nas-tambe su bile poredane u nekoliko grupa oko slobodnih prostora, trgova, a samo naselje je vjerovatno imalo kruni oblik. Zemuniki stra-tum Neba je bio organiziran po vrlo slinom principu. Oko centralne dvojne zemunice pros-tirao se manji isti prostor, na ijim su se ru-bovima redale ostale zemunice. Ne moe se re-i da li je u pitanju jedan ili vie takvih sistema. Oba primjera ukazuju na zbijeni tip naselja. U istom smislu govori i naselje u Obrama II, gdje su kue bile podignute u redove. U svakom stambenom horizontu isticao se jedan vei slo-bodni prostor, neka vrsta trga. Izvan butmir-ske kulture potpunije podatke nalazimo jo sa-mo u hvarsko-lisiikom naselju Lisiii i vin-anskom naselju u Varoi. Oba naselja su kon-centrinog tipa, u kome se stambeni objekti grupiu oko centralnog slobodnog prostora.

7

GROBOVI. Na podruju Bosne i Hercegovine nije do da-

nas pronaena nijedna neolitska nekropola, a uzroke ovog nedostatka jo uvijek nije mogue pouzdano definirati. Hipotetina je pretpostav-ka koja bi raunala samo na sluajnost ili ne-dostatak sistematinosti u istraivanju, ali isto tako i one pretpostavke koje upuuju na po-sebnost u shvatanju o zagrobnom ivotu neo-litskih stanovnika Bosne i Hercegovine i odnosu prema njihovim mrtvim srodnicima. Pa, ipak, nalazi ove vrste nisu sasvim nepoznati. Naj-stariji grobni nalazi u Bosni i Hercegovini veza-ni su za nalazite Obre I (Kakanj), gdje je u ta-monjoj II fazi (staevako-impresso kultura) pronaeno 8 djeijih skeleta pokopanih u okvi-ru samog naselja. Srednjem neolitu pripada na-laz djeijeg skeleta iz III faze u Zelenoj peini (Mostar), dok mlaem neolitu pripadaju nalazi 11 djeijih skeleta iz I faze u Obrama II (but-mirska kultura), sahranjenih takoer u okviru samog naselja, te jedan djeiji skelet iz IIA faze u Ravlia peini kod Gruda (hvarsko-lisiika kultura). Za pojedinani, moda neolitski, grob odrasle osobe iz Semizovca (Vogoa) nije mo-gue utvrditi bliu hronoloku i kulturnu pri-padnost. Ovdje je nuno podvui da ovi nalazi ne reprezentiraju kult mrtvih, ve neke druge kultove.

POLJOPRIVREDA. Postepen razvoj zemljoradnje i stoarstva

kao temeljnih grana neolitske privrede doku-mentiran je i na tlu Bosne i Hercegovine na iz-vjesnom broju nalazita. Stepen istraenosti je doeta neujednaen, a s jednog broja nalazita podaci potpuno nedostaju, to treba imati u vidu. Raspoloivi podaci daju sljedee sliku.

Zemljoradnja je u veoj ili manjoj mjeri raz-vijena u svim etapama neolitskog doba. Najsta-riji podaci o poznavanju itarica vezana su za naselje starevake kulture u Gornjoj Tuzli (stratum VI). Neto odreeniji i detaljniji poda-ci o zemljoradnji potiu iz starevako-impre-sso naselja u Obrama I (kod Kaknja), gdje su pronaeni ostaci tri vrste penice, te graka i lee. Podaci o razvijenosti zemljoradnje tokom srednjeg neolita vezani su za fazu kakanjske kulture u nalazitu Obre I i pokazuju istovjetnu sliku kao u starijem neolitu. Slika o razvijenosti zemljoradnje nije izmijenjena ni tokom mlaeg

neolita; jedino je neto vei broj vrsta kulturnih biljaka. Nosioci butmirske kulture u Obrama II i u Butmiru (Ilida) uzgajali su penicu, jeam i leu, a u Lisiiima (hvarsko-lisiika kultura) otkriveni su ostaci penice, jema i rai.

Jednako kao i zemljoradnji, i stoarstvo je bilo razvijeno u svim etapama neolita. Tokom starijeg neolita stanovnici starevake faze u Gornjoj Tuzli (stratum VI) uzgajali su govee i svinju, a stanovnitvo starevako-impresso faze u naselju Obre I govee, ovcu, kozu i (u neznatnom broju) svinju. Razvoj stoarstva to-kom srednjeg neolita dokumentovan je samo u kakanjskom sloju Obra I i pokazuje istovetnu sliku kao i tokom starijeg neolita. Struktura uz-gajanih ivotinja ne mijenja se bitno ni tokom mlaeg neolita. Stanovnici Butmira gajili su go-vee i svinju, a u druga dva naselja butmirske kulture (Obre II kod Kaknja i Nebo u Brajkov-iima kod Travnika) dokumentirani su govee, svinja, ovca i koza. Stanovnici vinanske kultu-re u Gornjoj Tuzli gajili su govee, ovcu i svinju, u naselju hvarsko-lisiike kulture u Lisiiima kod Konjica gajena su u malom broju goveda i svinje, a u naselju iste kulture u Ravlia peini u Tihaljini (Grude) koza (ili ovca) i govee. Ko-sti psa su zastupljene u starevako-impresso sloju Obra I, kakanjskom sloju istog nalazita, butmirskom naselju Nebo, vinanskim slojevi-ma Gornje Tuzle i u Lisiiima.

Skupljaka djelatnost je dokumentirana na-lazima ostataka ploda divlje jabuke i ljenika u Butmiru.

LOV O lovakoj privredi neolitskih stanovnika

Bosne i Hercegovine postoje samo parcijalni podaci, pa dananja slika o ovoj djelatnosti ne-ma sasvim realan izgled. Za stariji neolit pos-toje podaci samo iz starevako-impresso faze u Obrama I, gdje su zastupljene kosti jelena, srne i vepra, te iz starevakog sloja u Gornjoj Tuzli, gdje su naene kosti jelena. Za srednji neolit postoje samo podaci iz kakanjskih slo-jeva u Obrama I, a oni su istovjetni kao i za prethodne faze. Mlai neolit je znatno bogatiji dokumentima ove vrste. Stanovnici butmir-skog naselja Nebo (Brajkovii, Travnik) lovili su jelena, srnu, medvjeda i kunu, dok su u sa-mom Butmiru zastupljene kosti jelena. Stanov-nici vinanskog naselja u Gornjoj Tuzli lovili su

8

jelena, dok su u hvarsko-lisiikim naseljima u Ravlia peini (Pe Mlini, Grude) i Lisiiima (Konjic) zastupljeni vepar i jelen, odnosno je-len, vepar, divokoza, srna, jazavac, medvjed, vuk, kuna, lisica i divlja maka. Sudei prema sauvanim udicama, ribolovom su se bavili no-sioci starevako-impresso-faze u Obrama I, butmirsko stanovnitvo u Obrama II, te vin-ansko stanovnitvo iz Gornje Tuzle.

TRGOVINA O trgovini, preciznije, naturalnoj razmjeni

materijalnih dobara tokom neolita u Bosni i Hercegovini moe se suditi samo na osnovu fragmentarnih podataka, pa i zakljuci izvede-ni na osnovu njih imaju sasvim jednostrano znaenje. Jednostranost ovog zakljuivanja us-lovljava injenica da o ovoj aktivnosti neolit-skih stanovnika Bosne i Hercegovine svjedoe iskljuivo importovani predmeti dakle, obje-kti koji su po svom sirovinskom sastavu, teh-nolokim, tipolokim, omamentalnim ili nekim drugim karakteristijkama potpuno strani kul-turno-geografskim okvirima unutar kojih su pronaeni dok, s druge strane, u najveem broju sluajeva nije mogue egzaktno utvrditi koja su lokalna materijalna dobra upotrijeb-ljena kao protuvrijednost importovanim pred-metima. Uopteno govorei, neolitski stanovni-ci Bosne i Hercegovine su iz drugih podruja dobavljali: opsidijan, koljke spondylus, ilibar i keramike proizvode. Razmjena izmeu po-jedinih kultura zastupljenih u Bosni i Hercego-vini obuhvatala je so i keramike proizvode. Pregled razmjene materijalnih dobara sistema-tizovan prema hronolokom redu daje sljedeu sliku:

Najstariji podatak o razmjeni vezan je za starevaku kulturu u Gornjoj Tuzli, gdje je u tamonjoj VIb fazi pronaen noi od opsidija-na, ije je porijeklo vjerovatno vezano za pod-ruje Bkk gorja u Maarskoj. Podatke o raz-mjeni tokom starijeg neolita nalazimo jo samo u Obrama I kod Kaknja, gdje je u starevako-impresso fazi pronaen nedovren ukrasni predmet od koljke Spondylus porijeklom sa Jadrana, te jantar, ije porijeklo nije sasvim jas-no odreeno. Podaci o razmjeni dobara tokom srednjeg neolita ogranieni su samo na nalaze

opsidijana, vjerovatno takoe porijeklom iz Bkk gorja, u kakanjskim fazama naselja Obre I.

Tokom mlaeg neolita najivlju razmjenu su razvili nosioci butmirske kulture, o emu svje-doe prvenstveno nalazi iz naselja Obre II kod Kaknja. Iz krajeva van Bosne i Hercegovine do-bavljani su: koljke Spondylus i keramika da-nilske kulture (s istone Jadranske obale), sli-kana keramika tipa Ripoli i Serra d'Alto (tako-e s juga, iz june Italije, preko Jadrana), kera-mika lenelske kulture (iz Podunavlja). Razm-jena keramikih proizvoda izmeu butmirske i hvarsko-lisiike kulture odvijala se u oba pra-vca, o emu svjedoe odgovarajui nalazi u Li-siiima kod Konjica, Obrama II i Butmiru, dok je najvaniji predmet razmjene izmeu but-mirske kulture i naselja vinanske kulture u Tuzli i Gornjoj Tuzli bila so koja se u tim nase-ljima proizvodila i izvozila u posudama poseb-nog tipa. U zamjenu za so nosioci vinanske kulture u Tuzli i Gornjoj Tuzli mogli su dobijati druge proizvode, npr. opsidijan, to je doku-mentovano nalazom tog materijala u G. Tuzli.

ZANATSTVO. Odreena podjela rada, pa i specijalizacija

(npr. u izradi finijeg kremenog i kotanog oru-ja i orua) morala je postojati ve u mlaem paleolitu, ali nije imala karakter izdvojenih, specijalizovanih pojedinaca ili grupa. U neolit-sko doba podjela rada je bila izgraena na no-voj i posve drugaijoj privrednoj i drutvenoj osnovi, a vii stepen specijalizacije opet je bio vezan za izradu oruja i orua od kamena i kosti, te drugih upotrebnih predmeta (posebno zemljanog posua, pa i nakita), kao i nekih pre-dmeta kultne namjene (glinene figurine, rt-venici i si.). Visok tehniki i estetski domet, do-stignut u izradi znaajne koliine tih objekata, dozvoljava pretpostavku da se u veini naselja ovog doba dio populacije u znatnoj mjeri pos-veivao ovim poslovima. Ostaje otvoreno pita-nje da li je obim tih poslova bio tako velik i va-an da bi pojedincima mogao biti osnovno za-nimanje i obezbjeivati im egzistenciju. U okvi-ru vinanske kulture u istonoj Srbiji dio popu-lacije bavio se rudarstvom i metalurgijom bak-ra, pa bi se u tom sluaju moglo govoriti o no-siocima tih djelatnosti kao izdvojenom drut-venom sloju - zanatlijama. Naselja vinanske kulture u sjeveroistonoj Bosni (Tuzla, Gornja Tuzla) poznavali su upotrebu i preradu bakra,

9

a i pokuavali su taliti neke rude, ali obim tih djelatnosti nije bio velik, pa pitanje postojanja rudara i metalurga, kao izdvojene socijalne grupe, ostaje otvoreno.

ORUE Razvoj privrede i raznovrsne aktivnosti u

vezi s njom doveli su tokom neolita do razvoja velikog broja razliitih orua i sprava. Meu najkarakteristinije izraevine ove vrste spa-daju: kamene sjekire i sjekire-ekii, kremeni noii i razni rezai, strugai i svrdla, kotana ila, glaalice, spatule, udice, harpuni, motike, te kameni brusovi i rvnjevi. Produkcija ovih izraevina razliita je kako u okviru pojedinih neolitskih etapa tako i u okviru pojedinih kul-tura i njihovih naselja.

O kamenoj i kotanoj industriji ovog tipa u starevakoj i impresso-kulturi moemo suditi gotovo iskljuivo na osnovu nalaza u stare-vako-impresso sloju Obra I (Kakanj), gdje su, istina, zastupljeni gotovo svi navedeni tipovi, ali u skromnom broju i dosta slabo obraeni.

Kremena i kamena industrija kakanjske kul-ture ne odlikuje se ni velikim kvantitativnim ni kvalitativnim usponom u odnosu na prethodnu fazu. Glaane kamene sjekire su malobrojne, iako su zastupljena oba tipa, meutim uz ap-solutnu dominaciju kalupastih sjekira. Meu kremenim alatom prevlauju sitna orua: no-evi, strugai, svrdla. Oblici su pravilni, sa sit-nijim ili krupnijim retuom. Izraevine od kos-ti su znatno bogatije, a meu njima se posebno istiu ila sa posebnim spljotenim oblikom glave. Gledano u cjelini, najraznovrsnije tipove orua u okviru kakanjske kulture nalazimo u Obrama I. Orua danilske kulture u Bosni i He-rcegovini su potpuno nepoznata.

Meu kulturama mlaeg neolita najrazvije-niju proizvodnju alata nalazimo u butmirskoj kulturi, mada izmeu pojedinih naselja postoje odreene razlike. Tako, npr., najvie sjekira-ekia naeno je u Butmiru, a najvie okresa-nih i poluobraenih sjekira potie iz Kralje-vina u Novom eheru (epe). Butmir se odli-kuje velikom mnoinom kremenog alata, a jed-na od njegovih specifinosti su noevi s usje-cima za vezivanje pri donjem kraju orua. Obre II (Kakanj) imaju najraznovrsniju pro-dukciju strugaa. Kremena industrija Neba u Brajkoviima (Travnik), u cjelini kvalitativno

zaostaje za Obrama i Butmirom. Nalazi ko-tanog orua variraju jo vie. U Butmiru i Kra-ljevinama se kotane izraevine javljaju izu-zetno rijetko, dok Nebo i Obre II karakterie obilje takvih nalaza: ila, glaalice, spatule, sje-kire od roine i si. Pored ovih nalaza Obre II karakteriu i nalazi drvenih orua.

Hvarsko-lisiika kultura se odlikuje veli-kom raznovrsnou kamenog, kremenog i ko-tanog alata, koji se javlja u svim vrstama i tipo-vima, ali ta konstatacija vai samo za Lisiie (Konjic), dok se u Ravlia peini (Tihaljina kod Gruda) i Popovom dolu (Gorade) orua jav-ljaju u zanemarljivom broju.

Vinanska kultura u cjelini ima slabo razvi-jenu produkciju orua, naroito u starijim fa-zama. Meutim, u Gornjoj Tuzli se prvi put to-kom neolita u Bosni i Hercegovini javlja jedno orue izraeno od bakra ilo.

ORUJE Meu kamenim, kremenim i kotanim izra-

evinama ovog doba nije uvijek mogue po-vui otru granicu izmeu oruja i orua, jer su neke od njih mogle imati viestruku funkciju. Takav je sluaj s kamenim sjekirama i sje-kirama-ekiima koje su bile poznate tokom cijelog neolita i u svim neolitskim kulturama, a osobito u mlaem neolitu. Meu nalazima koji imaju izrazit karakter oruja, a stoje prvenst-veno u vezi s lovakom djelatnou neolitskog stanovnitva, istiu se: vrhovi za strijele, bode-i i mlatovi. Najbogatiju i najraznovrsniju pro-dukciju vrhova za strijele imali su nosioci but-mirske kulture, posebno stanovnici naselja Ob-re II (Kakanj) i Butmir (Ilida). Brojnou vr-hova za strijele odlikuju se i Lisiii kod Ko-njica, dok se u ostalim naseljima i u okviru os-talih neolitskih kultura nalaze samo pojedina-no ili posve nedostaju. Veliki kotani bodei naeni su u Obratna II i u Lisiiima, a identi-na je situacija i sa mlatovima.

RELIGIJA Arheoloki nalazi koji dokumentiraju religij-

ska shvatanja neolitskih stanovnika Bosne i Hercegovine bogati su i raznovrsni, jer su reli-gijskim sadrajem proete gotovo sve aktivno-sti tog stanovnitva. Njihova religijska shvata-nja mogu se posmatrati na keramikim izrae-vinama, plastinoj umjetnosti, ukrasnim pred-

10

metima i osteolokim ostacima. Meutim, inter-pretacija ovih nalaza je veoma teka i u mno-gim pojedinostima hipotetina, to proizilazi iz esto teko razumljivog znaenja pojedinih ma-nifestacija ih instrumenata kulta, etnokulturnih osobenosti, lokalnih tradicija i modifikacija i si. No, simplificirana problematika daje sljedeu sliku o religijskim shvatanjima neolitskog sta-novnitva.

Kult plodnosti je nesumnjivo najrairenija pojava, a javlja se u razliitim oblicima. Prino-enje ljudske rtve, odnosno rtvovanje djece radi izazivanja plodnosti zemlje i stoke, te op-eg prosperiteta naselja dokumentirano je u starevako-impresso fazi Obra I, butmirskoj kulturi u Obrama II, hvarsko-lisiikoj fazi Rav-lia peine, a u istom pravcu govori, moda, i odgovarajui nalaz iz danilskog sloja u Zelenoj peini. Kao modificiran oblik ovog kulta treba smatrati nalaze antropomorfnih figurina ispod podnice jedne kue vinanskog naselja u Va-roi (stratum III).

Astralni kultovi, koje vjerovatno treba pos-matrati u kontekstu kulta plodnosti, dokumen-tirani su nalazima sunevih diskova u star-evako-impresso fazi Obra I, butmirskom na-selju Obre II, te brojnim predstavama ove vrste na keramici iz Lisiia.

U vezi sa kultom plodnosti stoje i falusoidne keramike izraevine u Butmiru, te ritoni na etiri noge poznati u danilskoj (Zelena peina), kakanjskoj (Kakanj, Obre I) i butmirskoj kul-turi (Obre II).

Prinoenje ivotinjske rtve prilikom podiza-nja kue, dokumentirano u kakanjskoj fazi Ob-ra I, vjerovatno stoji u vezi sa kultom plodno-sti.

Najljepu manifestaciju kulta plodnosti na-lazimo u brojnim enskim figurinama butmir-ske kulture, naroito u samom Butmiru. U vezi s istim kultom vjerovatno stoje i druge vrste fi-gurina: maske, adoranti i sl. Kult predaka iz-raen kroz potovanje lubanje dokumentiran je, za sada, samo u Lisiiima, dok kult ka-mene sjekire (Obre II faza II) i prisustvo gli-nenih modela ljudskih udova (Obre II faza I i II) spadaju u nedovoljno jasne pojave.

UMJETNOST Nalazi koji dokumentiraju umjetnost neolit-

skih zajednica na tlu Bosne i Hercegovine ve-

oma su bogati i raznovrsni, ali je njihova inter-pretacija veoma teka, jer je neodvojiva od ukupnog duhovnog ivota neolitskih popula-cija. Gledano u cjelini, umjetnost neolitskog do-ba, neovisno od toga koji aspekti duhovnog ivota na nju djeluju, nalazila je najiri medij u keramikim posudama, a zatim u figuralnoj plastici, ali se odreene estetske vrijednosti ne mogu odrei ni pojedinim, istina malobrojnim, primjercima kotane industrije. Keramiku produkciju, kao najiri, svakom ovjeku pristu-paan, medij mogue je posmatrati kroz obli-kovne i dekorativne vrijednosti. Mada je prvi element u dobroj mjeri definiran namjenom posuda, odreene estetske vrijednosti im se ne mogu odrei.

Keramika starevake i impresso kulture starijeg neolita oblikovana je u skladu s optim karakteristikama primarne keramike produk-cije koju odlikuje zatvorena sferna povrina. Skladnost i proporcionalnost oblika su oni ele-menti koji razbijaju monotoniju relativno ste-reotipnih formi. Tokom srednjeg neolita zat-voreni sferni oblici su i dalje vodei oblikovni tip, ali je ve uoljiva tendencija njihovog raz-bijanja i otvaranja, to e do punog izraaja do-i tokom mlaeg neolita. Zatvoreni oblici posu-da su tokom mlaeg neolita samo jedna od ob-likovnih mogunosti u kojoj vjetina i matovi-tost majstora dolazi do punog izraaja, praena velikim umijeem u oblikovanju drugih, naro-ito bikoninih formi. Nema sumnje da je naj-vii domet u oblikovanju posuda ostvaren u okviru butmirske kulture.

Dekorativne, vrijednosti neolitske keramike predstavljaju onaj element o kojem se najvie govori kada je rije o umjetnosti vezanoj za ke-ramiku produkciju. Iako promjenljiva kroz ra-zliite vremenske odsjeke ovog perioda i uslo-vljena psiholokim determinantama tvoraca razliitih stilskih pravaca, umjetnost ukraava-nja se, gledano u cjelini, moe okarakterizirati kao skladno organizirana apstrakcija, iji je pra-vi smisao jasan jedino njenim tvorcima. Neo-visno od toga da li se ukraavanje izvodi naj-primitivnijim sredstvima (urezivanjem noktom, tipanjem, prevlaenjem prstima), ili se za to koriste mnogo finije tehnike (slikanje i poseb-no prireeni instrumenti za izrezivanje povri-ne, udubljivanje, urezivanje i punktiranje), es-tetske vrijednosti se postiu ne samo vjetim izvoenjem geometrijskih motiva, ve i njiho-

11

vim skladnim kombiniranjem i ponavljanjem u beskonanim kompozicijama.

Ne odriui estetske vrijednosti slikanim mo-tivima starevake kulture, igosanim orna-mentima impresso kulture, plastinim ukrasi-ma kakanjske kulture, mora se ipak konstati-rati da je vrhunac dekorativne umjetnosti ost-varen na keramici butmirske kulture. U izboru izmeu tehnikog majstorstva u izvoenju mo-tiva, kompozicionih rjeenja ili pojedinanih ukrasa bilo bi vrlo teko izdvojiti ma koji od njih i dati mu prevagu nad ostalim. Butmirski stil ukraavanja ne djeluje u pojedinanim ele-mentima, ve u cjelini, a njegova posebna vri-jednost su spiraloidna i trakasta ornamentika u kojoj je prevazien domet ostvaren na pod-rujima sa kojih butmirska kultura crpi svoje izvore.

Odmah uz butmirsku stoji umjetnost hvars-ko-lisiike kulture koja je na keramici iz Lisi-ia kod Konjica, kroz simboline predstave solarno-lunarnog karaktera i naturalistike predstave iz realnog ivota, doivjela poseban izraz, jedinstven u neolitu Bosne i Hercegovine.

Figurama plastika, kao drugi medij neolit-ske umjetnosti, predstavlja posebnu karakte-ristiku neolita Bosne i Hercegovine. Rijetka u starijem neolitu i kulturno vezana za stare-vaki krug, figuralna plastika se odlikuje svim onim osobinama vaeim na njenom izvornom podruju. enski likovi su uproteni i stilizi-rani, sa osnovnim obiljejima ljudskog tijela, a zapostavljeno je sve suvino i individualno. U osnovi proistekla iz neolitskog shvatanja ova figuralna plastika je bila predodreena za kru-to kanoniziranje i ustaljeni ablon lien svjei-ne i ivota.

U poreenju s takvim odlikama plastike sta-rijeg neolita, plastika mlaeg neolita, odnosno butmirske kulture, djeluje kao sutinski nova pojava, liena svakog uzora. Premda je i veina butmirskih figurina modelirana po opem neo-litskom principu stiliziranih i shematiziranih oblika, isticanje pojedinih detalja, sa smislom za skladnost, ovdje nalazi punu ravnoteu, pa tvorci ovih figurina nikad ne silaze do stepena grubog hipertrofiranja ili grubog shematiziran ja u okviru krutih stubastih formi. Posebnu vri-jednost butmirske antropomorfne plastike predstavljaju, istina malobrojni, primjerci indi-vidualiziranih realistikih predstava po emu

se ova kultura izdvaja u jedinstvenu pojavu neolita jugoistone Evrope.

Pored antropomorfne plastike, butmirska kutura njeguje i zoomorfnu plastiku koja je, meutim, modelirana krajnje shematizirano i po svojim estetskim dometima, izuzimajui ri-jetke primjerke, ne moe se usporediti s antro-pomorfnom plastikom. Kada je rije o drugim izraevinama koje se istiu svojim estetskim vrijednostima, treba posebno izdvojiti ukrasne kotane igle butmirske (Obre II) i hvarsko-lisiike kulture (Lisiii).

NONJA O nonji neolitskih stanovnika ovih krajeva

ne postoje pouzdani podaci, a izvjesni zakljuci se mogu izvoditi samo na osnovu malog broja antropomorfnih figurina, tj. odjevnih predmeta predstavljenim na njima. Za ta razmatranja naj-vanije su figurine butmirske kulture. Treba naglasiti da su ove interpretacije dosta proble-matine, jer je teko razluiti ta lei u osnovi neke predstave: odjea, ornamenti s odjee, nakit ili pak ukraavanje tijela. Pored toga, je-dan dio predstava treba posmatrati u konteks-tu kultno-magijskog karaktera figurina, odnos-no kao odjeu koja se u takvim prilikama nosi-la. Zbog svega toga samo kod manjeg broja fi-gurina se odreenije moe govoriti o nonji ili njenim dijelovima. Najizrazitiji primjerak u tom pogledu je figurina iz naselja Nebo (Brajkovii, Travnik) kod koje je sauvani dio trupa pred-stavljen u kratkoj suknji. Vjerovatnu predstavu suknje nalazimo na figurinama iz Butmira i Ob-ra II, kod kojih je izvedeno plastino pojaanje u visini bedra i u tom kontekstu bi ono uka-zivalo na donji dio odjee. Neku vrstu pregae od pojasa nanie, koja se otraga zatvarala, ima-mo na jednom primjerku iz Butmira, a moda i na jo nekoliko slinih ali nedovoljno jasnih primjeraka s istog nalazita. Pojas predstavljen u obliku trake izvedene punktiranjem nalazi-mo na jednoj figurini iz Butmira, dok je pred-stava obue prikazana na jednoj fragmentira-noj nozi s istog nalazita. Predstavu marame, odnosno ornamenata sa marame, imamo na dvije figurine iz Butmira, dok se predstave na-kita mlaze na etiri primjerka. U tri sluaja se radi o prikazu ogrlice izvedene u obliku plas-tine trake, odnosno urezivanjem i ubadanjem, dok je na jednoj fragmentiranoj ruci ureziva-njem prikazana narukvica.

12

NAKIT O ukraavanju neolitskih stanovnika naki-

tom moe se suditi na osnovu relativno velikog broja ukrasnih predmeta. U najveem broju sluajeva su to razliite vrste privjesaka, dok se druge vrste nakita javljaju u manjem broju ili pojedinanim primjercima i karakteriu po-jedine kulture ili ak pojedina nalazita. Naj-ea sirovina za izradu nakita su kost i kamen iz blie ili dalje okoline naselja, ali se javljaju i predmeti od sirovina nesumnjivo stranog pori-jekla: koljke Spondylus, jantar (ilibar), a izu-zetno i bakar.

Vanija nalazita su: Gornja Tuzla (vinan-ska kultura), Obre I kod Kaknja (faza kakanj-ske kulture), Obre II kod Kaknja (butmirska kultura), Lisiii kod Konjica i Ravlia peina u Tihaljini kod Gruda (hvarsko-lisiika kultu-ra). Meu ukrasnim predmetima najbrojniji su privjesci od veprovih zuba (naeni u okviru gotovo svih kultura i nalazita). Privjesci od kamena nalaeni su u Obrima I, butmirskom

naselju Obre II, vinanskom naselju u Gornjoj Tuzli i u hvarsko-lisiikom sloju Ravlia pei-ne. Privjesci od koljke Spondylus pronaeni su samo u starevako-impresso fazi Obra I i butmirskom naselju Obre II, dok je jedini prim-jerak od jantara vezan za starevako-impre-sso sloj Obra I. Narukvice naene u kakanjs-kom sloju Obra I i u vinanskom sloju Gornje Tuzle izraene su od kamena, a one iz butmir-skog naselja Obre II od Spondylusa. Iz Gornje Tuzle potie, moda, ulomak narukvice od bron-ane ice. Ukrasne igle od kosti karakteristine su za butmirsko naselje Obre II, te hvarsko-lisiika naselja u Ravlia peini i u Lisiiima kod Konjica. Po jedan primjerak dugmeta od kamena, kosti i Spondylusa pripada vinan-skom naselju u Gornjoj Tuzli, Lisiiima i Obra-ma II. Pojedinano se javljaju kotani prsten (kakanjski sloj Obra I) i spiralni prsten od ba-karne ice (vinanski slojevi Gornje Tuzle). Iz istih slojeva potie i vei broj bakarnih perli.

NEOLITSKE KULTURE BOSNE I HERCEGOVINE

STARIJEM NEOLITU pripadaju dvije kulture: kultura impresso-keramike na jugu i starevaka kultura na sjeveru, koje u dolini rijeke Bosne ostvaruju kontakt i stapaju se u zanimljivu impresso-starevaku mjeavinu.

SREDNJEM NEOLITU pripada danilska kultura na jugu (slabo zastupljena na tlu Bosne i Hercegovine, arite joj je u sjevernoj Dalmaciji), kakanjska kultura u srednjoj Bosni, te vinanska kultura u sjeveroistonoj i istonoj Bosni, koja traje do kraja neolita.

KASNI NEOLIT karakteriziraju hvarsko-lisiika kultura na jugu, butmirska kultura u sredinjem prostoru, te dalji razvoj vinanske kulture na sjeveroistoku. U krajnjem sjevernom dijelu Bosne i Hercegovine, uz rijeku Savu, zapaeno je prisustvo sopotsko-lengyelske kulture, ali ona nije imala vei znaaj na podruju Bosne i Hercegovine.

Kultura impresso keramike Rasprostirala se tokom VII. i VI. milenija p.n.e. irem podruju Sredozemlja, ukljuujui i

istonu jadransku obalu i njezino zalee. U nasjtarijoj fazi, nositelji te kulture su obino ivjeli u peinama, bavili su se lovom i ribo-

lovom, te sakupljanjem morskih plodova. Nema tragova obrade zemlje i uzgoja biljaka, a prisutni su tek poneki pokuaji pripitomljavanja divljih ivotinja. U razvijenijoj, drugoj fazi, poinju se okretati poljoprivredi i obradi plodnih krakih polja, pa sjedita naseljenosti sele u obalno zalee,

13

oko rijeka i potoka ili na niske poluotoke. Grade se prva stalna naselja, preteno krunog tlocrta. I stambeni su objekti najee krunog oblika, najvje-rovatnije izraeni od zemlje i priua.

Keramika je primitivna, primarnih obiljeja uglavnom se javljaju jednostavni kuglasti, polu-kuglasti ili jajoliki oblici, bez posebno izraene noge ili vrata..

Kultura je dobila ime po nainu ukraavanja otiskivanjem impresso, odnosno utiskivanjem prsta, nokta ili nekog zailjenog predmeta u jo meku glinu. Najee se koriste razne koljke za utsikivanje, a najee se koristila koljka cardium (anica) cardium impresso. Sluila su jo i razna ila, noii, kotani zglobovi, uplje trske, pueve kuice i sl. Posuda se mogla ukrasiti i pov-laenjem poleine koljke. U nasjstarijoj fazi se utiskivalo bez reda, ali kasnije se otisci poinju povezivati, pa se javljaju cik-cak motivi i prepleti. U toj fazi je keramika kvalitetnije raena, a po-vrina joj je uglaana ili presvuena slojem razrijeene gline.

U posljednjoj fazi, impresso nain ukraavanja ustupa sve vie mjesto urezanim i udubljenim geometrijskim motivima, a vana je i pojava krivolinijskih motiva poput spirale. U ovoj se fazi nalaze i zaeci oslikavanja posuda u obliku prevlaenja pojedinih dijelova posude crvenom bo-jom. Impresso kultura nije ostavila nikakvog traga plastike.

Najvanija nalazita na Jadranu su Vela jama na Loinju, Danilo kod ibenika, Markova spilja na Hvaru, itd. U Bosni i Hercegovini joj pripadaju sljedea nalazita: Zelena peina (na izvoru Bune), Ravlia peina kod Gruda, vie nalazita kod Posuja itd., kao i zajedniki sloj starevako-impresso kulture u nalazitu Obre I kod Kaknja.

Impresso kultura je najstarija neolitska kultura u Hercegovini i jedna od ukupno dvije kom-ponente najstarije neolitske pojave u sredinjoj Bosni (starevako-impresso kulture). U genet-skom i kulturnom smislu je vezana sa istonom jadranskom obalom.

U odnosu na jadransku obalu, stilska svojstva impresso-kulture na prostoru Bosne i Hercego-vine pokazuju izvjesne razlike, a one se najizrezitije manifestiraju u nedostatku ornamentike uvedene utiskivanjem ruba koljke cardium. S obzirom na tu okolnost, nju treba tretirati kao regi-onalnu varijantu impresso-kulture. Dvije zasebne pojave predstavljaju Zelena peina i Obre I, dok se sva ostala nalazita spadaju u treu, dosta ujednaenu cjelinu. U navedenim oblastima Bosne i Hercegovine, impresso-kultura se javlja kao ve formirana tvorevina koja stoji u direktnoj vezi sa razvojnim procesima na istonoj jadranskoj obali i irenju ove kulture u unutranjost. Sva spo-menuta nalazita u periodizaciji impresso-kulture pripadaju njenoj zreloj fazi.

Starevaka kultura Prostirala se centralnim dijelom Balkana u VII. i VI. mileniju p.n.e., a ime je dobila po lokali-

tetu Starevo, u junom Banatu. Kultura se odatle proirila do Kosova na jugu, istone i srednje Slavonije na zapadu, te sjeveroistone i srednje Bosne, gdje se dodiruje s impresso- kulturom. Starevaka kultura donosi poetke stalnog naseljavanja i stacionarne poljoprivrede (uzgoj penica, jema i prosa), te uzgajanja stoke (ovce i koze, te goveda), dok su lov i ribolov manje zastupljeni. Populacije ove kulture su naseljavali poviene obale rijeka. Sve nastambe su zemuni-nog tipa (zemunice u obliku broja 8), a uz zemunice se nalaze ukopane ostave. U starevakom naselju u Vinkovcima naene su i prve nastambe s temeljima iznad povrine zemlje.

Osnovno obiljeje starevake kulture su posude kuglastih i polukuglastih oblika grube izra-de. Ukraavane su plastinim naljepcima, izboinama, otiscima nokta ili prsta. Za fino posue je karakteristina sjajna crvena ili oker povrina koja je ukraena slikanjem crvenom, crnom, sme-om i bijelom bojom.

Starevaka kultura predstavlja najstariju neolitsku manifestaciju u sjeveroistonoj Bosni i jednu od dvije komponente najstarije neolitske pojave u centralnoj Bosni. Spomenute oblasti predstavljaju periferne oblasti rasprostranjenosti ove kulture, u koje se ona rairila u svom ve

14

oformljenom obliku. Do danas je istraeno samo jedno naselje starevake kulture: Gornja Tuzla (stratum VI), dok je u Obrama I (kod Kaknja) utvren zajedniki sloj starevake i impresso-kulture. Gledano u cjelini, starevaka kultura u G. Tuzli i starevaki materijal iz Obra I pokazuju usaglaenost s osnovnim keramografskim elementima iz samog Stareva, ali postoje i razlike koje omoguavaju izdvajanje posebne regionalne varijante ove kulture.

Kakanjska kultura Kakanjska kultura je najizrazitiji predstavnik srednjeg neolita u Bosni i Hercegovini i prva

originalna neolitska kultura na prostoru nae zemlje. Pored eponimnog lokaliteta u Kaknju, ovoj kulturi pripadaju nalazita Obre I kod Kaknja, Arnautovii kod Visokog, Papratnica i Tuk kod Zavidovia. Prostire se, dakle, u gornjem dijelu sliva rijeke Bosne.

Najznaajniji lokalitet kakanjske kulture su Obre I, ijim je sistematskim istraivanjem rijeen problem njene geneze i dalje evolucije u okviru tri razvojne faze. U genetskom pogledu, kakanjska kultura se razvija iz starevako-impresso supstrata, koji predstavlja najstariju neolitsku mani-festaciju na ovom prostoru.

Faza I ili protokakanjska kultura njenu fizionomiju odreuju starevaka i impresso baza, od kojih je prva u nasljee protokakanjakoj kulturi ostavila bogatu barbotin-keramiku (nain ukraavanja keramike nabacivanjem razrijeene gline na povrinu posude), a druga neke tipove monohromne keramike. Uz ove naslijeene prisutni su i elementi koji obiljeavaju klasinu ka-kanjsku kulturu olje, plitki tanjiri, posude na zvonolikim nogama, ritoni na etiri noge.

Faza II predstavlja klasinu kakanjsku kulturu. U njoj potpuno nestaju bazini starevako-impresso elementi i definitivno se uobliava jedan novi kulturni izraz koji definira novu i neza-visnu kulturnu pojavu. U keramografiji ove faze dominiraju tipino kakanjske forme monohrom-ne keramike: olje, zdjele, tanjiri, posude na zvonolikim nogama, ritoni na etiri noge. Jedna od izrazitih karakteristika ove faze kakanjske kulture u cjelini jesu rebrasti ukrasi koji se najee javljaju na plitkim tanjirima.

Faza III predstavlja kraj kakanjske kulture, a obiljeava je prisustvo crnoglaane keramike, inae karakteristine za kulture mlaeg neolita.

Naselja locirana na rijenim terasama u dolini Bosne. U Kaknju su otkrivene zemunice, u Obrima su kue nadzemne (pravokutnog tlocrta sa 1 ili 2 prostorije, podom od nabijene zemlje i temeljima od kamena). U Arnautoviima otkrivene su nadzemne zgrade, sa stubovima ukopanim u zemlju, bez kamene gradnje.

Vinanska kultura Vinanska kultura predstavlja kulturu srednjeg i mlaeg neolita, te ranog eneolita (izmeu

prvih stoljea V. i prvih stoljea IV. milenija p.n.e.). Prostirala se od srednjeg Potisja na sjeveru do Skopske kotline na jugu, odnosno od Sofijskog bazena na istoku do rijeka Usore i Bosne na zapadu. Nazvana je po lokalitetu Vina Belo brdo, na desnoj obali Dunava, u selu Vina, 11 km nizvodno od Beograda.

U sjeveroistonoj, odnosno istonoj Bosni, ova kultura je predstavnik mlaeg, a djelimino i srednjeg neolita. Sigurno je utvrena na podruju izmeu Drine i Bosne, odnosno Usore, a na jug se iri do doline Spree, po dolinom Bosne do Tenja i dolinom Drine do Goraa. Najznaajnija njena nalazita su Gornja Tuzla i Varo u Koraju, zatim Gradina u Gornjoj Slatini Grbai (Bosanski amac), Gradi u Matiu (Oraje), Donja Tuzla (tj. dananja Tuzla centar grada), Lug kod Gorada, Koria Han kod Graanice, te lokaliteti u Ularicama, evarlijama, ijama i Kaloeviu (izmeu Doboja i Tenja). U tim nalazitima vinanska kultura je predstavljena perifernom, dosta

15

osiromaenom varijantom. No, u spomenutim podrujima Bosne ipak se moe pratiti razvoj ove varijante, koji korespondira svim osnovnim razvojnim etapama vinanske kulture u cjelini.

U poreenju sa klasinom i ostalim varijantama, istonobosanska se odlikuje znatno skrom-nijim sadrajem. Vodei keramiki element predstavljaju bikonlne zdjele i posue na nozi, te kanelirani ornamenti. Druge forme i tehnike ornamentiranja karakteristine za ostale vinanske varijante ne mogu se obiljeiti kao tipine u ovoj varijanti. Isti je sluaj i s izuzetno siromanom plastikom. Pored spomenutih karakteristika, istonoboaanaku varijantu odlikuju i neke specifi-nosti koje su nepoznate u drugim oblastima rasprostiranja vinanske kulture. Jedna od najiz-razitijih takvih karakteristika su tzv. iljate noge, odnosno sudovi sa iljatim dnom, koji se javljaju u Gornjoj Tuzli i Varoi. Slina je situacija i sa posudama sa valovitim obodom.

Jedna od vrlo vanih karakteristika vinanske kulture u istonoj Bosni je i poznavanje bakra i tehnologije njegove prerade. Ova karakteristika je, za sada, vezana samo za naselje u Gornjoj Tuzli, gdje tu u gornjim stratumima pronaeni ukrasni predmeti od bakra, a u pojedinim sloje-vima je konstatirano prisustvo bakarnog oksida.

Butmirska kultura Nazvana je prema istoimenom i prvom istraenom nalazitu Butmiru kod Sarajeva, te pred-

stavlja najznaajniju pojavu u mlaem neolitu Bosne i Hercegovine. Pored eponimnog lokaliteta, ovoj kulturi pripadaju jo i nalazita: Obre II (Gornje Polje kod Kaknja), Okolite kod Visokog, Brdo u Kiseljaku, Nebo u Biloj kod Travnika, Crkvina u Turbetu i Mujevine u Alihodama (kod Travnika), te Kraljevine u Novom eheru kod Maglaja.

Podruje njene rasprostranjenosti je centralna Bosna, odnosno sliv rijeke Bosne. U odnosu na savremene kulture, butmirska kultura se odlikuje originalnim oblicima posuda, specifinim orna-mentalnim sistemom, te bogatom i raznovrsnom figuralnom plastikom. Iskopavanja izvrena na spomenutim nalazitima, posebno ona u Obrama II, omoguila su dobro upoznavanje geneze i dalje evolucije ove kulture, te fiksiranje triju faza u tom procesu.

Faza Butmir I najstarija razvojna faza. Osnovnu etnokulturnu bazu na kojoj se formirala butmirska ini kakanjska kultura i njeni nosioci. Pored veeg broja autohtonih elemenata, u for-miranju butmirske kulture uestvovali su jo neki primarni i sekundarni vanjski elementi. Pri-marne elemente predstavlja danilska kultura, te utjecaji sa jugoistoka i srednjoeuropskog prosto-ra, dok sekundarne elemente predstavljaju mediteranska slikana keramika, zatim lengyelska (lenelska) kultura, te moldavsko-ukrajinski kompleks.

Druga faza (Butmir II) predstavlja klasinu butmirsku kulturu. Keramiki materijal je njena najizrazitija karakteristika. Specifini oblici su loptaste i poluloptaste posude, vaze na nozi, itd. Kod ornamenata se javljaju spiraloidni (udubljeni i plastini, S i C-motivi, te vegetabilna i tekua spirala) i trakasti motivi (trokuti, rombovi, trake, ahovska polja i sl.), na urezanim ornamentima se koristi bijela i crvena inkrustacija, a meuprostori i vee slobodne povrine se boje crvenom pastoznom bojom.

Trea faza (Butmir III) oznaava degradaciju butmirske kulture i njenog klasinog stila. Dege-nerativni proces se osjea u cjelokupnoj keramografiji, ali je najoitiji u ornamentalnom sistemu. Ovu fazu, meutim, oznaava i kvantitativni porast hvarsko-lisiike keramike.

Posebna karakteristika butmirske kulture je njena figuralna plastika ona se javlja preteno u Butmiru, a samo sporadino u naseljima Obre II i Nebo. Koncentraciju tih nalaza u Butmiru i njihov nedostatak na drugim nalazitima za sada nije mogue objasniti. ivotinjske figurice su znatno rjee od ljudskih, a ljudske su uvijek predstave ena. Po svom modeliranju, one se mogu podijeliti na shematizirane, realistine i naturalistike. Najveu panju zasluuju realistine, kod kojih je postignut realizam vrlo visokog stupnja, tako da omoguava razlikovanje i nekih rasnih

16

osobina. Tako se izdvajaju tri glavne skupine statueta: sa negroidnim, armenoidnim i europoid-nim (alpskim) karakteristikama. Figurine realistikog pravca predstavljaju originalnu i sasvim izdvojenu pojavu u europskom neolitu uope. Meu shematizirano izvedenim, figurinama, po-sebno se izdvaja dosta brojna grupa tzv. "maski", odnosno statueta kod kojih su glave pred-stavljene tako da lie na prave maske. U grupi naturalistiki modeliranih figurina istiu se pred-stave adoranata sa rukama podignutim uvis ili prekrienim na grudima.

Hvarsko-lisiika kultura Rasprostirala se na podruju Dalmacije, srednjodalmatinskih otoka i Hercegovine. Formirala

se na autohtonoj osnovi danilske kulture. Najznaajnija nalazita hvarsko-lisiike kulture u Hercegovini su Lisiii kod Konjica i Ravlia peina kod Gruda. Pored njih, ovoj kulturi pripadaju i Zelena peina kod Mostara (mlai sloj), Gradac kod Konjica i Popov do kod Gorada, to je ujedno i najdalji prodor ove kulture u unutranjost.

Genetska povezanost klasine ili jadranske i kontinentalne varijante hvarsko-lisiike kulture ogleda se u svim oblicima materijalne kulture, ali varijanta u unutranjosti pokazuje i znatnija odstupanja. Ova odstupanja se gotovo ukljuivo reflektiraju u ornamentalnom sistemu i, kako pri dananjem stanju istraenosti izgleda, idu u dva pravca. Predstavnik jednog pravca su Lisiii, a drugog Ravlia peina.

Ornamentalne karakterstike hvarsko-lisiike kulture u Lisiiima ogledaju se, prije svega, u potpunoj dominaciji urezanih nad slikanim ornamentima, koji su svedeni na rijetke primjerke ukraene crvenom bojom u crusted-tehnici. Medu urezanim ornamentima izdvajaju se dvije gru-pe predstava. Prvu grupu ine predstave simbolikog, a drugu predstave realistikog karaktera. Motivi simbolikog karakaktera grupisani su u okviru predstava solarno-lunarnog karaktera i, vjerovatno, stoje u vezi sa odgovarajuim kultom rairenim meu stanovnicima ovog naselja. Ornamenti realistikog karaktera predstavljaju pokuaj stanovnika Lisiia da na keramike izra-evine prenesu scene i motive iz realnog ivota, a medu njima su najizrazitije predstave ptica, stambenih objekata, ta jedan ulomak sa scenom lova i irim pejsaem naselja. Spomenute karak-teristike ornamentalnog sistema Lisiia predstavljaju jedinstvenu pojavu u neolitu Balkana. Iz-van spomenutih odlika, ornamentalni sistem Lisiia karaktaterizira i dosta esto primjenjivana tehnika kaneliranja vinanskog tipa, koju su stanovnici ovog naselja usvojili, vjerovatno, posred-stvom butmirske kulture, sa kojom su imali dosta izraene kontakte kulturnog i ekonomskog karaktera. Po svemu sudei, naselje u Lisiiima pripada klasinoj fazi hvarsko-lisiike kulture, a u relativnohronolokom pogledu moe se paralelizirati manjim dijelom sa klasinom fazom, a veim dijelom sa kasnom fazom butmirske kulture, kada je hvarsko-lisiika kultura ostvarila i znaajniji prodor u podruje centralne (Obre II kod Kaknja) i istone Bosne (Popov do, Gorade).

Hvarsko-lisiika kultura u Ravlia peini omoguava da se njen razvoj na tlu Hercegovine prati kroz tri razvojne faze.

Fazu I karakteriziraju tipoloki i ornamentalni elementi danilske kulture, koja se tako iska-zuje kao etnokulturni supstrat u razvojnom procesu hvarske kulture.

Faza II je najzanimljivija, jer se kroz nju reflektira drugi razvojni pravac omamentalnog siste-ma hvarsko-lisiike kulture u Hercegovini. Po osnovnom opredjeljenju u izboru tehnika ukraa-vanja, stanovnici ovog naselja se znatno udaljavaju od opredjeljenja stanovnika Lisiia, ali se jo uvijek znatno razlikuju i od primorske varijante hvarsko-lisiike kulture. Naime, stanovnici ovog naselja preferiraju slikanu keramiku, ali iskljuiva upotreba crvene boje, i to samo u crusted-teh-nici, udaljavaju njihovu keramiku od primorske varijante, gdje ovako izvedeni ukrasi predstav-ljaju samo jednu komponentu omamentalnog sistema.

17

Konano, faza III donosi vrlo znaajne promjene, koje se ponovo reflektiraju kroz ornamen-talni sistem. Radi se o uvoenju kaneliranja, koje postaje najizrazitija karakteristika ukraavanja. Meutim, ova ornamentalna tehnika vie nema nikakve veze sa odgovarajuom pojavom u okviru kasnoneolitskih kultura, npr. vinanskom i butmirskom, ve predstavlja odraz kulturnih prom-jena koje se deavaju krajem neolita i poetkom eneolita na itavoj istonoj jadranskoj obali, a kada kaneliranje postaje vodea ornamentalna tehnika.

Horizont sa kaneliranom keramikom neki arheolozi izdvajaju kao potpuno novu, eneolitsku kulturu (tzv. nakovansku kulturu), dok drugi dre da se radi samo o usvajanju novog dekora-tivnog stila koji ne podrazumijeva i novu etnokulturnu strukturu. Na taj nain se kasna hvarsko-listika kultura Ravlia peine iskazuje i kao nosilac ranog eneolita Hercegovine.