-
1N O T I Z I A R I O
Van de redactie 1
Dank je wel Dante!/Annemarie Aarnoutse 2
Laura 85!/Ciska van der Glas 2
Apostrofo 52/Minne de Boer 3
De kracht van het nu/Winny Cloesmeijer 3
Twee aartsvaders van Dante Utrecht: Pietro Mariatti en Romano
Guarnieri (1)/Jan Buijs 5
Dante Alighieri, La Divina Commedia. Purgatorio/Gandolfo Cascio
9
Nederlandse dichters uit de 20ste eeuw in het Italiaans en
Friulaans/Marco Prandoni 10
In grazia di Dio/Annemarie Aarnoutse 10
Uit de geschiedenis van de Italiaanse Giallo (17)/Minne de Boer
11
Truffels bevatten soortgelijke stof als Cannabis 13
Galleria continua/Ciska van der Glas 13
Barbara Paganin, Memoria aperta/Ciska van der Glas 14
Tentoonstellingen in Itali 15
Een historisch getinte aflevering deze keer. We zitten tenslotte
nog in ons jubileumjaar! Dat historische tintje komt telkens naar
voren, op uiteenlopende manieren. Bijvoorbeeld in de bijdrage van
Winny Cloesmeijer, degene die de eerste tien jaar van het
Notiziario-bestaan met verve optrad als eindredacteur. En in het
lijvige artikel van Jan Buijs, die met wetenschappelijke
grondigheid de levensgeschiedenis van de grondleggers van Dante
Utrecht heeft uitgeplozen. Zijn artikel is nog maar het eerste
gedeelte van zijn speurtocht, het vervolg zult u kunnen lezen in de
komende drie nummers van de Notiziario. Goede reden om met dit
verhaal te komen is dat Dante Utrecht haar honderdjarig bestaan in
zicht begint te krijgen.Gandolfo Cascio wijdt zijn rubriek I
poeti: letti e riletti ditmaal aan Dante in persona, en aan
niemand anders, ter ere van zijn 750ste verjaardag dit jaar.De
redactie heeft nogmaals ruimte willen bieden aan Marco Prandoni,
die in de vorige Notiziario een recensie schreef van Alibi van Elsa
Morante, in de vertaling van Jan van der Haar en bezorgd door
Gandolfo Cascio. In dit nummer van hem een signalement van een
opmerkelijke, onlangs verschenen bloemlezing waarvan hij zelf een
van de samenstellers is.Vertrouwde namen als die van Minne de Boer
en Laura Schram-Pighi ontbreken in deze Notiziario niet. Maar van
Laura niet zoals u gewend bent. Hoe dan wel leest u zelf maar!
De redactie
Van de redactieInhoud
Notiziario van de Societ Dante Alighieri Comitato di
UtrechtRedactie: Annemarie Aarnoutse | Ciska van der GlasE-mail:
[email protected] | telefoon secretariaat: 06-15828240
K O P I J V O O R H E T H E R F S T N U M M E R G R A A G V R 1
5 N O V E M B E R
jaargang - nummer 3
herfst 2015
-
2| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
In het begin van de jaren negentig ben ik bij Dante in Utrecht
een vakantiecursus Italiaans gaan volgen. Ja inderdaad, om op
vakantie in Itali meer contact met de mensen te krijgen en er beter
mijn weg te vinden. Ik kan me nog herinneren dat onze leraar, van
Italiaanse afkomst, er een hoog tempo op nahield en, zoals we in
schoolse termen zouden zeggen, best streng was. Maar ik vond het
Italiaans meteen een heel leuke taal en ik vond het bijzonder
gezellig om zo met een groepje mensen samen wat nieuws te leren. Ik
wilde hier wel mee doorgaan en ik mocht in september, na die tien
vakantielessen, meteen in het tweede jaar instappen. En zo volgden
nog vele jaren, elke maandag van 19.15 uur tot 21.30 uur naar het
gebouw van het Stedelijk Gymnasium aan de Homeruslaan in Utrecht.
De taal bleef mij boeien, ik heb een hele schare docenten, zowel
Nederlanders als Italianen meegemaakt en met veel verschillende
klasgenoten die maandagavonden doorgebracht. Het huiswerk schoot er
wel eens bij in en in de loop der jaren werden de bezoeken aan
Itali minder. Niettemin heb ik het tot superavanzata gebracht. Niet
dat dat mijn niveau van taalbeheersing weergaf maar ja, als je al
zo lang bezig bent en jouw groepje ook doorgaat .. De laatste drie
jaar zo ongeveer was de groep superavanzati tamelijk hecht, een
enkeling ging weg en kwam er bij, maar met zn tienen waren we
gemotiveerde leerlingen en hebben
we menig lief en leed met elkaar gedeeld. We gingen ook
regelmatig naar de culturele avonden die Dante Utrecht toen
organiseerde, in het Stedelijk Gymnasium of het Moluks Museum.Tot
we er op een gegeven moment allemaal tegelijk eigenlijk geen zin
meer in hadden! Dat was ongeveer tien jaar geleden. De meesten
gingen daarna op eigen manier en meestal met veel lagere frequentie
nog wel verder met Italiaans.Maar heel bijzonder aan dit hele
verhaal is dat wij nog steeds contact met elkaar hebben. Elke keer
als er een Italiaanse film in Utrecht draait, neemt wel iemand het
initiatief om te peilen wie er zin heeft om mee te gaan en met een
drankje vooraf en/of na afloop zien we die film en praten we weer
even bij; een paar maal per jaar. Zo zijn we onlangs nog met een
aantal naar In grazia di Dio geweest!Af en toe nemen we wat meer
tijd voor elkaar, meestal met een cena waarvoor iedereen wat
bereidt en meebrengt. Een samenzijn met culinaire hoogstandjes op
fraai opgemaakte borden. Hiermee blijven we elkaar verrassen.De
laatste keer dat we samen voor zon geweldige cena zorgden was weer
zo gezellig! We vonden onszelf, en dat spraken
we ook tegenover elkaar uit, een bijzonder clubje: we blijven
elkaar maar zien en blijven het ook nog zo gezellig hebben. Dat
doen we natuurlijk zelf, maar toch: Dante voor taal en cultuur n
voor sociale verrijking!
Annemarie Aarnoutse
In deze Notiziario nu eens geen bijdrage van de hand van Laura
Schram-Pighi maar een kleine bijdrage ver haar: op 29 augustus werd
zij 85. Voorwaar, een leeftijd der zeer sterken! Dat zij tot die
categorie behoort wisten we overigens al.Deze gedenkwaardige
gebeurtenis is, op de dag zelf, feestelijk gevierd nabij haar
woonplaats, met de presentatie van haar net verschenen
autobiografie Ricordi en het aanbieden van een Libro degli
invitati, samengesteld uit
bijdragen van haar figli di carta, dat wil zeggen degenen wier
namen en andere gegevens zij in de loop der jaren op kaartjes
verzamelde in haar beroemd geworden schoenendoos.
Kort voor haar verjaardag werd, behalve Ricordi, ook van haar
hand Dante e il riso gepubliceerd. Zie voor beide uitgaven
www.pixalib.com./it/laura-schram-pighi.
Ciska van der Glas
Dank je wel Dante!
Laura 85!
-
3| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
Twee maanden lang heb ik ernaar gezocht, naar de lezing die ik
ooit over Pirandello had gehouden. Gisteren vond ik hem terug,
keurig op de plek waar ik de zoektocht begonnen was. Maar het was
een getypte tekst, nu nog maar slecht leesbaar: dat mag een excuus
zijn. Ik heb hem op mijn computer ingescand en begon nieuwsgierig
te lezen.
Het was de afsluiting van een college uit 1986 ter herdenking
van de sterfdag van de schrijver. Dat college eindigde toen met een
miniconvegno waarvoor ik collegas had uitgenodigd uit de
universiteiten waarmee we in die begintijd van de
Erasmus-uitwisseling contacten probeerden aan te knopen. Het
onderwerp van mijn lezing was de novelle Berecche e la guerra,
waarin Pirandello zijn reactie op de Eerste Wereldoorlog heeft
verwerkt. Ik had er twee aspecten van behandeld, allereerst de
chronologie (intern binnen het verhaal, en extern met verwijzingen
naar de gebeurtenissen in de buitenwereld) en de schok die de
hoofdpersoon, een duidelijk alter ego van de schrijver, ondervonden
had. Het verhaal zelf was waarschijnlijk een van de eerste
literaire reacties op die oorlog; een eerste versie was al in
september 1914 in een tijdschrift verschenen. Het tijdsverloop
binnen het verhaal kan gedateerd worden door een verwijzing naar de
dood van paus Pius X, il papa buono, die weende om de
slachtpartijen van de oorlog. Dat was 20 augustus en de acht dagen
waarin het verhaal zich afspeelt kunnen daar keurig omheen
gedrapeerd worden. De informatie over de oorlog is heel indirect:
het zijn discussies onder de mensen aan het thuisfront, die meer te
maken hebben met clichbeelden dan met echte ervaringen. Berecche
herinnert zich hoe hij zijn vader hoorde praten over de
Frans-Duitse oorlog en hoe hij als negenjarig jongetje vlaggetjes
prikte op de landkaart.Mijn stuk herlezend zie ik dat het zelf ook
een verwijzing bevat naar de tijd waarin het ontstond. De waanzin
van de oorlog wordt er gellustreerd met het verzamelen van
kernraketten, het hete hangijzer van 1986.De schok die de oorlog
voor Berecche betekent is ook de schok voor Pirandello zelf.
Berecche heeft net als hij in Duitland gestudeerd en daar
tedescamente leren redeneren, met metodo en disciplina. Die
ervaring heeft hij verinnerlijkt en past hij ook toe in zijn
persoonlijk leven en in zijn huisgezin, niet tot
genoegen van zijn kinderen. Zijn metodo en disciplina staan
lijnrecht tegenover de mollezza, de slapte van de Romein, wiens
lijfspreuk is se ne annamo a magn? Rede staat tegenover gevoel;
alles wat gevoel is hoort onderdrukt, ja zelfs verstikt te worden.
De rede vereist dat je geen oorlog voert, en dus dat Itali neutraal
blijft. Het gevoel van zijn zoon vereist solidariteit, met Trento
en Trieste, en hij gaat dan ook als vrijwilliger meevechten met de
garibaldini
in Frankrijk. Garibaldi was een held voor Pirandello. Als de
Duitsers, tegen alle rede in, een oorlog beginnen en zich dus
gedragen als negenjarige jongetjes die hun vlaggetjes wensen te
verplaatsen, voelt Berecche zich ineens solidair met zijn zoon en
droomt ook hij van deelname aan de oorlog, bij de garibaldini.
Stiekem neemt hij paardrijlessen, maar als hij daarbij van zijn
paard valt, ziet hij in dat hij te oud voor oorlog is.
Oorlog is waanzin. Met waanzin heeft Pirandello zelf ook te
maken in zijn gezin. Als ik nu dit verhaal zou behandelen zou ik de
autobiografische kant naar voren halen. Jarenlang is het gezin
Pirandello beheerst geweest door de pazzia van zijn vrouw. Dat legt
een druk op de kinderen. Pirandello beseft dit en zal uiteindelijk
kiezen voor zijn kinderen en zijn vrouw in een inrichting laten
opnemen. Maar pazzia is het echte sleutelwoord in dit verhaal, een
woord dat je in allerlei zin kunt uitleggen.Ik zou nu, in 2015, ook
andere dingen naar voren halen. De lezer verandert, de tijden
veranderen en de manier van lezen verandert. Nu zou ik de papa
buono meer plaats geven, niet zonder een ironische verwijzing naar
Umberto Ecos laatste roman, waarin hij een personage laat opmerken
dat als er over een papa buono gesproken wordt er ook papi cattivi
moeten bestaan. En ik zou een punt maken van Berecches conclusie
dat het gevoel vereist dat men uit solidariteit gaat meevechten.
Nu, in 2015, hebben we het wel gehad met goedbedoelde
interventies.
In 2017 komt er weer een Pirandello-jaar: honderdvijftig jaar na
zijn geboorte. Tot het zover is hebben we nog alle tijd om alle 250
Novelle per un anno te herlezen. Ze zijn het waard.
Minne de Boer
Apostrofo 52
De eerste 10 jaar van de Notiziario waren de rooskleurige jaren
negentig. Al die jaren was Winny Cloesmeijer de drijvende kracht
achter het blad. Dat vond de redactie voldoende aanleiding om haar
te vragen of zij in jaargang 25 nog eens van zich wilde laten
horen. En ja, dat bleek zij best te willen. U ziet het
hieronder.
Woww, 25 jaar alweer? Als mij ter ore komt dat 2015 het
jubileumjaar is van de Notiziario, ben ik aangenaam verrast. Of
ik het jubileum wil opluisteren met een terugblik op mijn
Notiziario-tijd? Een vraag van Ciska van der Glas, die ik
vanzelfsprekend met ja beantwoord, als ware het mijn morele plicht.
Maar terugblikken? Ik doe het zelden. Dat heeft niet zozeer met zin
te maken of het ontbreken ervan, maar omdat ik met Eckhart Tolle
geloof in de kracht van het nu. Zoals
De kracht van het nu
-
4| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
Minne de Boer, aan wie eenzelfde verzoek werd gedaan, ook liever
de blik naar voren richtte dan achterom. Maar daarover later meer.
Nu ben ik voor het terughalen van herinneringen aangewezen op de
tien jaargangen Notiziari en een grote doos assorti fotos uit een
inmiddels stoffige kast. Daar zit ik dan, nu eens bladerend in een
Notiziario, dan weer schoffelend tussen fotos. En dan komt alles
weer boven. Oh ja... Ik was een gelukkig mens met de technische
verworvenheden van toen: mijn tweede Apple en de komst van de
nieuwe generatie Rank Xerox-apparatuur. De kartelende lettertjes en
de twee ontsierende nietjes boven op de cover als de eerste tekenen
van vooruitgang en de wijze waarop we, deinend op de golven van de
aanzwellende digitale revolutie, de Notiziario met de
pennenvruchten van onder meer Frans van Dooren, Minne de Boer,
Jacques Brinker, n de bijdragen van een jonge generatie Italianen
hebben zien uitgroeien tot een volwassen tijdschrift.
FocusHet toenmalige Dantebestuur zelfbewust, daadkrachtig had
een focus en ws gefocust op het dicht(er) bij huis brengen van al
het moois dat de Italiaanse taal en cultuur te bieden heeft. Dr
werd, met als pijlers lezingen, cultuurcursussen en Notiziario, met
verve naartoe gewerkt. De wet van de communicerende vaten werkte
perfect! Zo kon Dante Utrecht alle liefhebbers van bijvoorbeeld de
Italiaanse pozie tegemoetkomen. De onverschrokkenen, zij gingen
tijdens een cultuurcursus aan de hand van Frans van Dooren de berg
op, trotseerden de gruwelen van hel en vagevuur alvorens hun reis
te beindigen in het paradijs. Dan waren er de dromers, zij lieten
tijdens een lezing onder leiding van Anton van Heck zich gewillig
meevoeren op de muzikale klanken van de sonnetten van Petrarca,
terwijl de stille genieters zich thuis via de rubriek Versi &
Versioni in de Notiziario, eveneens van Van Dooren, konden inleven
in de meer aardse beslommeringen en zielenroerselen van
bijvoorbeeld Meo dei Tolomeo, een favoriet van mij (Notiziario,
winter 1997, pagina 15). Zo werden Danteleden over de volle breedte
in de eeuwenoude Italiaanse dichtkunst ingewijd. Wat een luxe, wat
een vreugde!
GevaarZo kan ik nog vele voorbeelden noemen, maar al het moois
uit die tijd staat al op papier, klaar voor een herbeleving. Beter
kunnen we ons richten op de vraag die niet alleen Minne de Boer
maar ook mij bezighoudt: hoe nu verder met de Italiaanse zaak, in
een klimaat waarin alles van waarde dreigt te verdwijnen en het
gebrek aan massa een mogelijk vroegtijdig exit inluidt.Over de
tekenen des tijds om ons heen kun je je twijfels hebben. Anders dan
je hiervan distantiren kun je niet. Het grootste gevaar voor Dante
komt niet van buitenaf maar van binnenuit. Een mooi voorbeeld van
een ontspoorde koers van nog niet zo lang geleden: een geschil
tussen bestuur en taaldocenten dat
uitmondde in meerdere rechtszaken waarin het bestuur het eigen
gelijk erkend hoopte te krijgen maar tevergeefs, met als resultaat
onder meer een gigagrote financile schade voor de vereniging.
SluimerendJe kunt wel blijven inspelen op het latent sluimerende
jaren-vijftig Dantegevoel van klein, knus en elitair, en zo de
angst voor verandering
en vernieuwing in de kiem smoren. Maar op deze veilige basis
maak je geen massa. Wie gehoord wil worden, zal zich moeten
openstellen voor nieuwe ontwikkelingen van buitenaf en constructief
op zoek moeten naar samenwerking, kansen scheppen, indachtig het
adagium dat het geheel meer is dan de som de delen. Snelle
technologische ontwikkelingen zoals internet en social media, bij
uitstek het domein van jongeren maar voor 50-plussers reden om af
te haken, maken de kloof tussen die twee alleen maar groter. Je
kunt je door de overkill aan informatiestromen laten afschrikken,
maar ook hier is angst geen goede raadgever. De tijd schrijdt voort
en houdt geen rekening met achterblijvers. Hoe breng je in een
wereld die niet (meer) vertrouwd aanvoelt de Italiaanse taal en
cultuur toch nog voor het voetlicht van een breder publiek? Niet
door met de ruggen tegen elkaar te gaan staan, maar door de
praktische vaardigheden van jong en de schathemeltjerijke dosis aan
ervaring van oud samen te brengen in het nu; het enige wat wij, met
zn allen, gemeen hebben. Dat zou idealiter het streven moeten zijn,
zo kom je verder, daar wordt iedereen blij van.
Nieuwe startToeval of niet, precies 25 jaar na de geboorte van
de Notiziario, ben ik met een nieuw project gestart, een dat veel
gelijkenis vertoont met de Notiziario van toen. In de zin dat ik
weer begin met niets, de mogelijkheden verken, krachten ga
bundelen, en op basis hiervan iets moois wil uitbouwen, zij het
onder totaal andere omstandigheden. Ik beheer sinds januari van dit
jaar een site onder de naam utrecht.nieuws.nl. Een nieuwssite met
vooralsnog alleen berichtjes over de stad Utrecht; ik beschouw ze
als vingeroefeningen, een aanloop naar het echte werk. De uitdaging
zit m niet in dit soort berichtjes die vind je ook op andere sites
maar in het creren van wat nu unieke content wordt genoemd. Inhoud
die hoogwaardig, to the point en waarlijk leesplezier oplevert voor
de hoog opgeleide Utrechter met een flinke intellectuele bagage,
maar gezien de open grenzen van het web voor iedereen toegankelijk
is. Hoe ver ik ben? Als we het project vergelijken met de bouw van
een huis: de grond is bouwrijp gemaakt, het heien van de palen
start binnenkort. In het voorlopig ontwerp is ruimte opgenomen voor
alles wat Italiaans is. Wie een vlotte gecultiveerde pen heeft, is
van harte welkom! Hou de site dus in de gaten. Tegen de tijd dat
het casco aan de beurt is, laat ik weer van mij horen! Tot ziens,
tot gauw!
Winny Cloesmeijer, Notiziario-eindredacteur van 1991 tot
2001
-
5| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
InleidingNaar wijdverbreid inzicht is het de Italiaan Romano
Guarnieri die in 1914 samen met anderen drie Dante-verenigingen
opricht in Nederland: Den Haag, Amsterdam en Arnhem.1 In 2014
konden Dante Leiden-Den Haag en Dante Amsterdam dus hun eeuwfeest
vieren en Dante Amsterdam deed dat dan ook met het organiseren van
de Giornata. Dante Den Haag richt zich van meet af aan ook op
Itali-liefhebbers in Leiden en Rotterdam. In 1916 stichten de
Leidse leden een eigen Comitato en in het Dantejaar 1921 doen de
Rotterdammers hetzelfde. Inmiddels is Dante Leiden alweer jarenlang
samen met Dante Den Haag. Dit gecombineerde Dante Leiden-Den Haag
grijpt het eeuwfeest van Leiden aan om de Giornata in 2016 te
organiseren (maar wel in Den Haag). In Arnhem is er helaas geen
Dante meer en dus geen eeuwfeest. En Utrecht? Jarenlang is
aangenomen dat Dante Utrecht in 1918 is opgericht, met medewerking
van diezelfde Romano Guarnieri. Op grond daarvan is in 1978 het
60-jarig bestaan gevierd. In 1998 organiseert Dante Utrecht weer de
landelijke Giornata en het lente-zomernummer van de Utrechtse
Notiziario is dan extra dik en feestelijk, duidelijk afgestemd op
weer een jubileum. Toch wordt dan niet gesproken van een 80-jarig
bestaan. In een overzicht van Dante Utrecht door de jaren heen...
in deze Notiziario haalt voorzitter Minne G. de Boer een streep
door 1918 als oprichtingsdatum: hij heeft een Regolamento van de
Societ Nazionale Dante Alighieri, comitato di Utrecht van 27
februari 1924 gevonden, gedrukt bij Joh. Mulder te Apeldoorn, en
concludeert dat 1924 het echte jaar van oprichting is. Dit
reglement, aanwezig in het verenigingsarchief, noemt als voorzitter
Pietro Mariatti, een Italiaan die zich in 1901, zes jaar eerder dan
Guarnieri, als journalist en docent Italiaans in Nederland heeft
gevestigd. De redactie van de Notiziario is duidelijk overvallen
door deze vondst. Een artikel van Cok van der Voort over Romano
Guarnieri en Nederland van bijna drie paginas wordt gelukkig
gehandhaafd, maar er wordt ook een plaatsje ingeruimd voor Mariatti
met een stukje tekst en een foto. Eindredactrice Winny Cloesmeijer
probeert de feestelijke stemming erin te houden door een jaartje te
smokkelen en in haar inleiding te spreken van de band (...) die wij
met de Italiaanse taal en cultuur sinds 75 jaar hebben. 2 Ik heb de
huidige redactie van de Notiziario beloofd om iets over Guarnieri
te schrijven, maar het is nu wel duidelijk dat ik, net zo min als
de Notiziario-redactie destijds, niet om Mariatti heen kan.
Pietro MariattiDat geldt trouwens niet alleen voor Dante
Utrecht. Het Algemeen Handelsblad van 25 april 1914 meldt dat
gisteren is geconstitueerd eene afdeeling Amsterdam van de
Vereeniging
Dante Alighieri te Rome3. Lid van het eerste bestuur is onder
anderen Pietro Mariatti (die dan in Hilversum woont). De dan nog in
Den Haag wonende Guarnieri lijkt er niet aan te pas gekomen te
zijn. Op 8 juni 1914 houdt Mariatti voor deze Dante een lezing over
La Dante Alighieri e la cultura italiana.4
Mariatti is dan al dertien jaar in Nederland, zes jaar langer
dan Guarnieri. Hij is bijna zes jaar eerder dan Guarnieri geboren,
op 5 december 1877, in Turijn, als zoon van Amedeo Mariatti en
Francesca Pesle, en zeven jaar eerder overleden: in 1948 te
Guanzate, provincie Como. De levens van Mariatti en Guarnieri
lopen dus aardig parallel, maar worden door de twee heren heel
verschillend ingevuld. Voor Guarnieri wordt Nederland zijn tweede
vaderland, Mariatti blijft heen en weer trekken tussen Nederland
waar hij zich niet thuis kan voelen en Itali waar hij zich ook niet
weet te ontplooien.Van Mariattis jeugd en opleiding is weinig
bekend. In 1900 gaat hij als journalist naar Parijs om voor La
Stampa, Il Secolo en Il Piccolo di Trieste verslag te doen van de
Wereldtentoonstelling.5 Hij is dan tweentwintig jaar. Als
dienstplichtige was hij ingedeeld bij de Bersaglieri 3e categorie,
maar vanwege zijn verblijf buitenslands wordt hij beschouwd als
afgekeurd6. Na Parijs is Mariatti even in Brussel, waar hij zijn
aanstaande vrouw Juliette Gillard (1876-1944) ontmoet, haar schaakt
en met haar naar Nederland vlucht. Dit blijkt een van zijn betere
acties: Juliette is een sterke vrouw, die hem niet alleen vier
kinderen schenkt, maar hem ook bij al zijn heen en weer trekken
trouw blijft. In 1901 wordt in Utrecht hun eerste kind geboren,
Abelardo, roepnaam Nino; in 1906 komt in Amersfoort Giovanna
(Vanna) ter wereld, in 1909 Maria en in 1917 ten slotte Amedeo,
waarschijnlijk op het landgoed Walden van Frederik van
Eeden.Januari 1901 zoekt Mariatti met een kleine advertentie in De
Gooi- en Eemlander cursisten voor zijn Leons de conversation,
Littrature et grammaire de la langue italienne. Hij noemt zich
Twee aartsvaders van Dante Utrecht: Pietro Mariatti en Romano
Guarnieri (1)
Mariatti in 1909 te Ivrea (bron: Mededelingen XXVIII
Frederik van Eeden Genootschap)
1 Dr. Mr. H. van den Bergh, 14 december 1951 gepromoveerd
bij
Guarnieri, stelt in zijn Herdenkingsrede voor het Istituto
Italiano di Cultura
te s-Gravenhage op 9 november 1955: Elk Dante-comit in ons land
is
rechtstreeks een schepping van Guarnieri.
2 Volgens de conclusie van Minne de Boer was 2014 ook voor Dante
Utrecht
een jubileumjaar: liefst 90 jaar bestond de vereniging toen,
maar op een
eeuwfeest moeten we wachten tot 2024.
3 Algemeen Handelsblad 25 April 1914.
4 Algemeen Handelsblad 5 juni 1914.
5 Jos De Ley Van Eeden en zijn Italiaanse vertaler Pietro
Mariatti,
Mededelingen XXVIII d.d. 16 juni 1982 van het Frederik van
Eeden-
Genootschap, p. 20.
6 Fascicolo n. 11916 in de Fascistische databank Schedatura
PNF,
aanwezig in het Archivio di Stato di Torino
-
6| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
dan professeur la Music-School dAmersfoort et Utrecht en meldt
dat hij al twee jaar als leraar de beste referenties kan overleggen
en zijn komst naar Hilversum wil gebruiken om particuliere lessen
te geven aan individuen of groepen.7 Zulke referenties heeft hij
wellicht gekregen van destijds bekende zangeressen als A.
Noordewier-Reddingius en mevrouw Manifarges-de Haan, die tot zijn
leerlingen hebben behoord.8
Rond 1906 verschijnt bij uitgeverij Veenman te Heusden de vierde
druk van Help U zelf op reis met Italiaansch, een handboekje door
Servaas de Bruin, herzien door Pietro Mariatti.In diezelfde tijd
verschijnt bij uitgeverij D. Mijs te Tiel een gebonden boek van 56
bladzijden, klein octavo, Over de uitspraak van het Italiaansch,
hoofdzakelijk in verband met den zang, geschreven door Pietro
Mariatti en A.M. Eldar, pseudoniem van de Utrechtse zang- en
spraaklerares Anna Fles. Deze dame lijkt Mariatti in contact te
hebben gebracht met Frederik van Eeden, al of niet via diens eerste
vrouw Martha van Vloten (1857-1943), die goed Italiaans sprak.9
Mariatti vertaalt voor Frederik van Eeden De kleine Johannes en
probeert voortdurend meer vertaalopdrachten van hem te krijgen. Hij
logeert met zijn gezin vanaf eind augustus 1907 een tijd op Walden,
maar in 1908 krijgt Mariatti zoveel heimwee dat hij met zijn gezin
naar Ivrea vertrekt. Daar werkt hij verder aan de vertaling van De
kleine Johannes en geeft les op een middelbare school. Hij laat
zich dan in 1909 zowaar fotograferen achter zijn bureau. Maar zijn
goede stemming slaat al gauw weer om. Van later dat jaar tot 1911
is hij weer in Belgi actief als correspondent voor Italiaanse
kranten; wellicht is er dan in 1909 is zijn derde kind, Maria,
geboren een goede relatie met zijn schoonfamilie. Begin 1912 keert
hij terug naar zijn onbewoond gebleven huis aan de Dalweg in
Hilversum.10 Dan heeft hij weer contact met Van Eeden. Die heeft de
Italiaanse actrice Eleonora Duse ontmoet en wil een toneelstuk voor
haar schrijven, dat Mariatti dan moet vertalen.11 Dat is allemaal
gebeurd maar Duse heeft het nooit gespeeld. Zij heeft wel Il
piccolo Johannes gelezen, dat Mariatti haar heeft toegestuurd, en
is daar jegens Van Eeden heel complimenteus over. Mariatti heeft
die tekst ook gestuurd naar La Nuova Antologia en die heeft het in
januari en februari 1913 in vier afleveringen gepubliceerd.12 Het
Algemeen Handelsblad vindt dat belangrijk genoeg om er al op 8
januari 1913 op te wijzen.Augustus 1914 wordt Belgi door de
Duitsers onder de voet gelopen. Mariatti neemt zijn oude vak als
journalist weer op en gaat in oktober 1914 als oorlogscorrespondent
naar het westfront. Hij neemt zijn dertienjarige zoon Nino mee en
samen zien zij hoe Antwerpen door een Duitse Zeppelin gebombardeerd
wordt.13 Zijn achtjarige dochter Vanna logeert in die tijd vaak bij
Martha van Vloten.14 De oorlog laat zich ook in het neutrale
Nederland sterk voelen. Terwijl Van Eeden druk is met pacifistische
activiteiten heeft Mariatti weinig of geen werk; hij verhuist in
1916 naar Bussum en voorjaar 1917 weer naar Walden, waar het
jongste kind wordt geboren, Amedeo.Mariatti schijnt dan toch
bezigheden buitenshuis te hebben: de oudste kinderen weten later te
verhalen dat Van Eeden in die tijd herhaaldelijk bij hun moeder
komt buurten om Frans met haar
te praten de onderdeur waarachter zij staat blijft hermetisch
gesloten op last van vader.Mariatti, die geen huur hoeft te
betalen, krijgt eind 1917 de wacht aangezegd omdat Van Eeden andere
plannen heeft met het huisje. Hun vriendschap is voorbij, maar hun
kinderen houden contact. Voorjaar 1918 vertrekt het gezin naar een
tochtig huis in s-Graveland, waar het in grote armoede een strenge
winter doorbrengt. Martha van Vloten is de enige die zich om hen
bekommert. Zij verzamelt als een mier overal voedingsbonnen en
brengt ze op de fiets naar s-Graveland.15 In 1919 gaat Mariatti met
zijn gezin weer naar Itali, nu naar Varese, net buiten zijn
thuisland Piemonte. Fascicolo n. 11916 in de Fascistische databank
Schedatura PNF, aanwezig in het Archivio di Stato di Torino,
signaleert hem als appartenente alle squadre dazione di Varese.
Dochter Vanna krijgt er in juni een ansichtkaart van Evert van
Eeden in antwoord op een briefkaart van haar. Maar in 1920 gaat het
gezin alweer terug naar Nederland, waar het in eerste instantie in
Utrecht gaat wonen. Mariatti heeft dan een goedbetaald baantje
gevonden bij een maatschappij in Rotterdam.16
In 1921 verschijnt Mariattis vertaling van De kleine Johannes
eindelijk in boekvorm bij uitgeverij Treves in Milaan.17 Ook in
Utrecht vindt Mariatti geen rust, al gauw verhuist hij naar Doorn,
waar de aanwezigheid van de Duitse keizer hem gelegenheid geeft aan
de slag te gaan als attach van Associated Press. In Doorn treedt nu
de oudste zoon in de voetsporen van zijn vader: de 21-jaar oude
Abelardo (Nino) adverteert zich als docent Italiaansch in de NRC
van 16 juni 1923 door Italiaan, Fransch en Holl. spr. Toch blijft
Utrecht belangrijk voor hem, hij geeft er les aan de
Volksuniversiteit en is er, volgens het eerder genoemde
7 De Gooi- en Eemlander 10-01-1903; in een advertentie in de
zelfde krant op
17-01-1903 stelt hij, ook weer in het Frans, dat hij 3 jaar in
Holland is als
docent Italiaans.
8 Jos De Ley idem.
9 Jos De Ley idem; dat Italiaans zal zij als amateur-zangeres
van Anna
Fles hebben geleerd. Zij deed er, naar het lijkt, verder weinig
mee: begin
1886, dus kort voor haar huwelijk met Van Eeden, schrijft zij de
in Genua
revaliderende Jacobus van Looy lief-plagerig in het Italiaans;
verder
vertaalde zij sprookjes uit het Deens, Duits, Engels en Frans,
maar niet uit
het Italiaans (bronnen: www.dbnl.org/auteurs, www.gutenberg.org
). Zie
ook Martha van Vloten. With portraits, Frederik van
Eeden-Genootschap,
Mededelingen no. 9, Amsterdam 1946.
10 Jos De Ley p. 22
11 De werktitel was De nieuwe liefde, maar de definitieve naam
werd
Eponina.
12 Nuova Antologia vol. CLXIII
13 Jos De Ley p. 26
14 Jos De Ley p. 26
15 Jos De Ley p. 27-28
16 Jos De Ley p. 32 noot 35, op aangeven van zoon Nino
17 In de reeks I Migliori Romanzi Stranieri: Francesco van Eeden
- Il piccolo
Johannes. Racconto, Fratelli Treves Editori, Milano 1921. In
1940 is
een tweede druk uitgekomen bij Uitgeverij Garzanti te Milaan,
buiten
medeweten en zonder vermelding van de vertaler.
-
7| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
Regolamento in 1924 voorzitter van het bestuur van de Societ
Nazionale Dante Alighieri comitato di Utrecht.18 Dit bestuur
bestaat uit:Pietro Mariatti, presidentedr. P.H. Ritter Jr.,
vice-presidenteJkvr. C.E. Rutgers van Rozenburg, segretariadr. J.
van der Helm, tesorieremw. Van Ravesteyn-Hintsendr. C. Benjaminsdr.
A. de Grootdr. P. Smitprof. dr. J. VerzijlDr. Pierre Henri Ritter
Jr. (Utrecht, 16 augustus 1882 Houten, 13 april 1962) is
literatuurcriticus, journalist en radiocommentator. Van 1918 tot
1934 is hij hoofdredacteur van het Utrechtsch (Provinciaal en
Stedelijk) Dagblad, van 1935 tot 1937 redacteur van De Groene
Amsterdammer. Hij schrijft onder andere in De Nieuwe Gids, maar als
na het overlijden van Willem Kloos het blad een fascistische
redacteur krijgt is Ritter een van de 28 letterkundigen die
verklaren hun medewerking te beindigen. Tijdens de Tweede
Wereldoorlog behoort hij tot de gegijzelden in Buchenwald en
Sint-Michielsgestel.19 In de jaren 20 en30 is hij een belangrijke
steun en toeverlaat voor Mariatti, zoals blijkt uit bewaard
gebleven brieven en kaarten van Mariatti zelf en van zijn kinderen
Nino en Vanna.20 Ook nog in de jaren 30 groeit een grote
vriendschap tussen het echtpaar Ritter en Romano Guarnieri,
waarover later meer.21 Jkvr. Catharina Elizabeth Rutgers van
Rozenburg (1897-1985) is op 24 februari 1897 te Utrecht geboren als
dochter van jhr. David Louis Rutgers van Rozenburg (1869-1957) en
Willemina Elsab barones van Boetzelaer (1876-1960). Zij wordt de
tweede vrouw van jhr. Pierre Jaunne Henri Roll (1875-1948)22. Haar
betrekking tot het Italiaans is onbekend.Dr. J. van der Helm is
helaas voor dit verhaal geen familie van de Utrechtse universitair
docente dr. Jos van der Helm en blijft zo een onbekende, evenals
dr. C. Benjamins en dr. P. Smit.Mevrouw Dora van Ravesteyn-Hintsen
(Rotterdam 1893-1975) is de dochter van een Rotterdams bankier en
politicus.23 Zij trouwt in 1915 de Rotterdamse civiel ingenieur
Sybold van Ravesteyn, die al vanaf 1912 voor de Nederlandse
Spoorwegen werkt. Dora heeft grote belangstelling voor moderne
kunst, in het bijzonder voor De Stijl, en maakt deel uit van het
Utrechtse kunstenaarsmilieu. Onder haar invloed zoekt Van Ravesteyn
bij de Spoorwegen een andere functie en gaat hij daar als architect
werken24, in welke functie hij onder andere het Utrechtse
stationsgebouw ontwerpt. Zij krijgen drie zoons en een dochter,
maar scheiden in 1931. In 1922 laat zij zich met de drie kinderen
die zij dan heeft, Boks, Doortje en Adriaan, schilderen door
Charley Toorop. Dit schilderij hangt nu in het Centraal Museum
Utrecht. In 1935 laat Dora door Gerrit Rietveld een zomerhuisje
ontwerpen aan de Loosdrechtse plassen in Breukelen-Sint Pieters.
Haar belangstelling voor het Italiaans volgt wellicht uit haar
kunstzinnige interesse.Dr. A.W. de Groot (Groningen 1892-Laren N.H.
1963), hoogleraar Taalwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam
en dan al wonend in Laren is waarschijnlijk degene die als dr. A.
de Groot genoemd wordt als bestuurslid. We zien hem later terug als
spreker over Vergilius.
Prof.mr.dr. J.H.W. Verzijl (1888-1987 ) is hoogleraar
volkenrecht en staatkundige geschiedenis (1919-1938) en na een
uitstapje naar Amsterdam en oorlogsperikelen van 1947 tot 1958
hoogleraar volkenrecht tout court, steeds aan de Utrechtse
Universiteit.
Op 18 maart 1924 is dr. Bryce, secretaris van Dante Rotterdam,
de eerste conferenziere bij Dante Utrecht.25 Hij vult de avond met
een tweeledige lezing, die hij eerder voor Dante Den Haag hield: La
Leggenda delle Dolomiti en Il Campeggio del TCI. Minne de Boer
leest in 1998 het krantenverslag ervan en is aangenaam verrast:
Niet die stoffige, hoog-elitaire bijeenkomst die ik verwacht had,
maar een verslag van een kampeertocht uit de sportieve jaren
twintig, dat (...) ook de huidige leden zou aanspreken.26
In 1926 is het 25 jaar geleden dat Mariatti naar Nederland kwam.
Het Utrechtsch Provinciaal en Stedelijk Dagblad van zondag 4 juli
1926 besteedt er uitgebreid aandacht aan, ongetwijfeld via de pen
van hoofdredacteur Ritter. Mariatti houdt receptie in Hotel des
Pays Bas. De in het begin genoemde feestelijke Notiziario plaatst
een kopie van het krantenartikel, dat ook verslag doet van de
receptie: Een comit had zich gevormd uit zijn leerlingen waarin
behalve de Italiaansche gezant, verschillende stadgenooten zitting
hadden: Mevr. van Ravesteijn-Hintzen, Mevr. Hubrecht-Molenwater,
Dr. P. Smit, Dr. Boekelman, Dr. de Groot, Dr. Quen, Dr. P.H. Ritter
Jr. Laatstgenoemde overhandigde den heer Mariatti namens het comit
een enveloppe, teneinde hem een reis naar Itali mogelijk te maken.
(...) Vier bestuursleden dus van het eerste uur worden hier als
leerlingen van Mariatti neergezet, naast de Italiaansche gezant.
Feit is, dat Ritter met Mariatti en later met Guarnieri in het
Italiaans correspondeerde. Nog diezelfde maand juli wordt Mariatti
benoemd tot ridder in de orde van de Kroon van Itali.Mariatti gaat
dus weer naar Itali. In 1928 vinden we hem terug in Varese als
fiduciario di gruppo rionale, 1o segretario politico en redacteur
van Il Maglio uit Varese.27 Op 9 april 1929 wordt hij weer
ingeschreven in Turijn, strada Valpiana
18 Minne G. de Boer, Notiziario Dante Utrecht lente-zomer 1998,
p. 30
19 nl.wikipediaa.org/wiki/P.H._Ritter_jr.
20 aanwezig in de Universiteitsbibliotheek te Utrecht, afd.
Bijzondere
Collecties
21 Diezelfde afd. Bijzondere Collecties bewaart ook enige
correspondentie
Ritter-Guarnieri, in het Letterkundig Museum in Den Haag heb ik
daar
helaas geen aanvulling op gevonden.
22 www.genealogieonline.nl
23 www.nationaalontwerparchief.nl/ontwerper/Ravesteyn,
Sybold,
Ravesteyn en Hintsen zijn hun persoonlijke voorkeursspelling,
formeel is
het Sijbold, Ravesteijn en Hintzen, zo bijvoorbeeld Ned.
Patriciaat jrg. 15
en 86.
24 Timmer 2002, geciteerd in voetnoot 210 in F.J.J.W.
Paalman
Cinematic Rotterdam: the times and tides of a modern city, PhD
thesis
Amsterdam School for Cultural Analysis (ASCA) 2010
http://hdl.handle.
net/11245/1.326999
25 Notiziario Dante Utrecht lente-zomer 1998, p. 32, citeert
hierover het
Utrechtsch Provinciaal en Stedelijk Dagblad van 19 maart
1924
26 Notiziario Dante Utrecht lente-zomer 1998, p. 30
27 Fascicolo n. 11916 in de Fascistische databank Schedatura
PNF
-
8| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
n. 583. Hij wordt daar als capo settore del gruppo rionale C.
Odone28 di Torino op 11 april 1931 afgekeurd (deplorato). De
fascistische bureaucratie weet ons voorts te vertellen dat Mariatti
over telefoon beschikte, vanaf 1931 lid van de schrijversvakbond
was en Cavaliere della Corona dItalia en dat ook zijn vader
cavaliere was geweest. Aardig is, dat het registratiedocument niet
anoniem is: het is ingevuld door een zekere Nicola Adduci. Deze
acht, ondanks het ontbreken van harde bewijzen, deelname door
Mariatti aan de squadristi van 1919-1920 bijna zeker, en daarom
diens aangegeven ancinniteit 1919 geloofwaardig. Ook voor Nino
Mariatti heeft genoemde Adduci een registratie-document ingevuld,
Fascicolo n. 11915. In 1927 is Nino capo squadra van het 8e Legioen
van de Milizia Volontaria per la Sicurezza Nazionale (MVSN) van
Varese, commandant van het manipolo Avanguardiavan Varese/Bobbiate
en secretaris van de Dopolavoro van Bobbiate. Na de verhuizing naar
Turijn in april 1929 vraagt hij daar op 25 juni het lidmaatschap
aan van de Fascistische Partij, Fascio di Torino. Hij heeft in dat
jaar een fiets en vanaf 1931 telefoon en hij is sportief: tennis,
skin, zwemmen en kanovaren. Vanaf 1931 werkt hij bij een zekere
Carlo Balla, corso Stupinigi 115 als correspondent in vreemde
talen.In 1933 verhuist Mariatti naar de via San Rocco n. 56. Uit
correspondentie van Pietro Mariatti en zijn zoon Abelardo (Nino)
met Ritter weten we, dat hij het in Turijn toch niet weet te rooien
en maar weer naar Nederland wil gaan. Hij denkt Hilversum weer als
uitvalsbasis te moeten kiezen, mede ten behoeve van de
werkgelegenheid van Nino en Vanna.29 Nino lijkt zich intussen
aardig zelf te redden. Als hij op 16 september 1934 Ritter
schrijft, dat zijn vader inderdaad heeft besloten zich weer in
Hilversum te vestigen, woont hij in een pension in Amsterdam. Hij
is dan net terug van een tournee door Duitsland met Italiaanse
artsen. Hij bereidt de komst van het ouderlijk gezin voor: hij
heeft in Hilversum een woning voor hen gevonden en daar alles
geregeld voor hun eerste overnachting, bedden en ander meubilair,
zodat zij niet in een hotel hoeven en ook geen tijd hoeven te
verliezen met het zoeken van huisvesting en zo.30 Nino geeft aan,
dat in Itali op dat moment ouderen oftewel iedereen ouder dan
veertig jaar zijn uitgesloten van werk op journalistiek of politiek
gebied (oud-journalist Mussolini had het goede voorbeeld gegeven:
hij was negenendertig toen hij in 1922 regeringsleider werd!). Nino
besluit zijn brief met Ritter te vragen alvast een goed woordje te
doen bij de Utrechtse Volksuniversiteit, waar zijn vader twee of
drie jaar lang de cursus Italiaans heeft gegeven. De Gooi- en
Eemlander meldt op 4 oktober 1934 dat P.G. Mariatti, leraar en
journalist, afkomstig uit Turijn, bij de gemeente Hilversum is
ingeschreven met woonadres Kamerlingh Onnesweg 485. Die maand
adverteert Mariatti zich in De Gooi- en Eemlander als docent
Italiaansche taal en letterk. conv. vert. van Eedens Kleine
Johannes en schr. v. Uitspraak v.h. Italiaansch in verb. m. de
Zang, Mariatti en Eldar uitg. Mijs, Tiel. Op 8 november 1934 houdt
Mariatti voor de afdeling Gooi- en Eemland van Dante Alighieri een
lezing over De ideale bronnen der gedachte en der kunst in het
hernieuwde Itali. Ons Dante Amersfoort heeft dus ook redelijk oude
wortels.Op 30 november 1934 schrijft Mariatti weer naar Ritter,
nu
in de U-vorm. Zou Ritter hem eerder in die vorm hebben
geantwoord? Mariatti vraagt Ritter zich bij de AVRO (voor welke
omroep Ritter zijn radiopraatjes houdt) in te zetten voor een
cursus Italiaans in het komende seizoen. Het heeft er alle schijn
van dat de vriendschap Mariatti-Ritter op zijn eind loopt, latere
correspondentie tussen hen heb ik niet aangetroffen. Het dagboek
van Frederik van Eeden toont hoe rond 1917 de vriendschap met
Mariatti zijn einde vindt in Mariattis voortdurende verzoeken om
steun.31 Mogelijk heeft bij Ritter iets dergelijks gespeeld, maar
ook de komst van Guarnieri naar Utrecht, waarover later, zal een
rol hebben gespeeld. Mariatti gaat weer terug naar Itali. Zijn
dochters Vanna en Maria blijven nog in Nederland, tot aan de
vooravond van de Tweede Wereldoorlog. 32 Vanna gaat aan de slag als
lerares Italiaans, vanaf 1 september 1936 vinden we kleine
advertenties van haar in De Gooi- en Eemlander. Zij woont dan op de
Bussumergrindweg 52 in Hilversum, in januari 1938 verhuist zij naar
Suzannapark 6 in Hilversum. Met ingang van 1 september 1938 geeft
mejuffrouw V. Mariatti uit Hilversum een tweejarige cursus
Italiaansch bij het Conservatorium van Utrecht.33
De krant Het Vaderland meldt op 11 november 1939 de
huwelijksafkondiging van A34. Mariatti en F.A.J. van Zanten. Voor
Nino is dus Nederland wel een tweede vaderland geworden, in
tegenstelling tot voor zijn vader.Dochter Maria is suikerpatinte en
heeft later in de oorlog niet voldoende insuline tot haar
beschikking35, zij overlijdt in 1944. Ook Mariattis vrouw overlijdt
in 1944, nadere gegevens daarover ontbreken. Mariatti zelf
overlijdt in 1948 in het dorp Guanzate, even ten zuiden van Como.
Over zijn laatste jaren is ook niets bekend.Op 16 augustus 1952
stuurt dochter Vanna, nu Vanna Droogendijk-Mariatti, vanuit Breda
aan Ritter een aardig briefje, dat begint met: Terwijl ik nu even
in Nederland ben wijst mijn man, die tot 1959 Consul-Generaal van
Nederland was, mij op een artikel in de Groene36 over U en Uw
inmiddels befaamde stijl van het bespreken van boeken.Zo eindigt
het tijdperk Mariatti.
Jan Buijs
28 Wellicht genoemd naar Cesare Oddone, geboren 1865 in
Casale
Monferrato (Alessandria), overleden 1941 te Rome, in 1923
direttore del
Compartimento Torino de Ferrovie dello Stato, 1924 lid van de
Partito
Nazionale Fascista, 1924-1931algemeen directeur van de FS, Gran
cordone
dellOrdine dei SS. Maurizio e Lazzaro 1 giugno 1931, Senatore en
lid van
de Unione Nazionale Fascista del Senato 1934-1941 (waar hij zijn
mond
nauwelijks open deed volgens het register op de
Handelingen).
29 Brief Mariatti aan Ritter d.d. 21 Maart 1934
30 Brief A. Mariatti aan Ritter d.d. 16 September 1934
31 Jos De Ley p. 27-29
32 Jos De Ley, p. 29
33 De Telegraaf 17 Juli 1938
34 Abelardo (Nino)
35 Mededeling van Marjon Landr, die tante Vanna en andere
Mariattis
goed gekend heeft.
36 De Groene Amsterdammer
-
9| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
Questanno, sarebbe un po difficile non accorgersene, ricorre il
settecentocinquantenario dalla nascita di Dante. Per loccasione
molte istituzioni, italiane e forestiere, si stanno muovendo per
festeggiare levento. Ognuno lo fa a modo suo: con congressi di
specialisti o in incontri informali, con edizioni critiche o nuovi
commenti, chi con semplici celebrazioni e letture pubbliche. Ovvio
che la lectura del XXXIII del Paradiso che Benigni ha tenuto in
Senato rimarr negli annali; ma nulla riuscir a superare quella
nello spazio, affatto commovente, dellastronauta Samantha
Cristoforetti sempre, non serve dirlo, dallultima cantica. Allora
buono e giusto che anche noi, nel nostro piccolo, facciamo qualcosa
e perci in una rubrica di poesia altro non si pu fare che suggerire
la lettura di uno dei suoi testi. Allinizio mero riproposto di
scrivere della Vita Nuova, sia perch un libro breve, e dunque
facile da riassumere nel poco spazio di queste colonne, sia perch
ha una sua narrativit. Ciononostante, ho poi deciso di non
lasciarmi scappare loccasione e di parlare della Commedia. Certo,
lo spazio rimane sempre quello, ma per restare nei miei confini,
piuttosto che recensirla, vengo a dire del Purgatorio: anzi, per
essere pi preciso, di dare un paio di ragioni che fanno di questa
cantica la mia prediletta. Ora, voler convincere qualcuno di questa
cosa impresa difficile assai. Da una parte c il battaglione di
quelli che tifano per lInferno. La motivazione generalmente
abbastanza futile come spesso mi sento dire il fatto che l si
ritrovino i tipi pi interessanti. Dallaltra c la fazione che
predilege il Paradiso. In realt si tratta di un gruppetto, ma che
molto elitario, anche perch capitanato da Eliot che la considerava
la parte pi bella della Commedia. Ed in effetti cos: basti pensare
al canto XI dedicato a San Francesco e al XXXIII, con la preghiera
alla Madonna. A me, dicevo, al contrario piace (che verbo diverso
da apprezzare) immensamente la cantica di mezzo. Alcuni mi
rimprovereranno che ci una posa da connoisseur, ma assicuro che non
cos e spiego anche perch. Innanzi tutto (dico questo a favore dei
fanatici dellInferno) anche qui i personaggi attraenti non mancano:
si pensi a Catone, Pia, Stazio, Casella, finalmente Beatrice. La
sua formazione e la struttura morale sono difatti simili a quelle
dellInferno e pure qui si ritrovano le anime di chi ha colpe
gravissime e, per lappunto, deve purgarsene. La differenza di
condizione tra le due categorie sta nel fatto che le anime in
purgatorio avranno modo di andare in paradiso (non hanno perduto,
come nellinferno, la speranza). Questo avviene
perch quanderano ancora in vita hanno sfruttato al meglio sia la
ragione (ratio) sia la libert (libert va cercando, ch s cara: If. I
71) e per tempo hanno posto rimedio ai loro errori. Dante ci
rammenta che una seconda possibilit, se lo vogliamo, c sempre. Un
altro motivo della mia predilezione dato dalla lingua. Dante usa
nelle tre cantiche diversi registri. Quelli dellInferno e del
Paradiso sono rispettivamente il basso e il sublime. Ecco, entrambi
sebbene affascinanti sono alquanto espressivi e perci distanti
dalla mia sensibilit. Nel Purgatorio susa invece un livello
linguistico mediano dove sia la sintassi sia il lessico
sono quelli pi prossimi alla condizione umana (si ricordi altres
che nel Purgatorio il tempo finito, quando negli altri due regni si
parla di atemporalit). Il tono, poi, riflessivo e il linguaggio
segnato dalluso ripetuto della parola gentile (come sostantivo,
aggettivo o avverbio), a indicare il carattere di chi qui si
ritrova. Ovverosia, il loro comportamento cortese (perch appunto di
modi da corte si tratta) e nobile ma non per sangue quanto, semmai,
per carattere e costumi. Unidea, senzaltro,
democratica (!) del proprio ruolo in societ. Tale civilt si
mostra e dimostra nei gesti, nei sorrisi, nella pacatezza della
voce e nelle azioni. Pia de Tolomei, ad esempio, chiede a Dante di
ricordarla in terra al suo ritorno, ma che lo faccia, lei si
preoccupa, solo quando si sar riposato de la lunga via (Pg. V 131).
Il terzo e quarto motivo, fortemente interconnessi, sono la
presenza di poeti, alcuni dei quali sono stati anche amici di
Dante: Casella (nel II), Sordello (VI-IX), Stazio (XXI), Forese
Donati, Bonagiunta da Lucca, Guido Guinizzelli, Giraut de Bornelh e
Arnaut Daniel (XXIV-XXVI). Questincontri gli danno modo di
discorrere distesamente di letteratura,
tant che gi nel proemio lautore invoca che la morta poes resurga
(I 7). A proposito: non va dimenticato come Dante sia amatissimo da
altri poeti. Basti pensare, per restare al Novecento, al gi
nominato Eliot, ma anche a Pascoli, Pound, Montale, Mandeltam,
Brodskij, Caproni, Luzi, Pasolini, Heaney, Sanguineti, Pinsky.
Riepilogando: speranza, gentilezza, poesia e amicizia. Queste s che
mi paiono quattro buoni moventi, non dico per preferire il
Purgatorio, ma almeno sufficienti per mettersi a leggerlo o
ri-leggerlo.
Gandolfo Cascio
I poeti: letti e rilettiDante Alighieri, La Divina Commedia.
Purgatorio
Agnolo Bronzino, Ritratto allegorico di Dante (1530)
Samantha Cristoforetti
-
10
| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
Nederlandse dichters uit de 20ste eeuw in het Italiaans en
Friulaans
Ce timp vno cum?A lalbe imbarlumide:te taviele che inm no vid
setrsa son i flrs smarts moj di rosade;il flum darint al une limpie
stradecha mene al orizont dut fumats;e il rusignl, cr de buinore,
al zorne
cu la gose gloriosene saviece cho sai ma no le vv,honde
dismisurade,honde cence durade...Ce timp vno cum?Al il timp dal
amr.
Ladinisch en Friulaans zijn twee verwante Reto-Romaanse talen.
Het Friulaans, gesproken in de Italiaanse regio Friuli-Venezia
Giulia door ongeveer 600.000 mensen (maar volgens de pessimistiche
taxaties van Ethnologue zouden het er slechts 300.000 zijn), heeft
een bloeiende literaire traditie, vergelijkbaar met die van het
Fries. In de twintigste eeuw was het vooral de pozie die, na P.P.
Pasolini, een grote vlucht nam. Twee vooraanstaande namen van de
hedendaagse Italiaanse pozie, Ida Vallerugo en Pierluigi Cappello,
beschouwen zichzelf in de eerste plaats als Friulaanse dichters.
Belangrijk thema in veel Friulaanstalige pozie is de zoektocht van
de lyrische ik naar houvast in de contemporaine globaliseerde
wereld, na de plotselinge instorting van de traditionele agrarische
samenleving met haar waarden en mythes na de aardbeving in 1976.
Een recente inleiding in de Friulaanse taal en cultuur biedt het
boek The Friulian Language: Identity, Migration, Culture (ed. Rosa
Mucignat), Cambridge Scholars Publishing, 2014. En wellicht zal
iemand zich nog herinneren dat tussen 1956 en 1973 de friulanist
Giuseppe Francescato als hoogleraar Italianistiek aan de UvA
werkte.Giorgio Faggin, oud-docent Nederlands in Trist en Padua, is
een bekende neerlandicus (kunsthistoricus, vertaler) n friulanist.
In de loop der jaren heeft hij veel twintigste-eeuwse
Nederlandstalige pozie naar het Friulaans vertaald: van P.C.
Boutens, Karel van de Woestijne, Jan van Nijlen, Paul van Ostaijen,
Hendrik de Vries, Gerrit Achterberg en Hans Faverey. In het najaar
van vorig jaar werden die
los verschenen vertalingen gebundeld in een bloemlezing Melopee,
genoemd naar Van Ostaijens bekendste gedicht die onder auspicin van
de Societ Filologica Friulana, het Nederlands Letterenfonds en het
Vlaams Fonds voor de Letteren verscheen: Melopee. Siet poets
neerlands, bezorgd door Gabriele Zanello en ondergetekende. Zo kan
de lezer nu beschikken over een polyfonie van Vlaamse en
Nederlandse stemmen van het symbolisme uit het fin-de-sicle tot aan
het twintigste-eeuwse autonome dichterschap in het Friulaans. Nog
meer dan het geval is bij zijn vertalingen naar het Italiaans heeft
Giorgio Faggin een herschepping nagestreefd van de oorspronkelijke
gedichten in vormvaste vertalingen. Het Friulaans blijkt zich
bovendien wonderwel te lenen voor het nabootsen van klankeffecten
en het fonisch-ritmisch oproepen van een bepaalde sfeer, zoals in
het volgende fragment uit Boutens gedicht Liefdesuur:
Hoe laat is t aan den tijd?Het is de blanke dageraad:De diepe we
waar nog geen maaier gaat,Staat van bedauwde bloemen wit en geel;De
zilvren stroom leidt als een zuivre straatWeg in het nevellicht
azuur;En morgens zingend hart, de leeuwrik, slaatUit zijn
verdwaasde keelWijsheid die geen betracht en elk verstaat,Vreugd
zonder maat,Vreugd zonder duur...Hoe laat is t aan den tijd?t ls
liefdes uur.
De bundel werd op 2 oktober 2014 in Cormns (Gorizia) feestelijk
gepresenteerd, tijdens het zesde Colloquium Retoromanistich, een
internationale bijeenkomst over Reto-Romaanse talen en
culturen.
Marco PrandoniMarco Prandoni is docent Nederlands aan de
universiteit van Bologna.
Het was deze zomer niet alleen maar mooi weer en op een
regenachtige avond een mooie Italiaanse film gaan zien, bleek zeer
de moeite waard. Knap hoor hoe regisseur Edoardo Winspeare een
aantal actuele themas krachtig vorm geeft in zijn boeiende film
In grazia di Dio. Die themas zijn de economische crisis, het
feminisme en zelfredzaamheid van vrouwen, de herwaardering voor de
natuur in al zijn facetten en deze onderwerpen worden de kijker
aangeboden in het fraaie landschap van Puglia.
In grazia di Dio
-
11
| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
De schulden waarin het naaiatelier van de familie terechtkomt,
zijn enorm en de bank gelooft niet meer in de mogelijke nieuwe
grote opdrachten (en dat blijkt even later ook goed ingeschat).
Hoofdpersoon Adele ziet zich genoodzaakt het huis te verkopen en
zij besluit met haar moeder, zus en dochter een olijfboomgaard te
kopen in Puglia. Terwijl zij over prachtige wegen naar hun nieuwe
onderkomen rijden, is tegelijkertijd de spanning voelbaar dat zij
een wezenlijke en onzekere grens overgaan, van de door geld en
welvaart gedreven wereld naar wat de natuur te bieden heeft. Die
spanning blijft in de film aanwezig omdat de zus en de dochter van
Adele aan hun eigen niet-realistische idealen vasthouden; de een
zwijmelt alleen maar van een carrire als actrice en de dochter
houdt zich wellustig bezig met de jongens van het dorp. En dit
geeft heftige botsingen tussen de vrouwen, die geen enkel blad voor
de mond nemen en elkaar voortdurend de waarheid zeggen. De vrouwen
werken elk op hun manier hard om een nieuw bestaan op te bouwen en
geleidelijk aan dienen de waarden en geneugten van dit nieuwe leven
zich in prille vorm aan. Daarbij
komen in de film de klassieke themas als liefde, opvoeding, een
hechte familieband die tegen veel stootjes kan en het Italiaanse
(?) temperament aan de orde. En zoals Laura van Zuylen in haar
recensie in De Filmkrant zo treffend zegt: Zo bekeken heeft de
economische crisis in In grazia di Dio als een soort zondvloed
gefunctioneerd. Met wortel en al zijn deze mensen uit hun omgeving
gerukt om van voren af aan de boel opnieuw op te bouwen. Ze leren
elkaar en het leven opnieuw te waarderen. Dit keer is Noach een
vrouw. En het olijftakje een wollig katje.Daarnaast is de film
extra interessant omdat Edoardo Winspeare zich door de lokale
bevolking in diensten en goederen heeft laten sponsoren. De niet
professionele, lokale acteurs die in dialect spreken versterken de
authenticiteit.
Als de kans zich nog voordoet deze film te zien, zeker doen!
Annemarie Aarnoutse
Santo Piazzese heeft zich een plaats verworven in de Italiaanse
giallo-canon met slechts twee romans: I delitti di via
Medina-Sidonia (1996) en La doppia vita di M. Laurent (1998). Maar
het is nog niet zo eenvoudig vast te stellen wat voor gialli dat
zijn. De auteur hoort ongetwijfeld tot wat ik de Blues Boys noem,
met een enorme kennis van de Amerikaanse populaire muziek, maar hij
is ouder (*1948) dan degenen die gelijk met hem gedebuteerd hebben.
En zijn hoofdpersoon en alter ego heeft ook alle Amerikaanse films
gezien, speciaal die waar Chandlers Marlowe in voorkomt. Piazzese
zit enigszins in de traditie van La Donna della Domenica van
Luttero en Lucentini: zijn Turijn heet Palermo en daar hebben de
projectontwikkelaars evenzeer huisgehouden. In interviews spreekt
hij lyrisch over de kust rond Palermo zoals hij die in zijn jeugd
gekend heeft, maar waar niets meer van over is dan een
steenwoestenij. Auteur en hoofdpersoon werken in een biologisch
Instituut van de Universiteit van Palermo, een ambiente die ons in
detail wordt beschreven. Zijn alter ego heet Lorenzo La Marca, maar
wat diens detectivetechnische rol precies is is moeilijk uit te
leggen. In ieder geval is hij de verteller, maar hij is noch
speurder noch speurdershulp. Hij vindt het eerste slachtoffer,
wordt ingeschakeld als informant over het milieu waar de moord zich
afspeelde en als interviewer van de vrouw van het slachtoffer. Op
een gegeven moment wordt hij zelf bijna slachtoffer, vanwege
geheime kennis waarover hij heeft opgeschept, maar net op tijd
herinnert hij zich hoe Marlowe de fatale slag wist af te weren, wat
zijn leven redt.De roman waar ik het hier over heb de eerste, I
delitti di via Medina-Sidonia begint met de ontdekking dat er in de
tuin van het Instituut iemand aan een boom hangt. Lorenzo ontdekt
hem,
maar kippig als hij is herkent hij de persoon in kwestie niet.
Pas later hoort hij dat het een oud-medewerker is die hij goed
gekend heeft en die sinds kort weer een tijdje op het Instituut
werkte. De man, Raffaele Montalbani, kwam uit de States, en had
daar trouwplannen. Het huwelijk had evenwel in Palermo moeten
plaatsvinden en Lorenzo had zelfs als best man moeten optreden,
maar slordig als Raffaele was, had hij de uitnodiging te lang in
zijn zak gehouden: die komt pas een dag na zijn dood aan.De zaak
wordt behandeld door een vroegere studievriend van Lorenzo,
namelijk Vittorio Spotorno, die er weinig tijd voor heeft, want hij
is louche vastgoedaffaires aan het onderzoeken. Dat wordt
onderkoeld vermeld, want Piazzese wil met zijn roman laten zien dat
er over Palermo detectives geschreven kunnen worden zonder dat de
maffia (mafia) er aan te pas komt; die wordt dus zorgvuldig uit het
verhaal weggehouden. Maar Lorenzo moet wel inside-information geven
en zo leren we het
Uit de geschiedenis van de Italiaanse Giallo (17)
Santo Piazzese
-
12
| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
Instituutsleven kennen: de Decana, die de mensen het leven zuur
maakt, de collegas die allemaal hun eigen gangetje gaan en hun
eigen idee van collegialiteit hebben, de eerstejaarsexamens,
waarvoor zich vijftig man opgeven die met een ritme van zes of
zeven per dag op hun beurt wachten, en met Lorenzos twee
promovendas, Francesca en Alessandra, die inwisselbaar zijn,
eigenlijk een jaartje naar het buitenland zouden moeten maar het
aan het Instituut te gezellig vinden, en gezegend zijn met een
onuitputtelijke scherpe tong. Als de trouwplannen van Raffaele
bekend worden krijgt Lorenzo opdracht aan te pappen met de
gemankeerde bruid, Darlene, wat hij doet op zijn manier door haar
uit te nodigen in zijn privsfeer: eerst een etentje met zijn
vriendin Michle Laurent, de patholoog-anatome, die een jaar in de
States gestudeerd heeft en onmiddellijk allerlei herinneringen
ophaalt in een levendig gesprek, waarbij Lorenzo zich
buitengesloten voelt. Daarna nodigt hij Darlene om hotelkosten te
besparen uit om maar bij hem te logeren, alles in het nette; en
uiteindelijk neemt hij haar mee naar het landhuis van zijn zus, een
doortastende tante, die met zwager Armando een herenboerderij
opgezet heeft en daar huist met de kinderen, die collectief als les
enfants worden aangeduid. Ondertussen worden alle goede eethuisjes
rond Palermo bezocht. Dat was nou ook weer niet de bedoeling van
het aanpappen, meent Spotorno.Geleidelijk wordt bekend wat Raffaele
was komen doen in Palermo. Hij had gehoord van interessante
ontdekkingen op het Instituut, snuffelde overal rond, verzamelde
protocolli van onderzoek op diskettes, en kocht waarschijnlijk
medewerkers om. Lorenzo moet daar maar eens naar kijken, meent
Spotorno, en die besluit dat de meest effectieve manier om dat te
doen is om te bluffen dat hij over Raffaeles diskettes beschikt en
dan te kijken hoe er gereageerd wordt. Wat tot gevolg heeft dat
iemand
hem thuis probeert te overvallen. Marlowe heeft hem daar dus bij
gered. Hoe het afloopt zal ik niet verklappen; daar gaat het ook
niet om. Deze roman verheft het milieu van de universitaire bioloog
tot het decor van een giallo. Ook de rest van de schaarse productie
van Piazzese speelt zich in die wereld af, in wereld die wij lezers
nu goed kennen en waarover we meer willen weten. In de tweede roman
is de vader van Michle een tijdlang verdachte; in een derde roman
blijft Lorenzo buiten beeld, maar lost Spotorno zelf een misdaad
op, en recentelijk is er nog een boek verschenen waarin de
studiejaren van Lorenzo het onderwerp zijn, zonder misdaad. De
auteur was gehecht geraakt aan zijn creatie en kon hem niet
loslaten. Hij is nu met pensioen, dus wie weet wat er nog in het
vat zit.
Minne de Boer
Il GelsoTerreno di circa un ettaro vendesi in Sud Italia,
nel Cilento (Golfo di Policastro). In zona collinare, a pochi
chilometri dal mare
e ai piedi del monte Bulgheria. E in continuit con il paese
Bosco.
Per informazioni rivolgersi al (+39) (0)33 98 41 51 42.
-
13
| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
Die truffelhonden lijken soms wel high van geluk als ze weer een
exemplaar van de zeldzame zwam gevonden hebben. Wetenschappers
hebben ontdekt dat dat waarschijnlijk niet alleen is vanwege de
blijdschap om het baasje tevreden te maken, maar ook vanwege een
stof die lijkt op de THC in Cannabis.Wetenschappers van drie
Italiaanse universiteiten maakten onlangs bekend dat zwarte
truffels anandamide bevatten. Dit is een zogenaamde
neurotransmitter die pas in 1992 werd ontdekt en werd vernoemd naar
het woord ananda uit het Sanskrit, dat gelukzalig betekent. Dit
molecuul zit ook in chocolade en ook daar worden veel mensen
gelukkig van. Het is bewezen dat anandamide chemische stoffen in de
hersenen activeert die de stemming verbeteren. Dat gaat op dezelfde
manier als de THC in Cannabis dat doet. De onderzoekers denken dat
de zwam op deze manier dieren wil aantrekken om zo de sporen te
verspreiden. Niet alleen varkens en honden lusten truffels, ook
grizzly beren, stokstaartjes (!) en de grootpoot-potoroe, een klein
buideldiertje dat lijkt op een rat.
Net als Cannabis kosten truffels tegenwoordig ook een paar
duizend euro per kilo. Wie weet of na de Nederwiet en de paddos er
tegenwoordig ook gelukzalig makende truffels in de Nederlandse
coffeeshops te koop zijn!
(Met dank ontleend aan Il Giornale, www.ilgiornale.nl)
Uitgerekend in San Gimignano werd in 1990 door drie studenten,
alle drie midden twintig en geboren in het aloude
stadje-met-de-vele-torens, een galerie opgericht in een voormalige
bioscoop: Galleria Continua. Geen voor de hand liggend initiatief.
De drie studenten, Mario Cristiani, Lorenzo Fiaschi en Maurizio
Rigillo, hielden er dan ook geen alledaagse ideen op na. Hun
uitgangspunt was (en is): continuteit creren tussen verleden, heden
en toekomst, aansluiten bij het cultureel erfgoed en verschillende
generaties kunstenaars presenteren. Zowel wie zich al een naam
verworven heeft als aankomend talent krijgt ruimte bij
Continua.Inmiddels heeft het drietal kans gezien ook in China
(Bejing) een vestiging te openen, in 2005, en een paar jaar later,
in 2007, in Les Moulins, op een uur rijden (met de auto) van
Parijs. De vestiging in Bejing vloeide voort uit hun contact met de
Chinese kunstenaar Chen Zen, die in Les Moulins uit hun contact met
het kunstenaarsechtpaar Lucy en Jorge Orta. De Ortas wezen hen op
het leegstaan van een papierfabriek met watermolen bij hen in de
buurt: waren gebouw + locatie niet geknipt voor wat hun
voor ogen stond? De drie vrienden bleken het daar volledig mee
eens en het pand werd gekocht. Een paar jaar later ook het tweede
voormalige fabrieksgebouw, ook dit inclusief watermolen.De
verschillende locaties waar de drie Italianen werk van de door hen
uitgenodigd kunstenaars presenteren, oude, doorleefde behuizingen
die niet verbloemen dat ze langdurig voor een ander doel hebben
gediend, laten de bedoeling van de drie initiatiefnemers extra tot
uiting komen. Hoeveelheid en kwaliteit van wat getoond wordt zijn
van een hoog niveau. Soms ter plekke tot stand gekomen. Maar niks
glamour of status, geen duur gedoe. De bezoeker is op het
platteland (althans in de twee vestigingen in Europa) en daar is
het gemoedelijk, al gaat het er om niet te onderschatten kunst. De
Franse vestiging, een voorheen totaal onbekend plattelandsplaatsje,
trekt intussen vele bezoekers aan, tot tevredenheid van bestuurders
en inwoners.Een opmerkelijk verhaal!Website:
www.galleriacontinua.com
Ciska van der GlasMet dank ontleend aan een artikel van Nanda
Janssen in Museumtijdschrift, 5-2015, pp. 33-37.
Truffels bevatten soortgelijke stof als Cannabis
Galleria Continua
Galleria continua San Gimignano, tentoonstelling Jannis
Kounellis,
Senza titolo
Galleria Continua San Gimignano, tentoonstelling , Michelangelo
Pistoletto,
Veduta della mostra
-
14
| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
In het CODA-museum in Apeldoorn was deze zomer een opmerkelijke
tentoonstelling van werk van Barbara Paganin, een Venetiaanse
kunstenares haar naam doet dat al vermoeden.Zij werd geboren in
1961 en volgde een opleiding voor edelsmid aan het Istituto Statale
dArte di Venezia. Zij studeerde verder beeldhouwkunst aan de
Accademia di Belle Arti, ook in Veneti. Sinds 1988 is zij docent
aan het Liceo artistico Michelangelo Guggenheim. Daar geeft zij ook
les in design.
In de collectie (sieraden en miniatuurobjecten) die in Apeldoorn
te zien was had Barbara Paganin voor het eerst objets trouvs
verwerkt. Het ging haar daarbij om antieke en simpelweg oude
voorwerpen die bij haar een herinnering ophaalden zie de titel van
de tentoonstelling. Het ontstaan van de collectie begon dan ook met
een zoektocht langs Venetiaanse antiekwinkels, waar zij speurde
naar kleine voorwerpjes die bij haar een beeld opriepen van
vervlogen tijden. Zo kregen in diverse van de tentoongestelde
kunstwerkjes kleine kinderschoentjes een rol, soms wel tien of meer
paar. De schoentjes duiken op, lopen het kunstwerkje uit en doen
hun intrede opnieuw in een volgend werkje.Het resultaat van het
proces is een reeks kleinoden in de ware zin van het woord, waarvan
de samenstelling bij het zien je verbeelding stimuleert, je in de
lach doet schieten en je eroverheen doet buigen om te kijken waar
het nou precies uit bestaat. Een zootje ongeregeld, dacht ik erbij,
mij ervan bewust dat het zo ongeregeld niet is. Dat er de nodige
materiaalkennis
en vakmanschap aan te pas zijn gekomen is duidelijk. Daarnaast:
originaliteit en oog voor het verleden in het heden.
Barbara Paganin exposeert al meer dan 25 jaar in Europa en
Amerika. Werk van haar bevindt zich in de vaste collectie van een
groot aantal musea. De collectie Memoria aperta was voor het eerst
te zien in Palazzo Fortuny in Veneti, in 2014. Ik vond het de
moeite van het bekijken zeer zeker waard.
Ciska van der Glas
Barbara Paganin, Memoria aperta
Barbara Paganin, Memoria aperta 3, foto Alice Pavese
Barbara Paganin, Memoria aperta 8, foto Alice Pavese Barbara
Paganin, Memoria aperta 5, foto Alice Pavese
-
| Dante Alighieri Notiziario jaargang 25 nummer 3 |
15
In Bard (AO), tot 8 november:De capolavori van de Accademia dei
Concordi di Treviso nu elders te zien.Forte di BardInfo: T 0125.83
38 11, www.fortedibard.it
In Florence, tot 3 november:Nel segno dei Medici.Tesori sacri
dellla devozione granducaleMuseo delle cappelle medicee, Piazza di
Madonna degli Aldobrandini 6Info: T 055.238 86 02,
www.uffizifirenze.it
In MilaanTot 31 oktober:Wereldtentoonstelling: Nutrire il
pianeta, Energia per la vitaArea Expo di Rho-Fiera, tegenover het
Castello Sforzesco (en op diverse plaatsen elders in de
stad)Geopend dagelijks van 10.00 tot 20.00 uur.Info:
www.expogatemilano.org
Tot 31 oktober:Il mondo di Leonardo, tre strumenti musicaliDrie
muziekinstrumenten ontsproten aan het geniale brein van Leonardo:
piva continua, organo continuo en flauti glissati. Schetsen en
aantekeningen uit de Codice di Madrid en de Codice Atlantico.Le
sale del re, piazza della Scala (ingresso dalla Galleria Vittorio
Emanuele II)Info: www.leonardo3.net
Tot 31 oktober:Lucio FontanaVoor het eerst in Europa wordt hier
Concedtto spaziale. Trinit tentoongesteld, een werk dat de
kunstenaar in 1966 bedacht maar niet realiseerde.Fondazione
Marconi, via Tadino 15Info: T 02.29 41 92 52
Tot 31 oktober:La mente di Leonardo88 bladen uit de Codice
AtlanticoVeneranda Biblioteca Ambrosiana, piazza Pio XI en
Sacrestia monumentale del Bramante, via Caradosso 1Info:
www.ambrosiana.it
Tot februari 2016:Triennale XtraSerie architectuur-, kunst- en
designtentoonstellingen in de voornaamste centra (12) van
LombardijeViale Alemagna 6, Milaan, en 11 andere locaties in de
regioInfo: T 02.72 42 31, www.triennalextra.org
In Montepulciano, tot 1 november:Dalla macchia al
decadentismoFondazione Cantiere internazionale darte, piazza Grande
7Info: T 0578.75 70 07, www.fondazionecantiere.it
In Napels en Pompe, tot 2 november:Pompei e lEuropaWerk uit een
ver weg en een dichtbij verleden dat laat zien hoe Pompe
kunstenaars genspireerd heeft.Museo archeologico nazionale, en in
Pompe zelf.Info: T 081.8575527
In Staggia Senese, tot 31 dicember:Remo Chiti futuristaDe aparte
bijdrage van Remo Chiti aan het futurisme, in speciaal daglicht
gezet door installaties van eigentijdse kunstenaars in vergelijking
met hem. Rocca di Staggia, via dellOspedale 2Info: T 366.479 20 92,
www.laroccadistaggia.it
In Tivoli, tot 18 oktober:Zeffirelli, tra cinema en teatroDe
carrire van regisseur Franco Zeffirelli.Villa dEsteInfo: T
0774312070, www.villadestetivoli.it
(Met dank aan Touring, maandblad van Touring Club Italiano)
Tentoonstellingen in ItaliKleine greep uit het aanbod
