NGUYỄN CƯ - TRINH - freephung.free.frfreephung.free.fr/cactacphamchuain/NGUYENCUTRINH.pdf · Văn-Học-Sử [ Ghi-chú : Toàn bộ chữ Nho in trong sách ... _ Tư-tưởng

NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC

NGUYỄN - CƯ - TRINH

Văn-Học-Sử

[ Ghi-chú : Toàn bộ chữ Nho in trong sách

là thủ bút của tác-giả ghi trong di cảo ]

Phụ-Trách Ấn-Loát : Nguyễn-Kim-Ánh _ PARIS

Copyright © Nguyễn-Kim-Ánh


MỤC LỤC

I. NAM - TIẾN VIỆT - NAM

_ Bối cảnh Xã-hội, Chính-trị

Đất Thuận-Hóa.........................................1

II. THÂN-THẾ VÀ SỰ-NGHIỆP………...93

III. NGUYỄN-CƯ-TRINH Với

_ Tư-Tưởng Trung-Đạo Và

Quan-Niệm Chính Học...........................107

_ Tư-tưởng Chính-học Trong "Sãi-Vãi"....129

IV. TÂM-LÝ NGHỆ-THUẬT....................163

V. TÁC-PHẨM HÁN-VĂN……………....171

VI. KẾT-LUẬN............................................233


" Thành ư trung vị đắc hòa-bình,

Hình tại ngoại bất năng trung tiết ."


1

" Cối Kê cựu sự quân tu ký,

Hoan Diễn do tồn thập vạn binh "

( Cối-Kê cũ sự ông ghi lấy,

Hoan-Diễn ta còn chục vạn quân )

Trần-Nhân-Tông

( 1285-1292 )

HAI TRÀO-LƯU DI DÂN NAM-TIẾN._

Nói đến cuộc Nam-Tiến của dân-tộc

Việt-Nam trên bán-đảo Đông-Dương Ấn-Độ

Chi-Na này là cả một vận-mệnh lịch-sử của

dân-tộc sống còn theo cái định-luật tiến-hóa

NGUYỄN-CƯ-TRINH

2

khắt-khe lạnh-lùng vô tình như tất cả định-luật

thiên-nhiên mà Darwin cũng như Trang-Tử đã

đề-cập : " Sinh tồn cạnh tranh, ưu thắng liệt

bại " ( ), mà nôm-na

bình-dân Việt cũng có câu tục-ngữ tương-tự :

" Khôn sống mống chết ". Sự thực cuộc di dân

bành-trướng xuống phương Nam của Việt-tộc,

khác với cuộc Tây-tiến của dân Mỹ sang bờ

biển Thái-Bình-Dương, bởi vì đối với dân Mỹ

thì đấy là một sự mạo-hiểm thích-ý phiêu-lưu,

đáp ứng cho cái sở-thích về quyền-thế, về vĩ-

đại lạ-kỳ. Nhưng đối với dân Việt chúng ta thì

đấy lại thực là nhu-cầu sống còn, tồn-tại thiết-

yếu của dân-tộc để còn là một dân-tộc với ít

nhiều cá-tính truyền-thống, riêng biệt của nó

vậy .

Gần đây Lã-Sĩ-Bằng ( ) trong

" Đông-Nam-Á Nghiên-cứu Chuyên-san tập 3 "

đã có một nhận-định

rất chính-xác về lịch-sử dân-tộc Việt-Nam

rằng :


3

" L'Aurousseau, ( Viễn-Đông Học-

Viện E.F.E.O. ) suy-đoán dân-tộc Việt-

Nam nguyên xuất-phát từ nhóm Bách-

Việt, thuyết ấy rất có giá-trị. Gần đấy sự

nghiên-cứu và phát-hiện về các phương-

diện : Khảo-cổ-học ; Nhân-loại-học ;

Ngữ-học ; Dân-tộc-học đủ chứng-minh

cho suy-đoán của Aurousseau vậy…."

***

NAM-TIẾN LẦN THỨ NHẤT._

" Trong nhóm Bách-Việt một ngành

thiên-di xuống phương Nam, khiến cho

dân-tộc ấy trở nên một dân-tộc có thể

bảo-tồn được chủng-tộc-tính nguyên-

thủy, chưa thành di dân bị Hán-tộc đồng-

hóa dung-hòa, do điều-kiện thuận-lợi của

tình-thế địa-lý. Cho nên trong khoảng bốn

năm từ 221 đến 214 trước Tây-nguyên,

NGUYỄN-CƯ-TRINH

4

nó có thể chống-cự với quân nhà Tần. Mà

từ khi Hán-Vũ-Đế diệt triều nhà Triệu,

( 111 tr. T.N. ) về sau, Việt-Nam tuy lệ-

thuộc vào Trung-Quốc hơn một ngàn

năm, thấm-nhuần văn-hóa Hán-tộc,

nhưng không bị Hán-tộc đồng-hóa và

thu-hút, kết-cục vào thế-kỷ X nó thoát-ly

Trung-Quốc, đứng độc-lập. Còn như Âu-

Việt phiá Đông, Mân-Việt, Nam-Việt

Triệu-Đà, các chi Việt-tộc ấy từ thời nhà

Hán đến nay đã hướng vào trung-tâm

Hán-tộc để đồng-hóa, kết-cục đến dung-

hòa thành dân Tầu ngày nay ở các tỉnh

Triết, Mân, Việt, Quế vậy ."

_ ( Lã-Sĩ-Bằng trong sách dẫn trên )

Lời nhận-định khách-quan trên đây của

một học-giả Tầu cho chúng ta thấy ý-nghĩa sâu

xa của câu thơ ngẫu hứng tự-nhiên trên kia của

Vua Trần-Nhân-Tông, giữa lúc quân Mông-Cổ

ba mặt xâm-lăng vào Việt-Nam, Ngài đã ứng-

khẩu để khích-lệ tướng-sĩ mình bằng sự nhắc-

nhở đến thời oanh-liệt ở kinh-đô Cối-Kệ của

Việt-tộc do Câu-Tiễn lãnh-đạo .


5

( Cái nhục ở cố đô Việt-tộc xưa ông nhớ lấy,

Đất Thanh Nghệ còn mười vạn quân nữa .)

Kể đến bây giờ, thế-kỷ XIII sau kỷ-

nguyên, thì hai ngàn năm về trước Việt-tộc đã

một thời bá-chủ miền Nam sông Dương-Tử,

suốt Hoa-Nam, trung-tâm ở Chiết-Giang,

những thế-lực bành-trướng phiá Bắc đến tận

Sơn-Đông, phiá Tây đến Ba-Thục (Tứ-Xuyên)

và Vân-Nam. Theo sử sách Tầu đáng tin cậy

như Sử-ký Tư-Mã-Thiên, Hán-Thư, Việt-

Tuyệt-Thư, Ngô-Việt Xuân-Thu, cùng là

những khảo-chứng của các nhà Bác-cổ-học

Pháp như E. Chavannes, Cl. Madrolle…..

chúng ta biết được rằng hơn trăm năm sau Câu-

Tiễn ( 333 tr. K.N. ) nước Việt ở Chiết-Giang

bị quân Sở diệt, từ đó lìa tan xuống Giang-

Nam, rải-rác theo miền bờ biển và lục-địa như

Phúc-Kiến, Quảng-Đông, Quảng-Tây, Lĩnh-

Nam. Ở đấy họ hỗn-hợp với dân Thổ bản-xứ

NGUYỄN-CƯ-TRINH

6

trước mà lập thành các bộ-lạc hay quốc-gia

nhỏ. Các bộ-lạc nhỏ dần dần bị các bộ-lạc lớn

thôn-tính, số bộ-lạc linh-tinh ( Bách-Việt ) một

ngày một thu lại chỉ còn lại năm nhóm Việt-tộc

có hình-thức quốc-gia là Đông-Việt ở Ôn-Châu

hay Đông-Âu-Việt, Mân-Việt ở Phúc-Châu,

Nam-Việt ở Quảng-Châu, Tây-Âu và Lạc-Việt

ở phiá Nam Quảng-Tây và Bắc-phần Đông-

Dương ngày nay .

Nhóm Lạc-Việt là Tổ-tiên trực-tiếp của

dân-tộc Việt-Nam, theo ấn-chứng mới đây của

CL. Madrolle là họ Lạc trong Mân-Việt, Phúc-

Kiến do đường biển đến duyên-hải phương

Nam, vào Hải-Nam và Trung-châu sông Nhị và

sông Mã phiá Bắc Việt-Nam ngày nay. Truyện

Thần-thoại Sơn-Tinh Thủy-Tinh cho ta tưởng

đến cuộc tranh bá trên đất Giao-Chỉ, giữa dân

bản-xứ miền núi ( Indonésien - Mường ) với

dân miền bể Hải-Hậu di-thực đến dựng nên

nước Việt đầu tiên là Âu-Lạc hay Lạc-Hùng,

đóng đô ở dưới chân núi Tản-Viên, Tổ-sơn của

Việt-Nam vậy .


7

Đấy là bước đầu Nam-tiến của Việt-tộc

trong hệ-thống Bách-Việt. Ở đây Lạc-Việt đã

tổ-chức thành quốc-gia phong-kiến đơn-sơ, các

bộ-lạc ở dưới quyền Tù-trưởng, Lạc-tướng,

Lạc-hầu, khai-khẩn các ruộng gọi là hùng-điền

tại Trung-châu sông Nhị-Hà hay Hồng-Hà vào

khoảng thế-kỷ VI trước T.N. .

Hùng-Vương đô ở Phong-Châu,

Ấy nơi Bạch-Hạc hợp dòng Thao-Giang.

Đặt tên là nước Văn-Lang,

Chia mười lăm bộ, bản chương cũng liền.

Phong-Châu, Phúc-Lộc, Chu-Diên,

Nhân trong địa chí về miền Sơn-Tây ;

Định yên, Hà-Nội đổi thay,

Ấy châu Giao-Chỉ xưa nay còn truyền.

Tân-Hưng là cõi Hưng, Tuyên,

Vũ-Ninh tỉnh Bắc, Đương-Tuyền tỉnh

Đông.

Thái, Cao hai tỉnh hôn đồng,

Ấy là Vũ-Định tiếp cùng biên manh.

Hoài-Hoan, Nghệ, Cửu-Chân, Thanh,

Việt-Thường là cõi Trị, Bình, Trung-

châu.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

8

Lạng là Lục-Hải Thượng-Du,

Xa khơi Ninh-Hải thuộc vào Quảng-Yên.

Bình-Văn, Cửu-Đức còn tên,

Mà trong cương giới sơn xuyên chưa

tường.

Trước sau đều gọi Hùng-Vương,

Vua thường nối hiệu, quan thường nối

tên.

Lạc-Hầu là Tướng điều-nguyên,

Vũ là Lạc-tướng giữ quyền quân-cơ.

Đặt quận bố-chính hữu tư,

Chức danh một bực, đẳng uy một loài .

***

NAM - TIẾN LẦN THỨ HAI._

Khi nước Tần _ ( V.N. đời Hồng-

Bàng năm 2864 T.Q. Vua Thận-Tinh-Vương

nhà Chu, năm 5. Tần đánh Thục và lấy được

nước ấy.) _ ( Hoàng-Việt Giáp-Tý _ Nguyễn-

Bá-Trác ) ở phương Bắc thống-nhất các chư-

hầu tiểu-quốc nhà Chu, tiêu-diệt các nước Việt


9

miền Nam sông Dương-Tử lập thành Quận,

Huyện Trung-Quốc, diệt nước Thục ở Tứ-

Xuyên vào năm 316 tr. T.N., các di-dân Bách-

Việt không chịu chính-sách bạo-ngược nhà

Tần, bèn tìm xuống Giao-Chỉ. Trong số ấy

dòng-dõi Vua Thục là Thục-Phán đem tập-

đoàn chống-cự quân Tần, chạy xuống Văn-

Lang của Lạc-Vương, kết cục đã hạ được Vua

Lạc xuống làm Tù-trưởng giữ miền đất Mê-

Linh làm Thái-ấp, lại thần-phục được các bộ-

lạc Tây-Âu ở phiá Nam Quảng-Tây lập ra nước

Âu-Lạc, và đóng đô, xây thành Trôn-Ốc tại

thành-đô, rồi Cổ-Loa, xưng hiệu là An-Dương-

Vương để nhớ lại cố hương Hoa-Dương và đặt

tên đất nước là Thục ở Tứ-Xuyên ( Ba-Thục )

đã mất với Tần .

Đấy là cuộc Nam-tiến lần thứ hai của hệ-

thống Bách-Việt. Lần này Thục-Phán đã rút

kinh-nghiệm tranh-đấu với Tần, nên đã xây-

dựng nước Âu-Lạc thành một nước vững vàng

hơn, bằng cách đem chế-độ qui-mô của nước

Thục cũ để đoàn-kết các bộ-lạc Việt-tộc, đem

văn-hóa Hoa-Dương sở-trường dạy cho dân

NGUYỄN-CƯ-TRINH

10

Âu-Lạc như xây thành Trôn-Ốc, Cổ-Loa, chế-

tạo binh-khí mới như nỏ bằng tre, may dệt quần

áo, nuôi ngựa, tinh-thần độc-lập dân-tộc. Sử

Tầu chép :

" Tần-Thủy-Hoàng tham lợi sừng

tê-giác, ngà voi, chim trả, ngọc thạch của

người Việt, phái Đồ-Thư chỉ-huy 50 vạn

quân, chia làm 5 cánh, một đóng ở đèo

Đàm-Thành, một đóng ở trại Cửu-Nghi

( Hồ-Nam ), một đóng ở Phiên-Ngung

( Quảng-Đông ), một giữ đất Nam-Dã

( Dự-Chương ), một tập-trung ở sông Dự-

Can ( Quảng-Tây ). Suốt ba năm quân-

lính không rời áo-giáp, buông trùng dây

cung. Quan-giám Sử-Lộc phái xuống,

thấy không có đường vận lương, mới cho

đào một đường thủy để làm vận-hà ngõ

hầu chống nhau với người Việt. Chúa

Tây-Âu là Dịch-Vụ-Tống bị giết. Tất cả

dân Việt vào rừng rậm ở với cầm-thú chứ

không chịu làm nô-lệ cho quân Tần.

Chúng chọn lấy người tài tôn lên làm

Tướng thống-lĩnh quân đánh quân Tần


11

ban đêm. Quân Tần đại bại, Đô-Úy Đồ-

Thư bị giết, thây chết máu chảy nhiều vô

kể.

" Bấy giờ Tần-Thủy-Hoàng mới cho

đầy các tội-nhân xuống cư-trú để bổ-túc

quân-lính mà cầm-cự với người Việt ."

_ ( Sách Hoài-Nam-Tử _ th. Nhân-Môn-

Huấn )

Cái tinh-thần Việt-tộc của Âu-Lạc ấy, có

vẻ quyết-liệt đối với Hán-tộc, nhưng đối với

Nam-Việt của Triệu-Đà lại tỏ ra sẵn-sàng nhân-

nhượng, có lẽ họ coi đất Nam-Việt như thuộc

về cùng một nòi Việt-tộc, cho nên Âu-Lạc của

họ Thục với Nam-Việt của họ Triệu đã sớm

thân-gia, mà trong Việt-sử Việt-Nam vẫn kể

nhà Triệu như một triều-đại của mình .

Triệu-Vương thay nối ngôi Trời,

Định đô cứ hiểm đóng ngoài Phiên-

Ngung.

Loạn Tần gặp lúc Ngu-hồ,

Trời Nam riêng mở dư đồ một phương.

Rồng Lưu bay cõi Phiêm-dương,

NGUYỄN-CƯ-TRINH

12

Mới sai Lục-giả đem sang ấn-phù.

Cõi Nam lại cứ phong cho,

Biên-thùy gìn-giữ cơ-đồ vững an.

Gặp khi gà Lữ gáy càn,

Chia đôi Hán - Việt lại toan sinh lòng.

Vì ai cấm chợ ngăn sông,

Để cho dứt nẻo quan thông đôi nhà.

Thân chinh hỏi tội Tràng-sa,

Mân, Âu muôn dặm mở ra một lần.

Hán-văn lấy đức mục-lân,

Sắc sai Lục-giả cựu thần lại sang.

Tỉ-thư một bức chiếu vàng,

Ngỏ điều ân ý, kể đường thủy chung.

Triệu-Vương nghe cũng bằng lòng,

Mới dâng tạ biểu một phong vào chầu.

Ngoài tuy giữ lễ chư-hầu,

Trong theo hiếu đễ làm đầu nước ta .

_ ( Đại-Nam Quốc-Sử Diễn-Ca )

Đấy là cái tinh-thần dân-tộc sau này của

" Bình Ngô đại cáo " :


13

" Duy ngã Đại-Việt chi quốc, thực vi

văn hiến chi bang. Sơn xuyên chi phong

vực ký thù, Nam Bắc chi phong tục diệc

di.

" Tự Triệu, Đinh, Lý, Trần chi triệu

tạo ngã quốc dữ Hán, Đường, Tống,

Nguyên nhi các đế nhất phương ."

( Như nước Việt ta trước, vốn xưng

văn-hiến đã lâu. Sơn-hà cương-vực đã

chia, phong-tục Bắc Nam cũng khác.

( Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần gây nên

độc-lập, cùng với Hán, Đường, Tống,

Nguyên làm chủ một phương .)

_ ( Bình Ngô Đại-cáo )

Nhưng đấy là kết-quả sau khi Hán-tộc đã

chiến-thắng Việt-tộc ở Giao-Chỉ mặc dầu bao

phen nổi dậy với tiếng gọi giống-nòi của họ

NGUYỄN-CƯ-TRINH

14

Trưng, họ Triệu, họ Mai, họ Phùng, mãi đến họ

Ngô, thế-kỷ thứ X mới thoát-ly khỏi ách đô-hộ

của Hán-tộc để thực trưởng-thành một quốc-gia

độc-lập như ý muốn của dân-tộc tự-do khai-

phóng theo tinh-thần văn-hóa Đông-Nam-Á.

Nhưng muốn được sinh-tồn với dân-tộc-tính,

Lạc-Việt không chịu đồng-hóa vào Hán-tộc thì

phải mở đường Nam-tiến xa nữa, xuống phiá

Nam bán-đảo Ấn-Độ Chi-Na, theo bờ biển và

dải núi Trường-Sơn, như lời khuyên của Trạng-

Trình : " Hoành-Sơn nhất đái vạn đại dung

thân "

Đấy là điều-kiện sống còn của dân-tộc

muốn bảo-tồn dân-tộc-tính, và đấy cũng là vận-

mệnh lịch-sử của Việt-Nam kể từ thế-kỷ thứ X

cho đến nay trải qua mấy triều-đại Đinh, Lý,

Trần, Lê, Nguyễn, đổ bao xương máu để tranh-

thủ lấy một chút nghĩa sống trên mặt đất .


15

* Chiêm Việt Tranh Hùng ._

Nhưng Trường-Sơn đâu phải là đất vô

chủ. Trong khi Việt-tộc bị đô-hộ trên đất Giao-

Chỉ và Cửu-Chân, sau khi họ Trưng thảm-bại,

thì miền Nam Trung-phần ngày nay ở quận

Nhật-Nam, Chiêm-tộc quật-khởi, xây-dựng

quốc-gia, hiệu là Lâm-Ấp, thoát-ly ảnh-hưởng

Hán-tộc, hoàn-toàn theo văn-hóa, xã-hội,

chính-trị, pháp-chế của Ấn-Độ. Cuộc vận-động

độc-lập ấy trải qua bốn thời-kỳ từ 100 đến 192

Khu-Liên lãnh-đạo dân Chiêm, giết Huyện-

lệnh Hán mà tự lập. Theo An-Khê-Khảo Lịch-

sử Trung-Kỳ :

" Nước Chiêm-Thành trước kia

thuộc về đời Hán thì chỉ là một huyện

Tượng-Châu đến đời Tần, đời

Đường thì gọi là Lâm-Ấp, ở từ quận

Nhật-Nam vào cho đến Chân-Lạp,

nghĩa là về khoảng Quảng-Bình, Quảng-

Trị cho đến Bình-Thuận bây giờ. Nước ấy

không biết rõ lập quốc từ đời nào, trong

sử chép rằng năm Nhâm-Dần ( 102 ) đời

NGUYỄN-CƯ-TRINH

16

Vua Hòa-Đế nhà Đông-Hán

vì phiá Nam quận

Nhật-Nam có người Tượng-Lâm

hay đến cướp phá quận Nhật-Nam, nên

Vua Hán mới lập ra làm huyện Tượng-

Lâm, sai quan cai-trị. Khi ấy thì xứ

Tượng-Lâm cũng bị nhà Hán lấy làm

quận, huyện ."

_ ( Nam-Phong số 99 )

Từ khi Chiêm-tộc lập quốc Lâm-Ấp độc-

lập, vì đất nước eo-hẹp, một bên núi, một bên

là bể, thiếu đất phì-nhiêu để cầy-cấy, cho nên

luôn luôn ngó lên các Trung-châu phương Bắc

như Nhật-Nam, Cửu-Đức, Giao-Châu, nên

không ngớt đòi phen đem quân lên xâm-chiếm.

Sử sách Tầu ghi chép trong thời-kỳ Việt-

tộc bị đô-hộ, quân Lâm-Ấp vào đánh Giao-Chỉ:

" Năm 240 Lâm-Ấp đem quân xâm-

lăng Giao-Chỉ, Cửu-Chân, cướp mất

thành, ấp ."

_ ( Tam-Quốc-Chí Lục-Dậu Truyện )


17

" Giao-Châu và Lâm-Ấp đánh nhau

ở Cổ-Chiếu-Loan, mất đất Khu-Túc, lại

tiến vào xâm-chiếm lấy huyện Thọ-Linh,

nay là Thừa-Thiên.

" Năm 347 Vua Lâm-Ấp là Phạm-

Văn đem quân vây đánh Nhật-Nam, giết

5, 6 ngàn người, chiếm-cứ Nhật-Nam.

" Năm 348 lại đánh Cửu-Chân, giết

hại nhân-dân 8, 9 phần 10. Đô-hộ Tầu

đem quân Giao - Quảng đi đánh, bị thua ở

Lô-Dung.

" Năm 399 Phạm-Hồ-Đạt, Vua

Lâm-Ấp, tuy triều-cống Trung-Hoa mà

vẫn đem quân vào xâm-chiếm đất bảo-hộ

của Tầu là Nhật-Nam, bắt Thái-thú, lại

tiến quân vào Cửu-Đức.

" Năm 407 vào cướp Nhật-Nam.

" Năm 413 vào cướp đánh Cửu-

Chân.

" Triều Vua Lâm-Ấp thứ III là họ

Phạm-Dương-Mai ( 414 - 417 ), một mặt

vào triều-cống nước Tầu, một mặt hàng

năm vào đánh chiếm Nhật-Nam, Cửu-

NGUYỄN-CƯ-TRINH

18

Chân, Cửu-Đức, chém giết rất nhiều, làm

cho Giao-Châu kiệt-quệ.

" Trong khoảng từ 430 - 441 triều

Phạm-Dương-Mai đệ-nhị, vào năm 433

đem chiến thuyền hơn một trăm vào đánh

Giao-Châu, chiếm lấy quận Cửu-Đức, sai

sứ sang Tầu triều-cống và xin lãnh đất

Giao-Châu làm An-Nam Tướng-quân

Lâm-Ấp-Vương. Tống-Văn-Đế không

nghe, phái Thứ-sử Giao-Châu Đàn-Hòa-

Chi đánh dẹp, bị thua, lại phái Tướng

Tôn-Xác đi đánh tập-kích mới phá nổi

thành Champapura.

" Đến khi Phạm-Dương-Mai đời thứ

hai Vua Lâm-Ấp chết, nước Phù-Nam,

tức Chân-Lạp phiá Nam Lâm-Ấp, chiếm

nước Lâm-Ấp, người Phù-Nam là Cửu-

Thù-La tự xưng làm Vua, bị con cháu,

chắt Phạm-Dương-Mai là Phạm-Chú-

Nông đánh đuổi. Nhưng rồi Tề-Vũ-Đế,

năm 492 phong cho Phạm-Chú-Nông làm

An-Nam Tướng-quân Lâm-Ấp-Vương và

Lương-Vũ-Đế năm 503 cũng phong cho

Kiều-Trần-Như, Vua Phù-Nam làm An-


19

Nam Tướng-quân Phù-Nam-Vương. Ý

hẳn chính-sách các Vua Tầu bấy giờ đã

thay đổi, muốn chia để trị, đề-phòng sự

liên-kết giữa Phù-Nam, Lâm-Ấp với các

phong-trào độc-lập ở Giao-Châu, như

sách Tầu ghi chép về Mai-Thúc-Loan

khởi-nghĩa ở Hoan-Châu sau này :

" Huyền-Tông khai nguyên thập

niên, An-Nam tặc súy Mai-Thúc-Loan dữ

Lâm-Ấp, Chân-Lạp-quốc thông mưu, hãm

An-Nam phủ, cứ Châu xưng Hắc-Đế ."

( Triều Vua Đường-Huyền-Tông

năm khai nguyên thứ X ( Tây-lịch 722 ),

đầu giặc An-Nam là Mai-Thúc-Loan cùng

với nước Lâm-Ấp, nước Chân-Lạp thông

mưu, vây hãm An-Nam Đô-hộ-phủ,

chiếm-cứ Giao-Châu xưng là Hắc-Đế .)

NGUYỄN-CƯ-TRINH

20

" Vào thời nhà Lương bên Tầu,

nhân-dân Giao-Châu cũng vẫn quật-khởi,

Triệu-Quang-Phục phá quân Lương, Lý-

Phật-Tử xưng Đế, dựng nên triều Tiền-Lý

độc-lập hơn 60 năm. Trong khoảng thời-

gian ấy quân Lâm-Ấp đánh vào Nhật-

Nam 543, bị tướng của Lý-Nam-Đế vào

đánh ở quận Cửu-Đức (Hà-Tĩnh) quân

Lâm-Ấp bỏ chạy về nước. Sau khi nhà

Tiền-Lý mất về nhà Tùy bên Tầu, Vua

Tùy sai danh tướng Lưu-Phương đánh

xuống Lâm-Ấp vào đến quốc-đô, đoạt

cướp của-cải rồi mới thu quân về.

" Bị Lưu-Phương đánh phá, Vua

Lâm-Ấp là Phạm-Chí dâng biểu xin triều-

cống, đến năm 640 Phạm-Đầu-Lê nối

ngôi, vẫn giữ triều-cống nhà Đường. Cho

đến 749 Vua Lâm-Ấp là Chư-Cát-Địa đổi

quốc-hiệu là Hoàn-Vương-Quốc. Người

nước Hoàn-Vương lại sang quấy nhiễu

Giao-Châu, chiếm lấy châu Hoan, châu

Sí. Mãi đến năm 808, Vua Đường sai đô-

hộ Trương-Châu đem binh thuyền vào

đánh quân Hoàn-Vương, giết hại rất


21

nhiều, Vua nước ấy phải lui về phương

Nam vào Quảng-Nam, Quảng-Nghiã bây

giờ, và đổi quốc-hiệu là Chiêm-Thành từ

đấy ."

***

NAM - TIẾN LẦN THỨ III ._

* Ta Chiếm Đất Chiêm - Thành ._

Trở lên chúng ta lược qua lịch-sử

quật-cường của Chiêm-tộc, một dân-tộc dũng-

mãnh dẻo dai, trải qua ngót một ngàn năm từ

thế-kỷ I đến thứ-kỷ IX đã tranh-hùng tranh-bá

với Hán-tộc trên bán-đảo Đông-Dương, nhiều

phen làm cho Hán-tộc phải ghê sợ, trong khi

Việt-tộc còn lại trên cõi Lĩnh-Nam cơ hồ bị

hoàn-toàn thâu-hóa tiêu-diệt .

Nhưng chúng ta cũng thấy trước khi Việt-

tộc thoát-ly khỏi ách đô-hộ của người Tầu, thì

Chiêm-tộc cũng đã kiệt-quệ trong cuộc chiến-

NGUYỄN-CƯ-TRINH

22

tranh một mất một còn với Hán-tộc. Chẳng qua

đến khi Việt-tộc thiết-lập thành một nước độc-

lập ở Giao-Châu thì cũng chỉ đến thay-thế Hán-

tộc trên đường Nam-tiến, khiến cho Chiêm-tộc

bị hoàn-toàn Việt-hóa hơn là Hán-hóa vậy.

Việt-tộc lập quốc trong điều-kiện khó-

khăn nguy-hiểm bội phần so với Chiêm-tộc,

phiá Bắc phải đương đầu với đối-phương chính

là Hán-tộc, phiá Tây phải tranh-thủ với một

đối-phương chẳng kém hùnh-mạnh là Thái-tộc

mà đại-biểu bấy giờ là Nam-Chiếu, Đại-Lịch từ

Vân-Nam tràn xuống, liên-kết với dân Mán,

Mường miền Sơn-Động, từng chiếm-cứ đồng-

bằng Bắc-Việt hàng mười năm .

Vận-mạng độc-lập của Việt-tộc chỉ bắt

đầu củng-cố vững vàng là kể từ thời nhà Lý với

võ-công oanh-liệt của Lý-Thường-Kiệt, phiá

Bắc tấn-công lên đất nhà Tống, phiá Tây chinh-

phục được họ Nùng của nước Đại-Nguyên-

Lịch, đồng-hóa dân Sơn-Động, phiá Nam uy-

phục được Chiêm-Thành. Nhưng với cái ý-chí

Đại-Việt của Vua Lý-Thánh-Tông, muốn giữ


23

thế quân-bình chia ba chân vạc trên bán-đảo

Đông-Nam-Á này mà đóng cửa vào Trung-

châu Bắc-Việt thì sớm chầy cũng sẽ mất với

thế-lực của Bắc-phương. Ngược lên phương

Bắc lấy lại bờ cõi Nam-Việt xưa của họ Triệu

thì rất khó-khăn, tuy nhất thời có thắng được

Tống ở Châu Khâm, Châu Liêm. Nhìn sang

phiá Tây thì rừng núi hiểm-trở, lại vướng thế-

lực của Đại-Nguyên-Lịch cũng đang nhòm

xuống phương Nam, nhất là đồng-bằng Bắc-

Việt. Vậy chỉ còn một đường sinh tử là mở

đường Nam-tiến. Nhưng với Vua Lý-Thái-Tôn

thì bắt đầu uy-phục bắt Chiêm-Thành, Chân-

Lạp phải triều-cống xưng thần. Theo Việt-sử

chép :

" Vua bảo tả, hữu : “ Tiên-Đế

thăng-hà đã 16 năm mà nước Chiêm-

Thành chưa có một sứ-thần nào sang

nước ta, phải chăng oai-lực của trẫm

chưa đến được nước ấy hay là chúng cậy

có núi, sông hiểm-trở đó chăng ?” Quần-

thần thưa : “ Đức tuy đã đến mà oai chưa

được rộng. ” Vua cho là phải mới cất

NGUYỄN-CƯ-TRINH

24

quân đi đánh Chiêm-Thành để thị-uy vậy.

Đánh được quân Chiêm chỉ bắt tù-binh

đem về, chứ không chiếm đất. Có chiếm

đất là từ Lý-Thánh-Tông, năm 1069 thân-

chinh đánh Chiêm-Thành, bắt được Vua

Chiêm là Chế-Củ, thâu nhận Châu Địa-

Lý, Châu Ma-Linh và Châu Bố-Chính

( Quảng-Bình, Quảng-Trị ) của Chế-Củ

dâng chuộc tội .

" Năm 1075 Vua Lý-Nhân-Tông sai

Lý-Thường-Kiệt vào kinh-lý, vẽ địa-đồ

hình- thế, đổi tên Châu Địa-Lý làm Lâm-

Bình, Ma-Linh làm Minh-Linh. Đến năm

1103 Chiêm-Thành lại khôi-phục lại ba

Châu đã mất, Lý-Thường-Kiệt lại phải

đem quân vào lấy lại.

" Năm 1132 Chiêm-Thành liên-

minh với Chân-Lạp đem quân ra đánh

Nghệ-An, bị tướng nhà Lý là Dương-

Anh-Nhĩ đánh thua phải lùi, từ đấy về

sau, trong thời Lý, Chiêm-Thành còn mấy

lần quấy-nhiễu Nghệ-An vào những năm

1117 và 1218 nhưng đều thất-bại, lại chịu

triều-cống. Tuy triều-cống nhưng vẫn


25

muốn đòi lại ba Châu đã mất, nên đến

năm 1252 Chiêm-Thành lại đem chiến-

thuyền vào cướp biên-giới và sai sứ cầu

xin lại đất đã dâng. Vua Trần-Thái-Tông

lại phải thân-chinh đi đánh, bắt được

Vương-phi là Bố-Gia-La rồi trở về.

" Năm 1301 Vua Trần-Nhân-Tông,

sau khi xuất-gia đầu Phật, có sang giao-

hảo với Vua Chiêm, bấy giờ là Chế-Mân,

hứa gả Công-chúa Huyền-Trân để liên-

kết thân-tình. Chế-Mân dâng sính-lễ hai

Châu Ô, Lý. Nước Chiêm lại trở về biên-

giới Hoàn-Vương thời nhà Đường, nghĩa

là từ Hoành-Sơn phiá Nam trở vào. Đến

năm 1307, Vua Trần-Anh-Tông thâu-

nhận Châu Ô, Châu Lý đổi tên là Thuận-

Châu và Hoá-Châu sai Đoàn-Nhữ-Hài

vào kinh-lý, đặt nền cai-trị, chiếu-dụ cư

dân, chia ruộng đất cho cầy-cấy ."

Cái dây thân-tình giữa Chiêm - Việt

không được bền lâu, mà sớm đoạn-tuyệt sau

khi Chế-Mân chết, Huyền-Trân bị cướp trở về.

Từ thân-gia đổi thành oan-gia, bởi vì Vua

NGUYỄN-CƯ-TRINH

26

Chiêm kế-vị là Chế-Chí bị Vua Trần-Anh-

Tông lừa bắt đem về nước rồi chết ở Gia-Lâm,

từ đấy Chiêm - Việt lại có điều thù oán mãi.

* Chiêm - Tộc Quật - Khởi Lần Chót ._

Nhà Trần kể từ Vua Dụ-Tôn trở đi

bắt đầu suy-nhược, mà Chiêm-Thành có Vua

anh-dũng là Chế-Bồng-Nga hết sức tập trận,

luyện binh nhằm đánh Việt-Nam để trả-thù, rửa

hận. Cho nên vào năm 1367, Vua Trần-Dụ-Tôn

sai Thế-Hưng và Tử-Bình đi đánh Chiêm-

Thành, bị quân Chiêm phục-kích bắt được Thế-

Hưng, Tử-Bình bỏ chạy. Năm sau Vua Chiêm

cho sứ sang đòi đất Hóa-Châu. Nam 1376 quân

Chiêm sang đánh phá ở Hóa-Châu, Vua Duệ-

Tôn phải thân-chinh đi đánh, mặc dầu đình-

thần hèn nhát cố can. Vua vào đóng quân ở cửa

Nhật-Lệ ( Quảng-Bình ) ở lại một tháng để

luyện-tập sĩ-tốt. Sang năm 1377 kéo quân vào

đánh thành Đồ-Bàn, tỉnh Bình-Định bây giờ.

Khi quân của Duệ-Tôn gần đến thành bị quân


27

Chiêm đổ ra vây, quân ta thua to, Duệ-Tôn chết

trong trận cùng với tướng sĩ chết rất nhiều. Đỗ-

Tử-Bình lĩnh hậu quân không đến cứu, Lê-

Quý-Ly bỏ chạy về .

Quân Chiêm-Thành đã phá được quân ta,

giết được Vua Duệ-Tôn, quyết chí một mất một

còn với Việt-Nam phen này trên bán-đảo. Cho

nên Chế-Bồng-Nga liền đem quân đánh vào

Thăng-Long, cướp phá không ai chống giữ nổi.

" Năm 1378 Chiêm-Thành lại sang

đánh Nghệ-An, vào sông Đại-Hoàng lên

đánh kinh-đô Thăng-Long.

" Năm 1380 quân Chiêm lại sang

phá Thanh-Hóa, Nghệ-An, bị Quý-Ly

đánh đuổi được.

" Năm 1382 quân Chiêm lại sang

cướp Thanh-Hóa, bị Quý-Ly và Đa-

Phương đuổi được đến Nghệ-An.

" Năm 1384 Chế-Bồng-Nga với

tướng La-Khải đem quân đi đường núi

vào đóng tận Quảng-Oai. Nghe tin,

NGUYỄN-CƯ-TRINH

28

Thượng-Hoàng Trần-Nghệ-Tông cùng

với Vua bỏ kinh-đô chạy sang đông-ngạn.

" Nhưng rồi Chế-Bồng-Nga bị

tướng nhà Trần là Khát-Chất phục-kích

giết ở địa-hạt Hưng-Yên. Từ đấy về sau

Chiêm-Thành mới nhụt bớt nhuệ-khí,

trong nước lục-đục, hai con Chế-Bồng-

Nga sang hàng Việt-Nam đều được phong

Hầu.

" Bước sang thế-kỷ XV, tướng nhà

Hồ là Đỗ-Mẫn đem quân sang đánh

Chiêm-Thành, Vua Chiêm cho sứ sang

dâng đất Chiêm-Động, Cổ-Lũy để bãi-

binh. Quý-Ly phân đất ấy ra bốn Châu là

Thăng, Hoa, Tứ, Nghiã, nay thuộc

Quảng-Nam, Quảng-Nghiã vậy ."

Đến lúc này cái lịch-sử chiếm-lĩnh

Chiêm-Thành đã là ba thời-kỳ : thời-kỳ thứ

nhất với Vua Lý-Thánh-Tông ( 1069 ) chiếm

lĩnh Châu Địa-Lý, Ma-Linh và Bố-Chính là đất

Nhật-Nam xưa thuộc Tầu .


29

Thời-kỳ thứ nhì Vua Trần-Anh-Tông

( 1306 ) thu-nhận Châu Ô, Châu Lý cũng chưa

phải lãnh-thổ của Chiêm-Thành xưa .

Thời-kỳ thứ ba, Hồ-Hán-Thương ( 1402 )

chiếm-lĩnh đất Chiêm-Động và Cổ-Lũy đất cũ

của Chiêm-Thành Tượng-quân .

Như thế là từ thế-kỷ X đến thế-kỷ XV,

theo dải Hoành-Sơn vào đến Bình-Thuận, Việt-

Nam đã mở lãnh-thổ của mình xuống 3 phần 5

lãnh-thổ Chiêm-Thành vậy. Từ 1069 đến 1400

nước ta lấy 5 xứ của Chiêm-Thành đã ngót 400

năm mà chưa thấy kinh-lý như đất của mình.

Quốc-thổ tuy mở rộng nhưng không nghĩ đến

di dân khai-khẩn, chỉ cho mấy đạo binh đến

đóng đồn phòng ngự như thể bảo-hộ, mỗi năm

thu thuế và thúc dân bản-xứ phải triều-cống

Vua mình. Việc cai-trị nội-bộ vẫn giao cho

người bản-xứ lo liệu lấy, chỉ đặt có một Quan

biên-trấn trọng-thần kiêm-lĩnh như vào năm

1313 ông Đỗ-Thiên-Nghiễn làm Kinh-lược-sử

cả đất Nghệ-An và đất Lâm-Bình. Khi nào định

xuất quân đánh dẹp mới sai tướng đem quân ra

NGUYỄN-CƯ-TRINH

30

trọng trấn, như năm 1353 sai Trương-Hán-Siêu

làm Trấn-thủ Hóa-Châu. Về xứ Hóa-Châu thì

mãi đến năm 1361 mới đắp thành Hóa-Châu,

về sau Hồ-Quý-Ly mới sửa-sang lại. Xem thế

thì nước ta khi trước không phải vì mục-đích di

dân chiếm đất Chiêm-Thành mà là vì cái chủ-

nghiã đế bá muốn bắt các nước nhỏ bên cạnh

mình phải thần-phục, theo cái nghiã nước nhỏ

thờ nước lớn " Tiểu sự đại "

nhưng " Đại " cũng có trách-nhiệm đối với

" Tiểu " .

Sự thực chính-sách thực-dân của Việt-

Nam chỉ bắt đầu với họ Hồ. Năm 1402 Hồ-

Hán-Thương cho làm con đường thiên-lý từ

Tây-đô Thanh-Hóa chạy đến Hóa-Châu, lấy đất

Chiêm-Động, Cổ-Lũy phân ra bốn Châu, đặt

chức An-phủ-sứ Lộ-thăng-hoa để cai-trị, dời

dân xứ Bắc, người có tư-bản mà thiếu ruộng

vào ở đấy. Những dân ấy tuy vào lập-nghiệp

khẩn-hoang nhưng cũng thúc vào quân-ngũ, hễ

khi có việc thì đi đánh giặc, khi không việc

quân thì về làm ruộng. Lại sức cho dân, ai nộp

được trâu bò thì phong Tước, trâu bò ấy cấp


31

cho dân di-cư để cầy. Họ Hồ không những mở

đạo-lộ, lại còn mở thủy-lộ trên lục-địa để tiện

đường chuyển-vận giao-thông. Năm 1404 Hán-

Thương cho đào con sông vận-hà từ Tân-Bình

đến Thanh-Hóa. Như thế đủ thấy tầm vĩ-đại về

sự khai-khẩn quốc-thổ của họ Hồ. Đời Hậu-

Trần, đất Thuận-Hóa đã trở nên địa-điểm hậu-

cứ trọng-yếu để Lê-Thái-Tổ sử-dụng đánh quân

Minh, như Mộc-Thạch đã tuyên-bố với

Trương-Phụ : " Hoá-Châu núi cao sông rộng

chưa dễ đã lấy được." Trương-Phụ cũng nói :

" Ta có làm người được cũng ở đất Hóa-Châu,

mà nếu làm ma cũng ở đất Hóa-Châu ; Hóa-

Châu mà không lấy được thì không còn mặt

mũi nào để về trông thấy Chúa Thượng." .

Qua những lời nói ấy của các đại-tướng

nhà Minh chúng ta có thể suy-đoán mà biết mất

Hoá-Châu, Chiêm-Thành khó lòng giữ được

nước, mà việc Nam-tiến của dân Việt cũng là

cái kế bảo-tồn dân-tộc đối với Bắc-phương đế-

quốc hùng-cường vậy .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

32

Nhưng Chiêm-tộc là một dân-tộc có bản-

lĩnh cương-ngạnh, không dễ khuất-phục. Sau

khi thấy quân Minh đánh bại nhà Trần, dầy xéo

đất nước Việt, các Vua Chiêm tính kế liên-

minh với nhà Minh để lại xin lĩnh đất cũ thay-

thế Việt-tộc trên bán-đảo Đông-Nam-Á. Nào

ngờ Việt-tộc lại sớm phục-hưng với nhà Lê. Và

nhà Lê, từ Lê-Thái-Tông, năm 1434, năm

1444, năm 1445, Chiêm-Thành được lòng nhà

Minh lại vào đánh cướp Hóa-Châu, bị quân ta

đánh bại. Đến thời Lê-Thánh-Tông, vào năm

1470 Chiêm-Thành đem đại quân 100.000

đánh Thuận-Hóa. Lần này 1471 Vua Lê-

Thánh-Tông sắp đặt một trận đại qui-mô để

quyết làm cho Chiêm-Thành kiệt-quệ. Thắng

trận Chà-Bàn, kinh-đô Chiêm-Thành, bắt được

Vua Chiêm, Vua Lê-Thánh-Tông lấy tất cả đất

đai từ Thạch-Bì-Sơn ( Tuy-Hòa ) về Bắc làm

thành Thừa-Tuyên Quảng-Nam, đặt Phủ,

Huyện, ra lệnh khắc bia trên núi gọi là núi Đá-

Bia. Còn bao nhiêu đất đai của Chiêm-Thành

còn lại 1 phần 5 Vua chia thành ba nước nhỏ là

Chiêm-Thành, Hoa-Anh và Hoa-Phan phong

cho tướng Chàm làm Chúa .


33

Mở Quảng-Nam, đặt Trấn Ninh

Đề phòng muôn dặm oai linh ai bì.

Kỳ công núi có Đá-Bia,

Thi văn các tập Thần-Khuê còn truyền .

_ ( Đại-Nam Quốc-Sử Diễn-Ca )

Nhân-dân Phú-Yên có lập Miếu thờ Vua

Lê-Thánh-Tông tại thôn Long-Uyên, quận

Tuy-An, hiện còn đôi câu-đối :

" Giang-sơn khai-thác hà niên,

phụ lão tương truyền Hồng-Đức sự.

" Trở đậu hinh hương thử địa,

thanh linh trường đối Thạch-Bì cao ".

( Giang-san khai-thác năm nào,

phụ lảo còn truyền công Hồng-Đức.

( Lễ kính hương thơm đất ấy,

danh thiêng muôn thủa ngọn Đá-Bia ).

( Nguyễn-Đình-Tư _ " Non Nước Phú-Yên )

***

NGUYỄN-CƯ-TRINH

34

NAM - TIẾN VỚI NHÀ NGUYỄN ._

Với bia đá khắc trên đỉnh núi Đá-Bia hay

Thạch-Bì ở Tuy-Hòa, tưởng như cuộc xung-đột

Chiêm - Việt chấm-đứt từ đấy, mà đường Nam-

tiến của dân Việt cũng dừng. Nào ngờ xẩy ra

việc Nam - Bắc phân-tranh trong lịch-sử Việt-

Nam, Nguyễn - Trịnh tị-hiềm quyền Chúa, Vua

Lê chỉ còn hư vị tượng-trưng cho đơn-vị dân-

tộc thống-nhất bất-phân, Chúa Nguyễn vào

Nam, Chúa Trịnh đất Bắc. Nhưng chính có sự

phân-tranh ấy mà cuộc Nam-tiến càng được

thúc-đẩy .

Vào khoảng năm Thuận-Bình đời Lê-

Trung-Tông ( 1549 ), Nguyễn-Hoàng làm quan

với nhà Lê, từng giúp Vua Lê đánh Mạc, chém

được tướng của Mạc là Trịnh-Chí, được nhà

Vua khen : " Thực là cha hổ sinh con hổ ! "

Bấy giờ Trịnh-Kiểm là Hữu-tướng triều Lê,

cầm giữ binh quyền, chuyên chế mọi việc, hãm

hại Tả-tướng Lãng Quận-công Nguyễn-Uông,

anh ruột Nguyễn-Hoàng. Nguyễn-Hoàng thấy

thế cáo bệnh để giữ mình, ngầm cho người


35

xuống Hải-Dương hỏi nhà Lý-Học trứ-danh

Nguyễn-Bỉnh-Khiêm, được Bỉnh-Khiêm cho

câu sấm :

" Hoành-sơn nhất đái vạn đại dung thân !"

( Một dải núi ngang có thể nương thân

muôn đời ! )

Phải chăng câu sấm trên đây ứng-dụng

vào cho vận-mệnh của cả dân-tộc Việt-Nam

hay là cho riêng cá-nhân nhà Nguyễn là

Nguyễn-Hoàng lúc bấy giờ ?

Dù sao Nguyễn-Hoàng đã hiểu câu nói

muốn ám-chỉ vào cho mình nên ngầm vận-

dụng với chị ruột là Ngọc-Bảo, vợ Trịnh-Kiểm

để cho mình vào trấn đất Thuận-Hóa. Bấy giờ

Thuận-Hóa mới dẹp yên, tuy nhà Lê đã đặt

Tam-ty và Phủ, Huyện để cai-trị nhưng nhân-

dân vẫn chưa thuận-hòa một lòng. Thấy

Nguyễn-Hoàng xin vào đấy, Trịnh-Kiểm bằng

lòng ngay và dâng biểu lên Vua rằng : " Thuận-

Hóa là nơi quan-trọng, quân và của do đấy mà

ra. Buổi quốc-sơ nhờ đấy mà nên nghiệp lớn.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

36

Nay lòng dân hãy còn giáo-giở, nhiều kẻ vượt

biển đi theo họ Mạc, sợ có kẻ dẫn giặc về cướp,

ví không được tướng tài trấn-thủ, vỗ yên thì

không thể xong. Đoan Quận-công ( Nguyễn-

Hoàng ) là con nhà tướng, có tài-trí mưu-lược,

có thể sai đi trấn ở đấy để cùng với tướng Trấn-

thủ Quảng-Nam cùng nhau giúp sức thì mới đỡ

lo đến miền Nam ".

_ ( Thực-Lục Tiền-Biên )

Vua Lê nghe theo và trao cho Chúa trấn-

tiết, phàm mọi việc đều ủy-thác cả, chỉ mỗi

năm nộp thuế mà thôi. Sứ-mệnh hoàn-thành

cuộc Nam-tiến của dân-tộc bắt đầu từ đây vào

tay nhà Nguyễn vậy .

Thế là năm chính-trị thứ nhất triều Lê-

Anh-Tông ( 1558 ) Nguyễn-Hoàng vào trấn

Thuận-Hóa, những người làng Tống-Sơn với

quân nghĩa dũng Thanh - Nghệ đem cả gia-

đình đi theo .

Năm 1570 Vua Lê lại triệu Tổng-binh

Quảng-Nam là Nguyễn-Bá-Quýnh về Nghệ-


37

An, giao cả Quảng-Nam lẫn Thuận-Hóa cho

Nguyễn-Hoàng .

Về sau mỗi khi ra đánh phương Bắc thì

dân Nghệ-Tĩnh lại theo vào khai-khẩn đất

phương Nam, sinh tụ ở đất Chiêm-Thành. Từ

đó về sau nhân-đinh thêm trù-phú, điền-địa mở

mang, chả mấy chốc mà đất Thuận - Quảng trở

nên một cõi cường-thịnh .

A/ Thuận-Hóa có : 2 Phủ, 9 Huyện, 3 Châu .

1._ Phủ Tiên-Bình ( xưa là Tân-Bình ) gồm có :

- 3 Huyện : Khang-Lộc; Lệ-Thủy; Minh-

Linh.

- 1 Châu : Bố-Chính .

2._ Phủ Triệu-Phong gồm :

- 6 Huyện : Vũ-Xương; Hải-Lăng;

Quảng-Điền ( xưa là Đan-Điền ); Hương-Trà

( xưa là Kim-Trà ) ; Phú-Vang ( xưa là Tú-

Vang) ; Điện-Bàn

- 2 Châu : Thuận-Bình ; Sa-Bồn .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

38

B/ Quảng-Nam có 3 Phủ, 9 Huyện .

1._ Phủ Thăng-Hoa gồm :

- 3 Huyện : Lê-Giang ; Hà-Đông ; Hy-

Giang .

2._ Phủ Tú-Nghĩa gồm :

- 3 Huyện: Bình-Sơn; Mộ-Hoa; Nghĩa-

Giang

3._ Phủ Hoài-Nhân gồm :

- 3 Huyện : Bồng-Sơn ; Phủ-Lý ; Tuy-

viễn .

Năm 1611 bắt đặt Phủ Phú-Yên. Bấy giờ

quân Chiêm-Thành xâm-lấn biên-giới.

Nguyễn-Hoàng sai Chủ-sự là Văn-Phong đem

quân đi đánh lấy được đất ấy bèn đặt làm 1 Phủ

gồm 2 Huyện : Đồng-Xuân và Tuy-Hòa .

Năm Quý-Sửu thứ 54 ( 1613 ) Nguyễn-

Hoàng khi mất có trối lại Hoàng-tử thứ sáu là

Nguyễn-Phúc-Nguyên, với cận-thần rằng :


39

" Ta với các ông cùng nhau cam khổ

đã lâu, muốn dựng lên nghiệp lớn. Nay ta

để gánh nặng lại cho con ta, các ông nên

cùng lòng giúp-đỡ cho thành công-

nghiệp ".

Rồi cầm tay Hoàng-tử dặn rằng :

" Làm con phải hiếu, làm tôi phải

trung, anh em trước hết phải thân yêu

nhau. Mày mà giữ lời dặn đó thì ta không

ân-hận gì. Đất Thuận-Quảng phiá Bắc có

núi Ngang ( Hoành-sơn ) và sông Gianh

( Linh-giang ) hiểm-trở, phiá Nam có núi

Hải-Vân và núi Đá-Bia ( Thạch-Bì-sơn )

vững-bền. Núi sẵn vàng, sắt, biển có cá,

muối thật là đất dụng-võ của người anh-

hùng. Nếu biết dạy dân, luyện binh để

chống-chọi với họ Trịnh thì đủ xây-dựng

cơ-nghiệp muôn đời. Ví bằng thế-lực

không địch được, thì cố giữ vững đất-đai

để chờ cơ-hội, chứ đừng bỏ qua lời dặn

của ta ."


NGUYỄN-CƯ-TRINH

40

Như thế là Nguyễn-Hoàng quyết chí mở

nước ở miền Nam, dựng cơ-sở để quyết thống-

nhất sơn-hà, đánh đổ họ Trịnh ngoài Bắc .

Phương Nam bấy giờ gồm những đất

Thuận-Hóa và Quảng-Nam vào đến Tuy-Hòa

mới thiết-lập. Từ Tuy-Hòa trở xuống là Chiêm-

Thành và Chân-Lạp-Thủy, tức là Lục-Tỉnh sau

này. Đấy còn là cả một công-trình khai-thác

Nam-tiến đang chờ-đợi, trong khi ấy phải nghĩ

sao ngăn-chặn được quân Trịnh ở phiá Bắc

luôn luôn đánh xuống. Ngoài ra lại còn quân

Tây-Dương luôn luôn nhòm ngó vào bờ bể

Quảng-Nam, bằng-chứng là khi Nguyễn-Phúc-

Nguyên còn làm Hoàng-tử từng đánh tướng

giặc Tây-Dương ở Cửa Việt .

Khi Nguyễn-Phúc lên thay Chúa Nguyễn-

Hoàng, lo sửa sang thành lũy, đặt quan ải, vỗ-

về dân trong, ngoài vui-vẻ cả, mệnh danh là

Chúa Phật. Từ đấy mới xưng quốc-tính là họ

Nguyễn-Phúc .


41

Ất-Sửu, năm thứ 12 ( 1625 ) Đào-Duy-

Từ theo về giúp Chúa phương Nam. Duy-Từ

người Thanh-Hóa, thông suốt kinh sử, rất giỏi

thiên-văn thuật-số. Vốn là con nhà phường-

chèo, không được đi thi theo chế-độ ngoài Bắc

của Chúa Trịnh bấy giờ. Từ buồn-bực, nghe

tiếng Chúa Nguyễn phương Nam yêu dân, quý

kẻ-sĩ, hào-kiệt đều về qui-phục. Từ quyết chí

tìm vào Nam, đến ở Huyện Vũ-Xương, nghe

tin Khám-lý Hoài-Nhân Trần-Đức-Hòa là

người hiểu-biết, được Chúa tin dùng. Bắt đầu

Từ xin vào làm người chăn trâu cho Phú-ông

xã Tùng-Châu. Phú-ông thấy là người biết rộng

nghe nhiều mới nói với Đức-Hòa. Đức-Hòa sau

khi tiếp chuyện với Từ biết Từ là người có

thực-học, không điều gì không thông-hiểu, rất

quý trọng, đem con gái gả cho. Duy-Từ từng

ngâm bài " Ngọa long cương " tự ví mình với

Khổng-Minh bên Tầu đời Tam-Quốc. Một hôm

Đức-Hòa vào mừng Chúa vừa thắng trận quân

Trịnh, nhân tiện đem dâng Chúa bài " Ngọa

long cương ngâm " của Từ cho Chúa xem và

trình rằng : " Bài này do thày dạy-học ở nhà tôi

là Đào-Duy-Từ làm." Chúa xem thấy lạ, cho

NGUYỄN-CƯ-TRINH

42

người mời đến gặp. Sau mấy ngày thì Đức-Hòa

cùng Duy-Từ đến ra mắt. Lúc ấy Chúa mặc áo

trắng đứng ở cửa nách chờ, Duy-Từ nhìn thấy,

đứng lại không đi. Chúa tức thì áo mũ chỉnh-tề

bước ra mời vào. Duy-Từ rảo bước vào lạy,

cùng nói chuyện, Chúa lấy làm hài-lòng nói :

" Khanh sao đến muộn thế ! " Tức thì trao cho

chức Nha-úy Nội-tán, tước Lộc-khê-hầu, trông

coi việc quân-cơ trong ngoài và Tham-lý quốc-

chính. Chúa từng vời vào bàn-bạc, Duy-Từ

bày-tỏ hết những điều uẩn-súc trong lòng, điều

gì biết đều nói cả. Chúa cho Đức-Hòa là biết

người .

Bắt đầu Đào-Duy-Từ khuyên Chúa đừng

nộp thuế cho họ Trịnh. Chúa nói : " Tiên-

Vương tài-trí hơn đời cũng còn phải đi lại

thông-hiếu. Ta nay nhỏ-mọn không bằng Tiên-

Vương, đất đai binh-giáp lại không bằng một

phần mười của Đông-đô, nếu không nộp thuế

cống thì lấy gì mà giữ đất đai để nối nghiệp

trước ? "


43

Duy-Từ thưa : " Thần nghe nói dẫu có trí-

tuệ không bằng nhân thời-thế. Cứ uy-vũ anh-

hùng mưu-kế sáng-suốt của Tiên-Vương,

không phải là không giữ được đất đai. Song

thời bấy giờ những thuộc-tướng ở ba Ty đều tự

họ Trịnh cất đặt, phàm cử-động việc gì cũng bị

họ Trịnh kiềm-chế, nên Tiên-Vương phải nhẫn-

nại như thế. Nay Chúa Thượng chuyên-chế một

phương, quan-liêu đều tự quyết cắt đặt, một lời

nói ra ai còn dám trái. Thần xin hiến một kế,

theo kế ấy thì không phải nộp thuế, mà giữ

được đất đai và có thể dựng nên nghiệp lớn ".

Chúa hỏi kế gì ?

Duy-Từ thưa : " Muốn đồ sự-nghiệp

vương-bá, cần phải có kế vẹn-toàn. Người xưa

nói : “ Không một lần khó-nhọc thì không được

nghỉ lâu dài, không phí-tổn tạm thời thì không

được yên ổn mãi mãi. ” Thần xin hiến bản vẽ,

đem quân, dân hai trấn đắp một cái lũy dài, trên

từ chân núi Trường-Dục, dưới đến bãi cát Hạc-

Hải, nhân thế đất mà đặt chỗ hiểm để vững

NGUYỄN-CƯ-TRINH

44

biên-phòng. Quân-địch có đến cũng không làm

gì được " .

Chúa theo kế ấy, bèn huy-động quân, dân

đắp lũy Trường-Dục, hơn một tháng thì xong .

Chúa hỏi Duy-Từ về kế trả lại sắc-phong

của Chúa Trịnh-Tráng mới sai Lại-bộ Thượng-

thư Nguyễn-Khắc-Minh đem vào phong Chúa

Phật ( Nguyễn-Phúc ) làm Tiết-chế Thuận -

Quảng, Thái-phó Quốc-công. Duy-Từ thưa :

" Đấy là họ Trịnh mượn sắc-mệnh Vua Lê để

nhử ta, nếu ta nhận sắc-mệnh thì họ có cớ nói

được, nếu ta không nhận thì họ tất động-binh.

Việc hiềm-khích ngoài biên đã gây thì không

phải phúc cho sinh-dân. Huống chi thành-

quách ta chưa bền vững, quân-sĩ chưa luyện-

tập, địch đến thì lấy gì mà chống ? Chi bằng

hãy tạm nhận cho họ không ngờ để ta chuyên

việc phòng-thủ, rồi sau dùng kế trả lại sắc, bấy

giờ họ không làm gì được ta nữa ."

Đến khi lũy Trường-Dực đắp xong, Duy-

Từ mới thưa với Chúa về việc trả lại sắc rằng :


45

" Nên đúc một cái mâm đồng hai đáy, giấu sắc

vào trong, ngoài sắm đủ vàng bạc lễ-vật, lấy

tướng Thần-lại là Văn-Khuông làm Sứ đi tạ ơn.

Thần xin nghĩ hơn mười câu vấn-đáp để trao

cho mang đi, tùy cơ ứng đối. Đem mâm ấy tiến

cho Chúa Trịnh, rồi thừa-cơ mà ra về. Làm thế

thì họ Trịnh mắc kế ta vậy ."

Chúa theo lời, sai Văn-Khuông vâng

mệnh đi Đông-đô, Văn-Khuông đến, Trịnh-

Tráng vời vào hỏi :

_ " Trước đây, việc đòi nộp lễ cống nhà

Minh, Nam-Chúa không thấy nộp là tại

sao ?

Văn-Khuông thưa :

_ " Voi và thuyền không phải lệ cống nhà

Minh, sợ người truyền lệnh nói không

đúng cho nên không dám vâng mệnh !

Hỏi : _ " Sao không cho con đến làm tin ?

NGUYỄN-CƯ-TRINH

46

Đáp : _ " Nam Bắc nghĩa như một nhà, đã

thành-tín với nhau thì dùng con tin làm

gì !

Hỏi : _ " Hoàng-Đế vời Chúa Nam đi

đánh Cao-Bằng cớ sao không đến ?

Đáp : _ " Giặc Cao-Bằng là giặc khốn-

cùng, sức quân Trung-đô cũng thừa đánh.

Chúa tôi vâng mệnh giữ hai xứ Thuận -

Quảng, phiá Nam chống Chiêm-Thành,

phiá Bắc thì phòng giặc Mạc, chỉ sợ

không giữ yên bờ-cõi cho nên không dám

đi xa .

Hỏi : _ " Đắp lũy Trường-Dực ý muốn

chống mệnh Vua hay sao ?

Đáp : _ " Chịu mệnh giữ đất, cần phải

phòng-bị bờ cõi cho bền, sao gọi là chống

mệnh được ?

Hỏi :_" Tướng-tá ở phương Nam thế nào?


47

Đáp : _ " Tài kiêm văn, võ như Đào-Duy-

Từ, Nguyễn-Hữu-Dật thì chẳng kém vài

chục

Hỏi : _ " Người ta nói Nam-Chúa là bậc

anh-hùng hào-kiệt, sao không nghĩ đến

đánh giặc lập công ?

Đáp : _ " Chúa tôi không mê tửu-sắc,

không thích đàn hát, chỉ muốn đem ân-

huệ vỗ-về dân-chúng, uy-tín cảm-phục

người xa. Ở phương Đông thì Mã-Cao

( Ma-Cao ), Lạc-Già ( Ma-Lắc-Ca ), ở

phương Tây thì Vạn-Tượng, Ai-Lao,

không đâu là không sợ phục. Nếu có

những bọn Vương-mãng, Tào-tháo tiếm-

lạm danh-nghĩa, giết hại sinh dân thì

Chúa tôi vì nghĩa mà đi đánh, xây dựng

công-nghiệp không việc gì lớn hơn thế

nữa ".

Tráng lặng yên, quay bảo bầy-tôi rằng :

_ " Sứ Nam ứng đối như nước

chảy, người Bắc không thể kịp được ".

NGUYỄN-CƯ-TRINH

48

Văn-Khuông bưng mâm đồng đầy vàng

bạc dâng, Tráng nhận. Văn-Khuông ngay hôm

ấy lẻn ra cửa Đô-thành do đường biển vượt trở

về. Người Trịnh thấy cái mâm hai đáy lấy làm

lạ, tách ra xem thì ở trong thấy một đạo-sắc và

một tờ thiếp viết :

" Mâu nhi vô dịch

Mịch nhi kiến tích

Ai lạc tâm trường

Lực lai tương địch ."

đem trình lên Trịnh-Tráng. Tráng hỏi bầy-tôi

đều không ai hiểu. Thiếu-úy Phùng-Khắc-

Khoan thưa : " Đó là ẩn-ngữ " Dư bất thụ sắc "

( ) ( Ta không nhận sắc ) " .

Tráng giận lắm sai người đuổi bắt Văn-

Khuông nhưng không kịp .


49

Văn-Khuông về, Chúa mừng nói : " Duy-

Từ thật là Tử-phòng và Khổng-Minh ngày

nay ".

Chúa cùng Đào-Duy-Từ ngày đêm mưu

tính chống họ Trịnh. Duy-Từ mong được người

anh-tài tiến-dẫn giúp Chúa. Gặp được Nguyễn-

Hữu-Tiến biểu-danh là Thuận-Nghĩa, người

Thanh-hóa bèn tiến-cử, Chúa cho làm Đội-

trưởng coi thuyền Địch-cần quân Nội-thủy,

Hữu-Tiến thường ban đêm diễn tập quân-lính.

Trong quân có kẻ trái luật, lập-tức chém người

Kỳ-trưởng để thế mệnh, cả quân đều sợ. Duy-

Từ nghe thấy kinh-ngạc, vội vào hầu. Bấy giờ

Chúa đương xem " Chiến-Quốc sách ". Nhân

cùng bàn đến binh-pháp xưa nay. Duy-Từ ung-

dung nói đến chuyện Tôn-Vũ-Tử dạy chiến-sự

ở cung Vua Ngô mà chém vợ yêu của Vua.

Chúa rất khen Vua Ngô là người quyết-đoán,

Tôn-Vũ-Tử là người nghiêm cho nên mới dựng

nên nghiệp-bá. Duy-Từ nhân đấy đem việc

Hữu-Tiến chém người Kỳ-trưởng để xin tội.

Chúa nói : " Binh không đều thì giết còn tội

NGUYỄN-CƯ-TRINH

50

gì ? " Rồi dần thăng Hữu-Tiến làm Cai-đội. Từ

đó sĩ-tốt ai cũng sợ phục .

Giáp-Tuất năm thứ 21 ( 1634 ) mùa

đông, tháng 10 Nội-tán Đào-Duy-Từ bệnh

nặng, Chúa thân tới thăm. Duy-Từ khóc mà

nói : " Thần gặp được Thánh-minh, chưa báo

đền được chút đỉnh, nay bệnh ốm đến thế này,

còn nói gì nữa ". Nói rồi chết, thọ 63 tuổi.

Chúa thương tiếc vô cùng .

Duy-Từ có tài-lược văn, võ, phàm đã

mưu-tính trù-hoạch gì, hễ làm thì trúng thời-cơ,

giúp việc nước có 8 năm mà công-nghiệp rực-

rỡ, đứng hàng đầu công-thần khai-quốc. Tập

sách " Hồ-trường Khu-cơ " do ông làm còn

lưu-truyền ở đời .

Với quân-sư Đào-Duy-Từ, với chiến-lũy

Trường-Dực cuộc Nam Bắc chiến-tranh để

tranh-hùng tranh-bá kéo dài suốt nửa thế-kỷ từ

1627 đến 1672 bất phân thắng bại. Chiến-tranh

tạm dừng lại đây, Chúa Nguyễn phương Nam

đem hết chú-ý vào công-cuộc nối tiếp chương-


51

trình Nam-tiến từ thời Lý Trần tới Lê-Thánh-

Tông .

Sau khi lấy đất Phú-Yên ( 1611 ) đặt

thành Phủ gồm hai Huyện Đông-Xuân và

Tuyên-Hóa, đến năm 1617 Văn-Phong ở Phú-

Yên lại dùng quân Chiêm-Thành để làm phản,

Chúa Phật ( Phúc-Nguyên ) sai Phó-tướng

Nguyễn-Phúc-Vinh đi đánh dẹp yên và lập

Dinh Trấn-biên trên đất còn lại của nước

Chiêm-Thành. Khi mới mở mang những nơi

địa-đầu biên-giới đều gọi là Trấn-biên Dinh.

Việc này xẩy ra vào năm 1617. Năm 1653, bắt

đầu đặt Dinh Thái-Khang, nhân cơ-hội có Chúa

Chiêm-Thành là Bà-Tấm quật-khởi đánh phá

Phú-Yên, Chúa Nguyễn-Phúc-Tần ( Chúa

Hiền ) phái tướng Hùng-Lộc đến đánh dẹp.

Quân đến Phú-Yên, các tướng đều muốn dừng

lại, Hùng-Lộc không nghe nói : " Ra quân lúc

không ngờ, đánh giặc lúc không phòng-bị là

mưu hay của nhà-binh. Nay quân ta từ nơi xa

đến, lợi ở sự đánh chóng, cần gì phải dụ địch ".

Rồi tiến quân, vượt đèo Hổ-Dương núi Thạch-

Bì đánh vào thành quân Chiêm-Thành. Bà-Tầm

NGUYỄN-CƯ-TRINH

52

trốn chạy, quân Nguyễn lấy được đất đến sông

Phan-Rang. Từ đấy nước Quảng-Nam lấy sông

ấy làm giới-hạn, từ phiá Đông đến địa-đầu

Phú-Yên chia làm hai Phủ là Thái-Khang ( nay

là Ninh-Hòa ) cho Hùng-lộc trấn giữ. Phiá Tây

sông thì vẫn còn về Chiêm-Thành bắt giữ lệ

cống, tức là từ Phan-Rang trở vào .

Trong khoảng thế-kỷ XVII giữa Chúa Sãi

hay ( Nguyễn-Phú-Nguyên ) ( 1613 - 1635 ) và

nước Chân-Lạp đã có sự giao-hảo ở chỗ gả

Công-chúa Ngọc-Vạn cho Vua Chân-Lạp là

Chey-Chetta II ( 1618 - 1626 ) .

" Chey-Chetta II sống từ nhỏ đến

lớn ở tại nước Xiêm, nhưng không có vẻ

giữ một kỷ-niệm tối-hảo đối với Xiêm,

bởi vì vừa lên ngôi ông đã tìm liên-lạc

ngay với những láng-giềng phiá Đông,

tức là người Việt của Chúa Nguyễn bấy

giờ, đang hoàn-thành dần dần cuộc chinh-

phục nước Chiêm-Thành và xây-dựng

nước Nam-Việt thay-thế. Chúa Nguyễn

rất vui sướng được thấy người láng-giềng

là nước Chân-Lạp cầu-thân với mình, và


53

Chúa Nguyễn bèn gả một trong các Công-

chúa cho Vua Cam-Bốt. Truyền rằng

nàng Công-chúa Việt này rất đẹp, biết

chiều chồng, được chồng yêu quý, lập

làm Hoàng-hậu. Người Việt bấy giờ đã

thành thân-hữu và đồng-minh của người

Chân-Lạp. Nhờ có sự giúp-đỡ của những

đồng-minh mới ấy, Vua Cam-Bốt đã hai

lần chiến-thắng những cuộc tấn-công của

quân Xiêm ( Thái-Lan ) vào năm 1621 -

1623 .

" Từ năm 1623 sứ-thần từ Huế đến,

đem lễ-vật trọng-hậu dâng lên Vua Chân-

Lạp ở kinh-đô Ou-Đông, để nhân-danh

Chúa Nguyễn xin phép cho dân Việt làm

ruộng và buôn-bán được định-cư ở trên

đất mà ngày nay là Saigon, và bấy giờ là

miền cực Nam nước Chân-Lạp. Bà

Hoàng-hậu can-thiệp với Vua chồng để

sự thỉnh-cầu ấy của đồng-bào bà được

nhà Vua ưng-thuận, và Vua Chey-Chetta

kết-cục đã ưng-thuận ."

_( Henri Russier _ " Histoire du Royaume

de Cambodge " _ dẫn ở Văn-Hóa số 43 ).

NGUYỄN-CƯ-TRINH

54

Xem thế đủ thấy chính-sách ngoại-giao

thân-thiện mở đầu đã làm cho việc di-thực của

dân-tộc vào Chân-Lạp thành-công mỹ-mãn. Sự

thực trong cuộc chiến-tranh giữa Nam, Bắc,

Nguyễn, Trịnh, dân từ Thanh, Nghệ luôn luôn

di-cư xuống miền Nam, nhân thấy đất hoang-

vu mầu-mỡ đã tự động kéo đến cầy-cấy khai-

khẩn, cho đến lúc đã đông-đúc trù-mật mới có

sự can-thiệp của Chúa Nguyễn để xin Vua

Chân-Lạp công-nhận một sự việc đã rồi và che-

chở cho chúng làm ăn. Ngoài ra lại còn những

cơ-hội thuận-lợi đưa đến như khi Chey-Chetta

mất ( 1626 ), nước Chân-Lạp cả Thủy lẫn Lục

chìm vào cuộc khủng-hoảng triều-đại. Năm

1642 con của Chey-Chetta là Chan, mẹ người

Lào, giết ông chú là Vua già Pra-Ontey, anh họ

là Ang-Non, lên ngôi Vua với danh-hiệu là

Prah-Rama-Thuppdey. Ông Vua này đi theo

đạo Hồi, nâng-đỡ ưu-đãi người Mã-Lai, Chà-

Dà ( Java ), Chiêm-Thành, làm cho triều-đình

phẫn-nộ vì trái với tinh-thần đạo Phật vốn là

Quốc-giáo Chân-Lạp. Hai con của Chey-Chetta

nổi lên, nhờ mẹ là Hoàng-hậu Việt, xin viện-trợ

của Chúa Nguyễn-Phúc-Tần ( Chúa Thượng ).


55

Chúa Thượng phái 2.000 quân năm 1628 đến

Mô-Xoài sau 24 ngay, bắt sống Vua Rama-

Thuppey đem về Quảng-Bình. Một người con

của Chey-Chetta lên làm Vua năm 1660 cho

đến 1672 thì bị giết do tay con rể. Nước Chân-

Lạp lại nổi loạn. Hoàng-tử Ang-Non tìm lánh

về Khánh-Hòa để xin người Việt trợ giúp. Năm

1675, Quan Trấn-thủ Khánh-Hòa là Nguyễn-

Dương-Lâm được cử đi. Chúa Thượng nói :

" Nặc-Nộn là phiên-thần, có việc nguy-cấp

không thể không cứu ". Bọn Dương-Lâm chia

làm hai đạo, đánh úp phá lũy Saigon ( Gia-

Định ) và Bích-Đôi ( Gò-Bích ) thẳng tiến vây

thành Nam-Vang ( Phnompenh ). Nặc-Ong-Đài

hoảng sợ chạy chết. Chúa đặt Nặc-Ong-Thu

( Prah-Ang-Sor ) làm Vua Lục-Chân-Lạp, đô ở

Ou-Đông, Ong-Non làm Vua Thủy-Chân-Lạp,

đô ở Saigon, cả hai đều coi việc nước, hàng

năm triều-cống Chúa Nam-Hà .

Hơn nữa nhà Minh bên Tầu cũng đang

mất nước cho Mãn-Thanh, các chiến-sĩ Minh

ưu-tú phẫn-uất bỏ đi tìm tự-do độc-lập ngoài

thế-lực kẻ thù. Vào năm Kỷ-Mùi thứ 31 tháng

NGUYỄN-CƯ-TRINH

56

giêng ( 1679 ) có Trấn-thủ Quảng-Đông là

Dương-Ngạn-Địch với Phó Tổng-binh Hoàng-

Tiến, Tổng-binh Cao-Châu, Lôi-Châu, Liêm-

Châu là Trần-Thượng-Xuyên và Phó Tổng-

binh Trần-An-Bình đem 3.000 quân và 50

chiến-thuyền chạy thẳng vào cửa Tư-Hiền và

Đà-Nẵng muốn đến xin làm thần-dân Chúa

Nguyễn. Đúng lúc Chúa Nguyễn-Phúc-Tần

đang để tâm vào việc khai-khẩn đất Chân-Lạp,

mới dung-nạp bọn họ, cho bọn Dương-Ngạn-

Địch ở Mỹ-Tho, Trần-Thượng-Xuyên ở Biên-

Hòa, khai-khẩn và thiết-lập phố-phường buôn-

bán, thuyền buôn của người Thanh và các nước

phương Tây, Nhật-Bản, Java đi lại thông-

thương phồn-thịnh. Do đấy mà phong-hóa Hán

thấm-nhuần vào đất Đông-Phố thay-thế hay

cạnh-tranh với văn-hóa Ấn, mà đất Chân-Lạp

càng sớm biến thành Việt-Nam. Người Tầu,

người Khmer, người Chiêm hợp-hóa cả vào

dân Việt .

Năm 1688 Phó-tướng nhà Minh Hoàng-

Tiến giết Chủ-tướng Dương-Ngạn-Địch ở cửa

biển Mỹ-Tho định xưng hùng xưng bá hạt


57

Rạch-Thanh tức Nam-Khê ( nay thuộc tỉnh

Định-Tường ) thủ-hiểm đắp lũy, đúc đại-bác,

đóng chiến-thuyền, thả quân đi cướp. Vua

Chân-Lạp Nặc-Thu bỏ việc triều-cống và đắp

lũy Bích-Đôi ( Gò-Bích ), Cầu-Nam và Nam-

Vang làm kế cố-thủ. Vua thứ nhì ở Thủy-Chân-

Lạp là Nặc-Nộn báo-cáo với Dinh Trấn-biên,

Chúa sai Vạn-Long làm Thống-binh đem quân

đánh Chân-Lạp, giết Hoàng-Tiến, Nặc-Thu

phải hàng phục, giữ lệ cống như cũ .

Đến năm 1692 Vua Chiêm-Thành là Bà-

Tranh bỏ không tiến-cống, Chúa Nguyễn-Phúc-

Chu sai Tổng-binh Nguyễn-Hữu-Kính đi đánh

bắt được Bà-Tranh và thần-tử với thân-thuộc

đem về Phú-Xuân. Chúa đổi Chiêm-Thành làm

trấn Thuận-Thành đặt Quan cai-trị rồi lại đổi

làm Bình-Thuận, cho thân-thuộc của Bà-Tranh

làm chức Khám-lý , ba người con là Đề-đốc, lại

bắt đổi y-phục theo Việt-Nam để phủ-dụ dân

Chiêm. Đến năm 1697 Chúa lại đặt phủ Bình-

Thuận, lấy nốt đất Phan-Rí, Phan-Rang của

Chiêm-Thành, làm huyện Yên-Phúc và Hòa-

NGUYỄN-CƯ-TRINH

58

Đa. Từ đấy nước Chiêm-Thành mất hẳn, tuy

vẫn còn Vua Chiêm nhưng vô quyền .

Lấy xong nước Chiêm-Thành công việc

Nam-tiến của Việt-Nam chưa xong, vì xứ

Trung không có đất phì-nhiêu đủ cho một nước

nông-nghiệp thịnh-vượng để đương đầu với

Chúa Trịnh ở Trung-châu Bắc-phần. Cho nên

đồng-bằng lưu-vực Cửu-Long mới chính là

mục-tiêu của Chúa Nguyễn bấy giờ dựng nước.

Tây-phương không đường tới,

Bắc-bộ khó nẻo qua.

Đường Nam-phương thấy đó chẳng xa,

Thì những sợ nhiều quân Đá-Vách .

_ ( " Sãi-Vãi " _ Nguyễn-Cư-Trinh )

Nam-phương đây là đất Thủy-Chân-Lạp

với Lục-Chân-Lạp là một nước thịnh-vượng

văn-hiến, từ thời Lý đã từng cho sứ-thần ra

cồng-hiến ở Thăng-Long. Một Trung-châu phì-

nhiêu của sông Cửu-Long bỏ hoang không dân

khai-khẩn, chính là nơi lý-tưởng cho dân nông-

nghiệp miền Trung-Việt núi non, ít đất cầy-cấy.


59

Như chúng ta đã thấy ở trên, nhân-dân tránh

cuộc chiến-tranh kéo dài giữa Bắc Nam, đã tự-

động tìm nơi an-cư lạc-nghiệp ở miền Mô-Xoài

bát-ngát, bấy giờ chỉ có 40.000 gia-đình. Sau

khi Nặc-Ong-Non, Vua thứ hai của Chân-Lạp

đóng đô ở Saigon chết đi, Chuá Nguyễn-Phúc-

Chu không lập Vua nữa mà đặt thành Phủ Gia-

Định, sai Thống-suất Nguyễn-Hữu-Kính, con

Nguyễn-Hữu-Dật, kinh-lược đất Chân-Lạp,

chia Đông-Phố, lấy Đồng-Nai làm huyện Phúc-

Long, dựng Trấn-biên Dinh ( Biên-Hòa ), lấy

Saigon làm huyện Tân-Bình, dựng Phiên-trấn

Gia-Định. Mỗi Dinh đều đặt chức Lưu-thủ,

Cai-bạ, Ký-lục và các cơ-đội thuyền thủy-bộ

tinh-binh và thuộc-binh. Mở rộng đất được

nghìn dặm, hơn 4 vạn hộ, bèn chiêu-mộ những

dân Bố-Chính trở về Nam đến ở cho đông-đúc.

Thiết-lập Thôn, Phường, Ấp, chia cắt giới

phận, khai-khẩn ruộng nương, định lệ thuế, làm

sổ đinh-điền. Lại lấy người Tầu đến buôn-bán

ở Trấn-biên, lập thành Xã Thanh-Hà, ở Phiên-

trấn lập thành Xã Minh-Hương. Từ đấy người

Tầu ở đây thành dân-hộ Việt-tịch .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

60

Đồng thời khi tướng Dương-Ngạn-Địch

sang Quảng-Nam xin thần-phục, cũng có một

người Tầu đất Quảng-Đông bỏ nhà Thanh sang

đất Chân-Lạp, làm chức Ốc-Nha ở đất Sài-Mạt

trên bờ vịnh Xiêm-La, nơi giao-thông tụ-họp

người các nước. Ông ta bèn mở sòng-bạc để

thu thuế, trở nên giầu-có, mới chiêu-tập dân

phiêu-bạt đến Phú-Quốc, Cần-Bột, Gia-Khê,

Luống-Cày, Hương-Úc, Cà-Mâu, lập thành 7

Xã-thôn, thuộc tỉnh Hà-Tiên, rồi dâng thư xin

Chúa Nguyễn-Phúc-Chu ( 1708 ) làm chức

Tổng-binh giữ đất Hà-Tiên, Mạc-Cửu lập

Dinh-trại, đặt đội-ngũ đóng tại Phương-Thành,

chống với quân Xiêm thường đến phá rối tranh

cướp .

Đến khi Mạc-Cửu chết ( 1715 ), Chúa

Nguyễn ( Phúc-Chu ) lại cho con là Mạc-

Thiên-Tứ khuyếch-trương mọi sự-nghiệp của

cha để lại, làm cho xứ Hà-Tiên trở nên một nơi

văn-vật phồn-thịnh ở phương Nam ; nào đặt

nha-thuộc, bổ-nhiệm quân-ngũ, đắp thành-lũy,

mở phố chợ, khách buôn các nước tấp-nập ra

vào. Lại chiêu Hiền đãi Sĩ, mở " Chiêu Anh


61

Các " ngày ngày cùng nhau giảng học nghị-

luận văn-chương, có lưu lại tập " Hà-Tiên

Thập vịnh " .

Hà-tiên phồn-thịnh đã trở nên vật thèm

muốn của Xiêm-La và Chân-Lạp, một đằng

muốn cướp lấy, một đằng muốn đòi lại. Nhưng

họ Mạc đã lựa chọn sát-nhập vào triều-đình

Việt-Nam như thần-dân, cho nên năm 1739

Chân-Lạp ( Cam-Bốt ) định chiếm lại Hà-Tiên,

Chúa Võ-Vương sai NGUYỄN-CƯ-TRINH

sang đánh Vua Chân-Lạp, Nặc-Nguyên bỏ

chạy, xin nộp đất cầu hòa. Đất ấy là miền Nam

Gia-Định, Gò-Công và Tân-An bây giờ .

Năm 1756 Nặc-Tôn chạy sang Hà-Tiên

nhờ Mặc-Thiên-Tứ nói với Chúa Nguyễn xin

giúp-đỡ. Võ-Vương sai Thiên-Tứ đưa Nặc-Tôn

về Chân-Lạp làm Vua. Nặc-Tôn dâng đất phiá

Bắc sông Bassac tức là Vĩnh-Long, Sa-Déc,

Tân-Châu, Châu-Đốc ngày nay. Nặc-Tôn đền

ơn Thiên-Tứ 5 Phủ, Thiên-Tứ đều đem dâng

Chúa Nguyễn, Chúa cho sát-nhập vào Hà-Tiên,

dưới quyền họ Mạc bấy giở gồm từ Kompot

NGUYỄN-CƯ-TRINH

62

cho đến Cà-Mâu. Thế là trong khoảng một thế-

kỷ XVII Chúa Nguyễn miền Nam đã mở mang

lãnh-thổ dân Việt đến mức-độ cuối cùng của

cuộc Nam-tiến. Nhưng chiếm được đất là một

việc, còn giữ được đất và có dân lại là một

việc. Đấy là cả một chính-sách thuộc về khả-

năng của dân-tộc vậy. Jules Sion, trong sách

" L'Asie Des Moussons _ Géographie

Universelle ", có nhận thấy rằng :

" Cuộc bành-trướng của dân Việt là

một sự đồng-hóa thật sự. Tính-chất đó

giải-thích vì sao người Việt bành-trướng

chậm, nhưng rất chắc-chắn. Cao-Miên và

Lào-quốc đánh nhau chỉ đem quân cướp

lấy tù-binh đem về làm nô-lệ, lại có một

giai-cấp quí-tộc thống-trị cho nên có cướp

được đất cũng dễ mất ngay .

" Mục-đích của người Việt lại khác.

Họ không cần bắt nô-lệ, họ làm lấy. Đối

với họ thắng trận không phải để có người

làm, mà là để có đất cày .

" Nhiều khi chiến-tranh chỉ là để

xác-nhận một tình-thế đã rồi. Dân Việt


63

bành-trướng một cách ôn-hòa, sinh-cơ

lập-nghiệp rồi sau binh-lực mới tới, trước

khi Việt-Nam sát-nhập đất Nam-Kỳ về

mình, người Việt đã lập ở đấy những tổ-

chức, những đám di-dân đã xây-dựng

làng-xóm hay là tới ở chung với người

Mên, rồi lần lần nắm lấy quyền-chính .

" Cuộc bành-trướng thực-hành bằng

cách đưa đến những đám người liên-tiếp,

đủ các hạng : dân cầy không có ruộng ;

tù-tội ; kẻ chống đối chế-độ hay là quân

cướp muốn chuộc tội. Cũng có khi chính-

phủ thu-thập những người đó rồi đưa

xuống những miền mới chiếm lãnh, hay

là lập đồn điền nơi biên-thùy để phòng-bị

lân-bang tới đánh. Những đám người ấy

có Quan-lại cai-trị và họ lập thành làng-

mạc .

" Cuộc bành-trướng của các đám

bình- dân Việt đã là sức-mạnh của Việt-

Nam. Cuộc di-dân đã biến-hóa đất Nam-

Kỳ thành một xứ hoàn-toàn Việt-Nam

cũng như đất Bắc-Kỳ. Ngay dưới mắt ta

trong cảnh thái-bình, cuộc bành-trướng

NGUYỄN-CƯ-TRINH

64

ấy vẫn tiếp-tục khắp đất Căm-Bốt và đất

Lào ."

Và nhà Cổ-học Aurousseau cũng kết-luận

bài khảo-cứu công-phu của ông về cuộc di-dân

vĩ-đại của Việt-tộc từ sông Dương-Tử xuống

Vịnh Xiêm-La :

" Những yếu-tố những sức-mạnh có

thể tiêu-diệt được một nước mới thành-

lập đều vô-hiệu trước sức sống mãnh-liệt

của người Việt .

" Dân-tộc Việt chiếm-cứ các đồng-

bằng Bắc-Việt ngay từ thế-kỷ thứ III tr.

T.N. Xã-hội Việt-Nam trở nên thịnh-

vượng tại đấy. Lần lần các làn sóng di-

dân tiếp-tục tràn-lan mãi xuống phiá

Nam, để tới một điểm xa nhất trên đường

bành-trướng mà người Bách-Việt khởi từ

thế-kỷ thứ IV tr. T.N.

" Người Việt tới Trung-Việt ngay

cuối thế-kỷ sau. Ở đây dân-tộc Chiêm-

Thành chặn họ lại một thời-gian khá lâu.

Nhưng người Việt vẫn giữ được cái đà


65

bành-trướng như một sức mạnh âm-ỷ, và

sau một cuộc tiến-triển, sau nhiều năm

chinh-chiến, họ đã thắng được đối-

phương Chiêm-tộc vào năm 1471 để tiến

mãi về phiá Nam, tới Qui-Nhơn cuối thế-

kỷ XV, tới Song-Cầu 1611, tới Phan-

Rang 1653, tới Phan-Thiết 1697, tới

Saigon 1698, tới Hà-Tiên 1714. Cuối

cùng trong nửa đầu thế-kỷ XVII, người

Việt đã hoàn-thành cuộc bành-trướng của

dân-tộc và chiếm trọn đất Nam-Kỳ hiện

thời ."

Một đặc-tính trọng-yếu nhất trong cuộc

bành-trướng ấy là Việt-tộc trước sau vẫn giữ

được dân-tộc-tính thuần-nhất Việt-Nam đến

nỗi người Lào, người Chiêm, người Tầu Minh-

hương, người Mên, thảy đều Việt-hóa. Đại-úy

Gosselin trong sách : " L'Empire d'Annam "

đứng trước thực-trạng ấy cũng phải kinh-ngạc :

" Hết thảy các sử-gia có nhiệt tâm

tìm-tòi sự thật đều phải công-nhận rằng :

khi đặt chân lên đất Việt-Nam, người

NGUYỄN-CƯ-TRINH

66

Pháp đã phải đụng-chạm với một dân-tộc

thống-nhất. Thống-nhất một cách không

thể ngờ tới được, từ miền cao-nguyên

thượng-du Bắc-Việt cho tới biên-giới

Cam-Bốt, thống-nhất về đủ mọi phương-

diện nhân-chủng cũng như chính-trị và

xã-hội ."

Cái dân-tộc-tính đặc-sắc Việt-Nam mà

các học-giả Pháp quan-sát tại chỗ đã nhận thấy

là thành-quả của chính-sách di-dân khôn-khéo

có phương-pháp đường lối mà NGUYỄN-CƯ-

TRINH ( 1715 - 1767 ) đã trình-bày trong một

bài sớ dâng lên Chúa Nguyễn-Phúc-Khoát lúc

bấy giờ

* Cơ-Sở Xã-Hội Kinh-Tế Chính-Trị Nam-Hà._

Cuộc Nam-tiến thành-công mau lẹ đã

chứng-tỏ rằng tổ-chức quốc-gia của Việt-Nam

do Chúa Nguyễn lãnh-đạo đã có khả-năng hơn

tổ-chức của Chiêm-Thành và Chân-Lạp.

Huống chi cùng tranh-giành thôn-tính, Chân-


67

Lạp thời bấy giờ còn có thế-lực Xiêm-La luôn

luôn cạnh-tranh với thế-lực của Nam-Hà. Nay

thử xét xem tổ-chức nội-bộ Nam-Hà thế nào

mà có được khả-năng ấy .

Thoạt đầu, khi Nguyễn-Hoàng có được

đất Thuận - Quảng, qui-mô lập quốc nhất-thiết

đều phỏng theo chế-độ thời Hồng-Đức của Vua

Lê với tinh-thần bảo-vệ nền tự-chủ của một

nước độc-lập. Nhưng vì Nam-Hà còn là nước

đương mở-mang cho nên tổ-chức chính-trị, và

xã-hội, văn-hóa còn hết sức giản-tiện, tất cả

chú-ý vào chiến-tranh bảo-vệ đối với Chúa

Trịnh ở phương Bắc, đối với ngoại-xâm ở Âu-

Tây và chinh-phục cùng khai-thác phương

Nam .

Về kinh-tế thì xã-hội Nam-Hà vẫn là xã-

hội xây-dựng trên cơ-sở nông-nghiệp lấy Xã-

thôn làm bản-vị. Các Chúa Nguyễn chú-trọng

vào công-cuộc đồn-điền để khai-khẩn đất

hoang thành ruộng để cầy-cấy. " Cuộc bành-

trướng thi-hành bằng cách đưa đến những đám

người liên-tiếp, đủ các hạng người : dân cầy

NGUYỄN-CƯ-TRINH

68

không có ruộng, những người tù-tội, những

người trốn tránh chế-độ, hay là những quân

cướp muốn chuộc tội. Cũng có khi chính-phủ

thu-thập những người đó rồi đưa xuống những

miền mới chiếm, hay là lập những đồn điền tận

biên-thùy để phòng-bị lân-bang tới đánh.

Những đám người đó có Quan-lại cai-trị và lập

thành Làng Xã " _ ( Jules Sion " L'Asie Des

Moussons " ).

Trên đường Nam-tiến, quân-lính chiếm

được đất nào thì Chúa sai chiêu-mộ lưu-dân từ

Thanh, Nghệ, Bố-Chính trở vào chia thành Xã-

thôn. Tù-binh của đàng-ngoài cũng được tổ-

chức thành Ấp, cho lương-thực để canh khẩn

khai-phá đất hoang, lập thành Làng-xóm trù-

mật. Như năm 1647, sau khi thắng trận lớn

quân Trịnh, bắt tù-binh đến 30.000, Chúa

Nguyễn-Phúc-Lan tức Chúa Thượng nói :

" Hiện nay từ miền Thăng - Bình,

Điện-Bàn trở vào Nam đều là đất cũ của

người Chàm, dân-cư thưa-thớt, nếu đem

chúng an-tháp vào đất ấy, cấp cho canh


69

ngưu điền-khí, chia ra từng bộ, từng xóm,

tính nhân-khẩu cấp cho lương ăn để

chúng khai-khẩn ruộng hoang, thời trong

khoảng mấy năm, thuế-má thu được có

thể đủ giúp quốc-dụng, và sau hai mươi

năm, sinh-sản ngày càng nhiều, có thể

thêm vào quân-số !

" Từ đó, từ Thăng, Điện đến Phú-

Yên, làng-mạc liền nhau, về sau sẽ thành

hộ-khẩu ".

_( Thực-Lục Tiền-Biên )

Sau này mở đất Chân-Lạp miền Gia-Định

cũng vẫn phương-pháp đinh-điền và xã-thôn

nông-nghiệp trên đây, như vào năm 1697 mở

đất Đông-Phố được 1000 dặm cho di-dân lập

làng xóm. Như thế là về phương-diện nông-

nghiệp, nước của Chúa Nguyễn ở Nam-Hà có

phần rất phong-phú. Ngoài ra đất Thuận -

Quảng có nhiều mỏ vàng, mỏ sắt, bờ bể sản

muối, núi rừng sản sáp-ong, ngà-voi, quế, trầm,

mật-ong v.v… Sách " Thực-Lục Tiền-Biên "

viết :

NGUYỄN-CƯ-TRINH

70

" Xứ Thuận - Quảng duy không có

mỏ đồng, mỗi khi những thuyền buôn

Phúc-Kiến, Quảng-Đông hay Nhật-Bản

chở đồng đỏ đến bán thì nhà nước thu

mua, cứ 100 cân thì trả giá 40 hay 50

quan tiền. Lại xã Mậu-Tài, huyện Phú-

Vang làm được dây thau, dây thép. Cứ

100 cân đồng đỏ pha vào 40 cân kẽm thì

làm được 90 cân dây thau, cứ 25 cân sắt

thì làm được 1 cân dây thép. Ty thợ mạ

vàng thì cứ 10 lạng vàng dát mỏng thì

được 9 vạn lá vàng quì. Đều do các kho

của nhà Đồ thu trữ ".

Xem đấy đủ biết nền kinh-tế nông-nghiệp

và công-nghiệp đất Nam-Hà bấy giờ đã phồn-

thịnh. Hơn nữa sự giao-dịch thông-thương với

ngoại-quốc cũng lại sầm-uất, ở cửa Hội-An

( faifo ) có người Tầu, người Nhật cùng người

các nước ra vào buôn-bán cho nên có tên gọi là

Quảng-Nam-Quốc của người ngoại-quốc. Tuy

nhiên chỉ có người ngoại-quốc đến buôn-bán

với ta, chứ ta không có thuyền buôn đi ngoại-

quốc .


71

Nền tài-chính trong nước, đến năm 1753

làm sổ thống-kế theo lệnh của Vũ-Vương

( Nguyễn-Phúc-Khoát ) đại-khái như sau :

Thu vào có năm 338.100 quan tiền mặt,

xuất ra 364.400, có năm thu vào 423.300, xuất

ra 369.400. Còn vàng thì thu có năm được 830

lượng, có năm 890 lượng ; Bạc thứ giáp-ngân

240 lượng, có năm 390 lượng, thứ dung-ngân

có năm thu được 2.400 lượng, có năm 1.800

lượng, thứ kê-ngân có năm thu được 10.100

đồng, có năm 400 đồng. Tính trung-bình từ

năm 1746 đến 1752 trong vòng 7 năm số vàng

thu được 5.768 lượng, giáp-ngân 9.978 lượng,

dung-ngân 14.276 lượng, kê-ngân 21.150 đồng.

Tiền tiêu trong nước có thứ tiền đồng và

tiền kẽm khắc chữ " Thái-Bình " ( ) .

* Tổ-Chức Hành-Chánh ._

Sau khi đã mở đất đến Hà-Tiên, Cà-

Mâu là điểm cuối cùng trên đường đi về phiá

NGUYỄN-CƯ-TRINH

72

Nam, Vũ-Vương ( Nguyễn-Phúc-Khoát )

( 1738 ), Chúa lên ngôi Vương, bỏ ấn Tổng-

trấn Thái-phó Quốc-công mà dùng ấn Quốc-

Vương, và xuống chiếu rằng :

" Trời đất thi-nhân cởi-mở, khắp

bờ-cõi đều thấm-nhuần ; nhà Vua thuận

đạo lên ngôi, mọi người, vật đều đổi mới.

Vàng ngọc rực-rỡ, lời tơ truyền xa. Nhà

nước ta phát-tích Ô-Châu, vâng mệnh

dựng nước, Hoàng-tổ một phương hùng-

cứ, đã có được một nửa non sông. Thần-

tông bẩy huyện mở-mang, sắp thu cả đất-

đai gấm-vóc. Nghiệp-bá đương kinh-

doanh lớn, ơn Trời giúp-đỡ rộng thêm,

Minh-Miếu (Hiếu-Minh 1692 Phúc-Chu)

vũ-uy, dẹp yên giặc chốn Đông-Phố,

Hoàng-Khảo (Phúc-Chu 1726) văn trị

trau-chuốt lòng dân miền Nam. Bốn

phương nhờ ơn, đời đời để đức. Phong

thư vào ngọc-kiểm, nguyện-vọng non

sông còn chờ ; chưa đổi bực hoàn-khuê

( tước công ), tấm lòng quì hoắc ( hướng

về Lê ) giữ mãi. Nay ta tuổi trẻ, vâng nối

nghiệp xưa, mới cầm quyền chính bẩy


73

năm chưa có uy-quân " lục nguyệt "

( đánh giặc thành-công như Vua Tuyên

nhà Chu ). Thầm nghĩ nước chưa thống-

nhất, giặc chưa dẹp yên, vẫn gắng noi

theo Tiên-tổ. Ngờ đâu người đều đồng

tâm, Thần báo điềm tốt, ân-cần khuyên

giục xưng Vương. Vừa rồi lớn, nhỏ đều

tin, thư hàng đầy đủ. Theo hào bốn quẻ

Kiền, rồng hoặc đã nhảy, còn chờ thời

nên khiêm-tốn ; theo hào ba quẻ Khôn,

ngựa lợi đi nhanh, nên tất cả đều tôn-phò.

Mặc dầu thoái-thác ba bốn lần, khó ngăn

được thần dân nguyện-vọng. Ta đành

buộc lòng, thuận theo ý chúng. Cho nên

ngày 12 tháng 4 năm nay ( 1744 ) lên

ngôi Vương, đại-xá trong nước, để sáng

thêm ân-đức của tám đời, để tỏ lòng lợi

dân trong bốn cõi. Mong thần dân các

người mỹ-hóa. Ôi ! Đối với mệnh Trời ở

người có đức, để chở cơ-đồ Hậu Tắc

Công Lưu ; dìu-dắt thiên-hạ đến cõi thái-

bình, mong thấy cảnh Thành, Chu, Ngu,

Thuấn ".


NGUYỄN-CƯ-TRINH

74

Chúa nghĩ tổ-chức lại hành-chính._ Địa-

hạt hành-chính đến năm 1634 Nam-Hà mới có

4 Dinh : Quảng-Bình ; Chính-Dinh ; Quảng-

Nam ; Phú-Yên. Đến đây 1744 Vũ-Vương lên

ngôi Vương, đổi Phủ ra Điện, chia Nam-Hà ra

12 Dinh :

Chính-Dinh hay Phú-Xuân

Cựu-Dinh hay Ái-Tử

Quảng-Bình Dinh

Vũ-Xá Dinh

Bố-Chính Dinh

Quảng-Nam Dinh

Phú-Yên Dinh

Bình-Khang Dinh đất cũ Chiêm-Thành

Bình-Thuận Dinh

Trấn-Biên Dinh

Phiên-Trấn Dinh đất cũ Chân-Lạp

Long-Hồ Dinh

Bộ máy nhà nước trung-ương có 3 Ty :

_ Xá-sai, có Đô-tri và Ký-lục giữ việc từ-

tụng văn-án .

_ Tướng thần lại Ty, có Cai-bộ giữ tài-

chính .


75

_ Lịnh lại Ty, có Nha-ủy coi việc tế-tự,

từ-hàn .

Ở trên hết có Tứ-trụ giúp Chúa trị dân :

Nội-tả, Ngoại-tả, Nội-hữu, Ngoại-hữu .

Để thi-hành mệnh-lệnh trung-ương ra địa-

phương, Phủ, Huyện tại mỗi Dinh có một Quan

đầu Dinh là Trấn-thủ, một Cai-bộ ( tài-chính ),

một Ký-lục ( tư-pháp ). Ở Phủ, Huyện có

Huấn-đạo, Lễ-sinh coi việc tế-tự .

Binh-Chế thì quân-lính chia ra Cơ, mỗi

Cơ có một Cai-cơ hay Trưởng-cơ chỉ-huy .

Cơ chia ra Đội, mỗi Đội có từ 2 đến 5

thuyền do Đội-trưởng hay Cai-đội chỉ-huy.

Mỗi thuyền có từ 30 đến 50 người .

Mỗi Cơ gồm có từ 6 đến 10 thuyền .

Dinh cũng như Cơ do Trưởng-dinh chỉ-

huy .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

76

Văn-Hóa : _ Học-chế thi-cử để đào-tạo

nhân-tài ở phương Nam hay Đàng-trong có vẻ

sơ-sài hơn Đàng-ngoài. Năm 1647 có mở khoa-

thi Chính-đồ và Hoa-văn.

Thi Chính-đồ có 3 kỳ :

1/ Tứ-lục ;

2/ Thơ-phú ;

3/ Văn-sách.

Đỗ hạng nhất là Giám-sinh, bổ Tri-phủ,

Tri-huyện. Đỗ hạng nhì là Sinh-đồ bổ đi huấn-

đạo. Đỗ hạng ba bổ đi làm Lễ-sinh .

Thi Hoa-văn cũng có 3 kỳ :

_ Làm một bài thơ đỗ ra làm ở 3 Ty .

Năm 1695 có mở thêm khoa thi trong Phủ

Chúa. Có kỳ thi Văn-Chức và thi Tam-Ty. Thi

Văn-Chức có Tứ-lục, Thơ-phú, Văn-sách. Thi

Tam-Ty có thi về Xá-sai-ty, hỏi việc binh, tiền

lương, từ-tụng. Về Tướng Thần-lại-ty và Lịnh-

lại-ty thì chỉ thi làm một bài thơ thôi .


77

Phương Nam bấy giờ học-thức vụ về

đường thực-tiễn hơn là nghệ-thuật cho nên về

Hán-Văn có nhóm " Chiêu Anh Các " ở Hà-

Tiên ; " Đạm-am Văn-tập " của NGUYỄN-

CƯ-TRINH ; " Hổ-tướng Khu-Cơ " của Đào-

Duy-Từ ; " Ôn-châu Cận-lục " của Dương-

Văn-An .

Văn Nôm cũng có vài tác-phẩm xuất-sắc

như " Sơn-tinh Nhất-dạ " của Nguyễn-Hữu-

Hào ; " Sãi-Vãi " của NGUYỄN-CƯ-TRINH ;

" Ngọa-Long-Cương Ngâm " của Đào-Duy-Từ.

Trình-độ văn-hóa Nam-Hà thời bấy giờ,

Lê-Quý-Đôn ( 1726 - 1784 ) có nhận-định

trong tác-phẩm của ông " Phủ-biên Tạp-lục "

như sau :

" Nhân-tài đất nào không có ? Đất

Thuận-Hóa thời Nhuận-Hồ ( 1400 - 1407)

có cha con ông Đặng-Tất đều nổi-tiếng về

tướng Văn, tướng Võ. Khoảng năm

Thuận-Thiên ( 1428 - 1433 ) và Hồng-

Đức ( 1470 - 1497 ) có Nguyễn-Tử-Hoan

NGUYỄN-CƯ-TRINH

78

làm Quân-sư, Bùi-Dục-Tài đỗ Tiến-sĩ.

Thời ngụy-quyền, họ Mạc có Dương

Văn-Trung đỗ cao, làm sách " Ô-Châu

Cận-Lục ". Lê-Trung-Hưng ( 1530 ) sau

khi Đoan-Quốc-Công vào trấn Thuận-

Hóa nối theo Tổng-Quân-Vụ, riêng cùng

nhau truyền nối tự đặt ra quan-lại. Ở đấy,

nhân-sĩ Ô-Châu, Lý-Châu chẳng ai không

tùy theo thời-thế lập nên công-danh mà

họ Nguyễn đem theo dắt-díu phần lớn là

người Thanh-Hóa, Nghệ-An. Kiều-cư

liên-tiếp sinh con sinh cháu, có tài-nghệ

kiến-thức hoặc do chân lập ấm tiến lên

hay là do đường khảo-thí bổ-dụng không

phải thiếu người. Tuy hơn trăm năm tới

nay, tên tuổi không được trong nước biết

đến, nhưng không phải bảo là không có

nhân-tài vậy ".

_ ( Lê-Quý-Đôn _ " Nhân-vật Thời xưa đất

Thuận-Hóa " trong " Phủ-Biên-Tạp-Lục ")

Nhận-định trên đây là nói về giới trí-thức

lãnh-đạo còn giữ được truyền-thống văn-hóa từ

Bắc-Hà đem vào. Còn nhân-dân di-cư hay bản-


79

xứ thì trình-độ văn-hóa hết sức thấp kém hay là

vẫn giữ tính-tình người Chàm, với tinh-thần

văn-hóa Bà-La-Môn của họ là Đa-thần-giáo

hay là Vật-linh-giáo như ở " Ô-Châu Cận-lục "

có viết : " Theo tập-tục cũ, người bản-xứ chất-

phác thường lấy dâm-vật để thờ làm Thần, sao

mà ngu-muội càn dỡ thế, kịp nên thẳng tay

trừng-giới, đổi hẳn cái hủ-tục ấy đi để nêu

gương sáng của vị Thần chính-trực "

_ ( Ô-Chân Cận-lục _ mục Đền Chùa )

Xem thế đủ biết tác-giả nhìn văn-hóa

Chiêm-Thành còn lại ở dân bản-xứ với con mắt

nhà Nho, ám-chỉ vào cái Linh-phù ( Linga )

của tôn-giáo Chiêm-Thành, và Nho-học của

người Việt đem vào, chưa có ảnh-hưởng xuống

bình-dân vì Nam-Hà thiếu sự mở mang giáo-

hóa. Tình-trạng văn-hóa ấy đã phản-chiếu rất

rõ trong " Ký-sự Hải-ngoại " ( )

của Thích-Đại-Sán ( ). Thích-Đại-

Sán tên húy là Thạch-Liêm là một nhà lão-tăng

ở Quảng-Đông sang do lời mời của Chúa

Nguyễn : " Anh-Tông Hoàng-Đế thường khiến

Tạ-Nguyên-Thiều qua Tầu cầu Cao-tăng, nghe

NGUYỄN-CƯ-TRINH

80

Liêm giỏi Thiền-học, bèn qua thỉnh-cầu. Liêm

mừng, cùng Nguyễn-Thiều vượt biển qua Nam,

đến nơi cư-trú tại Chùa Thiên-Mụ. Hiển-Tông

Hoàng-Đế thường mời ông vào ra mắt, cùng

đàm-luận Thiền-giáo. Hoàng-Thượng trọng sự

học uyên-bác của ông, rất yêu quý kính nể, ông

khéo tùy việc can-gián, cũng có bổ ích " .

_ ( Liệt truyện Tiền-Biên -- quyển 6 ) .

Anh-Tông và Hiển-Tông là Chúa Nghĩa,

Nguyễn-Phúc-Trăn ( 1678 - 1691 ) và Chúa

Minh, Nguyễn-Phúc-Chu ( 1691 - 1725 ) .

Và Thạch-Liêm đã ghi-nhận tình-trạng

xã-hội thời bấy giờ như mắt thấy tai nghe :

" Mỗi năm vào khoảng tháng ba,

tháng tư, quân-nhân đi ra các làng, bắt

dân từ 16 tuổi trở lên, những người thân-

thể cường-tráng, đóng gông lại bằng một

cái gông tre, hình như cái thang nhưng

hẹp hơn, để giải về Phủ sung quân ; vào

quân-đội rồi, mỗi người bắt chuyên học

một nghề, kế phân-phái đi theo các chiến-


81

thuyền để luyện-tập ; có chiến-tranh đem

ra đánh giặc, lúc vô sự ở hầu Vương-phủ

làm xâu; tuổi chưa đến 60 chẳng được về

làng cùng cha mẹ vợ con đoàn-tụ ; hàng

năm thân-thích đem áo quần vật thực đến

thăm mà thôi. Vì cớ ấy, những dân còn lại

ở nhà, toàn gầy yếu tàn-tật, chẳng có mấy

người mạnh-mẽ. Cha mẹ sợ con phải đi

lính, vừa lớn lên tức cho vào Chùa làm

Sãi, hầu mong trốn-tránh việc Quan ; do

đó bọn khoác áo nhà Chùa rất đông,

Phật-pháp trở nên hỗn-loạn, chẳng

những " Tông-pháp " không ai hỏi đến,

mà các việc " Luật-luận " cũng đều

xếp xó bỏ qua, đến nỗi những kẻ mão-ni

áo-tràng mà nết xấu, tật hư còn quá bọn

dân quê ngoài Làng-mạc ! Cho đến những

hạng trí-thức tự xưng làm thày người

cũng không cứu-vãn được tệ-phong,

luống phụ lòng kính tín của quốc-dân và

Chúa Thượng. Tai nghe mắt thấy há nỡ

làm-thinh ; bèn viết cáo bạch một bài,

dán lên các cửa Chùa cho mọi người

được rõ ."

NGUYỄN-CƯ-TRINH

82

Lời cáo bạch :

" Tam-giáo Thánh-nhân khai-hóa

thiên-hạ, từ việc lớn đến việc nhỏ đều có

pháp-độ chương-trình. Đạo phải có gốc,

học phải có thày, không phải xuyên-tạc

đặt bày để mượn tiếng làm thày thiên-hạ

được . . .

" Có người sao tờ bạch của ta dâng

lên cho Vua xem. Nhà Vua nói : Phần

đông Tăng-chúng không giữ giới-luật, ta

sẽ phát lịnh bài đi các Phủ, bắt Tăng-đồ

đem về trình Lão Hòa-thượng ( tức Đại-

Sán ) khiến cần chịu 3 đàn giới-pháp, mới

cấp cho giới-điệp, miễn tha xâu thuế.

Lão-Hòa-thượng ra báo đơn thông-tri, từ

1 đến 8 tháng tư làm viên-mãn cả 3 đàn

cũng được. Ta sẽ thống-suất quyền-thuộc,

các Quan văn, võ ai có tín-tâm, đều xin

làm đệ-tử, chịu Bồ-tát-giới, xin Hòa-

thượng đặt cho Pháp-danh, Đạo-hiệu . . .

" Trong khi nói chuyện, Quốc-

Vương ( Phúc-Chu ) thường tỏ ý tưởng

nhớ Đông-kinh ( Hà-Nội Bắc-Hà ), nói

Đông-kinh là đất nước bản-quốc. Tiên-Đế


83

từng làm rể An-nam, được phong làm

Phiên-thần ở xứ này, dần dần trong xứ

trở nên cường-thịnh ; từ đất cát cứ lập

thành một nước, đổi hiệu làm Đại-Việt ".

_ ( Thích-Đại-Sán _ " Hải-ngoại Ký-sự " )

Đấy là tình-trạng xã-hội sinh-hoạt thực-tế

và tinh-thần ở Nam-Hà cuối thế-kỷ thứ 17 đầu

thế-kỷ 18. Đại-khái là một xã-hội do một ông

Tướng phong-kiến đang mở-mang với tất cả

tác-phong lạc-hậu, nhân-dân bị bóc-lột, không

có giá-trị con người, không được giáo-hóa, bị

võ-lực áp-chế chẳng biết kêu vào đâu, cho nên

chúng ngu-muội, dễ bị bọn " trốn việc quan đi

ở chùa ", lừa dối lòng tin, thiếu thày sáng-suốt.

Giới trí-thức lãnh-đạo, từ Bắc chạy vào, còn

giữ lại ít nhiều giáo-hóa thời Hồng-Đức, đang

mải vừa đánh-chiếm, vừa bảo-vệ một xứ xa lạ

đồng đất nước người, cho nên chưa xây-dựng

nên được một " văn hiến chi bang ", bất quá

mới chỉ là " một xứ cất cứ lập thành nước "

mà thôi. Bởi thế mới có bài điều-trần " Đại-

Việt Sự-nghi " của ông Sư Tầu, Thích Đại-Sán,

Thạch-Liêm, đưa cho Minh-Vương Nguyễn-

NGUYỄN-CƯ-TRINH

84

Phúc-Chu để trình-bày cả một chương-trình

lập-quốc, có 4 điều :

" 1/ Nên tiến-cống Trung-triều

( Mãn-Thanh ) để chính danh-hiệu : Nhà

Vua khiến Sứ thông-báo với các Quan

Đốc-vũ, Tướng-quân ( Quảng-Đông ) rồi

sau dâng biểu tiến-cống triều-đình, xin

phong Vương để chính vị hiệu ".

" 2/ Đặt Đồn-thú để củng-cố biên-

thùy .

" 3/ Thương yêu quân-sĩ để cổ-võ

lòng trung dũng .

" 4/ Mở trường-học để giáo-dục

nhân-tài: Nay nhà Vua nên dựng nhà

quốc-học, tôn thờ Khổng-thánh, tàng-trữ

sách Nho, mời các nhà Lý-học danh Nho

ra làm thày để giảng minh đạo Thánh. Từ

Vương thế-tử, con em các Đại-thần cho

đến nhân-dân tuấn-tú đều cho vào học ;

rồi bày cách thi-hạch để phân-biệt hơn

thua, nung đúc lâu ngày tự nhiên mọi

người hiểu-biết cương-thường luân-lý ; trị


85

đạo chính-đại, dần dần trở nên một nước

văn-minh ".

_ ( Hải-ngoại Ký-sự )

Xem nội-dung tờ biểu trên đây thì biết

trình-độ văn-hóa phương Nam bấy giờ còn thấp

kém, phải nhờ đến ý-kiến của một ông sư Tầu

dạy bảo cách xếp đặt lễ-giáo để trở nên một

nước Văn-minh .

* Tiếp-Xúc Với Văn-Hóa Âu-Tây._

Sự tiếp-xúc với Âu-Tây ở Việt-Nam

đã bắt đầu từ thế-kỷ XVI dưới hình-thức

truyền-bá đạo Thiên-Chúa cho các lưu-dân

chài-lưới ven bờ vịnh Bắc-Việt. Năm 1584 có

Giáo-sĩ Bartholome Ruiz đi tầu Bồ-Đào-Nha

vào Bắc-Việt được Chúa Mạc-Mậu-Hợp tiếp-

đãi tử-tế. Năm 1596 có hai Giáo-sĩ dòng

Dominicain là Alonzo Jimenez và Diégo

Aduarté người Y-Pha-Nho giảng đạo ở Thuận -

Quảng. Đến năm 1615, đời Chúa Sãi, Giáo-sĩ

F. Bussomi đến giảng đạo, năm 1621 có Jean

NGUYỄN-CƯ-TRINH

86

Rhodes người Pháp đến Phú-Xuân lập ra Giáo-

đường và sau ra Bắc được Chúa Trịnh cho

phép giảng đạo tại Kinh-đô. Một sự tình-cờ của

việc truyền-giáo ấy đã trở nên một sự-kiện lịch-

sử quyết-định cho tương-lai văn-hóa Việt-Nam

là việc Giáo-sĩ Alexandre De Rhodes ở cả

Đàng-trong và Đàng-ngoài ( 1627 - 1645 )

trong khi truyền-giáo có chế ra chữ Quốc-ngữ,

nghĩa là học tiếng Việt và tìm phiên-âm ra

mẫu-tự La-Tinh để viết sách giảng đạo cho dân

bản-xứ. Chữ Quốc-ngữ, là tiếng Việt phiên-âm

theo lối Tây-phương, thay cho chữ Nôm là

biến-thể của chữ Hán tượng-hình, bắt đầu từ

đây .

Bấy giờ chắc hẳn nhân-dân theo đạo

Thiên-Chúa mỗi ngày một đông, ảnh-hưởng

vào giới trí-thức lãnh-đạo, vốn tôn-sùng Nho-

giáo, Phật-giáo và tôn-giáo Tổ-tiên, nên mới có

sự tranh-biện giáo-lý năm 1636 như sau :

" Tại tỉnh Phú-Yên lúc ấy xẩy ra

một cuộc cãi lý giữa một Giáo-sĩ sốt-sắng

tên là Hi-E-Ro-Ni-Mô và một Nho-sĩ


87

trước mặt Quan Trấn-thủ ( Nguyễn-Phúc-

Kiều). Nho-sĩ này phải đuối lý không trả

lời được câu nào. Quan Trấn-thủ rất mộ

mến đạo ta ( tức Thiên-Chúa-giáo ) song

ông không theo vì ông không thể bỏ được

vợ bé của ông. Tuy vậy ông cho phép bà

vợ cả ( Công-chúa Ngọc-Đỉnh, con gái

Chúa Sãi Nguyễn-Phúc-Nguyên ) theo

đạo nếu muốn. Bà này liền tòng-giáo và

chúng tôi hy-vọng bà sẽ làm cho chồng

bà trở lại ".

_ ( Relation Cardim kể trong Cadière :

" Une Princesse Chrétienne à la Cour des

premiers Nguyễn " _ Bul. Des Amis du

Vieux Hếu 1939 _ tr. 113 - 114 _ do

Phạm-Đình-Khiêm _ trích-dẫn, Văn-Hóa

Nguyệt-San 1959 - Saigon_ tr. 889 số 43)

Thời bấy giờ trong Phủ Chúa Nguyễn

miền Nam đã có đến hai bà Chúa theo đạo,

cùng mang tên Thánh là Maria Madelena, một

bà là Vương-Thái-Phi Minh-Đức, Tiết-phụ

Chúa Nguyễn-Hoàng và một bà là vợ Quan

Trấn-thủ Phú-Yên Nguyễn-Phúc-Kiều. Như thế

NGUYỄN-CƯ-TRINH

88

đủ thấy ảnh-hưởng của Thiên-Chúa-giáo một

ngày một bành-trướng lan rộng. Vậy mà đột

nhiên năm 1631 Chúa Thượng Nguyễn-Phúc-

Lan cấm không cho người Tây-phương vào

giảng đạo ở trong nước. Và năm 1663 ở Đàng-

ngoài Chúa Trịnh-Tạc cũng bắt đuổi Giáo-sĩ và

cấm không cho người mình theo đạo Thiên-

Chúa. Năm 1664 Chúa Hiền ở Đàng-trong bắt

giết một người đi giảng đạo ở Đà-Nẵng. Năm

1696 Trịnh-Căn bắt đốt phá hết cả những sách

đạo, nhà Thờ ở các nơi và đuổi những người

giảng đạo ra khỏi nước. Năm 1699 Đàng-trong

Chúa Nguyễn sai gia-đinh tra bắt người theo

đạo Hòa-Lan, phàm người Tây-phương đến ở

lẫn đều đuổi về nước. Năm 1712 ở Đàng-

Ngoài, Trịnh-Cương bắt những người theo đạo

Thiên-Chúa phải cạo trán và khắc vào mặt bốn

chữ " Học Hòa-Lan đạo ". Năm 1754 Trịnh-

Doanh lại nghiêm cấm một cách rất ngặt,

không cho người ta đi theo đạo và lại giết cả

các đạo-trưởng và đạo-đồ .

Sự thay-đổi một cách đột-ngột của các

Chúa Đàng-trong và Đàng-ngoài đối với các


89

Giáo-sĩ Thiên-Chúa-giáo chắc hẳn có một

nguyên-nhân gì sâu-xa, hoặc về tín-ngưỡng

xung-đột, hoặc về ảnh-hưởng chính-trị đe-dọa

đến địa-vị quyền-thế của các Chúa phong-kiến.

Nhưng cũng có lẽ vì lý-do giản-dị này là lúc

đầu các Chúa chưa hiểu giáo-lý, tưởng đạo

Thiên-Chúa cũng như các đạo khác, có thể

sống chung thỏa-hiệp với nhau để cùng dạy

người ta làm điều lành, tránh điều dữ, không dè

đạo này cấm-đoán các tín-ngưỡng khác, cho là

tà-đạo, thậm-chí cấm cả dân theo đạo không

được sùng-bái Tổ-tiên, vốn là tín-ngưỡng cố-

hữu của dân-tộc Á-Đông. Do đấy mà đạo

Thiên-Chúa sang truyền-bá bấy giờ đã phạm

vào những tín-điều căn-bản của một nền luân-

lý cổ-truyền, khiến cho các Vua, Chúa Việt-

Nam hoảng-sợ mà phải cấm-đoán truyền-bá và

tín-đồ. Xem như câu chuyện cãi lý trên kia,

giữa một tín-đồ Thiên-Chúa-giáo với tín-đồ

Nho-giáo trước mặt ông Tổng-trấn thì đủ hiểu

sự xung-đột tín-ngưỡng lúc ấy có vẻ như một

phong-trào rồi vậy. Huống chi theo sau việc

truyền-giáo của các Giáo-sĩ Thiên-Chúa sang

Á-Đông, liền có những việc chiếm đất làm

NGUYỄN-CƯ-TRINH

90

thuộc-địa của người Âu-Tây, như người Bồ-

Đào-Nha lấy đất Áo-Môn ( Macao ) năm 1563,

người Tây-Ban-Nha lấy đất Phi-Luật-Tân năm

1568, người Hòa-Lan lấy đất Trà-Và ( Java)

năm 1596, người Pháp-Lan-Tây, người Anh-

Cát-Lợi chiếm đất Ấn-Độ…

Thực ra khuynh-hướng tinh-thần tôn-giáo

của giới trí-thức lãnh-đạo từ Vua, Chúa trở

xuống các Quan trọng-thần ở cả Đàng-ngoài

lẫn Đàng-trong, nhất là ở Đàng-trong như

chúng ta đã thấy, cách tiếp-đãi và đối-xử ở đất

Thuận - Quảng đối với nhà Sư Tầu Thích-Đại-

Sán, chứng-tỏ không-khí dung-hòa tôn-giáo

truyền-thống Việt-Nam Nho, Đạo, Phật, Thần-

tiên, Vật-linh, sống chung với nhau không

xung-đột. Hơn nữa trên đường Nam-tiến, đi

đến đâu là di-dân đem theo cơ-sở xã-hội nông-

thôn đến đấy, lấy Đình-làng làm trung-tâm

sinh-hoạt tinh-thần và thực-tế. Đình-làng chính

là tượng-trưng cho tinh-thần dung-hòa các tín-

ngưỡng chung-quanh vị Thành-Hoàng của mỗi

xã-thôn nông-dân .


91

Chính trong cái bối-cảnh lịch-sử chính-trị

xã-hội và văn-hóa trên đây, đầu thế-kỷ XVIII

cuối thế-kỷ XIX mà NGUYỄN-CƯ-TRINH đã

sinh-trưởng và tạo-tác thân-thế và sự-nghiệp,

điển-hình của một Nho-sĩ Việt-Nam vậy .

***


93

THÂN-THẾ VÀ SỰ-NGHIỆP

NGUYỄN-CƯ-TRINH

Theo " Đại-Nam Liệt-Truyện Tiền-

Biên "( ), NGUYỄN-CƯ-

TRINH ( ) tên tự là NGHI, hiệu là

ĐẠM-AM ( ) con út Nguyễn-Đăng-Đệ

( ). CƯ-TRINH đĩnh-ngộ tuyệt-vời,

mười một tuổi đã thuộc văn-chương, biết làm

thơ, hay đề vịnh với người anh họ là Đăng-

Thịnh ( ) nổi tiếng. Năm Canh-Thân đỗ

khoa Hương-cống, bổ làm Tri-phủ Triệu-

Phong. Dần dần đổi sang Văn-chức, gặp việc

dám nói, có tác-phong can-gián nhà Vua. Mùa

hè năm Giáp-Tý ( 1744 ) Thế-Tông ( 1738 -

1765 ) đã lên ngôi Vua chính-thức, phàm chế-

độ biểu-chương đều do sáng-kiến của Đăng-

Thịnh, CƯ-TRINH thảo lời văn-từ lệnh. CƯ-

NGUYỄN-CƯ-TRINH

94

TRINH là người khẳng-khái có mưu-lược, lo-

liệu công-việc khéo quyết-đoán hợp với thời-

cơ. Mùa Xuân năm Canh-Ngọ ( 1750 ) Ông

được phong làm Tuần-phủ Quảng-Ngãi. Sắc-

phong nói :

" Thuộc-lại gian tham, ngươi phải

xét trị ; Hào-cường lấn cướp, ngươi phải

ngăn trừ ; án giam không quyết, ngươi

phải xét ra lẽ ; hộ-khẩu không đông,

ngươi phải làm cho phồn-thịnh ; nhân-

dân ương-ngạnh, ngươi phải giáo-hóa ;

kẻ gian trộm cắp, ngươi phải bắt vào

khuôn-phép. Nhất thiết tình-trạng của

quân, nỗi khổ của dân, cho ngươi được

tùy-nghi làm việc, chỉ cần thành-công chứ

không sợ nhọc ".

_ ( Đại-Nam Thực-Lục Tiền-Biên )

Tỉnh Quảng-Ngãi bấy giờ có giặc Mọi

Thạch-Bích thường đến quấy-nhiễu ngoài biên,

Quan quân đánh mãi không được. Khi CƯ-

TRINH đến làm tờ phủ-dụ, chúng cũng không

ra. Ông bèn đề-nghị tiến đánh thì phần nhiều


95

Quan quân cho là đất hiểm-trở, xa-xôi, khí độc

lam-chướng nên cản-trở đề-nghị của Ông. CƯ-

TRINH bèn làm ra Truyện " Sãi-Vãi " dùng

Quốc-âm lập ra lời vấn-đáp để chế-diễu và

hiếu-dụ. Sau rồi Ông cầm quân tiến đánh, giặc

Mọi đều trốn chạy. CƯ-TRINH sợ khi đem

quân về thì chúng lại tụ-tập, bèn chiếm-đóng

sào-huyệt của chúng lập thành Thôn-trại để

khai-khẩn đồn-điền, giả làm ra cái kế-hoạch ở

lâu, giặc Mọi sợ bèn kéo ra hàng dưới trướng.

Ông bèn phủ-dụ chúng và phân-phát đi các nơi,

xong rồi mới báo-cáo lên, Vua rất lấy làm khen

thưởng .

Năm Tân-Mùi ( 1751 ) mùa đông CƯ-

TRINH có thư tâu lên Vua về trạng-huống đau

khổ trong dân-gian, Ông viết :

" Nước lấy dân làm gốc, gốc không

vững thì nước không yên. Ngày thường

nếu không lấy ân-huệ để kết-hợp nhân-

dân đến khi có việc thì nương-tựa vào

đâu ? Trộm nghĩ thói tệ chất-chứa ở dân-

gian đã nhiều, nếu cứ thủ-thường theo cũ,

NGUYỄN-CƯ-TRINH

96

không tùy thời thêm bớt, lập ra kỷ-cương

thì một Ấp cũng chẳng làm được huống-

hồ là một nước. Nay có ba việc sinh-tệ

cho dân là nuôi lính, nuôi voi, và nộp tiền

án-phí. Ngoài ra còn nhiều sự nhũng-phí

khác kể không xiết được ".

Lại có trình-bày bốn điều về thói tệ :

" 1/ Phủ, Huyện là chức trị dân mà

gần đây không giao trách-nhiệm làm việc,

chỉ cho khám hỏi kiện-tụng, xin từ nay

trở đi các thứ thuế ruộng và thuế sai-dự

hết thảy giao cho Tri-huyện biên thu rồi

chuyển nộp cho Quảng-Nam để bớt

phiền-nhiễu .

" 2/ Từ trước đến nay, Phủ, Huyện

chỉ trông vào việc bắt-bớ, tra hỏi mà kiếm

lộc, khiến cho của dân càng thêm hao, tục

dân càng bạc. Nay xin định cấp cho

thưởng bổng và lấy liêm tham, siêng lười

mà thăng hay truất .

" 3/ Dân lậu thuế có hai hạng, có

hạng trốn thuế đi lang-thang, có hạng vì


97

cơ-hàn thiết-thân mà xiêu-dạt nơi khác.

Nay không chia đẳng hạng, hết thảy bắt

vào sổ để thu thuế thì chúng tất sợ-hãi

xiêu-tán, lẩn-lút nơi rừng-rú, xã-dân lại

phải bồi-thường thì họ chịu sao nổi. Xin

xét những dân lậu còn có cách sinh-nhai

thì thu thuế như lệ thường, còn người nào

đói rét khốn cùng thì cho miễn và tùy

phương vỗ nuôi, để cứu sống dân nghèo .

" 4/ Dân nên để cho tĩnh, không nên

làm cho động vì động thì dễ loạn, tĩnh thì

dễ trị. Nay sai người đi săn bắn ở núi

rừng, tìm gà đòi ngựa, bọn ấy không theo

được ý tốt của bề trên, mà quấy rối dân

địa-phương, rồi bọn giả-mạo đến đâu làm

náo-nhiệt ở đấy, mọi người đều than oán.

Xin từ nay, người được sai phải có giấy

tờ trình Quan địa-phương xét thực hư, kẻ

nào nhiễu dân thì xét trị, ngõ hầu lòng

dân được yên-tĩnh, khỏi hoang-mang ".

_ ( Liệt-Truyện Tiền-Biên )

Sớ dâng lên không được phúc đáp, CƯ-

TRINH liền xin từ-chức .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

98

Vua triệu về đổi sang làm Ký-lục Dinh

Bố-Chính. Bấy giờ Hoàng-Tử nhà Lê là Duy-

Mật giận họ Trịnh tiếm quyền, họp quân đóng

giữ thành Trình-Quang thuộc Trấn-Ninh để

mưu diệt Trịnh. Trịnh-Doanh sai quân các đạo

đi đánh không được, muốn mượn đường ở ta

( Nam-Hà ) đưa thư mượn đường thuộc tỉnh

Quảng-Bình để tiến đánh. Vua sai CƯ-TRINH

làm thư khước-từ, Doanh bèn thôi. Bấy giờ là

năm 1753 .

Mùa đông năm Tân-Dậu 1755, Vua

Chân-Lạp là Nặc-Nguyên xâm-lấn Côn-Man,

Vua Thế-Tông muốn trừng phạt, bèn sai Cai-

đội là Thiện-Chính làm Thống-suất, CƯ-

TRINH làm Tham-mưu, điều-khiển 5 doanh

tướng-sĩ đi đánh Chân-Lạp .

Mùa hạ tháng 6 quân Gia-Định chia

đường tiến đánh Chân-Lạp. Thống-suất Thiện-

Chính tiến quân do đường Mỹ-Tho, NGUYỄN-

CƯ-TRINH cầm kỵ-binh tiến do đường sông

Bát-Đông. CƯ-TRINH tới đâu giặc tan chạy

cả. TRINH qua Tàn-Lê-Bắc ra Đại-Giang hội


99

với quân Thiện-Chính ở đồn Lô-Yêm. Bốn Phủ

Lôi-Lạp, Tầm-Bồn, Cầu-Nam, Nam-Vang đều

hàng, Nặc-Nguyên chạy đến Tầm-Phong-Thâu,

CƯ-TRINH bèn chia sai thuộc-tướng đi chiêu-

dụ người Côn-Man để làm thanh-thế, gặp mưa

lụt phải đóng quân lại .

Năm Ất-Hợi ( 1757 ) mùa xuân, Thống-

suất Thiện-Chính đem quân về đồn Mỹ-Tho

trước, ra lệnh cho người Côn-Man bỏ Kha-

Khâm, đem Bộ-lạc và xe cộ đến đóng ở Bình-

Thành. Đi đến Vô-Tà-Ơn bị quân Chân-Lạp,

hơn vạn người, đuổi theo đánh úp. Người Côn-

Man thế bí xếp xe lại làm lũy để chống giữ và

cáo-cấp. Thiện-Chính bị chặn và rừng ngăn trở-

ngại nên không ứng cứu. CƯ-TRINH tức thì

đem 5 đội tùy-binh đến giải-vây, quân Chân-

Lạp phải rút lui. TRINH bèn hộ-vệ hơn 5.000

trai, gái Côn-Man về đóng ở chân núi Ba-Đình,

rồi tâu học Thiện-Chính về tội bỏ lỡ cơ-hội và

bỏ rơi dân mới qui-phục. Vua giận triệu Thiện-

Chính về giáng xuống làm Cai-đội, sai Cai-đội

Trương-Phúc-Du thống-suất quân-sĩ dùng

người Côn-Man làm hướng-đạo sang đánh

NGUYỄN-CƯ-TRINH

100

Cầu-Nam và Nam-Vang, giết được mấy người

Ốc-Nha. Nặc-Nguyên chạy về Hà-Tiên, nương

nhờ Đô-đốc Mạc-Thiên-Tứ, xin nhờ dâng đất

hai phủ Tầm-Bồn và Lôi-Lạp để bù vào lệ cống

ba năm trước đã bỏ. Vua chưa bằng lòng, CƯ-

TRINH tâu rằng :

" Từ xưa việc dụng binh chẳng qua

trừ kẻ cầm đầu mà mở mang đất nước.

Nay Nặc-Nguyên đã hối lỗi nộp đất xin

hàng, nếu tìm mãi chỗ giả-dối của nó, thì

nó chạy trốn. Thế mà từ Gia-Định đến

thành La-Bích đường sá xa-xôi, không

tiện đuổi đến cùng. Muốn mở-mang đất-

đai nên trước hết hãy lấy hai phủ này để

củng-cố mặt sau cho hai doanh-trại. Nếu

bỏ gần cầu xa, e rằng hình-thế cách-trở,

quân dân không tiếp-xúc, lấy được tuy dễ

mà giữ được thật khó. Năm xưa mở-mang

Gia-Định tất phải trước hết mở đất

Hưng-Phúc, rồi đến Đồng-Nai, khiến cho

quân dân đông đủ, rồi sau mới mở đến

Saigon. Đó là kế tầm ăn dần

. Nay đất cũ từ Hưng-


101

Phúc đến Saigon chỉ hai ngày đường,

dân-cư còn chưa yên-ốn, quân giữ cũng

còn chưa đủ. Huống chi từ Saigon đến

Tầm-Bồn xa sáu ngày đường, địa-thế

rộng-rãi, dân-số đến vạn người, quân

đóng giữ thực sợ chưa đủ. Thần xem

người Côn-Man giỏi thuật bộ-chiến,

người Chân-Lạp cũng đã e sợ. Nếu cho

họ ở đất ấy để họ chống giữ, lấy người

Man đánh người Man " dĩ Man công

Man " cũng là đắc-sách.

Vậy xin cho Chân-Lạp chuộc tội, lấy đất

hai phủ này ủy cho Phiên-thần xem xét

hình-thế, đặt thành-trì, đóng quân, chia

cấp ruộng đất cho quân-lính và nhân-

dân, vạch rõ biên-giới, cho lệ-thuộc vào

châu Định-Viễn để thu lấy toàn khu ."

Vua liền y theo .

_ ( theo " Đại-Nam Thực-Lục " về Thế-Tông

Hiếu-vụ ) .

Với chính-sách " Tàm-thực " và " dĩ

Man công Man " của họ NGUYỄN trên đấy,

NGUYỄN-CƯ-TRINH

102

thêm vào với sinh-lực dồi-dào mãnh-liệt của

dân Việt nhờ có truyền-thống tín-ngưỡng khai-

phóng vào Thực-tại vừa nội-tại vừa siêu-nhiên

( à la fois immanent et transcendant ) " hợp cả

trong và ngoài " cả Đời lẫn Đạo :

" Thành ư trung vị tất hòa-bình,

Hình tại ngoại bất năng trung tiết ! "

_( Nguyễn-Cư-Trinh _ " Sãi-Vãi " )

Nghĩa là :

( Sự thành-tín trong tâm chưa tới được

an-hòa quân-bình,

Thì sự biểu-hiện ra bên ngoài không thể

đúng tiết-độ mực-thước .)

Chẳng bao lâu Nặc-Nguyên chết, Vua

Thế-Tôn bèn phong cho Nặc-Tôn làm Vua

nước Chân-Lạp. Nguyên do sau khi Nặc-

Nguyên chết, người chú họ là Nặc-Nhuận tạm

coi việc nước. Biên-thần tâu xin nhân đó lập

Nhuận để tỏ ân-nghĩa cho vững biên-cương.


103

Vua bắt phải hiến hai phủ Trà-Vinh, Ba-Thắc

rồi sau mới y cho. Khi ấy xẩy ra việc con rể

Nặc-Nhuận là Nặc-Hinh giết bố vợ để cướp

ngôi, con Nặc-Nhuận là Nặc-Tôn chạy sang

Hà-Tiên. Thống-suất Trương-Phúc-Du thừa-thế

đánh Nặc-Hinh chạy đến Tầm-Phong-Xuy bị

quân Phiên là Ốc-Nha-Uông giết chết. Bấy giờ

Mạc-Thiên-Tứ cũng tâu giúp cho Nặc-Tôn.

Vua bèn sắc-phong cho Nặc-Tôn làm Vua đất

Chân-Lạp, sai Thiên-Tứ cùng với tướng sĩ 5

Dinh hộ-tống về nước. Nặc-Tôn bèn dâng đất

Tầm-Phong-Long, Phúc-Du và CƯ-TRINH tâu

xin dời Long-Hồ đến xứ Tầm-Bào ( nay là

tỉnh-lỵ Vĩnh-Long ). Lại đặt Đạo Đông-Khẩu ở

xứ Sa-Đéc, Tân-Châu ở Tiền-Giang, Châu-Đốc

ở Hậu-Giang, lấy quân doanh Long-Hồ để trấn

áp. Biên-giới phương Nam mở-mang đến đây

thật là cực rộng, đều do công-lao của CƯ-

TRINH cả .

Lại như ở Gia-Định bấy giờ, đường giao-

thông trên sông ngòi ngoắt-nghéo, thuyền cướp

thường ẩn-núp ở chỗ ngã ba hẻo-lánh, chờ

thuyền buôn đi qua là nhảy ra đánh cướp, nhà

NGUYỄN-CƯ-TRINH

104

buôn lấy làm khốn-khổ. CƯ-TRINH ra lệnh

cho các Hạt, phàm thuyền lớn nhỏ đều phải

khắc tên chủ-thuyền ở đầu thuyền cho Quan

Sở-tại ghi vào sổ để tiện việc tra xét. Từ đấy kẻ

gian không còn ẩn-náu được nữa mà cướp trộm

đều yên .

NGUYỄN-CƯ-TRINH ở biên-cương hơn

mười năm, uy-phong lừng-lẫy, nhân-dân cảm-

phục. Không những là một nhà chiến-thuật có

tài, một chính-khách lỗi-lạc, khéo cai-trị dân,

Ông còn là nhà Văn-học xuất-sắc, hay ngâm

vịnh, thường cùng với Tổng-trấn Hà-Tiên Mạc-

Thiên-Tứ trao tặng văn thơ, ý-tứ và lời nói

uyển-chuyển đẹp đẽ. Tác-phẩm Văn-học của

Ông rất phong-phú, tiếc rằng thất lạc đi nhiều.

Theo " Thực-Lục về Duệ-Tông Hiếu-Định

Hoàng-Đế " thì:

" Năm Ất-Dậu ( 1765 ) Duệ-Tông

Hoàng-Đế nối ngôi, triệu Tham-mưu

Dinh điều-khiển Gia-Định NGUYỄN-

CƯ-TRINH về triều, thăng lên làm Lại-

bộ kiêm Tào-vận-sứ. Quyền-thần Trương-


105

Phúc-Loan lấy công sách-lập mà lộng-

hành, thường triệu bách Quan đến nhà

riêng để bàn việc nước. CƯ-TRINH

nghiêm-nghị nói : " Triều-đình bàn việc

công, tư đã có định-chế. Phúc-Loan sao

dám vô lễ như thế, muốn tiếm quyền Vua

hay sao ? Kẻ làm cho nước loạn là y

vậy ! "

Trăm Quan không ai dám đến nhà tư của

Phúc-Loan nữa. Phúc-Loan thâm-thù việc ấy

mà vốn kính-nể Ông nên không dám làm hại .

Mùa hè tháng 5 NGUYỄN-CƯ-TRINH

mất, thọ 52 tuổi, CƯ-TRINH là người có cơ-trí

mưu-lược, giỏi quyết-đoán, phàm có kiến-nghị

tâu bày đều là lời nói ngay-thẳng chính-trực.

Trong khi tham-dự việc Quan ở miền Nam, 11

năm mở-mang đất-đai giữ yên biên-giới, công-

lao danh-vọng rỡ-ràng. Khi ở Gia-Định cùng

với Tổng-binh Trấn Hà-Tiên Mạc-Thiên-Tứ

thường lấy văn thơ trao tặng, có tập " Hà-Tiên

Thập Vịnh " ( ) trong " Đạm-Am

Tập " ( ) là tập văn-chương rất quý

NGUYỄN-CƯ-TRINH

106

giá còn lưu-truyền ở đời, và bài " Sãi-Vãi Vấn

tập " bằng văn Nôm, ngụ-ý tôn-sùng Chính-

học, bài-bác mê-hoặc, dùng lối văn Biền-ngẫu

Quốc-âm .

Mùa hè năm Đinh-Hợi ( 1767 ), Ông bị

bệnh rồi mất, thọ 52 tuổi, được tặng Tá-lý

Công-thần, đặc tiến Trụ-quốc Kim-tự Vĩnh-lộc

Đại-phu Chính-trị Thượng-khanh, Thụy là

Văn-Định ( ). Đến năm Minh-Mệnh

thứ 20 ( 1839 ) truy-lục lại công-trạng, Ông

được truy-tặng thêm chức Hiệp-biên Đại-học-sĩ

lãnh Lại-bộ Thượng-thư, đổi Thụy là Văn-Lạc

( ) tước Tân-minh-hầu ( )

tòng tự tại Thái-miếu .

Ông có hai người con trai, con trưởng là

Cư-Dật, con thứ là Cư-Tuấn đều hiển-hách .


107

TƯ - TƯỞNG

VỀ QUAN - NIỆM CHÍNH - HỌC

CỦA NGUYỄN - CƯ - TRINH

Xem thân-thế, sự-nghiệp chính-trị

và văn-chương của NGUYỄN-CƯ-TRINH trên

đây, chúng ta đã thấy được hình-ảnh một nhà

Nho đóng vai Kẻ-sĩ điển-hình ở Việt-Nam xưa.

Căn-cứ vào những tác-phẩm còn ghi lại được

của Ông, chúng ta thử tìm-hiểu tư-tưởng và

quan-niệm Chính-Học của Ông như thế nào .

CƯ-TRINH là một Nho-sĩ, và theo tư-

tưởng cổ-truyền điển-hình Á-Đông thì cái danh

xưng nhà Nho theo " Thuyết văn " là " Nhu

mâu dã, thuật sĩ chi xưng " ( )

( Nho là mềm vậy, hạng người có nghệ-thuật

xưng mình ) .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

108

Lại sách Luận-Ngữ viết : " Khổng-Tử bảo

Từ-Hạ rằng : Anh làm người Nho quân-tử

không làm kẻ Nho tiểu-nhân " .

Người Nho vốn là hạng người có trí-thức

tài-nghệ, đấy là cái tên thông-thường gọi một

lớp người như thế, về sau mới đem áp-dụng

vào một học-phái, là học-phái Khổng-Nho vậy.

Vì có sự phân-biệt giá-trị trên đây về nhân-

cách quân-tử, tiểu-nhân nên từ Khổng-Tử về

sau danh-từ Nho mới là danh-hiệu của một

học-phái. Và học-phái ấy tôn-thờ học-thuyết

của họ Khổng. Cái học-thuyết ấy cốt đào-tạo

một hạng người lãnh-đạo nhân-dân trong nước,

theo chế-độ nhà Chu bên Tầu thì " Thân

thông lục nghệ dĩ giáo dân giả, dĩ đạo

đắc dân " ( )

nghĩa là ( Bản thân thông-hiểu sáu nghề : Lễ,

Nhạc, Bắn cung, Cưỡi ngựa, Viết chữ, Tính

toán để dạy dân, lấy đạo-lý mà được dân theo ).

Cái đạo-lý ấy cốt ở điểm có một thế-giới-quan

để sống và hành-động vào đời. " Thông thiên

địa nhân viết Nho "


109

( ) nghĩa là quán-thông

mối liên-hệ giữa Trời, Đất, Người hay là cá-

nhân con người, thế-giới sự-vật và Thượng-đế.

NGUYỄN-CƯ-TRINH hẳn đã có cái quan-

niệm ấy rất thâm-thúy ở bản-thân nên đã biểu-

lộ ra hành-động thực-tế như ta đã được thấy ở

đời sống của Ông khi đối với Vua, với dân và

những người trong giới của mình .

Trong bức thư viết trả lời Mạc-Thiên-Tứ

Tổng-đức-hầu Tổng-binh ở Hà-Tiên, Ông có

bày-tỏ quan-niệm Nho-sĩ của Ông như sau :

Phiên-âm :

" Nhân bất năng ly đạo, dĩ thành

nhân, đạo diệc bất năng viễn nhân dĩ vi

đạo. Sự bản hô đạo, đạo tàng chư sự. Vô

NGUYỄN-CƯ-TRINH

110

định danh, vô định hình. Phân chi nhi tam

tài, hợp chi nhi lục tịch. Hữu nhân như

thử, hoặc quyển nhi ước chi, hoặc thư nhi

bác chi. Phù thùy viết bất nghi ? Tự nhân

quan chi, cố hữu chính đắc, hữu kỳ đắc,

hữu vô cầu nhi bất đắc. Đạo nhất dã,

danh chi bất đồng, vị chi dã ".

Dịch nghĩa :

( Người ta không thể dời đạo để nên

con người mà đạo-lý cũng không thể xa

người để làm thành đạo-lý được. Sự-vật

gốc ở đạo-lý, đạo-lý tiềm-tàng nơi sự-vật,

không có tên gọi nhất-định, không có

hình-tướng nhất-định cho đạo-lý được vì

là Tuyệt-đối. Tuyệt-đối ấy phân-hóa ra ba

phương-diện hay là ba tác-dụng, hợp lại

mà làm sáu Kinh ( Thi, Thư, Dịch, Lễ,

Nhạc, Xuân-Thu ). Có người như thế,

hoặc cuộn lại mà yếu-ước, hoặc duỗi ra

mà rộng khắp, ai bảo rằng không nên ?

Tự người mà xét, nên có kẻ đạt theo

đường ngay, có kẻ đạt theo đường đặc-

biệt, lại có kẻ không cầu gì mà không đạt.


111

Đạo-lý chỉ một thôi, tên gọi không giống

nhau, lệ-thuộc vào địa-vị vậy ) .

_ ( Lê-Quý-Đôn _ dẫn trong " Thuận-Hóa

Cổ-thời Chi Nhân-vật " _ Phủ-Biên Tạp-

Lục )

Lại nói về cái học lý-tưởng rằng :

Phiên-âm :

" Thường văn cổ chi vi học dã, cử

đạo khâu dĩ vi nhục, khuynh đức uyên dĩ

vi tửu, biên bách hạnh nhi lư thất chi, tập

vạn thiên nhi quán phục chi. Ngôn khả

ngôn ư khả ngôn chi thời vô bất trúng, vi

khả vi ư khả vi chi thời vô bất tòng. Tu

chi ư gia nhi minh chi ư vương đình, tu

chi ư quốc nhi hành chi ư tuyệt vực, kỳ

như thị chi vị hữu đắc ".

NGUYỄN-CƯ-TRINH

112

Dịch nghĩa :

( Thường được nghe nói rằng cái

học của người xưa cất vò gạo để làm thịt,

nghiêng nguồn đức để làm rượu, kết trăm

nết làm nhà ở, góp muôn điều thiện mà

làm khăn áo mặc. Nói điều lúc đáng nói

điều nào cũng trúng, làm việc lúc đáng

làm chẳng việc nào không theo. Tu sửa

cái học ấy ở trong nhà mà vang tiếng

trong triều Vua, tu sửa ở trong nước mà

thi-hành đến tận nơi hẻo-lánh ở ngoài xa.

Có được như thế mới gọi là người đạt ) .

_ ( " Thuận-Hóa Cổ-thời Nhân-vật "

_ Phủ-Biên Tạp-Lục. N.P. 55 )

Vậy CƯ-TRINH quan-niệm cái học của

Nho-sĩ là cốt đến chỗ đạt. Người đạt không

phải là người biết nhiều về lý-thuyết mà là

người giữ được lời nói việc làm đi đôi với

nhau, tức là tri và hành hợp-nhất vậy. Đấy là

con người đắc đạo. Đạo ấy như Ông đã giới-

thuyết khúc-chiết trên đây thì vừa siêu-nhiên

vừa nội-tại ( transcendant et immanent ) cho

nên không có " định danh " " định hình "


113

không xa người mà cũng không rời được

người, là nguồn-gốc của sự-vật và tiềm-tàng

nơi sự-vật. Đạo ấy cũng chỉ là một thôi, không

lệ-thuộc vào thời-gian không-gian mà tràn-

ngập cả thời-không, hiện-diện khắp cả. Cái

" Đạo Nhất " ấy mà CƯ-TRINH đã quan-niệm

và đạt được phải chăng là con đường hành-

động của Ông trong khi Ông ra thi-thố với dân

với nước ở Nam-Hà dưới thời Chúa Võ-Vương

( 1738 - 1765 ) .

" Đạo Nhất " ấy là cả một thế-giới-quan,

một ý-thức-hệ của Nho-sĩ truyền-thống điển-

hình, là hệ-thống Nhất-quán Tam-tài Thiên -

Địa - Nhân, nghĩa là thế-giới hiện-tượng sự-vật

khác nhau vô cùng, biến-hóa không hết, không

một khoảng-khắc nào có thật ở một chỗ, trôi

chảy ngày đêm không ngừng, khiến cho

Khổng-Tử phải nhìn theo giòng nước mà thở

dài than: ( ) " Thệ giả

như tư phù bất xả trú dạ " nghĩa là ( Đi mãi

thế kia ngày đêm không thôi ). Đứng trước

cảnh-tượng biến đổi như thế người ta không thể

không tự hỏi : Có cái chi thật ? Không có chi

NGUYỄN-CƯ-TRINH

114

thật cả mà chỉ có trào-lưu biến-đổi là thật thôi.

Cái thật ấy chính là vận-động liên-tục toàn-thể,

không riêng gì thế-giới hiện-tượng bên ngoài

mà cả thế-giới hiện-tượng bên trong ở tại nơi

người chủ-thể đứng nhìn. Tất cả ngoại-giới

cũng như nội-giới chỉ là một trào-lư trôi chảy

ngày đêm không thôi. Do cảnh-tượng ấy mà

người ta sớm trực-giác đến một cái sự quan-hệ

thống-nhất toàn-thể thế-giới, không có một

hiện-tượng nào biệt-lập mà có thật, tất cả hiện-

tượng trên trời, dưới đất, trong con người đều

chỉ là biểu-hiện của một cái gì không biến-đổi.

Cái ấy là cái MỘT tối-cao, cũng tức là cái mà

CƯ-TRINH gọi là " Đạo Nhất ", cũng như

Kinh Dịch viết : " Dịch hữu thái

cực " nghĩa là ( Biến-đổi trôi chảy ắt phải có

một đầu mối cùng cực quán-thông tất cả ). Nếu

thiếu cái MỘT quán-thông ấy thì sự biến-đổi

trở nên hỗn-độn, vô trật-tự, không có điều-lý,

vận-động chi cả, cho nên cái MỘT quán-thông

ấy, cái Thái-cực trong biến-dịch ấy duy-trì

đường lối vận-động, đem cho sự vận-động cái

điều-lý của nó, cho nên cũng gọi là Đạo ( ),

nghĩa đen là đường-lối vậy .


115

CƯ-TRINH muốn nói đến cái Đạo như

thế nên bảo rằng Đạo là Một, phân-hóa ra ba

mặt hay ba tác-dụng chính-yếu cơ-bản là Trời-

thời, Đất-lợi và Người-hòa, để rồi lại hợp cả

vào sáu Kinh : Thi ( ), Thư ( ), Dịch

( ), Lễ ( ), Nhạc ( ), Xuân-Thu

( ). Đấy là cái ý-thức-hệ của Nho-sĩ Á-

Đông mà CƯ-TRINH đã đòi nhà trí-thức

đương thời phải đạt. Sáu Kinh gồm tất cả

phương-pháp thực-hành để thành-tựu cái

nguyên-lý Tam-tài : Người quan-hệ với Trời và

Người quan-hệ với Đất. Đất và Trời đây ngụ ý-

nghĩa tượng-trưng cho Địa-lợi nghĩa là khu-vực

tạo-vật sinh-thành và Thiên-thời nghĩa là

phạm-vi thời-tiết biến-hóa. Một mặt Địa là Âm

( ) thuộc về thế-giới hữu-hình, khí-lực vận-

động theo chiều Qui-tâm, một mặt Thiên là

Dương ( ) thuộc về thế-giới vô-hình, khí lực

vận-động theo chiều Ly-tâm, còn Nhân là

chính giữa ( Trung ) hai thế-lực để điều-

hòa sự quân-bình của hòa-điệu Tam-tài vậy .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

116

" Trung dã giả thiên hạ chi đại bản dã.

Hòa dã giả thiên hạ chi đạt đạo dã. Trí

trung hòa thiên địa vị yên, vân vật dục

yên ". _ ( Trung-Dung ).

( Trung là gốc lớn của thế-giới. Hòa là

chỗ đạt đạo của thế-giới. Đến chỗ trung

hòa thì trời đất quân-bình, muôn vật nẩy

nở ) .

Đấy là một vũ-trụ-quan sinh-động mà

hạnh-phúc là ở chỗ quân-bình hòa-điệu, người

ta đạt tới bằng cách thực-hiện vừa Tri vừa

Hành, hỗ-tương chứ không phải chỉ suy-tư như

ở các hệ-thống triết-học trí-thức. Vì sự sống

toàn-diện không phải là lý-thuyết hay thực-

hành, nó đòi luôn luôn khai-triển cho đến

" Toại kỳ sinh " ( ) nghĩa là ( thoả-

mãn đầy đủ sự sống ), sống vật-chất cũng như

tinh-thần trong hòa-điệu giữa con người với


117

thế-giới và giữa con người với vũ-trụ đại-đồng,

tức là giữa hai phương-diện của Thể

( Substance ) và Dụng ( Existence ) của một

Tính ( ) hay một Ý-Sống ( ). Cho

nên sách Trung Dung của nhà Nho bảo phải :

" Tận kỳ tính, tận nhân tính, tận vật tính,

dũ Thiên Địa tham".

( Trọn vẹn hết tính mình, tính người và

tính vật, cùng với Trời Đất hợp thành hòa

điệu Ba-ngôi hay Tam-tài ) .

Như thế thì tất cả vũ-trụ từ chỗ vô-hình

đền chỗ hữu-hình chỉ có cái " Một Tính "

sinh-thành biến-hóa làm bản-thể đại-đồng cho

ba tác-dụng Tam-tài Trời, Đất, Người .

Theo NGUYỄN-CƯ-TRINH người đạt là

đạt tới cái Ý-Sống ấy, tức là cái Tính toàn-diện

NGUYỄN-CƯ-TRINH

118

vậy. Vì chỉ có cái Tính ấy mới hợp được cả

Thể và Dụng, cả Tri và Hành, cả Tâm và Vật,

Đạo và Đời. Đấy là Đạo Nhất của Ông. Muốn

đạt tới Đạo Nhất ấy, họ NGUYỄN bảo phải

theo Lục-Kinh, trong đó thì Kinh Thi chủ về

tình-cảm để khởi-hứng ở con người nhưng

không để cho tà-dâm. Kinh Lễ chủ về điều-lý

trật-tự bên ngoài, giữ sự tôn-kính trong tinh-

thần. Kinh Nhạc chủ về hòa-điệu, điều-lý bên

trong. Vậy Thi hứng, Lễ lập, Nhạc hòa đấy là

hoàn-thành cho cá-nhân. Còn Kinh Dịch chủ về

ý-nghĩa biến-hóa trong vũ-trụ, không có gì cố-

định, chỉ tùy thời mà có, tùy thời không, nên

không thể cố-định mà phải luôn luôn thích-ứng

không được chấp-nhất. Kinh Thư cốt ở nghĩa

Chấp-trung ( ) vì " Tâm đạo hay ý-thức

vũ-trụ đạo-lý rất vi diệu, nhân-tâm hay là ý-

thức con người hay mờ tối thiên-lệch, nên phải

tinh nhất giữ lấy mối giữa bên trong ", tức là

cái nguồn do đấy xuất-phát ra một bên là Đạo-

tâm một bên là Nhân-tâm, tựu-trung thì chỉ có

một cái Tâm thật ở chỗ Trung, quân-bình. Kinh

Xuân-Thu chỉ về hành-động nhân-sinh, cốt ở

chỗ phân-biệt Thiện, Ác " Chính danh định


119

phận " ( ) trong nhân-quần xã-

hội .

Đấy là sáu đường lối của Nho-học để

hoàn-thành cái đạo Tam-tài, là một nhân-bản

toàn-diện phải thực-hiện bản-tính đầy đủ của

con người, vừa thực-tế trong điều-kiện không-

gian và thời-gian, địa-lý và lịch-sử, vừa siêu-

nhiên vượt ra ngoài những điều-kiện ấy để nối

với Thiên-mệnh " Tri mệnh lạc thiên "

( ) nghĩa là ( Biết định-mệnh vui

với lẽ tự-nhiên ). Bởi thế mà CƯ-TRINH bảo :

" Nói điều có thể nói đúng lúc, không điều gì

không trúng, làm việc gì có thể làm, đúng lúc,

không việc gì không được người ta tuân theo ",

ví như lời Ông đã mắng Trương-Phúc-Loan

dám bàn việc triều-đình tại nhà riêng chẳng

hạn. Và Ông tin tưởng rằng " tu đạo ấy ở nhà

mà nổi tiếng đến nơi triều-đình Vua, tu đạo ấy

trong nước mà có hiệu-lực đến ngoài cõi xa ".

Vì đạo-lý của CƯ-TRINH quan-niệm tùy theo

với vị-trí của mình mà tu, không phải không-

tưởng mà phải thiết-thực, không đứng núi nọ

mà nhìn núi kia, " hồn bướm mà mơ tiên ", ở

NGUYỄN-CƯ-TRINH

120

thân-phận con người mà nhận-xét," Tự nhân

quán chi " ( ) thì kẻ đạt đạo

cách này, kẻ đạt đạo cách kia, đường lối khác

nhau, tùy với cảnh-ngộ nhưng một khi thành-

đạt thì chân-lý là một, tuyệt-đối ở trên các

đường lối. Đấy là cái đạo Trung-dung của CƯ-

TRINH :

" Quân tử tố kỳ vị nhi hành bất nguyện hồ

kỳ ngoại ".

( Người quân-tử tùy theo địa-vị cảnh-ngộ

mình mà hành-động, không mong đợi vào

cái sức bên ngoài mình không có ) .

Ở địa-vị Người đứng giữa Trời và Đất,

Vô-hình hay Siêu-hình và Hữu-hình hay là

Thiên-nhiên, điều tiên-quyết trước hết là ý-thức

cái sứ-mệnh lịch-sử của mình, ý-thức sự liên-

hệ tương-quan giữa mình với thế-giới chung-

quanh mình, ý-thức chính cái thực-tại của

mình. Bởi thế nên Nho-sĩ có chương-trình tu


121

đạo hai giai-đoạn để đạt tới chỗ Thành ( )

là con người nhân-bản toàn-diện, tức là Đạt

( ) vậy .

" Thành giả phi tự thành kỷ nhi dĩ dã, sở

dĩ thành vật dã. Thành kỷ nhân dã, thành

vật tri dã, tính chi đức dã, hợp ngoại nội

chi đạo dã, cố thời thố chi nghi dã ".

_ ( Trung-Dung )

( Thành thật chẳng phải chỉ có tự nên thân

mình mà thôi, còn là làm nên cho vật nữa.

Làm cho mình nên là đức nhân-ái, làm

cho vật nên là đức hiểu-biết, đều là cái

đức của bản-tính, hợp cả đạo-lý khách-

quan và chủ-quan, ngoại-vật và nội-tâm.

Cho nên lúc nào thi-hành cũng chính-

đáng vậy ) .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

122

Đấy hẳn là cái học mà CƯ-TRINH đã

xưng-tụng trên đây, cho là cái học để thành-đạt

của người Nho-sĩ :

" Ngôn khả ngôn ư khả ngôn chi thời vô

bất trúng,

Vi khả vi ư khả vi chi thời vô bất tòng " .

( Nói lời đáng nói vào lúc có thể nói

không lời nào không chính-xác,

Làm việc đáng làm vào lúc có thể làm

không việc nào không được người ta tuân

theo ) .

Đấy là Đạo Thành ( ) ở sách Trung-

Dung, cũng là Đạo Nhất của CƯ-TRINH vì

Thành ( ) là Nhất-tâm ( ) tập-trung

cả Trí, Tình, Ý hay là Tri và Hành vào một

điểm như nguyên-tự nghĩa cho ta thấy :

( ) gồm Ngôn và Thành,


123

Ngôn là Tri và Thành là Hành vậy. Bởi thế mới

hợp được hết tác-dụng của bản-tính toàn-diện

chưa phân-hóa mà chỉ thấy có Sáng mà thôi :

" Thành tắc minh, minh tắc thành "

( ) ( Thành thật là đức

Sáng, đức Sáng là thành thật ). Đức Sáng ấy là

bản-thể tối-cao của thế-giới biểu-hiện, vì biểu-

hiện đầu tiên của thể-tính đại-đồng là Đức

Sáng như ở các Đại Truyền-thống Tôn-giáo

thế-giới đã chứng-minh, vì phải có Sáng trước

hết rồi mới có muôn vật được. Bất cứ cái gì

cũng do ánh-sáng phân-hóa ra và đều qui về

ánh-sáng cả. Ánh-sáng là nguyên-thủy của vũ-

trụ tạo-vật, bất cứ vật gì cũng có yếu-tố Đức-

Sáng làm cơ-bản :

" Tự thành minh vị chi tính, tự minh thành

vị chi giáo"

( Bản-tính là tự thật sáng, giáo-hóa là tự

sáng đến thật).

NGUYỄN-CƯ-TRINH

124

Phép giáo-hóa con người của Nho-học là

ở chỗ làm cho cái Đức-Sáng bản-nhiên sáng ra,

không bị tư-dục che-lấp : " Tự minh minh đức _

( Đại-Học )" ( ) đến chỗ

" Tự minh thành " ( ), theo quá-trình

trên kia đã trình-bày là : lấy Thi để khởi hứng-

cảm ; lấy Lễ để thiết-lập ý-chí cho vững và lấy

Nhạc để thành-tựu con người ở cái ý-thức

quân-bình Trí, Thành, Ý, tức là Thành vậy .

Một khi đã " Tự minh thành " rồi, Nho-

sĩ còn phải đem ra trắc-nghiệm với hoàn-cảnh

theo quá-trình " Tự thành minh " ( )

lấy Xuân-Thu làm bài-học kinh-nghiệm mà noi

theo làm thiện tránh ác, lấy Dịch để hiểu cái

nghĩa tùy thời và lấy Nhạc để nuôi cho tinh-

thần trực-giác thông-cảm với hoàn-cảnh xã-hội

và thiên-nhiên trong hành-động. Cả hai phương

diện đối với nhân-thân bên trong và đối với xã-

hội thiên-nhiên bên ngoài, " Tự minh thành "

và " Tự thành minh " hỗ-tương quan-hệ bổ-túc

cho nhau mới hoàn-thành khóa-trình giáo-dục

đầy-đủ, lấy sự quân-bình hòa-điệu làm tiêu-


125

chuẩn, quân-bình trong tâm-hồn, quân-bình

ngoài xã-hội và thiên-nhiên, hợp-nhất cả đạo-lý

khách-quan với đạo-lý chủ-quan, tinh-thần vật-

chất vào một chữ Thành, vì : " Thành giả thiên

chi đạo dã, thành chi giả nhân chi đạo "

( ) ( Thành

thật là đạo-lý vũ-trụ, làm cho nên thật là đạo-lý

của nhân-loại ) .

Vì nhân-thân là cả một vũ-trụ nhỏ tựu-

trung chỉ có một cái Đức-Sáng vô-biên là

Thành vậy. Cho nên Mạnh-Tử cực tả cái nhân-

bản thành-tựu đầy đủ toàn-diện ấy rằng : " Vạn

vật giai bỉ ư ngã giả, phản thân nhi thành lạc

mạc đại yên"

( Tất cả sự-vật biểu-hiện trong vũ-trụ thời-

không, có đầy đủ ở nơi thân ta, trở về nơi thân

mà thực-hiện đến cái thực-nghiệm sáng-lạn thì

hoan-lạc vui sướng vô cùng ) .

Tuy Đức-Sáng là tuyệt-đối, là đại-đồng,

là Thượng-đế tối-cao của tất cả Đại-tôn-giáo

thế-giới, nhưng ở địa-vị con người mà nhìn thì

Nho-học nhìn qua tác-dụng tâm-lý thực-

NGUYỄN-CƯ-TRINH

126

nghiệm mà thấy nó hiện ra toàn-diện với cái ý-

thức " Thành " tập-trung tất cả tình-cảm, ý-chí

và lý-trí vào một năng-lực không có giới-hạn

nữa. Vì người ta sinh ra chỉ bẩm-thụ có tác-

dụng ấy thôi, nên chỉ phải dùng chúng để đi

đến chỗ thành thật hết mức, tức là đến chỗ đạt

đạo vậy .

Nhưng đạt Đạo như thế cũng theo nhiều

lối, tùy theo địa-vị của mỗi người, mỗi hoàn-

cảnh, hoặc bắt đầu bằng tình-cảm, hoặc theo

con đường lý-trí, hoặc theo con đường ý-chí,

nhưng đến chỗ Sáng toàn-diện thì đều giống

nhau. Riêng ở địa-vị nhà Nho CƯ-TRINH thời

bấy giờ nhìn thế-giới, thì thế-giới ấy là thế-giới

Nam-Hà, địa-vị ấy là địa-vị dân-tộc Việt-Nam

đã di-cư vào Thuận - Quảng để tránh ngụy-

quyền Chúa Trịnh, trở về Bắc-Hà phải đánh bại

nhà Trịnh, mà muốn đánh bại thì phải sống còn

và tự làm cho mình thịnh-vượng hùng-mạnh.

Vậy nhân-dân cũng như chính-quyền Nam-Hà

bấy giờ không thể không khai-thác vào lãnh-

thổ Chiêm-Thành, Chân-Lạp, là đồng-bằng

sông Cửu-Long phì-nhiêu, bát-ngát, hoang-vu.


127

Đấy là mục-đích cấp-bách, sống còn mà dân

Nam-Hà không có thể lãng quên để ngần-ngại

rụt-rè trước những trở-ngại trên đường Nam-

tiến của mình .

CƯ-TRINH đã ứng-dụng cái học mình đã

đạt được như trên kia để chăn dân Quảng-Nam

và chinh-phục Mọi Đá-Vách. Ở trường-hợp ấy

Ông đã sáng-tác vở tuồng " Sãi-Vãi " để

truyền-bá tư-tưởng Chính-học như Ông quan-

niệm .

*****

*

NGUYỄN-CƯ-TRINH

129

TƯ - TƯỞNG CHÍNH - HỌC

TRONG " SÃI - VÃI "

" SÃI-VÃI " là một vở tuồng ngắn

của CƯ-TRINH làm ra nhân khi Ông trọng-

nhậm Tỉnh Quảng-Ngãi có giặc Mọi Thạch-

Bích quấy-nhiễu, Ông bèn đề-nghị với quân-

nhân đi đánh giặc. Quân-nhân phần lớn e-ngại

lam-chướng, xa-xôi nên không hăng-hái lắm.

Vở tuồng " Sãi-Vãi " bằng văn Nôm có dụng ý

khích-động ba-quân thêm hăng-hái, và châm-

biếm tính ươn hèn cầu an của một số lãnh-đạo .

Cốt Truyện : _

Tác-giả dùng vai-trò đối-đáp nhau, một

ông Sãi với một bà Vãi. Ông Sãi đây không

phải đi tu thật, mà chỉ là mượn áo nhà tu để ẩn-

náu đợi thời-cơ, đem cái học kinh-bang tế-thế

ra thi-thố. Còn bà Vãi là một Ni-cô xuất-gia

NGUYỄN-CƯ-TRINH

130

thật, tìm giải-thoát vào Tây-thiên Cực-lạc, tức

là con đường tĩnh-thổ sùng-bái, tuy cũng là

người am-hiểu việc đời, thông suốt kinh-sử đạo

Nho. Như thế có vẻ như hai vai-trò tạo ra chỉ

để đối-tượng-hóa chính bản-ngã của tác-giả,

một là nam-nhi đại-diện cho trí-thức, một là

nữ-nhi đại-diện cho tình-cảm vậy .

Vào đề tác-giả đặt ngay vấn-đề :

Cảnh xã-hội thanh-bình thời-đại hoàng-

kim lý-tưởng đại-đồng của truyền-thống chính-

trị Nho-giáo. Cảnh tiêu-dao xuất-thế, xuất-trần

là lý-tưởng của Phật-giáo và Lão-giáo .

Hai Lý-Tưởng :

1/ " Lãm đền mộc bản thủy nguyên, dốc

báo càn khôn phú tái ", là tin vào thế-giới

hiện-tượng có thật do định-luật nhân-quả chi-

phối .

2/ " Ước siêu tam muội, ngõ thoát cửu

huyền ", là tin vào sự giác-ngộ của ý-thức tam-

NGUYỄN-CƯ-TRINH

131

muội, không còn lệ-thuộc vào thời-gian không-

gian hình-sắc danh-tướng .

Theo thể tuồng, hai lý-tưởng trên đây là

lời giáo đầu để giới-thiệu, giới-thiệu thời-thế

hoàn-cảnh, giới-thiệu đạo-lý của mình. Nhưng

suốt trong 340 câu văn đối đáp giữa hai bên,

tác-giả chỉ muốn trình-bày có một ý-tưởng

chính là tu đạo Phật và tu đạo Nho, mục-đích

chỉ là để bênh-vực đạo Nho là thiết-thực mà

gièm pha các đạo khác như Phật, Lão, Dương,

Mặc, thiếu chính-xác, không thích-hợp cho

Việt-Nam bấy giờ trên con đường Nam-tiến

của dân-tộc .

Tư-Tưởng Nội-Dung : _

Sau khi ông Sãi nói lời giáo đầu, thì bà

Vãi liền xuất-hiện trên sân-khấu và hỏi tung-

tích ông Sãi tự đâu ra mà giỏi kinh-kệ nhà

Phật ?

21._ Chẳng hay ông Sãi quê-quán nơi nao ?

22._ Lời diễn kệ rất cao, đạo tu-hành thêm

chói ?

NGUYỄN-CƯ-TRINH

132

Sãi không những không trả-lời đứng-đắn,

mà lại ẫm-ờ cợt-nhả đạo nhà Chùa và giới-

thiệu đạo Nho :

25._ Sãi người sanh trong nước, Sãi cũng khỏi

Xâu bơi .

26._ Sãi sanh ở trong đời, Sãi cũng không thuế

khóa .

27._ Khăng thìn đạo cả, vẹn giữ giềng ba .

28._ Ngay với Chúa, thảo với cha, nghĩa cùng

thày, tin cùng bạn .

Tư-tưởng của ông Sãi trên đây không

thích-hợp cho một nhà tu xuất-gia mà là tư-

tưởng của một Nho-gia, quan-niệm người ta

sinh ra ở trong đời chỉ phải sống với đời, trong

quan-hệ nhân-quần xã-hội như Tuân-Tử đã

xác-nhận ( ) " Nhân bất năng

vô quần " là nhân-loại không có thể không có

đoàn-thể được. Như thế là chủ-trương người ta

sinh ra là một loài xã-hội-tính, chỉ sống và

phát-triển được ở trong xã-hội mà thôi. Phủ-

nhận liên-hệ xã-hội, quan-hệ giữa người với

người là phản với nhân-tính, nghịch với lẽ tự-

nhiên. Những quan-hệ căn-bản của xã-hội là

NGUYỄN-CƯ-TRINH

133

nhà, là nước, là thiên-hạ, là thiên-nhiên trời đất.

Ở nhà thì ai cũng có cha mẹ sinh ra mà bổn-

phận làm con là phải hiếu-thảo với cha mẹ, hòa

mục với anh chị em. Ở trong nước thì phải có

quan-hệ vua tôi, người lãnh-đạo và người

phục-tòng tuân theo, có như thế mới ra một

nước, có trật-tự trên dưới, có lễ-pháp văn-hiến,

có xã-tắc sơn-hà nghĩa là có hồn nước vậy. Ở

xã-hội có quan-hệ thày trò, bầu bạn cốt yếu ở

lòng tín-nghĩa. Đấy là tất cả cái đạo làm người,

nhập-thế hành-động ở miệng một ông Sãi là

người xuất-gia tu Phật. Thì ra ông Sãi này vốn

là con nhà hành-động, từng :

21._ Xưa Sãi biết chăn dân muôn quận,

Xưa Sãi hay giữ việc nhà vàng .

31._ Giữ mình làm cội, lấy đức chăn dân.

Giữ mực-thưóc, cầm cân, đánh roi bồ răn

chúng .

Tóm lại toàn là những tư-tưởng chính-trị

vương-đạo của Nho-giáo không-tưởng : nào là

" chuông Hạ-Võ chiêu hiền ", nào là " Đạo

Trọng-Ni thiết-giáo " .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

134

Rồi ông Sãi lại còn thử-thách bà Vãi xem

tu thật hay tu giả, nếu phải là tu Phật chân-

chính thì thử xem có còn chấp nữa không, cho

nên mới tự giới-thiệu mình là một nhà sư hổ-

mang, ngoài miệng " nam-mô ", trong bụng

" một bồ dao găm " .

38._ Thấy mụ Vãi nhan-sắc có hơn,

Sãi theo với tu-hành kẻo thiệt .

Bà Vãi thấy ông Sãi mở lời trớt-nhả, chọc

ghẹo, bà liền phản-đối :

49._ Lời sao nói ngụy, chẳng phải tánh chơn !

50._ Tu làm sao mà lo thiệt lo hơn,

Tu làm sao mà tham tài tham sắc ?

87._ Nói một lời lỗi luật, tu muôn kiếp khôn

đền .

88._ Nơi Thiên-đường, ông hỡi chưa lên,

Chốn Địa-ngục, ông toan kịp xuống !

Đến đây tác-giả liền bắt lấy chữ " tu " để

trình-bày cả một hệ-thống tư-tưởng Nho-học

xưa nay, quan-niệm về cách " tu " so với các

NGUYỄN-CƯ-TRINH

135

học-phái khác như Dương-học, Mặc-học, Phật-

học v.v… Nhưng trước hết tác-giả mượn lời

ông Sãi phản-đối quan-niệm Thiên-đường và

Địa-ngục của bà Vãi theo tín-ngưỡng Sùng-bái

ngẫu-tượng, tu cầu Thiên-đường, tránh Địa-

ngục ở bên ngoài .

39._ Tham Thiên-đường phải giữ lòng lành,

Tránh Địa-ngục nên chừa thói dữ .

Theo quan-điểm Chính-học tức là Nho-

học của tác-giả, thì có đạo tu quân-tử và tiểu-

nhân .

90._ Có Thiên-đường thì quân-tử tu lên,

Có Địa-ngục thì tiểu-nhân tu xuống .

Như vậy thì nghĩa đen của chữ " tu "

chỉ là sửa đổi, sửa đổi theo chiều hay, cũng có

thể sửa đổi theo chiều dở. Sở dĩ nhà Nho quân-

tử biết tu theo chiều hay là vì :

Lấy nhân ( ) mà tu tánh,

Lấy đức ( ) mà tu thân

Tu minh đức để mà tân dân

Tu tề gia để mà trị quốc .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

136

Đấy là cả một hệ-thống triết-học chính-trị

xã-hội : tu ; tề ; trị ; bình của Nho-học xưa nay

như trình-bày trong sách Đại-Học. Ở đây CƯ-

TRINH lấy nghĩa của phái Lý-Học " Minh đức

tân dân " như mở đầu sách Đại-Học của Chu-

Hy chú-giải :

" Đại-Học chi đạo, tại minh minh đức, tại

tân dân, tại chỉ ư chí thiện ".

( Sách Đại-Học dạy : cái đạo học chính ở

chỗ làm sáng đức sáng bản-nhiên, ở chỗ

làm mới dân trong một nước, và ở chỗ lấy

điều thiện tối cao làm đích ).

Tu Minh-đức là con đường của Tri,

Tu Tân-dân là con đường của Hành .

Vậy theo tác-giả Sãi-Vãi thì Tri và Hành

là hai việc, không phải " Tri hành hợp nhất "

là trực-giác của Vương-Dương-Minh. Bởi thế

nên tác-giả mới viết tiếp theo đấy rằng :

NGUYỄN-CƯ-TRINH

137

97._ Ngoài thì tu khoan dũ ôn nhu,

Trong thì tu hòa-bình trung-chính .

Như thế là cả trong lẫn ngoài, cả tri lẫn

hành đồng thời cùng tu vậy. Bởi vì theo thuyết

Lý-học của Chu-Hy : " Cách vật chí tri "

( ) thì " cách " là " chí " là

đến, đem cái ý-thức của mình đến vật, tức là có

vật là thực-tại ở ngoài tâm, vậy tâm với vật, là

nội-giới chủ-quan với ngoại-giới khách-quan,

là hai yếu-tố lưỡng-nguyên đối-đãi. Như thế thì

" Tri " ở đây chỉ là cái biết khách-quan của lý-

trí, một mình cái biết ấy do giác-quan và suy-tư

đem lại không đủ cho người ta thành con người

nhân-cách đạo-đức trong hành-vi nhân-sinh

được như CƯ-TRINH đòi-hỏi : " Ngoài thì

khoan dũ ôn nhu " bởi thế nên " Trong tu hòa

bình trung chính ", vậy là thực-tại tuyệt-đối hay

Thiên-lý với Nhân-tâm cách-biệt, cho nên phải

vừa tu bên trong vừa tu bên ngoài, nghĩa là vừa

hành vừa tri cho đến khi nào cả trong lẫn ngoài

đều mất, thì mới " Hợp ngoại nội chi đạo "

( ). Nếu chỉ tu một bên nào thì

đi đến chỗ thiên-lệch, mất quân-bình, cho nên

NGUYỄN-CƯ-TRINH

138

tác-giả " Sãi-Vãi " mới phân ra có lối tu của

người quân-tử, có lối tu của đứa tiểu-nhân, lại

có hạng tu thượng-trí, trung-trí, hạ-trí .

Phân ra như thế là vì CƯ-TRINH trung-

thành với Tống-Nho hay là chịu ảnh-hưởng

Tống-Nho, chỉ bắt đầu quan-niệm thế-giới

lưỡng-nguyên Âm-Dương mà không chú-ý tới

tâm-linh nhất-nguyên của Mạnh-Tử " Vạn vật

nhất thể " ( ) .

114._ Âm vi quỉ thần sở hại,

Dương vi vương pháp sở tru .

Vũ-trụ Âm-Dương này bắt đầu từ điểm

phát-hiện sáng hóa của bản-thể Tính sinh-thành

phân-hóa với nguyên-lý Khôn ( ) là Địa,

Mẫu, thuộc về hành-động, tác-dụng, tức là

hành-vi nhân-sinh mà sách Trung-Dung viết :

NGUYỄN-CƯ-TRINH

139

" Hỷ nộ ai lạc chi vị phát vị chi trung,

phát nhi giai trúng tiết vị chi hòa ".

( Tác-dụng của bản-tính là tình khi chưa

phát- động thì còn tiềm-tàng bên trong,

đến khi phát-động rồi thì đều đúng với

thời-tiết, điều-lý trật-tự của hòa-điệu đại-

đồng ) .

Ở quan-điểm Người mà nhìn " Tự nhân

quán chi " ( ) thì người ta sinh ra

tính-tình không giống nhau và địa-vị lịch-sử

xã-hội cũng khác nhau nên đường tu đạo cũng

tùy điều-kiện khách-quan, tùy khả-năng chủ-

quan mà thay đổi. Cho nên CƯ-TRINH ở

" Sãi-Vãi " cũng chủ-trương như Khổng-Tử là

có tính-tình khác nhau, địa-vị khác nhau nên

phải phân-biệt đường lối tu-hành ra : Thượng-

trí ; Trung-trí và Hạ-trí. Theo Khổng-Tử ở

Luận-Ngữ nói thì ( )

" Duy Thượng-trí dữ Hạ-ngu bất di " ( Hạng

Thượng-trí với hạng Hạ-ngu mới không thể lấy

giáo-hóa mà cải-hóa tính-tình đi được nữa vì

hết mức rồi. Vậy giáo-hóa để cải đổi con

người, chỉ ứng-dụng vào cho hạng người

NGUYỄN-CƯ-TRINH

140

Trung-trí mà thôi. Đối với CƯ-TRINH thì

Thượng-trí không phải bậc " Sinh nhi tri "

không cần phải tu mới đạt, mà

Thượng-trí là đường lối tu-hành của Nho-sĩ lý-

tưởng truyền-thống chính-trị vương-đạo xưa

nay .

117._ Nhớ thuở Đường, Ngu, Thánh xưng Nhị-

Đế .

118._ Nhị-Đế người tu kỷ mà trăm họ đều an .

119._ Tam-Vương người tu nhân, mà muôn

dân đều trị .

120._ Dầu như Hán, Đường kể chi, cho đến

Tống, Minh tương-truyền .

121._ Có tu đức thì thiên-hạ mới trị yên .

122._ Dầu như tu văn, tu võ, người cũng tùy

thời mà tu .

123._ Thuở thái-bình, yển võ tu văn, cơ bát

loạn, yển văn tu võ .

124._ Trên một người tu đủ, dưới trăm họ hòa-

hài .

125._ Hây hây thọ vức xuân dài, tu vậy thiệt

trang Thượng-trí .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

141

Đấy là lý-tưởng của Khổng-Phu-Tử, sống

trong một xã-hội đại-đồng phân-công hợp-tác,

an-cư lạc-nghiệp, trên dưới hòa-hài, già trẻ giắt

nhau hóng mát trên đài xuân như lời ông Tăng-

Tích đã phát-biểu trong sách Luận-Ngữ :

" Đương mộ xuân tháng ba, áo mặc

mát đã may xong, cùng với năm sáu

người đã làm lễ gia quan, 20 tuổi trở lên,

bẩy tám đứa trẻ cùng đi tắm sông Nghi,

hứng gió ở đài xuân Vũ-Vu hát mà về !

" Khổng-Tử ngậm-ngùi than : Ta

khen cái chí-hướng cao-thượng của anh

Điềm ".

Đấy thật là cảnh thanh-bình của xã-hội

mà CƯ-TRINH lấy làm lý-tưởng Nho Việt-

Nam vậy. Vì quan-điểm Nho là quan-điểm

luân-lý chính-trị " Nhân đạo mẫn chính, địa

đạo mẫn thụ._Trung-Dung " ( )

( Đạo người là chăm lo chính-trị cũng như đạo

của đất là chăm lo nuôi cây cối vậy ). Chính-trị

ở đây là cái chính-trị vương-đạo, nhằm thực-

hiện một xã-hội đại-đồng " Tứ hải giai huynh

đệ " ( ) ( trong bốn bể là anh

NGUYỄN-CƯ-TRINH

142

em ), từ phương-diện phân-hóa của tính-tình

phát-xuất tác-dụng lưỡng-nguyên đối-đãi :

thiện ác, Thiên-đường, Địa-ngục, làm sao giữ

cho điều-tiết để bảo-vệ sự hợp-nhất Trời và

Người, Vũ-trụ và Nhân-sinh trong thế quân-

bình " Trung-Hòa " ( ) .

" Thành ư trung vị đắc hòa bình Hình tại ngoại bất năng trung tiết ".

Từ quan-điểm nhân-sinh mà nhận-thức

thì Vũ-trụ là Thái-hòa ( ) một đại hòa-

điệu, một bản nhạc vĩ-đại ( )

" Đại nhạc dữ thiên địa đồng hòa ". Thế-giới

hiện-tượng luôn luôn biến-hóa, sinh-thành

trong vòng tương-đối thiện, ác, tốt, xấu, không

bao giờ rời được nhau, không phải chỉ có tâm

chủ-quan mà không có vật khách-quan, có

trong ắt có ngoài, hai bộ mặt của Thực-tại

" Tính mệnh " ( ) cùng Có và cùng

Không. Nhưng bộ mặt ấy của Thực-tại là hai

NGUYỄN-CƯ-TRINH

143

quá-trình biện-chứng sinh-thành, ở Trung-Hoa

gọi là Âm-Dương, ở Ấn-Độ gọi là Ảo-Hóa

( Maya ) không phải hai khái-niệm cố-định,

trừu-tượng của trí-thức mà là hai tác-dụng sinh-

hóa, ( trong Âm có Dương, trong Dương có

Âm ) ( ) " Âm trung chi

Dương, Dương trung chi Âm ", bởi thế mà thế-

giới biểu-hiện chỉ là những trạng-thái quân-

bình " Trung-hòa " , ( có thật ở trong mới hình

ra ngoài ) _ ( Đại-Học )

" Thành ư trung hình ư ngoại ". Vậy chủ-

trương của Nho-học điển-hình thừa nhận cái

thế-giới biểu-hiện hữu-hình là Có một cách

tương-đối, không phải Có thật tuyệt-đối, Có

như ( bóng trăng chiếu xuống muôn ngàn giòng

sông ) ( ) _ ( Chu-Hy ) " nguyệt

chiếu vạn xuyên " nghĩa là thế-giới thiên-hình

vạn-trạng này của hiện-tượng sự-vật cũng như

bóng trăng chiếu xuống các giòng nước khác

nhau, nhưng nếu không có một vầng trăng trên

trời thì cũng hết bóng trăng. Cho nên trong cái

khác có cái đồng ( mỗi cá-thể đều có một thái-

cực đồng-nhất ) " Vật vật các hữu thái cực "

NGUYỄN-CƯ-TRINH

144

( ) . Thái-cực ấy Có một

cách tuyệt-đối, các vật biểu-hiện Có một cách

tương-đối. Thật-tại chỉ có một, nhưng là Thực-

tại linh-động của nguồn sống " sinh sinh "

( ) " tồn tồn " ( ), mà theo CƯ-

TRINH thì ( ) " tự nhân quan

chi " , nghĩa là ( người ta không thể rời đạo để

nên người, đạo cũng không thể xa người mà là

đạo được, sự vật gốc ở đạo, đạo tiềm-tàng nơi

sự vật, không có tên gọi nhất-định, không có

hình-tướng nhất-định ) _ ( Thư đáp Tổng-Đức-

Hầu ). Vậy muốn nên con người Nho-sĩ thì

phải tu cả trong lẫn ngoài, ngã-nhân và tha-

nhân, cá-nhân và xã-hội. Nhưng xét về

phương-pháp-luận, trước sau thì trong có thật

chừng nào, ngoài mới thật chừng ấy, trong và

ngoài, đạo và đời, thể và dụng, đều lệ-thuộc

vào Thực-tại tối-cao của Tính ( ) hay là cái

" Tâm sinh thành " , cái ý-thức vũ-trụ vô-hình

vô-danh. Cái Tính ấy là cửa ngõ chung cho cả

đạo lẫn đời, tri lẫn hành, vũ-trụ thiên-nhiên lẫn

nhân-ngã xã-hội, cho nên Dịch-Truyện nói :

( ) " Thành tính tồn

NGUYỄN-CƯ-TRINH

145

tồn đạo nghĩa chi môn " ( Nên được đức tính

vĩnh-cửu là cửa ngõ chung cho cả chân-lý vũ-

trụ và luân-lý nhân-sinh vậy ) . Cả đạo và

nghĩa, vũ-trụ và nhân-sinh đều quy về đức Tính

vừa siêu-nhiên vừa nội-tại ( transcendant et

immanent ) mà Nho-sĩ phải đạt tới bằng công-

phu tu-hành cả ngoài lẫn trong .

97._ Ngoài thì tu khoan dũ ôn nhu

Trong thì tu hòa bình trung chính .

Đấy là đường lối tu của bậc Thượng-trí, ở

vào thời sơ-thủy nhân-loại còn hồn-nhiên, cốt

chỉ cần lấy mình làm gương-mẫu cho thiên-hạ

theo, thì người lãnh-đạo chỉ phải sửa mình, tu

kỷ. Ở thời mà thiên-hạ đã cạnh-tranh thì phải tu

nhân-nghĩa, là lấy lòng nhân-ái đem lại thái-

bình trật-tự cho xã-hội. Cho nên đường tu

Thượng-trí cũng tùy thời và tùy địa-vị :

122._ Dẫu tu văn, tu võ, người cũng tùy thời

mà tu .

123._ Thuở thái-bình yển võ tu văn

Cơn bát loạn yển văn tu võ .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

146

Và :

155._ Hễ đạo làm Đế làm Vương thì phải tu

nhân tu chính .

156._ Tu quyền tu bính, tu kỷ tu cương .

Nhưng vì Nho-học quan-niệm đạo-lý

sinh-tồn là một nhân-bản toàn-diện, cho nên

con người " sinh ở trong đời " " từ người mà

nhận xét " thì không còn ai là bậc " sinh nhi

tri ", ai cũng có bẩy Tính phát-động làm mờ

che mất bản-tính tự sáng nguyên-thủy, cho nên

ai cũng phải tu. Mà tu là chuyển hướng tác-

dụng phát-xuất của bản-tính bên trong khiến

cho trúng tiết-điệu giữa trong và ngoài chứ

không phải diệt tình-dục một cách tiêu-cực

thiên-lệch. Theo Tâm-lý-học Nho-gia thì tác-

dụng của bản-tính thiên-nhiên là bẩy Tình :

Vui, Thương, Giận, Yêu, Ghét, Muốn, Sợ hay

là Hỷ, Nộ, Ai, Cụ, Ái, Ố, Dục, nghĩa là Mừng,

Giận, Thương, Sợ, Yêu, Ghét, Muốn. Đấy là

cái mà ông Sãi gọi là cái bệnh :

216._ Sãi mang một bệnh thất tình .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

147

Hay là :

Công-danh chẳng tưởng vì bệnh thất tình.

Cái bệnh ấy là bệnh chung của giống

hữu-tình tức là nhân-loại. Và nhân-loại trước

hết theo Nho-học là phải tìm cầu hiểu biết sống

cho ra sống như Khổng-Tử nói: ( )

" Vị tri sinh an tri tử " ( Chưa biết sống làm sao

biết chết được ) .

Biết sống là biết có bệnh thất tình, phải

trị-liệu bằng cách hướng mối tình vào mục-tiêu

chính của nó. Bởi thế mà theo lời ông Sãi, sống

là sống trong đoàn-thể nhân-quần xã-hội, theo

điều-lý trật-tự, có lễ-nghĩa cương-thường .

197._ Chuyện phụ tử làm đầu, chuyện quân

thần rất hệ .

198._ Quân sự thần dĩ lễ .

199._ Thần sự quân dĩ trung .

200._ Vi phụ chi ư tử .

201._ Vi tử chi ư hiếu .

202._ Vi nhân bất phú .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

148

203._ Vi phú bất nhân .

204._ Tài tụ tắc dân tán .

205._ Tài tán tắc dân tụ .

Nghĩa là :

( Người ta sống có đoàn-thể, và đoàn-thể

cơ-bản nhất là nhà ( gia-đình ) và nước ( tổ-

quốc ). Phương-ngôn nói : " Uống nước nhớ

đến nguồn, làm người nhớ đến Tổ ", bởi thế

mà chuyện cha con làm đầu, chuyện vua tôi rất

trọng đại, tức là những quan-hệ tình-yêu trong

nhà, quan-hệ trên dưới, giữa chỉ-huy lãnh-đạo

với bị chỉ-huy thừa-hành trong nước. Mỗi vai-

trò đều có mục-tiêu riêng, Vua chỉ-huy đối với

kẻ bị chỉ-huy phải có lễ-độ, vì việc công mà sai

vô-tư thì người bị chỉ-huy thừa-hành mới hết

lòng ; làm cha có từ-ái thì con mới hiếu-thảo.

Trong quan-hệ giữa người với người, là đạo

nhân, thì mục-tiêu ở chỗ đề-cao giá-trị quên

mình, coi người cũng như mình, đấy là tình yêu

liên-kết chứ không phải quyền-lợi kinh-tế vật-

chất, cho nên muốn cho các phần-tử xã-hội

quốc-gia đoàn-kết chặt-chẽ, " cơ đồ củng cố "

thì phải có tình thân chứ không nên nhằm mục-

NGUYỄN-CƯ-TRINH

149

đích làm giầu. Muốn làm giầu thì hãy đi buôn,

như Phương-ngôn nói : " Phi thương bất phú "

( ) chứ đừng đóng vai trong giới

kẻ-sĩ lãnh-đạo chính-trị thiên-hạ :

121._ Có tu đức thì thiên hạ mới trị yên .

Có tu nhân thì cơ đồ mới củng cố .

Bởi thế mà qua lời ông Sãi, CƯ-TRINH

bảo Nho-sĩ : Muốn thực-hành đạo nhân, làm

một bậc nhân, thì không giầu, muốn làm giầu

thì phải bất-nhân. Và muốn cho nhân-dân theo

mình lãnh-đạo, chăn dắt thì đừng tham vơ-vét

tài-sản, phải nên san-sẻ cho đều, ai nấy cùng

được hưởng, còn mình hãy nhường-nhịn. Cho

nên bảo tiền-tài mà tụ lại thì dân không được

nhờ, sẽ đi phương khác, tiền-tài có phân-phát

ra thì nhân-dân mới đến với mình .

Đấy là những nguyên-tắc tối căn-bản của

đạo Nho để sống một đời sống đoàn-thể, xây-

dựng trên tình yêu, không phải trên quyền-lợi

kinh-tế vậy. Vì chủ-nghĩa chính-trị Nho-sĩ là

một chủ-nghĩa nhân-bản giáo-hóa, đề-cao

NGUYỄN-CƯ-TRINH

150

nhân-cách con người chứ không hoàn-toàn tin

vào tổ-chức, lấy người để trị người chứ không

hẳn trông-cậy cả vào pháp-trị, cho nên vấn-đề

tu thân được coi là căn-bản chung cho tất cả

phần-tử xã-hội bất phân giai-cấp như nói ở

sách Đại-Học :

" Tự thiên tử dĩ chí ư thứ nhân

nhất thị giai dĩ tu thân vi bản ".

( Từ vua cho đến người thường hết thảy

đều lấy việc tu sửa cá-nhân làm gốc ) .

Nhưng tu thân ở đây không phải để lánh

trách-nhiệm xã-hội, gia-đình, tìm tự-do giải-

thoát cá-nhân, mà hoàn-toàn nội-hướng. Tu

thân ở đây là :

95._ Tu minh đức để mà tân dân

Tu tề gia để mà trị quốc .

như ở thời tiền-cổ lý-tưởng :

NGUYỄN-CƯ-TRINH

151

118._ Nhị-Đế ( Nghiêu, Thuấn ) tu kỷ mà trăm

họ đều an .

119._ Tam-Vương ( Hạ, Thương, Chu ) người

tu nhân mà muôn dân đều trị .

Vì Nho-gia tin-tưởng vào giá-trị của tình

yêu xã-hội, coi tình yêu như sức mạnh hòa-hợp

đại-đồng, và ảnh-hưởng của tình yêu gương-

mẫu thì vô bờ bến, cho nên sách " Đại-Học " đã

cực tả :

" Nhất gia nhân, nhất quốc hưng

nhân, nhất gia nhượng, nhất quốc hưng

nhượng, nhất nhân tham lệ, nhất quốc tác

loạn, kỳ cơ như thử, thử vi nhất ngôn

phấn sự, nhất nhân định quốc ".

( Một nhà có đức nhân, thì một nước

tiến về đức nhân, một nhà có đức

nhường-nhịn, thì một nước tiến về đức

nhường-nhịn hy-sinh. Một người ở địa-vị

lãnh-đạo mà tham-tàn thì cả nước làm

loạn. Đấy là động-cơ tế-vi như thế. Thế

NGUYỄN-CƯ-TRINH

152

gọi là một lời phấn-khởi công việc, một

người gương-mẫu có thể bình được cả

nước vậy ) .

_ ( Đại-Học )

Đấy là vần-đề tối then-chốt, tối căn-bản

của triết-lý xã-hội, là vấn-đề quan-hệ giữa cá-

nhân và đoàn-thể, phần-tử và toàn-thể, tự-do ý-

chí và định-mệnh, được giải-quyết không như

chủ-nghĩa công-lợi, bằng " đoàn-thể chỉ-huy

cá-nhân phụ-trách " vì " tối đại đa số, tối

hạnh-phúc " mà bằng sự điều-hòa cá-nhân với

đoàn-thể vào cái Trung-Hòa ( ) nối

con người với vũ-trụ, hợp cả trong lẫn ngoài :

" Hợp ngoại nội chi đạo thời thố chi

nghi".

( Hợp cả đạo Trời là Vũ-trụ thiên-nhiên

với đạo Người là Tâm-lý nhân-sinh, lúc

nào thi thố ra cũng đáng nên ) .

_ ( Trung-Dung )

NGUYỄN-CƯ-TRINH

153

Con người tu đến mức ấy mới gọi là đạt,

là đắc đạo, như CƯ-TRINH đã viết cho Tổng-

Đức-Hầu ở Hà-Tiên :

" Ngôn khả ngôn ư khả ngôn chi

thời vô bất trúng, vi khả vi ư khả vi chi

thời vô bất tòng. Tu chi ư gia nhi minh

chi ư vương đình, tu chi ư quốc nhi hành

chi ư tuyệt vực. Kỳ như thị chi vị hữu

đắc ".

( Nói điều đích-đáng ở lúc đáng nói

điều nào cũng trúng, làm việc đích-đáng

vào lúc đáng làm chẳng việc nào không

được tuân theo. Đem ra tu sửa ở trong

nhà mà tiếng vang đến tận triều-đình,

đem ra tu sửa ở trong nước mà ảnh-hưởng

ra đến tận nơi hẻo-lánh. Có được như thế

mới gọi là đạt ).

NGUYỄN-CƯ-TRINH

154

_ ( Thư đáp Tổng-Đức-Hầu ở Hà-Tiên _

trong Phụ-Biên Tạp-Lục -- Lê-Quý-Đôn

dẫn )

Con người đắc đạo như thế, theo CƯ-

TRINH là vừa làm chủ được thất tình bên

trong, đến chỗ hòa-bình, vừa chỉ-huy được

hành-vi bên ngoài trúng tiết-điệu .

Đấy là con đường đắc đạo của hạng người

mà CƯ-TRINH gọi là hạng Thượng-trí, tức là

đạt đạo Trung-Dung : " Luận như yêu đạo thì

Sãi yêu đạo Trung-Dung." Là Nho-sĩ lẽ dĩ

nhiên là CƯ-TRINH đề cao đạo "Trung-Dung"

là cái ý-thức-hệ hành-vi nhân-sinh truyền-

thống của Nho-học Á-Đông, đem ứng-dụng

vào hoàn-cảnh Nam-tiến bấy giờ của dân-tộc

thì rất thích-hợp vậy .

Nhưng đạo " Trung-Dung " của

NGUYỄN-CƯ-TRINH trong không khí Nam-

Hà lúc ấy đang có cuộc " cãi lý " giữa Thiên-

Chúa-giáo với Nho-giáo như chúng ta đã thấy

ở trên, không tỏ ra có khuynh-hướng độc-tôn

NGUYỄN-CƯ-TRINH

155

Nho-giáo, cho nên tác-giả " Sãi-Vãi " mới có

thái-độ của ông Sãi " cãi lý " với mụ Vãi mà

xếp các đạo quá-khích, thiên về một bên, vào

hạng tu Trung-trí và Hạ-trí :

126._ Bằng muốn xét cho cùng nhân sự, hãy

còn nhiều Trung-trí chi tu .

127._ Kìa như Mặc-địch, Dương-Chu, tu một

việc vị nhân, vị ngã .

128._ Nhổ mày lông, mà lợi cả thiên hạ, thì

Dương-Chu tu một sự chẳng vui .

129._ Mài hết trán, mà lợi có một người, thì

Mặc-địch tu một lòng chẳng nại .

130._ Dầu những Thích-Ca tu lại, cùng với

Đạt-Ma tu qua .

131._ Tu cho tinh chuyên là La-Thập Cửu-Ma,

tu cho khổ não là Văn-Thù Bồ-Tát .

132._ Ấy là người ngoại-quốc, chọn theo thói

Trung-Hoa .

133._ Chê sự đời phú-quý vinh-hoa, muốn vui

thú thanh-nhàn dật lạc .

134._ Nghiệm chữ kia cho xác, chữ Tiên ( )

là " nhất cá sơn nhân " ( )

NGUYỄN-CƯ-TRINH

156

135._ Suy chữ nọ cho chân, chữ Phật ( ) là

" phất tri nhân sự " ( )

136._ Ai dữ thì mặc dữ, ai lành cũng mặc lành .

137. Nhà hưng vong phụ tử chẳng bình, nước

trị loạn quân thần chẳng đoái .

138._ Song chẳng can danh Phạm-Ngãi, cũng

không dịch tính biến tình .

139._ Tham Thiên-đường phải giữ lòng lành,

sợ Địa-ngục nên chừa thói dữ .

140._ Tuy có ích cũng không sinh sự, ấy là

trang Trung-trí chi tu .

Thái-độ " Trung-Dung " của CƯ-

TRINH trên đây là đứng ở quan-điểm nhân-

sinh mà phản-đối các quan-điểm cực-đoan, vì

làm người ai cũng có Tình, Tình ấy bắt đầu từ

mình đến người, từ gần đến xa, nhờ đấy mà

bảo-tồn được nhân-quần xã-hội là bản-tính của

người. Bởi thế mà không thể chỉ biết có mình,

" vị ngã " ( ) như Dương-Chu hay là

như Đạo-gia tu Tiên chỉ biết có Thiên-nhiên,

không chịu phục-tòng lễ-nghĩa của xã-hội.

Cũng không thể chỉ biết có xã-hội nhân-quần

NGUYỄN-CƯ-TRINH

157

mà quên hẳn mình, coi cha mẹ người cũng như

cha mẹ mình, con cái người cũng như con cái

mình, như Mặc-Địch với chủ-trương "Kiêm-ái"

( ). Cả hai quan-điểm đều phi-lý, " Phất

nhân chi tính " nghĩa là phủ-

nhận nhân-tính, vốn không hẳn là tiên

( ange ) cũng không hẳn là cú ( bête ) như

Phương-ngôn Tây-phương nói : " L'Homme

n'est ange, ni bête, qui veut se faire ange

devient bête " ( nhân-loại không phải tiên,

không phải cầm-thú, kẻ muốn làm tiên trở nên

cầm-thú ). Đạo " Trung-Dung " cốt bảo-tồn

lấy Tính người ( ) với sứ-mệnh thiêng-

liêng của nó là giữ thế quân-bình trong hòa-

điệu vĩ-đại của vũ-trụ là Tam-tài, Thiên-Địa-

Nhân. Tuy nhiên CƯ-TRINH cũng thông-cảm

với các trình-độ khả-năng của bản-tính nhân-

loại, cho nên tuy không biểu-đồng-tình với

Đạo-giáo, Phật-giáo, Dương-Chu, Mặc-Địch,

nhưng không bài-bác vì cho rằng các đường tu

ấy :

" Song chẳng can danh Phạm-Ngãi ;

Cũng không dịch tính biến tình ".

NGUYỄN-CƯ-TRINH

158

" Tuy vô ích cũng không sinh sự ".

Đấy là thái-độ bao-dung của Nho-sĩ Việt-

Nam, tuy không phải chủ-trương Tam-giáo thời

Lý, Trần, nhưng là tự-do tín-ngưỡng, không

phải bài-xích cấm-đoán mà độc-tôn Nho-giáo.

Nhưng CƯ-TRINH nhất-định bài-xích phản-

đối kịch-liệt hạng mê-tín, " tu mà hóa ngu " .

144._ Tham lam cầu Đạo, lặn lội tầm Tiên .

159._ Đương ban ngày dầu có phép lên trời,

luận đạo trị chẳng ích chi cho nước .

160._ Thấy đâu đặng phước, đều những mang

tai .

161._ Nếu cứ theo mê đạo hoài hoài, như vậy

chẳng là trang Hạ-trí ?

Vậy là CƯ-TRINH đã mãnh-liệt mạt-sát

không khí " mê đạo " thời bấy giờ không nhìn

vào thực-tế trước mắt là chương-trình Nam-tiến

phải hoàn-thành, khi nào vào được tới đồng-

bằng sông Cửu-Long, vựa thóc tương-lai cứu

nguy cho dân-tộc. Dân-tộc Việt-Nam không thể

bắt-chước dân-tộc Chiêm-Thành tín-ngưỡng

NGUYỄN-CƯ-TRINH

159

vào những ngôi Tháp mỹ-thuật đứng trơ-vơ

trên các ngọn đồi núi, xa-cách với xã-hội sinh-

hoạt mà đắm chìm vào cõi mộng Thần-tiên.

Việt-tộc thực-tiễn hơn với tín-ngưỡng Đình-

làng, dung-hòa Đời với Đạo, như CƯ-TRINH

đã phát-biểu : " Người ta không có thể rời xa

Đạo để nên người, đạo cũng không có thể xa

người để là đạo ". Cho nên người Việt muốn

sống còn là người Việt, là đoàn-thể Việt độc-

lập, cần phải vượt tất cả trở-ngại cản đường

vào đất Đồng-Nai, như trường-hợp bấy giờ của

NGUYỄN-CƯ-TRINH là phải làm sao chinh-

phục bằng được giặc Đá-Vách. Dẹp giặc theo

CƯ-TRINH không phải để tiêu-diệt, như Ông

đã giải-thích sau này, mà là để thu-phục lòng

người, đồng-hóa vào dân Việt để lấy nhân-công

khai-thác mở-mang đất sống :

" Từ xưa việc dụng-binh chẳng qua

là để trừ diệt bọn cầm đầu, và mở mang

đất đai ".

_ ( Thực-Lục _ đã dẫn trên )

Bởi thế nên mượn lời ông Sãi, CƯ-

TRINH đã khuyên những ai như bà Vãi

NGUYỄN-CƯ-TRINH

160

" đứng núi nọ nhìn núi kia ", hãy trở về thực-tế

của vận-mệnh dân-tộc đang bị cản-trở trên

đường Nam-tiến :

323._ Chốn Thiên-đường còn cách-trở minh

minh ; miền phạn sát, hỡi xa chừng vòi

vọi .

324._ Tây phương không đường tới ; Bắc lộ

khó nẻo qua .

325._ Đường Nam phương thấy đó chẳng xa,

thì những sợ nhiều quân Đá-Vách .

330._ Hãy tu đây nương dựa ; chớ qua đó làm

chi .

Nói thế vì hoàn-cảnh thực-tế của nhân-

dân Nam-Hà đại-diện cho toàn-thể vận-mệnh

dân-tộc bị đe-dọa Tầu hóa ở phương Bắc, phải

tìm điều-kiện sống còn về phương Nam.

Nhưng mượn lời bà Vãi, CƯ-TRINH không

hoàn-toàn độc-tôn về tư-tưởng mà chủ-trương

tôn-trọng tự-do tín-ngưỡng, tùy theo với vai-trò

lịch-sử và địa-vị xã-hội của mỗi người :

NGUYỄN-CƯ-TRINH

161

332._ Kinh trung hữu thuyết : " Nhung-Địch

thị ưng " .

333._ Ai chịu quyền trọng trấn nhất phương,

nếu không đánh để sau sanh tệ .

334._ Đạo tu lòng chẳng trễ, công mài sắt ắt

nên .

335._ Mặc ai sao lãng lòng Thiền .

336._ Đạo ta ta giữ cho bền thì thôi .

337._ Thôi thôi ông Sãi hãy ngồi .

338._ Tây phương Vãi tới tìm nơi Thiên-

đường.

Vậy là ở miệng CƯ-TRINH phát-biểu có

hai khuynh-hướng cầu đạo bấy giờ, khuynh-

hướng xã-hội quốc-gia của đoàn-thể Việt-tộc,

là con đường Nam phương và khuynh-hướng

tâm-linh thực-nghiệm của cá-nhân là con

đường Tây phương Cực-lạc ( Thiên-đường ),

hai con đường theo CƯ-TRINH vẫn dung lẫn

cho nhau, ông Sãi mượn áo nhà Chùa để ấp-ủ

ý-chí hành-động kinh-bang tế-thế, bà Vãi theo

con đường Thiền, tìm giải-thoát nơi Thiên-

đường, Tây phương Cực-lạc. Ở đây CƯ-

TRINH đã tỏ ra hoài-bão truyền-thống của

NGUYỄN-CƯ-TRINH

162

Nho-sĩ Việt-Nam là sau cuộc đời hành-động trả

nợ nam-nhi rồi được trở về vui thú điền viên,

tìm đến cảnh thiên-nhiên đặng di-dưỡng tính-

tình vậy.

" Nợ tang bồng trang trắng vỗ tay reo,

Thảnh thơi thơ túi rượu bấu ."

_ ( Nguyễn-Công-Trứ )

NGUYỄN-CƯ-TRINH

163

TÂM - LÝ NGHỆ - THUẬT

CỦA


Là một Nho-sĩ điển-hình, bên cạnh

con người " Sĩ " với cái học Kinh-luân

( ), với cái mộng " Kinh-bang tế-thế "

( ) vẫn có con người " thi hứng "

( ) mà đề-tài cảm-hứng là thiên-nhiên,

là " sơn thủy hữu tình " ( ).

Ngay khi bắt đầu ra làm quan, bổ-nhiệm Tuần-

phủ tỉnh Quảng-Ngãi, CƯ-TRINH đã tỏ tình

yêu thiên-nhiên mà đặt tên mỹ-tự cho phong-

cảnh tỉnh mình, còn lưu-truyền mãi về sau :

NGUYỄN-CƯ-TRINH

164

1/ Thiên-Ấn Niêm-Hà, chỉ tên núi Thiên-

Ấn làng Phú-Nhơn nằm ngang sông Trà-

Khúc .

2/ Thiên-Bút Phê-Vân, chỉ tên núi Thiên-

Bút ở làng Chánh-Lộ, hình-dáng như cái

bút giữa cánh đồng bằng .

3/ Long-Đầu Hý-Thủy, chỉ ngọn núi bên

kia sông Trà-Khúc, nước sông ở trên tỏa

xuống chảy vào hòn núi đá .

4/ La-Hà Thạch-Trận, hình như thiên binh

vạn mã đang giao-chiến ở làng La-Hà và

An-Hà .

5/ Thạch-Bính Tà-Dương, khi bóng chiều

rọi xuống thì ửng đỏ .

6/ Hà-Nhai Vãng-Bộ, là bến đò Hà-Nhai

( Sơn-Tinh ) vì buổi chiều dân đi làm nứa

về rất đông .

7/ An-Hải Sa-Bàng, là cái gò cát .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

165

8/ Cổ-Lũy Cô-Thôn .

9/ Liên-Trì Dục-Nguyệt, là ao Sen làng

Liên-Chiều huyện Đức-Phổ .

10/ Vu-Sơn Lộc-Trường, có nhiều hươu

nai .

11/ Vân-Phong Túc-Vũ .

12/ Thạch-Cơ Điếu-Tẩu .

Lấy mỹ-tự đặt tên cho phong-cảnh thiên-

nhiên là để ngụ-ý tìm cái ý-nghĩa bên trong

hình-ảnh biểu-hiện, qua thiên-nhiên biến-ảo

vươn lên cái siêu-nhiên vĩnh-cửu, cho nên mới

nói là " sơn thủy hữu tình ", một thứ tình yêu

lâu dài vĩnh cửu như sông núi vậy. Đấy vốn là

tâm-lý nghệ-thuật cổ-điển Á-Đông, tìm cảm-

thông với vũ-trụ qua hình-ảnh biểu-hiện. Tất cả

biểu-hiện ra ngoài chỉ là do tình-cảm bên trong,

nơi nguồn sống thâm-trầm, là nguyên-lý đồng-

nhất của tất cả .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

166

Trong thư của Anh-Đức-Hầu Hiệp-Trấn

Hà-tiên hỏi CƯ-TRINH về thơ văn, CƯ-

TRINH đáp :

" Phù tồn tâm vi chí, ngụ chí vi thi,

nhân hữu thiển thâm cố thi hữu ần hiển

bác ước chi bất đồng, thời hữu thăng

giáng. Cố thi hữu sở thịnh trung vãn chi

các dị. Ước chi bất ngoại hồ trung hậu vi

bản, hàm xúc vi nghĩa, bình đạm vi công

nhi văn chi dĩ ỷ lệ, đoạn chi dĩ kỳ xảo, đặc

lục nghĩa chi ngoại thiên, ngũ tế chi dư sự

giả dã. Tâm giả nan trắc chi vật, tiết chi

vi thi nhi thành hồ vi ngữ. Chí ư nhất tự

hữu tam niên nhi hậu đắc, thiên tự nhi

phất giải ."

NGUYỄN-CƯ-TRINH

167

( Ôi nuôi lòng làm ý-chí, ngụ ý-chí

làm thơ. Người ta có kẻ sâu kẻ nông cho

nên thơ cũng có kín có mở, rộng và gọn

không giống nhau, luôn luôn có lên

xuống. Bởi thế nên thơ có lúc mới-thịnh,

giữa-thịnh và muộn-thịnh khác nhau, tóm

lại không phải lấy sự trung-hậu làm gốc,

hàm-xúc làm ý-nghĩa, bình-thường làm

công-phu, rồi làm cho văn vẻ bằng tô-

điểm, uốn-nắn bằng sự khéo lạ, đặc-biệt

ngoài sáu nghĩa, là Phong, Nhã, Tụng,

Phú, Tỉ, Hứng, còn năm mối, là vua tôi,

cha con, vợ chồng, anh em, bầu bạn. Tâm

người ta là vật khó lường, phát-tiết ra làm

thơ mà thành được nên lời. Đến như có

một chữ mà ba năm sau mới đạt được,

ngàn đời mà không giải-thích được ) .

Đấy là quan-niệm sâu sắc về thơ văn của

CƯ-TRINH, phản-chiếu một tinh-thần đạo-học

về nghệ-thuật cổ-điển như đã quy-định trong

sách Nho " Thi ngôn kỳ chí " ( )

nghĩa là thi-ca nói lên cái ý-chí cao cả của

NGUYỄN-CƯ-TRINH

168

mình, và " văn dĩ tái đạo " ( ) ( văn

chương để chuyên chở đạo-lý ) .

Và cái tâm-lý nghệ-thuật ấy là thuần-túy

kinh-nghiệm với thực-thể tâm-linh biểu-hiện ra

điều-lý vũ-trụ. Sách Nhạc-Ký chẳng đã viết :

" Thi ngôn kỳ chí, ca vịnh kỳ thanh,

vũ động kỳ dụng. Tam giả bản ư tâm

nhiên hậu nhạc khí tòng chi. Thi cố tình

thâm nhi văn minh, khí thịnh nhi hòa

thần, hòa thuận tích trung nhi anh hoa

phát ngoại."

( Thơ nói lên ý-chí, ca hát ngâm nga

thanh âm, múa nhảy vận-động dáng mạo.

Cả ba phương-diện đều gốc ở tâm rồi

nhạc-khí mới theo. Cho nên cảm-xúc

thâm-sâu mà văn-chương sáng-tỏ, sinh-

khí giầu mạnh mà hóa ra tinh-thần. Ở bên

NGUYỄN-CƯ-TRINH

169

trong chứa điều hòa-thuận mà tinh-hoa

phát ảnh ra ngoài ).

Theo tâm-lý nghệ-thuật ấy thì " văn tức

là người " ( Le style c'est l'homme ) cũng như

Phương-ngôn ta hay nói : " người làm sao

chiêm bao làm vậy". Cho nên CƯ-TRINH bảo

là " tồn tâm vi chí, ngụ chí vi thi " ( nuôi giữ

ấp-ủ trong lòng là ý-chí, gởi vào lời là thơ ).

Tuy khác nhau tùy từng tâm-hồn với hoàn-

cảnh, nhưng thơ văn đều cốt ở chỗ có hồn, có

khí, đều gốc ở chỗ " trung hậu " nơi tình-cảm,

" hàm xúc " nơi ý-nghĩa, " trung hậu vi bản,

hàm xúc vi nghĩa " . Lấy tình-cảm trung hậu,

ý-nghĩa hàm-xúc làm căn-bản cho văn-nghệ,

đấy là căn-cứ vào nguồn cảm-hứng của tác-giả

trong thuần-túy kinh-nghiệm với thực-thể tâm-

linh đại-đồng để thẩm-mỹ văn thơ vậy. Vì cái

đẹp lý-tưởng của Nho-sĩ hành-động là nghệ-

thuật nhân-sinh, lấy nghệ-thuật để nối nhân-

sinh với vũ-trụ, thay cho tôn-giáo nghi-thức,

cho nên thơ văn phải lấy " tồn tâm vi chí, ngụ

chí vi thi "." Tồn tâm " ( ) đến chỗ cảm-

thông được với " Đạo hợp ngoại nội " thì

NGUYỄN-CƯ-TRINH

170

cảm-thông với Trời, Đất như Nguyễn-Công-

Trứ đã diễn-tả :

" Đạo thông thiên địa hữu hình ngoại,

Tứ nhập phong vân biến thái trung ".

( Đạo-lý thông suốt cả trời, đất ngoại-vật

có hình,

Tư-tưởng theo vào trong các trạng-

thái biến-đổi của gió mây ).

Đấy là tinh-thần văn-nghệ của NGUYỄN-

CƯ-TRINH như Lê-Quý-Đôn đã viết : " CƯ-

TRINH bác học năng thi " ( ).

***

*

NGUYỄN-CƯ-TRINH

171

TÁC - PHẨM HÁN - VĂN

CỦA


Về tác-phẩm nghệ-thuật của

NGUYỄN-CƯ-TRINH ngày nay, ngoài vở

tuồng trứ-danh " Sãi-Vãi " ra, chỉ còn thu-

lượm rải-rác một số tác-phẩm Hán-văn như Lê-

Quý-Đôn đã ghi trong sách " Phủ-biên Tạp-lục

" ( ) _ Microfilm, n° 764. A. 184 _

Viễn-Đông Bác-Cổ Học-Viện ) :

NGUYỄN-CƯ-TRINH

172

" CƯ-TRINH bác học năng thi, tại

Bình-Thuận Gia-Định đồn-doanh thời, dữ

Hà-Tiên Tổng-binh Tổng-Đức-Hầu Mạc-

Thiên-Tích dĩ văn học tương tặng đáp.

Hữu họa Hà-Tiên thập vịnh vân."

( CƯ-TRINH học rộng, hay thơ.

Lúc đóng binh ở Bình-Thuận Gia-Định,

thường tặng đáp văn thơ với Tổng-binh

Trấn Hà-Tiên là Tổng-Đức-Hầu Mạc-

Thiên-Tích ( hoặc Tứ ).

Sau đây là mười bài thơ của CƯ-TRINH

họa lại " Hà-Tiên Thập vịnh " của Mạc-Thiên-

Tứ, người sáng-lập " Chiêu-Anh-Các "

( ) để chiêu tập văn-sĩ bốn phương

cả người Hoa lẫn người Việt. Thơ chữ Hán ý-

tứ thâm-trầm, nhưng cũng không khỏi luận-

điệu văn-chương thù-tạc, ép-uổng mà làm nên,

thiếu bồng-bột tự-nhiên. Thơ cảm-hứng tự-

nhiên của Ông, ngoài vở tuồng Sãi-Vãi là văn

Nôm, có nhiều bài văn Hán biểu-lộ rõ-rệt

mạnh-mẽ hơn .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

173

1./ Kim-Dự Lan Đào

= ( Đạo Kim-Dự Ngăn Sóng )

2./ Bình-Sơn Điệp Thúy

= ( Non Bình Lớp Lớp Biếc )

3./ Tiên-Tự Thần Chung

= ( Chuông Sớm Chùa Tiên )

4./ Giang-Thành Dạ Cổ

= ( Trống Đêm Thành Giang )

5./Châu-Nham Lạc Lộ

= ( Cò Trắng Xuống Châu-Nham )

6./ Thạch Động Thốn Vân

= ( Động Đá Ngốn Mây )

7./ Đông-Hồ Ấn Nguyệt

= ( Đông-Hồ Trăng In )

8./ Nam-Phố Trừng Ba

= ( Sóng Lặng Bến Nam-Phố )

9./ Lộc Trĩ Thôn Cư

= ( Xóm Làng Ở Gò Nai Hươu )

10./ Lư Khê Ngư Bạc

= ( Bến Chài Ở Rạch-Vược ).

NGUYỄN-CƯ-TRINH

174

I.

Dịch âm :

KIM DỰ LAN ĐÀO

Đế nộ Dương hầu sổ phạm biên,

Di tương Tiên đảo trấn tiền xuyên ;

Ba niêm bất thắc trường thành diện,

Thủy mãnh phương tri chỉ trụ quyền

Tinh vệ bán tiêu hàm thạch hận,

Ly long toàn ẩn bão châu miên ;

Tri quân diệc thị kình thiên vật,

Kim cổ thao thao độc nghiễm nhiên

.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

175

Nghĩa :

CÙ-LAO VÀNG NGĂN SÓNG

Trời giận Thủy-thần hay phạm vào biên-

giới,

Dời đảo Tiên ra trấn-ngự trước sông.

Như bức thành dài sóng vỗ cũng không

sờn mặt

Như cột đá gặp sóng xô mạnh mới biết

sức,

Thực là hòn đá của chim Tinh-Vệ ngậm

hờn lấp biển đã tiêu được nửa phần.

Khiến cho Ly-Long có thể ôm ngọc châu

ngủ yên giấc.

Thế mới biết ngài ví với hòn đảo kia thực

là kinh thiên động địa.

Từ xưa đến nay thao thao nước chảy mà

một mình vẫn nghiễm nhiên không suy

xuyển .

Bài thơ để ca-tụng, lấy vật ngụ tình một

cách khéo-léo ở chỗ không xa với thực-trạng,

hợp cảnh hợp tình không phải gò-bó cưỡng-ép.

Ngoài ra còn hàm-xúc quan-điểm cao-siêu của

NGUYỄN-CƯ-TRINH

176

tác-giả nhìn cảnh-vật vô-tri vô-giác, khiến cho

linh-hoạt nửa tình nửa cảnh, cảnh là tình, tình

là cảnh không rời nhau, thật thật hư hư như

mộng-ảo. Hai câu kết thật là khúc-chiết cao-

siêu, lời ca-tụng mà như khuyến-khích rất tự-

nhiên, lại rộng tả cái hoài-vọng chung của tâm-

hồn cao-thượng, đứng trước thế-giới biến-đổi,

trôi chảy như giòng nước ngày đêm không

nghỉ, mà có cái gì như đạo-lý chân-thật, tuyệt-

đối vẫn y-nhiên tự-tại, "bất biến ứng vạn biến"

vậy. Đọc lên câu :

" Tri quân diệc thị kình thiên vật,

Kim cổ thao thao độc nghiễm nhiên".

( Mới hay ngài bậc kinh thiên,

Cổ kim sóng gió y nhiên giữa giòng ) .

Chúng ta tưởng đến hòn đảo giữa sóng,

" trung lưu chỉ trụ " ( cột đá giữa giòng ), lại

liên-tưởng đến vị Tổng-trấn nơi biên-thùy luôn

luôn bị đe-dọa xâm-lăng rồi liên-tưởng đến cái

thực-thể tối cao làm cơ-sở bên trong thế-giới

sự-vật biến-đổi bất-thường, nay đi mai lại, nay

NGUYỄN-CƯ-TRINH

177

còn mai mất, mà không đến nỗi phải thất-vọng

bi-quan như tác-giả " Cung-Oán Ngâm-Khúc":

" Trăm năm còn có gì đâu

Chẳng qua một nấm cỏ khâu xanh rì ".

CƯ-TRINH ở đây còn đang hăng-hái tự-

tin của bậc chiến-sĩ mở-mang bờ-cõi về

phương Nam với cái tin-tưởng " kim cổ thao

thao độc nghiễm nhiên " .

II.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

178

Dịch âm :

BÌNH SƠN ĐIỆP THÚY

Trung phân thôn lạc lập thiều nghiêu

Đạm mặc nồng thanh tác ý miêu.

Địa mạch suy linh khan cổ thạch,

Dân tình sầu lạc vấn sô nghiêu.

Xuân khai tú mạc yêu nhung phủ,

Thu khởi kim thành củng thánh triều.

Thử vị Quảng Châu nhân lạc đắc,

Phân hoa bất vị lục trầm điểu .

Nghĩa :

NÚI BIẾC BÌNH SƠN

Đứng giữa xóm làng vẻ treo-leo,

Xanh thâm đậm lạt khéo tô mầu.

Thịnh suy mạch đất xem tầng đá,

Vui khổ tình dân ướm mục tiều.

Xuân mở màn thêu mời quan tướng,

Thu xây thành sắt vọng vương triều.

Quảng-Châu ai kẻ ưa mùi vị,

Hoa cỏ đất chim vẫn mỹ-miều .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

179

Đáng chú-ý hai câu :

" Địa mạch suy linh khan cổ thạch,

Dân tình sầu lạc vẫn sô nghiêu ."

( Thịnh suy mạch đất xem tầng đá,

Vui khổ tình dân ướm mục tiều .)

Cho ta thấy cái chí-hướng của tác-giả,

luôn luôn nhìn ngắm non sông, tin-tưởng vào

địa-linh nhân-kiệt, mà nghĩ đến nhân-dân vui

sướng hay lầm-than đau khổ. Và muốn biết

lòng dân thì phải hỏi những kẻ cùng-đinh,

những đứa trẻ chăn trâu chất-phác. Vậy tuy

vịnh cảnh mà nặng lòng với nước với dân,

không quên cái lý-tưởng Nho-sĩ đối với nghệ-

thuật là nghệ-thuật vị nhân-sinh dân-tộc vậy .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

180

III.

Dịch âm :

TIÊU TỰ THẦN CHUNG

Thần chung lạc lạc lộ hoa phao,

Thiều đệ thu thanh quá thụ sao ;

Kim thú hao tàn tinh hải chử,

Mộc kình đả lạc nguyệt lâm ao ;

Vạn gia tỉnh mộng Phật triều khuyết,

Bát thủy khai nhan Tăng hạ sào ;

Đãi khấu kham lân thiền diệc hữu,

Bất minh, minh đắc thái dương giao .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

181

Nghĩa :

CHUÔNG SỚM CHÙA TIÊU

Chuông sớm văng vẳng trong sương nổi

lên,

Liên-tiếp như tiếng mùa thu qua ngọn cây

Con thú vàng ( chuông ) lên tiếng làm cho

sao mờ trên bãi biển.

Chầy đánh vào chuông làm cho trăng lặn

sau rừng cây.

Muôn nhà tỉnh mộng, Phật lên trời.

Tám cõi đất Phật sáng mở, nhà sư về tịnh-

thất.

Chờ gõ chịu thương cho chú tiểu.

Chẳng kêu, kêu được mặt-trời lên .

Bài này tả tiếng chuông Chùa buổi sớm

mai. Thơ bắt đầu mô-tả hình-ảnh buổi sớm

trong lúc sương xuống chưa tan, tiếng chuông

dóng lên thánh-thót, chậm rãi từng tiếng một

theo ngọn gió lướt trên ngọn cây. Con thú

vàng, tức là cái chuông, lên tiếng thì những

ngôi sao lác-đác trên sông Ngân-Hà cũng vừa

lặn. Chiếc chầy kình để gõ chuông, mỗi chiếc

NGUYỄN-CƯ-TRINH

182

nện làm rụng mặt-trăng xuống nơi thung-lũng

trong rừng. Đây là tác-giả khéo mô-tả linh-

động tiếng chuông Chùa ban mai như gọi lên

trời sáng vậy. Và nhà nhà nghe tiếng chuông

tỉnh dậy, như tỉnh giấc mộng tục trần, Phật lên

chầu Trời, mà nhà sư cũng dời khỏi nhà thiền-

thất. Kết-luận ngụ-ý tiếng chuông Chùa đại-

diện cho tiếng nói từ-bi, hễ khi gõ vào mới lên

tiếng. Một khi đã lên tiếng liền có hiệu-lực làm

cho mặt-trời phải lộ mặt, đem ánh-sáng cho

thế-gian. Ý thơ rất thâm-trầm sâu-sắc có múi-vị

đạo-học .

IV.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

183

Dịch âm :

GIANG THÀNH DẠ CỔ

Kim thành trĩ lập bích giang cao,

Hiêu ngọa tiều lâu điếu nguyệt hào.

Tế vũ hữu quyền thanh dục tốn,

Cuồng ba vô vận hưởng thiên hào.

Dao kha thước thụ ỷ nan định,

Cận đảng giao đàm mộng diệc lao.

Thùy niệm thiên nha minh võ lược,

Kinh hoa tòng thử chẩm di cao .

Nghĩa :

TRỐNG ĐÊM Ở GIANG-THÀNH

Thành vàng xừng-xững bến sông biếc,

Nằm tựa lầu canh đối trăng thét ;

Rả rích mưa phùn khôn lấp tiếng,

Bập bình sóng vỗ, trống vẳng kêu xa.

Nạt dọa chim thước trên cây không yên

đậu.

Làm xao-động nước trong đầm khiến

giao-long mất ngủ.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

184

Nào ai có hay ở nơi góc biển chân trời

tiếng trống vũ-lược dóng-dả.

Do đấy mà nơi kinh-đô được gối cao ngủ

yên .

Vận :

GIANG-THÀNH TRỐNG ĐÊM

Thành vàng xừng-xững bến Ô-Giang,

Nằm tựa lầu canh gọi chị Hằng ;

Lã chã mưa tuôn nhường lấp tiếng,

Rì rào sóng vỗ vẫn rền vang ;

Mắng khua chim thước cây xào-xạc,

Dao động đầm rồng mộng bàng hoàng ;

Dóng dả chân trời oai vũ-lược,

Kinh-đô yên giấc mộng kinh bang .

Tuy vẫn là giọng tán-dương, nhưng kín-

đáo bên trong mỹ-dụ tiếng trống cầm canh nơi

biên-thùy hẻo-lánh, trấn giữ kẻ xâm-lăng, bảo-

vệ cho quốc-gia được yên-ổn. Hai câu kết có ý

trung-hậu, kêu gọi nhà Vua nghĩ đến kẻ đang

chiến-đấu nơi góc biển chân trời. Toàn bài ý

NGUYỄN-CƯ-TRINH

185

thơ đều tỏ ra khí-phách của kẻ-sĩ hành-động vì

quốc-gia dân-tộc .

V.

Dịch âm :

THẠCH ĐỘNG THỐN VÂN

Nhất sơn khai phá lưỡng nham a,

Thốn hạ phù vân hàn phóng qua ;

Hoạch khất long thân qui sắc nạp,

Loan tường phụng chử nhập bao la ;

Hồ lô hỏa thấp ngưng yên vũ,

Thạch thất nhân hàn tích nhữ đa ;

Xuất trục đãi giao năng ngũ thái,

Quang phù thần vũ định sơn hà .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

186

Nghĩa :

ĐỘNG ĐÁ NUỐT MÂY

Ngọn núi mở ra hai cánh là vách đá .

Nuốt vào những làn mây nổi để rồi lại

phun qua.

Tựa như rồng vươn, rắn uốn vào ra

khuất-khúc.

Khác nào như phượng múa loan bay

trong cõi bao la.

Trong động bấy giờ lửa hỏa-lò của phái

Tiên-học khói đọng lại ẩm ướt như mưa.

Nhà Phật tu Thiền trong thạch-thất run

lạnh phải mặc áo bông thêm vào.

Đám mây ra khỏi núi chờ biến khả-năng

ra năm mầu.

Để phò giúp vũ-lược như thần mà yên

định quốc-gia .

Dịch vận :

ĐỘNG ĐÁ NUỐT MÂY

Một non đôi vách động phanh ra,

Nuốt ngốn mây vào lại tuôn qua ;

NGUYỄN-CƯ-TRINH

187

Rồng lộn rắn trườn đường khuất khúc,

Loan bay phượng múa khắp bao la ;

Lò Tiên đạo-sĩ đầm mưa khói,

Thiếu thất Thiền-sư lạnh thấu da ;

Mây lià động núi thành năm sắc,

Để giúp thần-công định sơn hà .

Ý thơ với hình-ảnh trên đây thật phong-

phú, linh-động và tương-xứng một cách tự-

nhiên, bầy ra một cảnh-tượng sinh-hoạt biến-

hóa rất hùng-vĩ cao-cả. Nhưng cảnh ấy không

phải để nhà tu Tiên luyện thuốc trường-sinh

hay pháp-thuật huyền-bí, cũng không thích-hợp

cho nhà Phật xuất-gia ngồi tĩnh-tọa trầm-tư,

ngoài nhân-quần xã-hội, quên xã-tắc sơn-hà.

Cảnh ấy, động đá mây tuôn như rồng bay

phượng múa, còn đang chờ biến-hóa ra mây

lành ngũ-sắc để phù giúp cho thần-vũ oai-hùng

của quốc-gia dân-tộc .

Đủ tỏ CƯ-TRINH không bao giờ quên

cái lý-tưởng vương-đạo của Nho-sĩ chân-chính

vậy. Cái lý-tưởng ấy là cái triết-lý hành-động

đem Đạo vào Đời, trong Đời thực-hiện Đạo,

NGUYỄN-CƯ-TRINH

188

qua " Thạch động thốn vân ", thực-hiện

" Ngũ thái sơn hà ", đem chủ-quyền dân-tộc

bành-trướng xuống phương Nam này vậy .

VI.

Dịch âm :

CHÂU NHAM LẠC LỘ

Sơn hàm hải sắc bích vô hà,

Thùy tống sương nhi đáo tác hoa.

Hành bảng lãng đầu ngư mại kế,

Lập đương tùng phát hộc vong gia.

Tích triều hưng thế tự nguy nghiệp,

Phù hạc đoản trường không chúc a.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

189

Vị tưởng ô y đường thượng khách,

Hoàn tương lục lục tiếu thiên nha .

Nghĩa :

CÒ XUỐNG BÃI CHÂU-NHAM

Núi xanh biếc như mầu nước biển không

chút dáng pha.

Ai khéo đưa cò trắng như tuyết sương

xuống điểm như hoa.

Cò kia bay là theo ngọn sóng để bắt cá.

Lại đậu trên ngọn thông, khiến chim hộc

quên tổ.

Nước thủy-triều khi lên khi xuống, cò kia

vẫn tự bước nghênh-ngang tại bãi sông.

Chim hạc, chim quạ, cổ dài cổ ngắn đùa

kêu âu-a, cò kia không để ý.

Cò thảnh-thơi thế kia mà các con chim

lồng các nhà quan quí,

Lại cười cò lủi-htủi chân trời góc biển,

thật là bọn ấy ngu-ngốc .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

190

Dịch vận :

CÒ XUỐNG BÃI CHÂU-NHAM

Biển biếc non xanh hợp một mầu,

Ai đem cò trắng điểm phau phau.

Là theo ngọn sóng tìm săn cá,

Rình đậu cành thông, hộc thảy đâu.

Lững-thững bãi sông triều lên xuống,

Hạc cao, quạ thấp mặc á âu.

Chim lồng quyền quí cười lủi-thủi,

Cò trắng bên trời há quản đâu .

VII.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

191

Dịch âm :

ĐÔNG HỒ ẤN NGUYỆT

Dạ lai thùy trúc lưỡng viên quang,

Nhất cống thiên gia nhất thủy hương.

Thủy vị ngân bàn thiên học chú,

Thiên nghi ngọc cảnh thủy chân trang ;

Giao ly nhược lậu độn hình thế,

Âu nhạn như thiêm bác dục phương ;

Khái tưởng Đào - Chu thành sự hậu,

Kiền khôn dục chước đỉnh trung ương .

Nghĩa :

ĐÔNG HỒ TRĂNG IN BÓNG

( Ánh trăng in xuống mặt Đông-Hồ, )

Trước hết tả hai vầng sáng tròn, một trên

trời, một dưới đáy nước, hỏi ai đã khéo

rũa nên thế ?

Nước thì bảo Trời mới đúc chiếc mâm

bạc.

Trời ngờ rằng Nước thực đã trang-điểm

tấm gương ngọc.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

192

Cá-sấu, thuồng-luồng khó bề nép trốn cho

lọt ánh sáng.

Chim âu, chim nhạn nhờ ánh-sáng mà vỗ

cánh rộng bay.

Tưởng nhớ vì đâu Đào - Chu khi xong sự-

nghiệp rồi,

Lại muốn uống rượu trong bầu vũ-trụ .

Dịch vận :

TRĂNG CHIẾU ĐÔNG-HỒ

Đêm qua ai khéo chuốt đôi vầng,

Một giữa trời một đáy nước trong.

Nước bảo bàn ngân Trời mới đúc,

Trời ngờ kính ngọc nước làm sang.

Sấu, rồng khôn ẩn tầm ánh sáng,

Âu, hạc thêm vây sức vẫy-vùng.

Tưởng đến Đào - Chu tròn sự-nghiệp,

Quay về vũ-trụ thảnh-thơi lòng .

Ở đây thi-ảnh rất phong-phú mà mung-

lung vừa linh-động vừa siêu-thoát. Còn cảnh

nào hữu tình bằng cảnh trăng với nước, nước

lồng bóng trăng ngụ biết bao tình-tứ, khác nào

NGUYỄN-CƯ-TRINH

193

như cuộc đối-thoại giữa hai nhân-tình, mà kỳ

thực lại chính tự mình đối-tượng-hóa thành hai,

hai đây lại là Trời với Nước nghiêm-trang đối-

đáp với nhau về cái tuồng ảo-hóa bầy ra đấy,

tràn ngập ánh-sáng không còn để cho vật gì ẩn-

náu, như những vật-dục ẩn-ý vẩn-đục trong

tâm-hồn. Đấy là trước cảnh sinh tình, ngắm

cảnh sáng bên ngoài mà cảnh tỉnh vào cảnh

sáng trong nội-giới của nhà Nho chân-chính

luôn luôn nghĩ đến " tự minh minh đức "

( ) là cửa ngõ của Đạo vậy.

Nhìn ngắm cảnh đẹp thiên-nhiên ai mà chẳng

thích-thú, ai chẳng mơ tưởng thỏa chí thanh

nhàn để hưởng lạc. Nhưng lạc-thú ở tại nơi

tâm-hồn, không ở tại bên ngoài. Cho nên chỉ

khi nào Nho-sĩ trả xong cái nợ nam-nhi-chí ở

hành-động phụng-sự cho quốc-gia xã-hội thì

tâm-hồn mới được thảnh-thơi, cũng như

Nguyễn-Công-Trứ sau này :

" Nợ tang bồng trang trắng vỗ tay reo,

Thảnh thơi thơ túi rượu bầu ".

NGUYỄN-CƯ-TRINH

194

Thì NGUYỄN-CƯ-TRINH cũng một

tâm-tình ấy khi đứng trước hay tưởng-tượng

cảnh " Trăng chiếu Đông-Hồ " thấy trong tinh-

thần bầng sáng mà tưởng nhớ đến Đào - Chu

làm tròn sự-nghiệp bèn dâng tâm-hồn cho cái

Sáng cái Đẹp vô-biên của Vụ-trụ vậy .

VIII.

Dịch âm :

NAM PHỐ CHỪNG BA

Doanh dâm ba lãng kỷ thời khuynh,

Hoàn bả pha ly liệt địa minh ;

Cơ thất phân nhân thiên sự thiểu,

NGUYỄN-CƯ-TRINH

195

Ngạc nghê quyền thất hải tâm bình.

Can thành khách sự thừa phù tứ,

Hành bộ nhân vô vấn kiếm thanh.

Dạ lão dữ âu phân lục bãi,

Trường an tiếu chỉ thánh nhân sinh .

Nghĩa :

BẾN NAM SÓNG LẶNG

( Bài này ngụ ý rằng : lâu nay đất Nam-

Phố gió lặng sóng êm, mặt nước không gợn,

như tấm gương pha-lê sáng khắp. Trên trời sao

Cơ, sao Tất mọc đúng chỗ phương-vị của

chúng, không có chi xẩy ra. Đáy biển bình an

trong suốt, cá kình, cá sấu không hoành-hành.

Vì vô sự nên khách võ-công giữ thành muốn

cưỡi bè chơi biển, cũng như thời bình, quân-sĩ

không dùng cung kiếm đánh nhau.

( Lão quê mùa nhàn nhã cùng với chim âu

chơi trên bãi biển. Được như thế là nhờ ở kinh-

đô có thánh ra đời .)

Bài thơ có ý khuyên răn nên trung-thành

với Chúa Nguyễn .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

196

IX.

Dịch âm :

LỘC TRĨ THÔN CƯ

Tịch nhượng cùng khâu khả tịch thinh,

Tử tôn vô hoạn đoạt mao đình.

Lộc tu lưu khách dã trà hắc,

Đồn túc nghênh thê viên quả thanh.

Bão noãn bất tri thiên tử lực.

Phong đăng duy tín hải thần linh.

Cánh vô tô phú hựu nhạn sự,

Thái bán nhân xưng cận bách linh .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

197

Nghĩa :

THÔN XÓM Ở GÒ HƯƠU

Đây cũng ngụ-ý tả cảnh trù-phú đất Hà-

Tiên, từ hang cùng ngõ hẻm đều yên-tĩnh. Con

cháu ở các nhà lá lều-tranh không lo bị cướp-

bóc. Đây là xóm Gò-Hươu, giữ khách thì dùng

trà lá-vối với nem hươu. Cưới vợ thì con lợn là

đủ, với trái cây xanh trong vườn nhà. No ấm

không biết đến có Sắc của Vua. Mùa-màng tốt

chỉ tin vào thần thiêng của biển. Sưu thuế đã

không có lại nhàn hạ, bởi thế nên quá nửa làng

có nhiều ngưòi thọ gần trăm tuổi .

Trong ý thơ ca-tụng phong-tục chất-phác

Hà-Tiên như trở về thời hoàng kim thế-giới

theo lý-tưởng chính-trị Lão - Trang .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

198

X.

Dịch âm :

LÔ KHÊ NGƯ BẠC

Nghì gia doanh đội nguyệt tằng tằng,

Lâu xuất tùng lô kỷ điểm đăng ;

Phụ lão không văn triều hiệu Hán,

Thê nh thiên quán khách danh Lăng ;

Xanh trì giang hán song chi trạo,

Thâu thập kiền khôn nhất bão tăng ;

Văn đạo bạch giao kim hữu trưởng,

Thụy dư hạnh nghĩ thế dư năng .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

199

Nghĩa :

THUYỀN ĐÁNH CÁ BẾN LÔ-KHÊ

Đây là tả cảnh sinh-hoạt bình-dân của dân

chài-lưới, đại-ý rằng :

Thuyền đánh cá của dân chài đậu bến Lô-

Khê từng lớp từng hàng, dưới ánh-trăng.

Thỉnh-thoảng lọt ra qua đám lau rậm mấy tia

sáng đèn. Người già cả ở đấy lo việc làm ăn chỉ

nghe nói triều Vua hiền là Hán. Còn vợ con họ

chỉ biết có bạn nổi tiếng là Nghiêm-Tử-Lăng,

nhà ẩn-sĩ thời Hán hay đi câu cá để sinh nhai,

ra ngoài công danh trần tục. Bọn dân chài chỉ

có hai mái chèo khua khắp sông Giang, sông

Hán. Thâu cả vũ-trụ vào trong cái nơm của

mình. Có lẽ lúc này cá kình trắng đã lớn, rủ

nhau ngủ dậy. Sẽ tỏ tài bủa lưới thử xem .

Ý thơ vẫn ngụ một cuộc sinh-hoạt chất-

phác, ra ngoài kỷ-luật xã-hội, có vẻ ngang-tàng

tự-do, trong một xã-hội không tưởng .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

200

Trở lên là mười bài thơ mà NGUYỄN-

CƯ-TRINH đã họa lại " Hà-Tiên Thập Vịnh "

của Mạc-Thiên-Tích. Vì là thơ họa lại, bị gò bó

bởi đề và vận, lại là Hán-văn rất khó tuy ý-tứ

rất cao, đã được nhà Nho đất Bắc danh-tiếng

như Lê-Quý-Đôn liệt vào hạng " Hiển-danh " .

Dưới đây là bốn bài của Ông tự-do đề

vịnh, có lẽ tâm-lý nghệ-thuật của Ông ở đây

được bộc-lộ tự-nhiên hơn .

I.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

201

Dịch âm :

ĐỀ TÙNG LÃNG THI

Bình địa phiên giao khởi lục ba,

Trượng phu tranh nại A-di hà ?

Lưu thanh tráng yểm cầm hoàng tế,

Dũng xứ hàn xâm chẩm diệm đa.

Cử trạo thương long thừa thế vũ,

Khai phàm huyền hạc xấn thời qua.

Hà nhân bán tỉnh duy châu phố,

Mãnh tỉnh uy do ngạn diệp ma ?

Nghĩa :

Đất đương bằng yên, chuyển động khiến

cho sóng biếc nổi dậy,

Cây thông tượng-trưng cho người trượng-

phu kẻ cả, cạnh-tranh chống-chọi sao lại

được với Dì gió.

Tiếng chuyển vận mạnh che lấp tiếng đàn

sáo nhỏ.

Chỗ nước tràn ngập thấm ướt cả chăn

gối.

Khua mái chèo rồng xanh cưỡi sóng múa

manh.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

202

Dương cánh buồm chim hạc đen vượt

qua thời-gian.

Ai đây là người nửa tỉnh, không đang

ngủ, chỉ có nhà thuyền chài.

Tỉnh hẳn một cách mạnh mẽ, có cành lá

thông trên bờ vậy .

Bài thơ trên đây rất thâm-thúy, hình-ảnh

sâu rộng cao-siêu, ngụ cả một vũ-trụ-quan của

nhà Nho hành-động phấn-đấu trong hoàn-cảnh

sóng gió. Tác-giả lấy cây thông để ngụ người

nam-nhi. Nhưng cây thông đây không phải

đứng ở góc núi, mà trái lại đứng ngay bờ nước,

bị cơn gió bão làm cho sóng biển nôi lên, bờ

biển rung chuyển dữ-dội. Nam-nhi đứng trong

cảnh chiến-trường đang bị thử-thách, muốn

ngủ cũng không được, muốn giải-trí hay mê

say ca nhạc cũng không xong. Chỉ còn hai thái-

độ hiện ra trước mắt của tác-giả là Rồng-biếc

" Thương long " với Hạc đen " Huyền hạc ".

Rồng đại-diện cho người quân-tử có nghị-lực

phấn-đấu dẻo dai bền-bỉ " Quân tử kiền kiền"

( ) người quân-tử kiên cường

( Dịch ). Còn Hạc là đại-diện cho đạo-sĩ tu tiên.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

203

Tác-giả đã chọn cây " Thông " bền sức phấn-

đấu chịu-đựng, trong cơn sóng gió, đứng bên

bờ biển mà cành lá vẫn reo " mãnh tỉnh "

trong đám nhân-dân lao-động thuyền chài đang

mê " bán tỉnh " .

II.

Dịch âm :

VỊNH LƯỠNG NỮ TẨY TÚC

Đảo điên hữu thuật lộng anh hùng,

Nhất đối quần nhu tẩy nãi ông ;

Cứ ngã phương nhu long cước xích,

Nghênh nhân do bảng ngọc nhan hồng ;

Tương quân bất tỏa nho sinh khí,

NGUYỄN-CƯ-TRINH

204

Đình trưởng nan thu lý giám công ;

Đại suất thư công bằng mã thượng,

Ung hoành vô phục đế vương phong .

Nghĩa :

VỊNH HAI CÔ RỬA CHÂN BÁI-CÔNG

Bài này lấy tích Hán-Cao-Tổ, xuất thân

một chú xã-thôn, sau khi thống-nhất thiên-hạ

nhờ quân-sư giỏi như Trương-Lương, Hàn-Tín,

có vẻ khinh Nho-sĩ theo giấu Tần-Thủy-

Hoàng-Đế " phần thư khanh nho " đốt sách

Nho, chôn Nho-sĩ. Một bữa kia, ngồi trong

cung đang để cho hai cô thị-tỳ rửa chân, có

Nho-sĩ xin ra mắt, liền cho vào, và tiếp khách

đồng thời để cho thị-tỳ cứ tiếp-tục rửa chân cho

mình, vừa tỏ ra thô-lỗ, không biết có lễ-nghi

đàng-hoàng của một ông Hoàng-Đế. Và chính

ông ta cũng tự-phụ rằng cầm gươm trên mình

ngựa lấy thiên-hạ, không cần đến văn-hóa. Tác-

giả nhân vịnh đề-tài này, ngụ ý bênh-vực văn-

phong, miệt-thị võ-cách .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

205

Dịch vận :

VỊNH HAI CÔ RỬA CHÂN BÁI-CÔNG

Đảo điên đem thuật cợt anh-hùng,

Đôi ả quần thoa tắm rửa ông ;

Ngồi xoạc chân rồng còn đẫm ướt,

Lại kề gái đẹp đón Nho phong ;

Tướng quân sao dám lờn Sĩ-khí,

Lý xã vì đâu tới Đế cung.

Xảo trá cơ mưu phường mã thượng,

Còn đâu khí tượng Đế-vương phong .

III.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

206

Dịch âm :

DẠ ẨM THI

Tỉnh nhân hà khổ độc hành ngâm,

Kế quỹ lưu tân thả đối châm ;

Thủ chúc thượng tư thường trú đoản,

Tình bôi an dụng vấn canh thâm ;

Thị phi cửu náo văn lôi nhĩ,

Ly loạn nga vong túy nguyệt tâm ;

Hà tất sơn trung minh nhiên hảo,

Phù sinh can nhật ký phân âm .

Dịch vận :

UỐNG RƯỢU ĐÊM

Lủi thủi ngâm nga tỉnh một mình,

Đêm nay giữ khách chén lưu-linh ;

Chong đèn uống đã bù ngày vắn,

Khắc muộn canh chày miễn thỏa tình ;

Phải trái rườm tai ù ù sấm,

Loạn ly quên khuấy đối trăng thanh ;

Say sưa nào phải nơi hang núi,

Cuộc thế trăm năm được mấy canh .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

207

IV.

Dịch âm :

MỘ VŨ LƯU KHÁCH THI

Tọa trướng thiên quang vãng bất hồi,

Vô đoan âm vũ khứ hoài lai ;

Qua đinh dĩ tại quân tiền tẩy,

Tùng trúc đô qui cố lý tài ;

Sách tỉ vị nghi nhu lữ phục,

Thôi đăng thả cộng khánh dư bôi ;

Dương quan đối thử tình vô hạn,

Nhất tịch thăng như nhất quyển khai .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

208

Dịch vận :

ĐÊM MƯA GIỮ KHÁCH

Ngồi buồn trời tối, tối mờ mờ,

Xầm xập từng cơn trận trận mưa ;

Giặc dã chiến-tranh nay gột rửa,

Quê nhà vui bón trúc, thông già ;

Đường đời lê gót thêm ướt áo,

Đốt đuốc cùng nhau chén chén thừa ;

Vô hạn nhớ nhung tình ly biệt,

Một đêm cùng bạn một vần thơ .

*****

*

NGUYỄN-CƯ-TRINH

209

THƠ BỐN THÚ

( TỨ THÚ THI )

Theo " Tứ thú thi " thì đã bị hạn

vận, lại mỗi câu phải lấy chữ trong bát âm làm

mở đầu. Như thế rất khó làm lắm .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

210

Dịch âm :

VỊNH NGƯ

Kim thúy lâm hà hựu hướng khê,

Thạch than lô chử nhậm đông tế ;

Ti khiên hý bạng tranh giang duật,

Trúc dẫn huyền ngư khiếp thủy kê ;

Bào trản sở hoa do tỵ tấn,

Thổ đê minh đới vị phong Tề .

Cách sầu tự hữu minh huyền khúc,

Mộc lại lưu cầm tạc điểu đê .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

211

Dịch âm :

VỊNH CANH

Kim đầu túc đạo khái điền khê,

Thạch ngạn huyền thoa nhật dĩ tê.

Ti kiện chúc tê mưu tích giải,

Trúc tiên huề trĩ nhĩ minh kê.

Bào tôn chúc xã tiêu tâm khiết,

Thổ thảo khai chuy ngẫu lục tề.

Cách mệnh đãi phùng tam sính hậu.

Mộc lê phao hạ cúc ai đề .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

212

Dịch âm :

VỊNH MỤC

Kim kinh quải giốc khấu tiền khê,

Thạch bạch tùng thanh dã chiếu tê.

Ti kiếu lâm hồ an mộc điểu,

Trúc suy báo lũng dấu sa kê.

Bào huyền bắc địa chung tu hậu,

Thổ xướng nam sơn vị tướng Tề.

Cách mệnh mỗi tòng ngưu khẩu đắc,

Mộc xôn thảo trước mạc ưu đề .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

213

Dịch âm :

Quá Giả-Nghị Trạch Họa Đương

Tướng Khanh Nguyên Vận .

Bằng điểu tranh kham vấn sổ trì,

Siêu thiên hà bỉ trích hà bi.

Hoàng đầu cánh nhập hiên đinh mộng,

Thanh giản nan hành ráng quán thì.

Thanh hận thời lưu hồ tỉnh tại,

Cô trinh minh hứa thạch sàng tri.

Lân quân hoàn hữu hạnh quân ý,

Tuyên thất vị ôn thiên nhất thì .

NGUYỄN-CƯ-TRINH

214

Theo sử-ký truyện Giả-Nghị có ghi-chú

rằng theo " Sương Thủy Ký " nói thì nhà của

Giả-Nghị bên trong có một cái giếng do Nghị

đào, rất nhỏ mà sâu, bên trên hẹp mà lớn, hình

dáng như cái bầu hồ, bên cạnh có cái giường đá

chân cao, dùng cho đủ một người ngồi. Người

ta truyền rằng là chỗ Giả-Nghị ngồi thủa trước .

*****

*

NGUYỄN-CƯ-TRINH

215

Thư-từ của NGUYỄN-CƯ-TRINH trả

lời Mạc Tổng-binh Tổng-Đức-Hầu ở Hà-Tiên

như sau :

NGUYỄN-CƯ-TRINH

216

NGUYỄN-CƯ-TRINH

217

NGUYỄN-CƯ-TRINH

218

NGUYỄN-CƯ-TRINH

219

Phiên âm :

Đáp Hà-Tiên Mạc Tổng-binh

Tổng-Đức-Hầu thư .

Năng giả nhục huệ hảo âm, trách dĩ

khai quyển hữu đắc, hoặc yếu vụ hoằng mưu

nhất nhị tất dĩ phản thị. Kim ti hữu như thị. Thị

trách chi giả sở dĩ giáo chi dã. Ý khi ân tư, cần

tư. Bỉ dã bất giác cảm quí giao tập. Bỉ đạm ô

trì chi tiên, diệc dương chi tác võng chi ân, vị

lâm viên chi điềm diệc đương tri súc thụ chi ân.

Kỳ vi hoạch dã tiểu, vi lợi dã hạ hỹ. Huống giả

chi dĩ kinh vĩ chi cụ, công chi dĩ đạo nghĩa chi

tư, nhi vong kỷ sở dĩ hoạch chi lợi chi sở tự hồ?

Tĩnh ngôn tư chi, tuy quát quần phi chi hoàn,

tộc chúng tiềm chi châu, dĩ cung nhất bình,

diệc tư vi bạc hỹ. Phù hà hữu ư phản ?

Thường văn : Cổ chi vi học dã, cử đạo

khâu dĩ vi nhục, khuynh đức uyên dĩ vi tửu,

biên bách hạnh nhi lư thất chi, tập vạn thiện

nhi khấu phục chi. Ngôn khả ngôn ư khả ngôn

chi thời vô bất trúng ; vi khả vi ư khả vi chi

thời vô bất tòng. Tu chi ư gia nhi minh chi ư

NGUYỄN-CƯ-TRINH

220

vương đình ; tu chi ư quốc nhi hành chi ư tuyệt

vực. Kỳ như thị chi vị hữu đắc. Bỉ dã tắc bất

nhiên. Thái ư hàn mặc chi vi, nhi gia chi lại

dân chi thượng lục ư tư ấm chi mạt, nhi trách

chi dĩ biên cương chi hiệu, tắc hà đẳng vinh

ngộ, hà đẳng thời tiết tai ! Cẩu bất bỉ dã, tất

năng kinh quyền tịnh hành, nội ngoại vô gián.

Triệu-Mạnh khai cương bất xí thiên lý. Cao-

Tông hoạch xú hà đãi tam niên, nhi bỉ dã đồ

mộ Hoàng-Công chi quảng đức, kỳ sở dĩ quảng

dã phất khắc ích ; thiên Nam-Trọng chi toàn

sư, kỳ sở dĩ toàn dã phất khắc tế. Tam biểu ngũ

nhĩ, chi sách, mộng trung thuyết mộng, kỳ

nguyệt tam niên chi giáo, mang nhược vọng

dương, xuất nhập giáo trụ, tiến thoái như xúc.

Hiền hầu nhi độc dĩ bỉ dã vi năng hữu đắc hồ ?

Phù trung chi hoành dã, nãi thị chi hành, giai

Hiền hầu chi bất quan dã. Phỉ duy thức giám

tương bất tri ngũ hành, bất thức nhất đinh, diệc

khái kiên vô năng dã dĩ. Hiền-hầu nhi hựu dĩ bỉ

dã vi năng chân hữu đắc hồ ?

Tuy nhiên, nhân bất năng ly đạo dĩ thành

nhân, đạo diệc bất năng viễn nhân dĩ vị đạo.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

221

Sự bản hồ đạo, đạo tàng chư sự, vô định danh,

vô định hình. Phân chi nhi Tam-tài, hợp chi nhi

Lục-tịch. Hữu nhân như thử, hoặc quyển nhi

ước chi, hoặc thư nhi bác chi ; phù thùy viết

bất nghi ? Tự nhân quan chi, cố hữu chính

đắc. Đạo nhất dã, danh chi bất đồng, vị chi

dịch dã. Tích hữu y yên, hữu thiện nhi công kỳ.

Nhất dược giả dã, nhất thạch giả dã. Thạch giả

chúc chi viết : " Cẩu năng huệ ngã dĩ tế nhân

dã giả, ngô kỳ vĩnh thỉ chi tai ! " Dược giả

nhiên chi, di chi dĩ sở đắc sưu bột chi. Hữu chi

thế cấu chi, cơ ư ly. Phu sưu bột chi ư ly, phi

khả cấu dã. Thu chi, sả chi, các ư kỳ vị dã .

Viên tự nhược quán, phụng tiên nhân chi

di biến, thiết lũy thế chi tao phách nhất đắc ý

tắc ưng chi bất dĩ, hựu tòng nhi vi chi nhi

huyền chi, nhật tiến ngô vãng dã. Ký sĩ, tác

huyền giả vi, vi giả huyền, tiệm nhi bán hỹ.

Kim tắc bất năng dĩ nhất nhị. Quân nhi thị

nhân dã, tàng vị ngũ thập, ký hồ nhiên nhi kỳ,

hựu hồ nhiên nhi tất, vị phi vị chi dịch nhi hà.

NGUYỄN-CƯ-TRINH

222

Trắc văn Hiền-hầu, khiêm mâu thổ chi

tôn, lý khoảng chi nghị, di quá thất, trọng

nhiên nặc, liêm hậu mệnh nhi chỉ xích, luật

Tiểu-Bạch nhi chính ư Chu, cần quân thí nhi

thưởng phạt, mộ Bão-Châu chi trung ư Đường,

trí dục vi qui, thủy sử viên chi ; nghĩa dục vi

củ, thủy sử phương chi ? Chung nhất ngôn nhi

bách nặc, chung bách hạnh nhi quần tòng. Tắc

bất phu nhiễu, bất xế chửu. Ký nhi tự mãn túc,

bất đình phi độc. Nhất thiên nhi lai, như dăng

xuân đài. Tắc phi bỉ dã chi khả năng đắc dã.

Bất duy bất khả năng, khủng năng chi nhi bất

chu, chu chi nhi bất cập yên giả dã. Hà tắc ?

Chú ư hương giả lưng ư đình, sát ư hào giả, tế

ư hình, tắc ư dược giả thạch giả kiến chi, tư bất

xuất kỳ vị chi vị dã. Thử tắc Hiền-hầu chi thức

giám hựu bất túc tri giả hỹ. Cố nãi thiếu ư

thạch điền nhi tàng nhược hư, trách hiếu ư lậu

chi nhi hữu nhược vô. Đắc phi khủng bỉ dã chi

khốn ư da dã. Quân tử đa hồ tai ? Mạt sanh tắc

bản dao, ngoại phồn tắc nội quỉ, nhi hữu thị

ngôn, nhi hữu thị chi truân-truân, cần-cần. Cố

viết trach chi giả sở dĩ giáo chi dã dĩ. Bỉ dã kim

NGUYỄN-CƯ-TRINH

223

văn mệnh hỹ. Phi trùng diệc qua, vô lự thời

hoạch, vọng phong y-y, cảm bố phúc tâm .

Dịch nghĩa :

Thư Phúc Đáp Của

NGUYỄN-CƯ-TRINH Cho Mạc-Tổng-Binh

Tổng-Đức-Hầu Ở Hà-Tiên

Trước kia tôi có nhận được thư của

Ngài mong cầu đọc sách có đạt, hay là lo toan

các việc trọng-yếu, một hai ắt có tỏ ra phản-

chiếu. Nay lại cũng nhận được thư như thế. Ấy

là mong cầu để dạy bảo vậy. Với ý khí ân-cần

săn-sóc như thế, khiến tôi là kẻ bỉ lậu cảm thấy

hổ thẹn bối-rối. Kẻ kia được ăn cá tươi cũng

còn phải biết ơn người đan lưới, nếm vị ngọt ở

vườn cây cũng phải biết ơn người trồng cây.

Đấy là nói điều thu được nhỏ, điều lợi thấp

vậy. Huống chi giúp cho công-cụ làm việc, ban

cho tư-cách đạo-nghĩa, mà có thể quên tự đâu

mà có được sự thu lợi sao ? Bình tĩnh suy nghĩ

thì tuy có vét cả đàn chim bay, vơ cả đống hạt

châu để chứa vào một bình cũng còn là bạc bẽo

vậy. Có chi là trái đâu ?

NGUYỄN-CƯ-TRINH

224

Từng được nghe nói : Người xưa quan-

niệm về việc học, là đem đạo-lý như gò núi để

làm thịt, nghiêng cái nguồn đạo-đức để làm

rượu, kết trăm hành-vi tốt đẹp để làm nhà ở,

tập họp muôn ngàn điều thiện để làm mũ áo,

nói điều đích-đáng ở lúc đáng nói, không điều

gì không trúng cách, làm cái việc đích đáng

vào lúc đáng làm, không việc nào không được

người ta tuân theo. Đem ra tu sửa ở trong nhà

mà có tiếng vang đến tận triều-đình, đem ra tu

sửa ở trong nước, mà ảnh-hưởng ra đến tận nơi

hẻo-lánh. Có được như thế mới gọi là đạt. Hèn

này đâu được thế ! Lượm được chút ít nơi bút

mực, mà đặt vào chức vị đứng đầu dắt dân, liệt

vào hàng tập-ấm cuối cùng mà đảm-nhiệm giữ-

gìn biên-giới thì sự gặp gỡ ấy còn vinh-dự biết

chừng nào, còn may-mắn biết chừng nào !

Nếu không coi tôi là hèn-mọn thì hẳn là

có thể đồng thời thi-hành chấp kinh, tòng

quyền, trong tâm và ngoài vật không cách biệt.

Triệu-Mạnh mở-mang bời cõi chẳng đến ngàn

dặm. Cao-Tông chịu dở chẳng đợi đến ba năm.

Vậy mà kẻ hèn này mộ theo cái đức rộng của

NGUYỄN-CƯ-TRINH

225

Hoàng-Công. Cái đức ấy sở dĩ rộng, không

thêm được nữa, khen tài Nam-Trọng giữ được

toàn-vẹn quân-sĩ, sở dĩ bảo-toàn là không có

thể giúp được. Đến như chính-sách " Ba biểu,

năm mồi " thì trong mộng nói mơ, cái giáo-lý

hẹn cho ba năm của Mạnh-Tử, thì mênh-mông

như nhìn biển rộng không biết đâu là bờ, ra vào

như phím đàn gắn một chỗ, lên xuống vấp váp,

Hiền-hầu mà lấy một mình tôi làm kẻ có tài-

năng, có đạt đạo hay sao ? Ôi, trúng mà rộng

đấy phải là hành-động, đều là chỗ Hiền-hầu

không đủ để mà xét ; chẳng phải chỉ về kiến-

thức, thì không biết đến ngũ-hành, không hiểu

một chữ, đủ thấy đại-khái là không có tài-năng

rồi vậy. Hiền-hầu mà lại còn cho hèn này là có

tài-năng, thật có đạt nữa sao ?

Tuy nhiên người ta không có thể dời đạo

để nên người, mà đạo cũng không thể xa người

để là đạo được. Sự việc gốc ở tại đạo, đạo

ngầm chứa trong các sự việc, không có tên

nhất-định, không có hình-thể nhất-định. Phân-

hóa ra mà là Tam-Tài ( Thiên Địa Nhân ), hợp

lại vào cả trong Sáu-Kinh ( Dịch, Lễ, Thi, Thư,

NGUYỄN-CƯ-TRINH

226

Nhạc Xuân-thu ). Có người như vầy, hoặc cuộn

vào mà thúc ước, hoặc ruỗi ra mà rộng lớn, kìa

ai bảo là không nên. Tự người mà nhìn, cho

nên có kẻ đạt cách ngay thẳng, có kẻ đạt cách

lẻ-loi, có kẻ không cầu mà không được, đạo

chỉ là Một, mang tên gọi không giống nhau,

địa-vị thay đổi vậy. Xưa có nhà thày thuốc, bạn

với điều lành mà chống đường queo. Có một

chất thuốc, một chất đá. Đá dặn bảo rằng :

" Nếu hay ban ơn cho ta để cứu giúp người, ta

thi-hành vậy thay ! Dược cho là phải. Để lại để

được tán ngào. Vợ của bạn mắng trách điều ấy,

gần như đến lìa nhau. Ôi, ngào tán đối với phép

làm thuốc, chẳng có thể trách mắng được, thu

lấy hay bỏ đi là tùy theo từng vai-trò vậy .

Hèn này từ nhỏ theo đòi sách vở của tiền-

nhân để lại, trộm lấy được cặn bã tích chứa

nhiều đời, mỗi khi được một ý-tưởng nào thì

ôm ấp không dời. Lại theo đấy mà mềm mà

căng, ngày ngày tiến tới. Đến khi ra làm quan

thì điều mềm thành căng, điều căng lại mềm,

dần dần còn một nửa vậy. Đến nay thì không

còn được một hai. Đều là một người ấy, chưa

NGUYỄN-CƯ-TRINH

227

từng đến năm mươi tuổi mà đã chợt lức thì như

sao Cơ ưa gió, có lúc lại như sao Tất mong

mưa, như thế chẳng phải địa-vị dịch sử hay

sao ?

Thường nghe tiếng Hiền-hầu rộng-lượng

tha-thứ kẻ lầm lỗi, tôn-trọng lời hứa, kính

mệnh Vua, xem như trong gang tấc, đúng như

ông Tiểu-Bạch theo nghĩa tôn nhà Chu,

chuyên-cần việc thi tuyển người trong quận để

làm tỏ sáng phép thưởng và phạt, hâm mộ theo

ông Bão-Châu có lòng trung đối với nhà

Đường. Trí đã muốn vuông thì ai xoay lại tròn

được, nghĩa muốn tròn thì ai đổi ra vuông

được. Ngài nói ra một lời thì trăm người nghe,

làm một việc thì trăm người theo, không phải

sờn da, không phải vướng tay, thế mà vẫn chưa

lấy làm đủ, làm mãn-nguyện, còn hàng ngày

gắng sức học-hỏi. Gặp điều gì hay thì sung-

sướng như bước lên đài xuân. Tôi tự thấy

không có thể bì kịp vậy, dù có cố-gắng nhưng

cũng khó toàn-vẹn, có toàn-vẹn cũng không tới

được. Tại sao ? Vì rằng kẻ-sĩ nào chú-ý đến

tiếng vang nhỏ thì không nghe thấy tiếng sấm,

NGUYỄN-CƯ-TRINH

228

kẻ chú-trọng việc nhỏ thì ít thấy việc lớn. Khác

chi người thày thuốc hay châm-cứu, có trông

có thấy cũng chỉ trong phạm-vi phận-sự

chuyên-môn của mình. Hiền-Hầu là hạng có

thức giám cũng không đủ biết điều ấy của tôi

vậy. Nay xét muốn thu thóc ở nơi ruộng đá sỏi

thì thực cũng như giấu cái trống không, dâng

rượu bằng cái chén thủng thì có rượu cũng như

không. Hay là Ngài sợ tôi khốn về kiến-văn

quá nhiều chăng ? Người quân-tử có, cứ chi

nhiều. Ôi kìa, ngọn nặng thì gốc phải lay, bên

ngoài đầy thì bên trong thiếu, cho nên mới có

sự chuân-chuân, cần-cần. Cho nên nói : " trách

mắng tức là dạy cho đấy. Tôi nay thực đã được

nghe Ngài dạy bảo. Chim bay có thể bắn được,

chẳng lo không có lúc bắt được nó. Luôn luôn

tôi ngóng trông cái phong-thái của Ngài mà

nương theo, dám xin bày tỏ nỗi lòng ".

NGUYỄN-CƯ-TRINH

229

Ông lại đáp Hiệp-trấn Hà-Tiên Anh-Đức-

Hầu hỏi xin thơ rằng :

Dịch âm :

Phù tồn tâm vi chí, ngụ chí vi thi. Nhân

hữu thiển thâm, cố thi hữu ẩn, hiển, bác, ước

chi bất đồng, thời hưu thăng giáng. Cố thi hữu

sơ thịnh trung văn chi các dị. Ước chi bất

ngoại hồ trung hậu vi bản, hàm xúc vi nghĩa,

bình đạm vi công, nhi văn chi dĩ ỷ lệ, đoạn chi

dĩ kỳ xảo, đặc lục nghĩa chi ngoại thiên, ngũ tế

chi dư sự giả dã. Tâm giả nan trắc chi vật, tiết

NGUYỄN-CƯ-TRINH

230

chi vi thi, nhi thành hồ vi ngữ. Chí ư nhất tự

hữu tam niên nhi hậu đắc, thiên kỳ nhi phất

giải.

Dư thị dụng nan chi. Huống thiếu tồn

thiệp liệp, vị năng cùng tư ư kinh luân. Trường

phả dung sơ, thiết giới hy danh ư văn tự. Dĩ cố

bình sinh giai tác giả tiễn, thẫu nãi kim hà

ngọc tái, vạn lý chi tình, tam quân chi vụ, kỳ

năng hà cập hồ ? Túng hữu ngâm vịnh nhất

nhị, diệc mẫn miễn do nhân, sơ phi tận xuất kỷ

hứng. Luật chi bất cẩu, lương diệc đa tàm, duy

thiện vi ngã tàng, bất túc dữ nhân đạo dã .

Dịch nghĩa :

Ôi, nuôi lòng làm ý-chí, ngụ ý-chí làm

thơ. Người ta có kẻ sâu kẻ nông cho nên thơ

cũng có kín có mở, rộng và gọn không giống

nhau, luôn luôn có lên xuống. Bởi thế nên thơ

có lúc Mới-thịnh, Giữa-thịnh và Muộn-thịnh,

khác nhau, tóm lại không ngoài lấy sự trung-

hậu làm gốc, hàm-xúc làm ý-nghĩa, bình

thường làm công-phu, rồi làm cho văn vẻ bằng

tô-điểm, uốn nắn bằng sự khéo lạ, đặc biệt

NGUYỄN-CƯ-TRINH

231

ngoài sáu nghĩa là : Phong, Nhã, Tụng, Phú, Tỉ,

Hứng, còn năm mối là : vua tôi, cha con, vợ

chồng, anh em, bầu bạn. Tâm người ta là vật

khó lường, phát-tiết ra làm thơ mà thành được

nên lời. Đến như một chữ mà ba năm sau mới

đạt được, ngàn đời mà không giải-thích được.

Tôi đối với việc đó khó làm được. Phương chi

lúc thiếu thời hiểu qua chứ chưa nghiên-cứu

sâu sắc về nghệ-thuật trị nước. Khi lớn lên hơi

biếng nhác và tránh con đường tiếng-tăm về

chủ-nghĩa. Vì thế trong đời ít có sáng tác hay

giỏi .

Đối với thi văn nổi tiếng như lời vàng

tiếng ngọc truyền rộng kêu xa thì vì tình lo cho

muôn dân vạn dặm, việc của ba quân, còn rảnh

đâu mà đề cập đến. Dù rằng có ngâm vịnh một

đôi bài cũng do gắng gượng vì lời yêu cầu của

người chứ chẳng phải tự mình hứng thú, tuy

luật thơ không sai trái nhưng cũng lắm thẹn

thùng, tốt nhất vì tôi mà giấu đi không đáng

đọc cho người nghe .(1)

(1)

Nhận xét : Một vị quan tài giỏi, học hành kiêm ưu mà rất khiêm-nhường

NGUYỄN-CƯ-TRINH

233

KẾT - LUẬN

Đầu thế-kỷ XVIII, NGUYỄN-CƯ-

TRINH đại-diện cho Nho-học miền Nam bênh-

vực tư-tưởng Chính-học như trình-bày trên

đây, là một Ý-thức-hệ hay là Thế-giới-quan của

sĩ-phu lãnh-đạo. Cái Ý-thức-hệ ấy muốn là một

Chủ-nghĩa Nhân-bản Toàn-diện truyền-thống

Á-Đông như sách " Đại-Học " " Trung-Dung "

đã yếu ước. Cả hai hợp lại cho ta một quan-

niệm về ba phương-diện sinh-tồn của nhân-loại

là Tâm-lý, Xã-hội, Thiên-nhiên, hay là Tín-

ngưỡng, Đạo-đức và Khoa-học .

Khuynh-hướng tinh-thần miền Nam kể từ

khi Nguyễn-Hoàng vào Thuận-Hóa ( 1600 -

1613 ) cho đến Võ-Vương Nguyễn-Phúc-

Khoát ( 1738 - 1765 ) vẫn là tinh-thần khai-

phóng, ít ra thì cũng ở tinh-thần các Chúa trị-vì

NGUYỄN-CƯ-TRINH

234

đang có những vấn-đề sinh tử phải đối-phó,

một mặt phải bảo-vệ tự-do độc-lập đối với

Chúa Trịnh phiá Bắc, một mặt mở đường sống

vào đồng-bằng Củu-Long bấy giờ ở trong tay

Chiêm-Thành, Chân-Lạp. Do đấy mà các Chúa

phương Nam có óc cởi mở để cầu hiền, như

trường-hợp Đào-Duy-Từ, không được trọng-

dụng ở phương Bắc, mặc dù tài-ba nhưng là

dòng-dõi " xướng ca vô loài ", như trường-

hợp cho người sang Quảng-Đông thỉnh-cầu

Thích-Đại-Sán, như trường-hợp thu-nạp, trọng-

dụng các chiến-sĩ Minh-hương, như trường-

hợp cho các Công-chúa theo đạo Thiên-Chúa.

Đủ chứng tỏ tinh-thần phương Nam của các

Chúa Nguyễn bấy giờ rất khai-phóng và thông-

cảm, cho nên mới có những cuộc cãi lý giữa

Nho-sĩ và Giáo-sĩ trước mặt Tổng-trấn Quảng-

Nam một cách công-khai .

Vậy vở tuồng " Sãi-Vãi " của

NGUYỄN-CƯ-TRINH cũng chính là để xác-

định lập-trường Nho-học của sĩ-phu Việt-Nam

ở Nam-Hà bấy giờ vậy. Tuy là lập-trường

" trung-dung " khai-phóng, không độc-tôn

NGUYỄN-CƯ-TRINH

235

Nho-giáo thực-tiễn hay từ-chương, biết công-

nhận các quan-điểm khác nhau, nhưng Ông hết

sức phản-đối sự mê-tín, nhất là ở địa-vị lãnh-

đạo mục-dân mà lại không nhìn vào thực-tế,

chỉ cầu Phật, cầu Tiên, ham Thiên-đường sợ

Địa-ngục :

" Tham-lam cầu Đạo, lặn lội tầm Tiên,

Mỏi sức người trăm họ chịu lao phiền,

Hao của nước muôn dân than đồ khổ ".

Cái triết-lý " trung-dung " của Ông có

thể tóm-tắt vào trong câu này ở miệng ông Sãi :

Thành ư trung vị đắc hòa bình,

Hình tại ngoại bất năng trung tiết .

Nghĩa là CƯ-TRINH muốn dung-hòa cả

tâm lẫn vật, cả trong lẫn ngoài theo cái đạo

" Hợp ngoại nội " ( ) của sách

" Trung-Dung ". Tác-giả " Sãi-Vãi " muốn

NGUYỄN-CƯ-TRINH

236

hợp-nhất vào một chữ Thành ( ) là cái

ý-thức tâm-lý thực-nghiệm thuần-túy về điểm

đồng-điệu giữa Thể và Dụng của Thiên-tính,

giữa Tri và Hành cũng như giữa Siêu-nhiên và

Hiện-thực. Cái tư-tưởng này ở miền Nam đã

được một lớp Nho-sĩ về sau nối-tiếp, phát-triển

và thực-hiện, từ Hoàng-Quang đến Võ-Trường-

Toản, từ Phan-Thanh-Giản đến Nguyễn-Đình-

Chiểu cùng một số trí-thức Minh-hương như

Mạc-Thiên-Tích, Trịnh-Hoài-Đức chẳng hạn.

Đấy là khuynh-hướng Nho-học khai-phóng

vậy .

***************

********

******

*

NGUYỄN-CƯ-TRINH

237

SÁCH THAM KHẢO

* Đại-Nam Thực-Lục Tiền-Biên.

* Nhân-Vật Thời Xưa Đất Thuận-Hóa. _

Lê-Quý-Đôn

* Ô-Châu Cận-Lục._ " Mục Đình Chùa ".

* Liệt-Truyện Tiền-Biên.

* Hải-Ngoại Ký-Sự._ Thích-Đại-Sán.

* Phủ-Biên Tạp-Lục._ Lê-Quý-Đôn.

* Quảng-Ngãi Tỉnh Chí._ Nam-Phong, số 181.

* Tam-Quốc-Chí Lục-Truyện.

* Non-Nước Phú-Yên._ Nguyễn-Đình-Tư.

* L'Asie Des Moussons._ Jules Sion.

* L'Aurousseau ._ Viễn-Đông Học-Viện.

E.F.E.O.

* L'Empire D'Annam._ Gosselin.

* Histoire du Royaume de Cambodge._ dẫn ở

Văn-Hóa, số 43. _ Henri Russier.

* Une Princesse Chrétienne à la Cour Des

Premiers NGUYỄN._ Bul. Des Amies Du

Vieux Huế._do Phạm-Đình-Khiêm Trích-

dẫn.Văn-Hóa Nguyệt-San, 1959 Saigon.

Relation Cardim-Cadière.

§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§§

Documents

NGUYỄN CƯ - TRINH - freephung.free.frfreephung.free.fr/cactacphamchuain/NGUYENCUTRINH.pdf · Văn-Học-Sử [ Ghi-chú : Toàn bộ chữ Nho in trong sách ... _ Tư-tưởng