9. BASKI

HASAN ARSLAN

NİYAZİ CAN

BURHANETTİN DÖNMEZ

HAKAN GÜLVEREN

HALİL IŞIK

MEHMET DURDU KARSLI

KEZBAN KURAN

SALİH PAŞA MEMİŞOĞLU

NİLÜFER ÖZABACI

MUSTAFA SARITAŞ

BİROL YİĞİT

CEMİL YÜCEL

Editörler: Prof. Dr. Mehmet Şişman - Prof. Dr. Selahattin Turan

ISBN 978-975-8792-23-8

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2012, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Ocak 20089. Baskı: Eylül 2012

Dizgi-Grafik Tasarım: Didem KestekKapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Tarcan Matbaası(Ankara-0312 384 34 35)

SINIF YÖNETİMİ

Yayınevi Sertifka No: 14749Matbaa Sertifika No: 24744

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60E-ileti: pegem@pegem.net

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60

iii

ÖÖNN SSÖÖZZ

Okullardaki eğitim, öğretim ve öğrenme etkinlikleri, büyük ölçüde sınıf denilen ortamlarda gerçekleşir. Sınıf, özel olarak düzenlenmiş, öğrencilerin topluca öğrenme etkinliklerine katıldıkları mekânları ifade eder. Her öğretmen, görevlerinin önemli bir kısmını, diğer öğretmenlerden soyutlanmış olarak tek başına sınıf denilen ortamlarda icra etmeye çalışır. Öğretmen açısından sınıf, bir çalışma ortamı; öğrenci açısından ise, bir öğrenme ve yaşama alanıdır.

Sınıf yönetimi, sınıfta etkili bir eğitim ve öğrenme ortamının sağlanması ve sürdürülmesi olarak görülebilir. Türkiye’de eğitim fakülteleri’nde 1990’lı yılların sonlarından itibaren sınıf yönetimi adı altında bir ders yer almıştır. Her ne kadar bu kitabın içeriğinde yer alan bazı konular, eğitimle ilgili diğer bazı derslerin içeriğiyle örtüşmekte ise de söz konusu konular, bu derste daha ayrıntılı ele alınmıştır.

Okulların ikliminin, kültürünün, öğretmen ve öğrencilerin özelliklerinin birbirinden farklı olması, her türlü okul ve sınıf ortamında geçerli, sınıf yönetimiyle ilgili genel ilke ve kurallar belirlemeyi güçleştirmektedir. Bu kitabın amacı, öğretmen adaylarına etkili bir öğrenme için gerekli sınıf ortamının düzenlenmesinde ve sürdürülmesinde hazır reçeteler üretmekten çok üzerinde durulması gereken bazı konu ve değişkenlere dikkati çekmektir. Ayrıca, öğretmenlerin görev yapacakları bölgeler, okul tür ve kademeleri de birbirinden farklı olabileceğinden, bu kitapta söz konusu edilen konuların da bu çerçevede düşünülmesi ve yorumlanması gerekir.

Kitapta, sınıf yönetimi dersinin tanımında yer alan konular, disiplinler arası bir yaklaşımla ele alınarak açıklanmaya çalışılmıştır. Sınıf yönetiminde, eğitim bilimleriyle ilgili gelişmelerde gözlendiği gibi öğretmenin yöneticilik rolünden çok liderlik rolüne vurgu yapılmıştır. Geleneksel öğretmen ve öğrenci rollerinin hızla değiştiği günümüzde, okulların ve sınıfların, öğretmen ve öğrenciler için daha çekici, yaşanabilir ortamlara, öğrenmenin de zevkli bir uğraşa dönüştürülmesinde, yönet ve öğretmenlerin öğrenmeye liderlik etmesi gereklidir.

Bu kitabın yazarları, öğretmen yetiştiren kurumlardaki mesleki deneyimlerini, alandaki kuramsal bilgileriyle bütünleştirerek, konuları teorik tartışmalardan uzak bir biçimde olabildiğince basit ve yalın bir dille, daha çok uygulama merkezli olarak sunmaya çalışmışlardır.

Kitapta yer alan konuları, geleneksel sınıf yönetimi yaklaşımlarının dışında farklı bir yaklaşımla sunan değerli yazarlara teşekkür ediyoruz. Kitabın, başta öğretmen adayları olmak üzere, görevi eğitim ve öğreticilik olan her düzeydeki uygulamacıya yararlı olmasını diliyoruz. Bu baskıdaki katkılarından dolayı fakültemiz araştırma görevlileri; N. Oyman, A. Dönmez, E. Karadeniz, K. Çiftçi, M. Seçkin, T. Mutlu ve Ö. İzmirli ile kitabın dizgi ve basımını gerçekleştiren Pegem Akademi çalışanlarına teşekkür ediyor, başta öğretmen ve öğrenciler olmak üzere okuyuculardan gelecek katkılarla kusurlarının en aza indirilebileceğini umuyoruz.

Editörler

Prof. Dr. Mehmet ŞİŞMAN Prof. Dr. Selahattin TURAN Eskişehir Osmangazi Üniversitesi

iv

Bu kitap,

daha güçlü bir Türkiye’nin ve daha insani bir

dünyanın liderleri olacağını ümit ettiğimiz

öğretmen adaylarına ithaf olunmuştur.

v

BÖLÜMLER ve YAZARLARI 1. Bölüm: Sınıf Yönetiminin Temelleri Prof. Dr. Selahattin Turan, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 2. Bölüm: Sınıf Yönetimi ve Disiplin Modelleri Prof. Dr. Mehmet Şişman, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 3. Bölüm: Sosyal Bir Sistem Olarak Sınıf Prof. Dr. Burhanettin Dönmez, İnönü Üniversitesi 4. Bölüm: Öğrenme Ortamlarının Fiziksel Düzeni Doç. Dr. Halil Işık, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 5. Bölüm: Sınıfta Disiplin ve Öğrenci Davranışının Yönetimi Yrd. Doç. Dr. Birol Yiğit, Trakya Üniversitesi 6. Bölüm: Sınıf Kurallarının Oluşturulması Yrd. Doç. Dr. Hasan Arslan, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 7. Bölüm: Sınıfta Öğrencilerin Motivasyonu Doç. Dr. Cemil Yücel ve Yrd. Doç. Dr. Hakan Gülveren, Uşak Üniversitesi 8. Bölüm: Sınıfta İletişim Süreci Doç. Dr. Salih P. Memişoğlu, Abant İzzet Baysal Üniversitesi 9. Bölüm: Sınıfta Öğrenme Zamanının Yönetimi Prof. Dr. Mehmet D. Karslı, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 10. Bölüm: Sınıfta Öğrenme-Öğretme Sürecinin Yönetimi Yrd. Doç. Dr. Kezban Kuran, Mustafa Kemal Üniversitesi 11. Bölüm: Sınıfta Sorunlu ve Özel Öğrencilerin Yönetimi Doç. Dr. Nilüfer Özabacı, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 12. Bölüm: Öğretmen-Veli Görüşmelerinin Yönetimi Yrd. Doç. Dr. Mustafa Sarıtaş, Uludağ Üniversitesi 13. Bölüm: Sınıfta Bir Lider Olarak Öğretmen Prof. Dr. Niyazi Can, Erciyes Üniversitesi

vii

İÇİNDEKİLER Önsöz..............................................................................................................iii İçindekiler .......................................................................................................vii

1. BÖLÜM SINIF YÖNETİMİNİN TEMELLERİ

(ss. 1 - 19)

Sınıf Yönetimi ................................................................................................. 2 Okul ve Sınıf Yönetiminin Teorik Temelleri..................................................... 5 Okul Yönetimine İlişkin Bakış Açıları .............................................................. 6 İnsana İlişkin Bakış Açıları ve Sınıf Yönetimi................................................10 Hümanist Açıdan İnsan............................................................................10 Davranışçı Açıdan İnsan..........................................................................11 Psikanalitik Açıdan İnsan.........................................................................12 Etkileşimci Açıdan İnsan..........................................................................12 Bilişsel Açıdan İnsan................................................................................13 Bölümün Özeti...............................................................................................15 Değerlendirme Soruları.................................................................................17

2. BÖLÜM

SINIF YÖNETİMİ VE DİSİPLİN MODELLERİ (ss. 21 – 43)

Rudolf Dreikurs Modeli (Sosyal Disiplin Modeli) ...........................................22 William Glasser Modeli (Gerçeklik Terapisi Teorisi) .....................................24 Jacob S. Kounin Modeli (Dalga Etkisi)..........................................................26 Frederic Skinner Modeli (Davranış Değiştirme Modeli) ................................28 Marlene Canter Modeli (Kendine Güvene Dayalı Disiplin) ...........................29 Hiam Ginnot Modeli (Etkili İletişim Odaklı Model).........................................31 Lee Jones & Fred Jones Modeli (Sınıf Yönetimi Modeli)..............................33 Fritz Redl ve William Wattenberg Modeli......................................................35 Thomas Gordon Modeli (Öğretmen Merkezli Model)....................................36 Sınıf Yönetiminde Öğretmen Davranışı ........................................................37 Sınıfta Etkili Öğretmen Davranışları..............................................................38 Bölümün Özeti...............................................................................................41 Değerlendirme Soruları.................................................................................42

viii

3. BÖLÜM SOSYAL BİR SİSTEM OLARAK SINIF

(ss. 45 – 59)

Sosyal Sistem Kavramı.................................................................................46 Sosyal Sistem Olarak Okul ...........................................................................46 Sosyal Sistem Olarak Sınıf ...........................................................................47 Sınıfta Ekolojik Bir Yaklaşım....................................................................48 Sınıf Kültürü ..................................................................................................50 Sınıf İklimi......................................................................................................50 Sınıfın Kültür ve İklimini Etkileyen Değişkenler.............................................51 Öğretmen .................................................................................................51 Öğrenci.....................................................................................................51 Arkadaş Grupları ......................................................................................52 Okul Müdürleri..........................................................................................52 Aile ...........................................................................................................52 Teknoloji...................................................................................................53 Olumlu Sınıf İkliminin Sonuçları ....................................................................53 Demokratik Bir Sınıf Ortamı .....................................................................53 Öğrenci Merkezli Öğrenme......................................................................53 Eleştirel Düşünme....................................................................................53 Sorumluluk ...............................................................................................54 Özgüven...................................................................................................54 Bağlılık .....................................................................................................54 Bireyin Çok Yönlü Gelişimi.......................................................................55 Bölümün Özeti...............................................................................................55 Değerlendirme Soruları.................................................................................58

4. BÖLÜM

ÖĞRENME ORTAMLARININ FİZİKSEL DÜZENİ (ss. 61 – 76)

Okulun Fiziksel Düzeni .................................................................................62 Okulun Yeri ..............................................................................................63 Okulun Büyüklüğü....................................................................................64 Küçük Okulların Yararları.........................................................................64 Küçük Okulların Sınırlılıkları.....................................................................64 Büyük Okulların Yararları.........................................................................65 Büyük Okulların Sınırlılıkları.....................................................................65 Okul Binasının Eğitimsel Özellikleri .........................................................65 Sınıfın Fiziksel Düzeni .............................................................................65 Sınıfın Fiziksel Değişkenleri..........................................................................66 Sınıfın Büyüklüğü.....................................................................................66 Sınıfta Mobilya Kullanımı .........................................................................67 Sınıfta Işık ve Renk..................................................................................67

ix

Sınıfın Isıtılması .......................................................................................67 Akustik ve Gürültü....................................................................................68 Sınıfta Yerleşim Düzenleri ............................................................................68 Geleneksel Sınıf Yerleşim Düzeni ...........................................................68 Bireyselleştirilmiş Sınıf Yerleşim Düzeni..................................................69 Tek Gruplu Yerleşim Düzeni ....................................................................69 Çok Gruplu Yerleşim Düzeni....................................................................69 Bölümün Özeti...............................................................................................69 Ek–1 Geleneksel Sınıf Yerleşim Düzeni .......................................................70 Ek–2 Bireysel Sınıf Yerleşim Düzeni ............................................................71 Ek–3 Tek Grup Yerleşim Düzeni...................................................................72 Ek–4 Çoklu Grup Yerleşim Düzeni ...............................................................73 Değerlendirme Soruları.................................................................................75

5. BÖLÜM

SINIFTA DİSİPLİN VE ÖĞRENCİ DAVRANIŞININ YÖNETİMİ (ss. 77 – 95)

Sınıfta Disiplin ve Önemi...............................................................................78 Öğrenci Davranışlarını Etkileyen Etmenler...................................................78 Sınıfta Öğrencilerin İstenmedik Davranışları ................................................79 Bireysel Davranışlar.................................................................................79 Arkadaşlarına Dönük Davranışlar............................................................81 Öğretmene Dönük Davranışlar ................................................................83 Sınıf İçinde İstenmeyen Davranışların Nedenleri .........................................83 Müfredat ve Öğretme Stratejileri ..............................................................84 Öğrencilerin Dersi Anlamada Güçlük Çekmeleri .....................................84 Öğretmen-Öğrenci İlişkilerinin Niteliği......................................................85 Öğrencinin Kendisi...................................................................................85 Sınıfta Disiplin Sorunlarının Önlenmesi ........................................................85 Önleyici Disiplin Uygulamaları .................................................................86 İstenmeyen Davranışların Değiştirilmesi .................................................86 Öğrencilere Kendini Kontrol Etme Alışkanlığının Kazandırılması............87 Davranış Değiştirmede Ödül ve Cezanın Kullanımı ................................87 Disiplin Sorunlarına Karşı Öğretmenin Tutumu .......................................87 Sınıfta Disiplin Sağlamada Etkili Yaklaşımlar ...............................................88 Sınıfın Örgütlenmesi ................................................................................88 Sınıfta İletişim ..........................................................................................89 Derse Odaklaşmak ..................................................................................89 Davranışların Planlanması.......................................................................89 Model Olmak............................................................................................90 Sözel Olmayan Mesajlar ..........................................................................90 Denetleme................................................................................................90 Düşük Seviyeli Müdahale.........................................................................91

x

Etkisiz Disiplin Uygulamaları.........................................................................91 Bölümün Özeti...............................................................................................91 Değerlendirme Soruları.................................................................................93

6. BÖLÜM SINIF KURALLARININ OLUŞTURULMASI

(ss. 97 – 111)

Öğrenciler ve Kurallar ...................................................................................98 Kural İhlalinde Öğretmenin Göstereceği Davranışlar ...................................98 Öğrencilerin Sınıf Kurallarına Uyması İçin Gerekenler .................................99 Kuralların Pekiştirilmesi ve Öğrenci Davranışına Etkisi ..............................101 Kuralların Öğrenciler Tarafından Kabul Edilmesi........................................101 Sınıf Kuralları ve Demokrasi .......................................................................102 Sınıf Kurallarında Bütünlük .........................................................................102 Sınıf Kurallarının Etkili Uygulanması ..........................................................103 Sınıf Kurallarının Değerlendirilmesi ............................................................104 Öğrenciler Arası Sosyal İlişkilerin Geliştirilmesi..........................................106 Sınıfta Takım Çalışmasının Oluşturulması .................................................107 Bölümün Özeti.............................................................................................108 Değerlendirme Soruları...............................................................................110

7. BÖLÜM SINIFTA ÖĞRENCİLERİN MOTİVASYONU

(ss. 113 – 131) Motivasyon Kavramı ...................................................................................114 Hazcılık ..................................................................................................114 İçgüdü ve Bilinç Altı................................................................................115 Dürtü ve Pekiştireç.................................................................................116 İçerik Teorileri..............................................................................................116 Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Teorisi.................................................116 Alderfer’in ERG Teorisi ..........................................................................117 Herzberg’in İki Faktör Teorisi .................................................................118 McClelland’ın Öğrenilmiş İhtiyaçlar Teorisi............................................119 Süreç Teorileri.............................................................................................119 Vroom’un Beklenti Teorisi ......................................................................120 Adam’ın Eşitlik veya Adillik Teorisi ........................................................121 Locke’nin Hedef Belirleme Teorisi .........................................................122 Öğretimde Motivasyon ................................................................................122 Dışsal ve İçsel Motivasyon.....................................................................123 Bölümün Özeti.............................................................................................128 Değerlendirme Soruları...............................................................................130

xi

8. BÖLÜM

SINIFTA İLETİŞİM SÜRECİ (ss. 133 – 146)

İletişim Türleri..............................................................................................134 İletişim Öğeleri ............................................................................................135 Sınıfta İletişim..............................................................................................136 İletişim Engelleri ..........................................................................................138 Teknik Engeller ......................................................................................138 Dil Güçlükleri ..........................................................................................139 Psikolojik Engeller..................................................................................139 Örgütsel Engeller ...................................................................................139 Sınıfta İletişim Engelleri ..............................................................................139 Grup Etkileşimi ............................................................................................140 Sınıfta Grup Etkileşimi ................................................................................140 Öğretmen-Öğrenci Etkileşimi .................................................................141 Öğrenci-Öğrenci Etkileşimi ....................................................................142 Bölümün Özeti.............................................................................................144 Değerlendirme Soruları...............................................................................145

9. BÖLÜM SINIFTA ÖĞRENME ZAMANININ YÖNETİMİ

(ss. 147 – 163) Zaman Kavramı .....................................................................................148 Zaman Yönetimi.....................................................................................149 Zaman Yönetimine İlişkin Tanımlar .......................................................150 Zamanı Etkili Yönetme Yolları................................................................154 Sınıfta Zamanın Yönetimi ......................................................................155 Zamanla Yarışan Öğretmen ve Öğrenciler ............................................156 Sınıfta Zaman Yönetiminde Öncelikler ..................................................157 Sınıfta Zaman Kazandırıcı Yollar ...........................................................159 Sınıfta Zaman Hırsızları .........................................................................160 Etkili Okullarda Zaman Kullanımı...........................................................160 Bölümün Özeti.............................................................................................161 Değerlendirme Soruları...............................................................................162

10. BÖLÜM SINIFTA ÖĞRENME-ÖĞRETME SÜRECİNİN YÖNETİMİ

(ss. 165 – 183) Öğrenme Sürecinde Öğretmenin Sorumluluğu...........................................166 Öğrenme-Öğretme Sürecinin Aşamaları ....................................................167 Öğretimin Planlanması...........................................................................167 Öğretimi Uygulama ................................................................................170

xii

Öğretimin Değerlendirilmesi...................................................................172 Sınıfta Etkili Öğrenme-Öğretme Ortamının Oluşturulması .........................173 Öğrenme-Öğretme Sürecine İlişkin Yeni Yaklaşımlar ................................176 İşbirliğine Dayalı Öğrenme.....................................................................177 Bireyselleştirilmiş Öğrenme ...................................................................177 Yapısalcı Öğrenme ................................................................................177 Çoklu Zekâ Teorisi .................................................................................178 Bölümün Özeti.............................................................................................180 Değerlendirme Soruları...............................................................................181

11. BÖLÜM

SINIFTA SORUNLU VE ÖZEL ÖĞRENCİLERİN YÖNETİMİ (ss. 185 – 206)

Okul Başarısızlığı Olan Çocuklar ................................................................187 Okul Başarısızlığının Nedenleri .............................................................187 Başarısız Öğrencilerin Kişisel Özellikleri ...............................................188 Okul Başarısızlığıyla Başa Çıkma Yolları ..............................................189 Dikkat Eksikliği ve Hiperaktif Olan Çocuklar ...............................................189 Hiperaktivite ve Dikkat Eksikliğinin Ortaya Çıkma Nedenleri.................190 Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Çocukların Özellikleri .............................................................................190 Sınıfta Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Öğrencilerin

Yönetimi.................................................................................................192 Özel Öğrenme Güçlüğü Olan Çocuklar ......................................................192 Özel Öğrenme Güçlüğü Probleminin Ortaya Çıkma Nedenleri .............193 Özel Öğrenme Güçlüğü Olan Çocukların Özellikleri .............................193 Sınıfta Öğrenme Güçlüğü Çeken Öğrencilerin Yönetimi .......................194 İşitme Yetersizliği Olan Çocuklar ................................................................194 İşitme Yetersizliğinin Nedenleri..............................................................195 İşitme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri .....................................195 Sınıfta İşitme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Yönetilmesi.......................195 Görme Yetersizliği Olan Çocuklar...............................................................196 Görme Yetersizliğinin Nedenleri ............................................................196 Görme Yetersizliği Olan Bireylerin Özellikleri ........................................197 Sınıfta Görme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Yönetimi..........................197 Uyum ve Davranış Bozukluğu Olan Çocuklar.............................................197 Uyum ve Davranış Bozukluğunun Nedenleri .........................................198 Uyum ve Davranış Bozukluğu Olan Çocukların Özellikleri...................198 Sınıfta Uyum Bozukluğu Olan Çocukların Yönetimi ..............................199 Üstün Nitelikli Olan Çocuklar ......................................................................200 Üstün Yetenekli Öğrencilerin Özellikleri.................................................200 Sınıftaki Üstün Yeteneklilerin Yönetimi..................................................201 Bölümün Özeti.............................................................................................202 Değerlendirme Soruları...............................................................................204

xiii

12. BÖLÜM ÖĞRETMEN-VELİ GÖRÜŞMELERİNİN YÖNETİMİ

(ss. 207 – 223) Okul ve Çevre İlişkileri ................................................................................208 Okul-Çevre İlişkilerinin Yasal Dayanağı.................................................208 Okul-Aile İşbirliği .........................................................................................209 Okul-Aile İşbirliğinde Aileye Düşen Sorumluluklar......................................210 Okul-Aile İşbirliğinin Yararları.................................................................211 Okul-Aile İşbirliğinde Uyulacak İlkeler....................................................212 Okul-Aile İşbirliğini Geliştirme ................................................................212 Ailenin Okul ve Eğitime Katılımını Sağlama ...............................................213 Velilerle İletişim Kurma Yolları ....................................................................213 Bölümün Özeti.............................................................................................219 Değerlendirme Soruları...............................................................................221

13. BÖLÜM SINIFTA BİR LİDER OLARAK ÖĞRETMEN

(ss. 225 – 240) Liderlik Kavramı ..........................................................................................228 Eğitimde Liderlik.....................................................................................229 Öğretmenin Rolleri ......................................................................................231 Yönetici Olarak Öğretmen......................................................................231 Arabulucu Olarak Öğretmen ..................................................................231 Lider Olarak Öğretmen ..........................................................................231 Öğretmenin Liderliği ....................................................................................232 Gruba Güven Vermek ............................................................................232 Vizyon Geliştirmek .................................................................................232 Soğukkanlı Olmak..................................................................................233 Risk Almak .............................................................................................233 Uzman Olmak ........................................................................................233 Farklılıklara Önem Vermek ....................................................................233 Basitleştirmek.........................................................................................234 Öğretmen Liderliği Beceri Alanları ..............................................................235 Grup Liderliği Becerileri..........................................................................235 Kişisel Beceriler .....................................................................................235 Problem Çözme Becerileri .....................................................................235 Öğretmen Liderliğinin Diğer Yönleri .......................................................236 Bölümün Özeti.............................................................................................237 Değerlendirme Soruları...............................................................................239 Kaynaklar ...................................................................................................241

xiv

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 6.1: Dışsal ve İçsel Motivasyon Arttırmaya Yönelik Etkinlikler .........124 Tablo 6.2: Motivasyona Duyulan İhtiyacın Temelleri ..................................125

ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.1: Okul Yönetimine İlişkin Paradigmalar ve Yaklaşımlar ................... 9 Şekil 2.1: Sosyal Sistem Olarak Sınıf ...........................................................47 Şekil 2.2: Sınıfa Ekolojik Bir Bakış ................................................................49 Şekil 7.1: İletişim Süreci..............................................................................136 Şekil 7.2: Eğitimde İletişim Süreci...............................................................137 Şekil 7.3: Sınıf İçinde Öğretmen-Öğrenci Etkileşimi ...................................142 Şekil 8.1: Temel İnsan İhtiyaçları Arasındaki İlişki ve Sonuçları.................152 Şekil 9.1: Örnek Ders Planı.........................................................................169

1. BÖLÜM

SINIF YÖNETİMİNİN TEMELLERİ

Selahattin TURAN

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi

Bölümün Amacı Bu bölümün amacı; insan ve insan doğası ile ilgili bazı bakış açılarının sınıf yönetimi uygulamalarını nasıl etkileyebileceğini ana çizgileriyle açıklamak ve öğretmen veya öğretmen adaylarının sınıf yönetimine ilişkin bazı temel ilkeler geliştirebilmelerine yardımcı olmaktır.

Öğrenme Hedefleri Sınıf yönetimi kavramını tanımlayabilme, İnsan doğasına ilişkin temel yaklaşımları anlayabilme, Sınıf yönetiminin teorik temellerini kavrayabilme, Sınıf yönetimiyle ilgili sorunları tanımlayabilme, Sınıf yönetimine ilişkin bakış açılarını çözümleyebilme.

Sınıf Yönetimi 2

Sınıf Yönetimi Sınıf, öğretmen ve öğrencilerin zamanlarının büyük bir kısmını

geçirdikleri, bir yaşama ve öğrenme alanı veya sahasıdır. Okul yöneticileri, öğretmen ve öğrenciler okul zamanının büyük bir kısmını okul ve sınıf diye adlandırılan bir mekânda geçirirler. Bir mekân ve alan olarak sınıfın ne anlama gelmektedir? Bu soru üzerinde durulması ve bu konuda öğretmenin öğrencilerle bir uzlaşıya varması gerekiyor. Kavramsal açıdan sınıf; açık bir yer, bir meydan, ortalık veya avlu anlamına gelir. Sınıf veya sahanın sınırlarının belirlenmesi zor olmasına rağmen bütün öğrencilerin sınıfın ne olduğuna dair ortak bir bakış açıları vardır. Bu açıdan sınıf yönetimi, anlamı ortak hale getirme ve bir anlam oluşturma sürecidir. Bu sürecin niteliği öğretmenin sahip olduğu iletişim becerileriyle yakından ilişkilidir. Bu sebeple, sınıf yönetiminin temelini ise iletişim oluşturur.

Sınıf yönetiminin temel amacı; sınıf içi öğrenmelerin iyileştirilmesi ve öğrenci yaşantılarının keyifli hale getirilmesidir. Sınıftaki yaşamın niteliği hiç kuşkusuz birçok değişken tarafından belirlenmekte veya etkilenmektedir. Geleneksel olarak sınıf yönetimi denince, öğretmenin sınıfı kontrol etmesi ve sınıfta disiplini sağlaması anlaşılır. Bu stratejiyi birçok öğretmen tercih eder ve sınıf yönetiminde kullanır. Bu anlamda sınıf yönetimi, öğretmenin sınıf üzerinde egemenlik kurmasından başka bir şey değildir. Öğretmenler tarafından tercih edilen bu kolay yöntem, sınıf içi öğrenmelerin iyileştirilmesi ve öğrenci yaşantılarının keyifli hale getirilmesine pek katkı sağlamaz. Aksine, bu strateji, öğrencilerin öğrenme keyiflerini bozar. Böyle bir yaklaşımda öğretmenin en büyük kaygısı, sınıf üzerindeki kontrolü kaybetmektir. Bu anlayış, geçen yüzyılın başlarında geliştirilen ve insan davranışının dışardan kontrolünü öngören yaklaşımlara dayanmaktadır. Daha sonraları gelişen ve insan ilişkileri merkezli yaklaşımlar insanı merkeze alarak grup içi kontrol anlayışını öne çıkarmıştır. Bu akımı da yönetimde insan merkezli başka yaklaşım ve teoriler izlemiştir.

Okullarda insan davranışı üzerine çalışanlar, insan doğasına ilişkin varsayımları iki boyutta toplamış; bunları X teorisi ve Y teorisi olarak adlandırmıştır. Sınıf yönetimi açısından yorumlandığında X teorisi, öğrencinin doğasına ilişkin kötümser bakış açısını yansıtmakta olup daha çok dıştan kontrol üzerinde yoğunlaşır. Y teorisi ise, öğrencinin doğasına ilişkin iyimser bakış açısını yansıtmakta olup içsel kontrol

Sınıf Yönetiminin Temelleri 3

mekanizmalarına önem verir. Y teorisine göre öğretmene düşen, öğrenciyi kontrol etmekten çok kendi kendini kontrol etmesini öğrenmesini sağlamak; kendi kendine öğrenmeye ilişkin engelleri ortadan kaldırmak, öğrenmeye uygun koşullar hazırlamaktır. Y teorisi açısından yaklaşıldığında öğrencinin öğrenmeye ihtiyaç duyması, kendi kendini motive ve kontrol etmesi beklenir. Bu klasik bakış açısı, bir insan olarak öğrenci ve sınıf yönetimi açısından büyük önem arz eder. Başarılı sınıf yönetimi uygulamalarında öğretmenin iyi bir iletişimci ve insan uzmanı olduğunu görüyoruz. İyi öğretmen, bir insan olarak öğrencilerini tanıyarak işe başlamalıdır. Bu etkili sınıf yönetiminin başlangıcını oluşturur. İnsanı tanımak kolay bir iş değildir. Bu konuda temel insani ve iletişim becerilerine sahip olmak kaçınılmazdır. Öğretmeninin bütün mesleki yaşamı boyunca üzerinde çalıştığı öznenin insan olduğu gerçeğini hiçbir zaman unutmaması gerekir. Her çocuğun veya öğrencinin kendine özgü biricik olduğu düşünülürse, sınıf denen dinamik bir ortam veya yapıyı yönetmenin ne denli zor olduğu düşünülebilir. Birçok öğretmen bu gerçeği göz ardı ederek, sınıfı otorite kurarak, yönetmeye meyillidir. Bu meyil, öğretmenin etkili sınıf yönetimi becerilerinden yoksun olduğunun bir göstergesidir.

Sınıf yönetimi ve sınıfta öğrenci davranışının kontrol edilmesiyle ilgili bazı yaklaşım ve teoriler geliştirilmiştir. Burada bunların ayrıntısına girilmemiştir. Biraz önce de ifade edildiği gibi sınıf, öğrencilerin birlikte oldukları, bireysel ya da grupla öğrenme yaşantılarının gerçekleştiği bir yaşama ve öğrenme yeridir. Sınıftaki her öğrenci, eşsiz, kendine özgü ve biriciktir. Ancak sınıfta uzun süreli birlikteliğe, etkileşime ve sosyalleşme sürecine bağlı olarak öğrencilerin ortak bir sınıf atmosferi ve kültürü geliştirmeleri beklenir. Böylelikle öğrencilerin ortak alışkanlıklar kazanmaları söz konusu olabilir. Her öğrencinin farklılığına bağlı olarak sınıf yönetimi, sınıfın bir orkestra gibi yönetilmesini zorunlu kılar. Öğretmen burada sahip olduğu etkili iletişim becerilerini işe koşmalıdır. İletişim becerileri zayıf bir öğretmenin sınıfı etkin yönetmesi mümkün gözükmemektedir. Sınıf yönetimi, bir başka açıdan, öğrencilerin öğrenme ve iletişim becerilerinin iyileştirilmesi ile ilgilidir. Bu ilke, öğretmenin sınıf yönetimine ilişkin bakış açısının temelini oluşturması gerekir.

Sınıf yönetimi, sınıf içi etkinlikleri öğrenme odaklı olarak etkili bir biçimde düzenleyip sürdürme ve öğrenci davranışlarına rehberlik etme sürecidir. Başka bir ifade ile sınıf yönetimi, sınıfta pozitif bir öğrenme iklimi oluşturma, öğrencilerin kendilerini özgürce ifade edebilmelerine ve potansiyellerini ortaya koyabilmelerine fırsat sağlama sürecidir. Eğitim, bir bilgilenme süreci olmaktan çok bir karakter oluşumu sürecidir. Bu açıdan sınıf yönetimine bakıldığında sınıf içi dinamik ve etkileşimin ne kadar karmaşık olduğu bilinmelidir. Aileden sonra çocuğun birçok

Sınıf Yönetimi 4

yönlerden özellikle karakterin şekillendiği en önemli yer sınıftır. Öğretmen, sınıfın bu önemli rolü konusunda kendi iç dünyasında ve vicdanında bir hesap yapmalıdır. Derse beş dakika geç girmenin dersten beş dakika önce çıkmanın öğrenci talep ve beklentilerinin göz ardı etmenin öğrencilere ne denli zarar verdiği hususunda hassas davranmalıdır.

Sınıf yönetiminin, sınıf içi süreçlerle ilgili olarak öğrencilerin akademik başarısı, öğretmen yeterlilikleri, öğretmen ve öğrenci davranışını etkileyen sınıf içi değişkenlerle doğrudan ilişkilidir. Bu şu anlama gelmektedir: Olumlu bir sınıf ve öğrenme ikliminin oluşturulmasında birçok değişken rol oynar. Bunlar arasında öğretmen ve öğrencilerin geçmiş yaşantıları, sosyal çevre, aile ortamı, eğitim politikaları, eğitim programları, öğrenme-öğretme sürecinde kullanılan yöntem ve teknikler, öğrenci ve öğretmenlerin güdü, istek düzeyleri gibi bir dizi etmenden söz edilebilir. Her öğrenci derse veya sınıfa öğrenme heyecan ve motivasyonu ile gelir. Öğrencilerin bu öğrenme heyecanını öğretmen ve diğer yetişkinler yok eder. Öğretme heyecanını kaybetmiş bir öğretmen ve öğrenme heyecanını kaybetmiş bir öğrencinin olduğu sınıfta nitelikli öğrenme ve sınıf içi yaşantıdan söz etmemiz mümkün değildir.

Olumlu bir sınıf ikliminin oluşturulmasında rol oynayan en önemli öğe, kuşkusuz öğretmenin insani ve mesleki yönden sahip olduğu özelliklerdir. Öğretmenlik mesleğinin gerektirdiği nitelikleri taşımayan bir öğretmenin etkili sınıf yönetimi davranışları göstermesi beklenemez. Öğretmen, konu alanı ve mesleğiyle ilgili gerekli yeterliliğe sahip olduğuna önce kendisi inanmalıdır. Öğretmenin kendisi hakkında sahip olduğu yeterlilik duygusuyla sınıf içi süreçlere ilişkin olarak sahip olduğu bilgi ve becerilerin, öğrencilerin sınıf içi öğrenmelerinin başarısında en önemli etmen olduğu söylenebilir. Öğretmen, her öğrencinin öğrenebileceğine, her öğrencinin kendine özgü farklı öğrenme süreci ve derecesi olduğuna inanmalıdır. Sınıf içi öğrenme dinamiğini destekleyen en önemli husus; sınıf içi öğrenmelerin bir süreç olduğu ve her zaman öğrenci öğrenmelerinin iyiye doğru iyileştirilmesine ilişkin stratejilerin varlığıdır. Sınıf içi öğrenmelerin iyileştirilebileceğine dair sistematik plan ve stratejisi olmayan öğretmenlerin sınıf yönetiminde başarısız olacağı hatırdan çıkarılmaması gereken önemli bir husustur.

Sınıf yönetimi, okulun içinde yer aldığı bağlamdan ve okul yönetiminden ayrı düşünülemez. Eğitim politikaları, hukuki düzenlemeler, sosyal yapıdaki değişmeler, okul toplumunu oluşturan üyelerin beklentileri ve öğrencinin aile yapısı okul ve sınıf yönetimini etkiler. Bireyin sosyalleşmesinde rol oynayan aile, okul, arkadaş grupları ve kitle

Sınıf Yönetiminin Temelleri 5

iletişim araçlarıyla bireyin içinde bulunduğu koşullar, onun sınıf içi ve sınıf dışı davranışlarını etkiler. Farklı sosyal tabaka ve çevrelerden gelen öğrenciler, söz konusu çevreden edindikleri bütün özellikleri sınıfa taşır. Sınıfta edindikleri beceri ve davranışları da çevrelerine taşırlar. Farklı sosyal çevrelerden gelen bireyler için önceden belirlenmiş ortak sınıf kuralları oluşturmak hem zor hem de önem taşır. Bu bağlamda her öğretmenin, içinde yaşadığı toplumu tanıması, eğitim ve davranış bilimlerinin temel kavramlarını bilmesi, sınıf yönetiminin etkililiği bakımından önemlidir. Çağcıl öğretmen, kendini çok yönlü yetiştirmek zorundadır.

Etkili bir sınıf yönetimi için öğretmenlerin içinde yaşadıkları topluma yön veren siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel değişkenleri çözümleyebilen entelektüel bir kişilik örüntüsüne sahip olması gerekir. Kendini ve içinde yaşadığı toplum ve dünyayı tanıma çabası göstermeyen bir öğretmenin karmaşık bir varlık olan çocuğu tanıması, sınıfı etkin bir biçimde yönetmesi mümkün olamaz. Bu bağlamda öğretmen ve okul yöneticilerine düşen en önemli görev öğrencilerin öğrenme heyecanlarını yok etmemektir. Öğretmenin kendisinin de öğretme ve yaşama heyecanını kaybetmemesi gerekir. İstanbul Lisesi’nin kurucusu okul müdürü ve öğretmen Mehmet Nadir (1856-1927) ‘Terbiye ve Talimi Etfal’ adlı eserinde; ‘okumayı bırakan ve öğrenme heyecanını kaybeden bir öğretmeninin mesleğini bırakması’ gerektiğini söyler.

Okul ve Sınıf Yönetiminin Teorik Temelleri

Okul, herkes için bir yaşama ve öğrenme yeri olup eğitim etkinliklerinin merkezinde ise insan vardır. İnsan, farklı felsefi açılardan, değişik şekillerde tanımlanmasına karşılık akıl ve duygu sahibi, doğanın hizmetine sunulduğu üstün ve onurlu bir varlıktır. İnsan üzerine çok söz söylenmesine rağmen henüz son söz söylenmemiştir. Öğretmenin her şeyden önce öğrencisini tanıyarak işe başlamasını gerektiğini daha önce söylemiştik. Öğretmenin her bir öğrencisini tanıması ve onun anlam dünyasını çözümleyerek işe başlaması kolay bir iş değildir. Bu yüzden öğretmenlik bir insanı anlama sanatıdır ve bu yönüyle diğer mesleklerden ayrılır. Siyaset bilim açısından insan, güce sığınma ve egemen olma eğiliminde olan; ekonomik açıdan üreten, tüketen ve fazla kazanma arzusunda olan; sosyolojik ve antropolojik açıdan kültürel; teolojik açıdan inanan; psikolojik açıdan ruhi bir varlıktır. Kısaca insan karmaşık ve fenomen bir varlıktır.