МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙgreenmongolia.mn/wp-content/uploads/2019/09/15.Maliin-aris-shiriig... · 2.1. Мал, амьтны амьд

ШХА-ЫН НОГООН АЛТ ТӨСӨЛМАРКЕТИНГИЙН БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСЭГ

МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙ

(Малчдад зориулсан гарын авлага)

Боловсруулсан: С Даваажав Монгол улсын зөвлөх инженер

Улаанбаатар хот2015 он

“Ногоон алт” төсөлМаркетингийн бүрэлдэхүүн хэсэгУлаанбаатар хот, Баянзүрх дүүрэг 49622, Токогийн гудамж 14 аНисора цамхаг, өрөө 605Утас: 7000-7161Цахим шуудан: [email protected]

© Зохиогчийн эрхийг ГФА-ГЕФАК-ын зөвлөх консорциум эзэмшинэ.

АГУУЛГА

ӨМНӨХ ҮГ 4

ОРШИЛ 51. АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭД 6

1.1. Арьс ширний тухай ойлголт 7

2. МАЛЫН АРЬС, ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ГЭМТЭЛ 8

2.1. Мал, амьтны амьд үеийн гэмтэл 82.2. Мал,амьтны нядалгааны үеийн гэмтэл 142.3. Мал, амьтны нядалгааны дараах үеийн гэмтэл 152.4. Хадгалалтын үед үүсэх гэмтэл 15

3. АРЬС, ШИРИЙГ БЭЛТГЭХ 16

3.1. Малын арьс, ширнийг өвчиж хуулах арга ажиллагаа 163.2. Арьс, ширэн түүхий эдэд чанар хамгаалалт хийх аргууд 18

4.АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ЧАНАРЫН ХАМГААЛАЛТ ХИЙХ, ШАЛГАЖ ХҮЛЭЭЖ АВАХ СТАНДАРТУУДЫН ТАНИЛЦУУЛГА 22

4.1 Түүхий эд бэлтгэл. Арьс шир. Чанарын хамгаалалт хийх, баглах, тээвэрлэх, хадгалах. MNS 5094:2001-ийн товчлол 22

4.2 Түүхий эд бэлтгэл. Арьс шир. Боловсруулаагүй арьс шир. Техникийн шаардлага MNS60:2001 стандартын товчлол 23


4

ӨМНӨХ ҮГ

Швейцарын Хөгжлийн Агентлагын “Ногоон алт” төсөл 2004 оноос эхлэн 4 үе шаттайгаар хэрэгжиж малчдын орлогыг нэмэгдүүлэхийн тулд бүтээмжийг дээшлүүлэхийн зэрэгцээ бэлчээрийн экологийн хязгаарлалтыг тэнцвэрт байдалд оруулан бэлчээрийг сэргээх малчдын амьжиргааны түвшний тогтвортой, уян хатан байдлыг хангах нөхцөл, чадавхийг Монголын иргэдэд бий болгохыг зорьж байгаа юм.

“Ногоон алт” төслийн хүрээнд 30,000 малчдыг нэгтгэсэн 800 орчим Бэлчээр ашиглагчдын хэсэг (БАХ) 93 суманд байгуулагдсан ба Сумын Бэлчээр Ашиглагчдын Холбоо (СБАХ) дээрх сумдад байгуулагдан үйл ажиллагаагаа явуулж байгаагаас гадна 60 орчим малчдын хоршоод байгуулагдан мал аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэх, малын гаралтай түүхий эдийг үндэсний үйлдвэрт борлуулах болон малчдыг зах зээлд холбоход чухал үүрэгтэй ажиллаж байна.

“Ногоон алт” төслийн Маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсгийг Германы ГФА-ГЕФАК компаниудын хамтарсан консорциум хэрэгжүүлж байгаа ба тус төсөл нь малчдыг дотоодын боловсруулах үйлдвэрлэгчидтэй холбох замаар сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосны нэмэгдсэн өртгийн сүлжээг хөгжүүлэх, малчдын тогтвортой орлогыг хангах зорилготойгоор ажиллаж байна.

Маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсгийн сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноосны чиглэлээр хуримтлуулсан туршлага, үр дүнг мах болон арьс ширний бэлтгэн нийлүүлэлтэнд туршихаар шийдвэрлэж 2015 оноос маркетингийн бүрэлдэхүүн хэсэгт мах арьс, ширний нэмэгдсэн өртгийн сүлжээг хөгжүүлэх асуудлыг хамруулахаар болсон бөгөөд энэ туршилтын төсөл нь Завхан, Архангай аймагт хэрэгжих юм.

Туршилтын төслийн хүрээнд хийгдсэн судалгааны дүнгээр Архангай, Завхан аймгууд жилдээ 955.9 мянган ширхэг арьс нэхий бэлтгэж байгаа нь улсын нийт бэлтгэж буй арьс ширний 9.5 орчим хувийг эзэлж байна. Дээрх 2 аймгийн нийт бэлтгэх боломжтой арьс ширний 457 мянга буюу 47.8 хувь нь орон нутагт малчид мал бүхий иргэд бэлтгэж байна. Арьс ширний боловсруулах үйлдвэрүүд 2014 онд 5.7 сая ширхэг арьс шир худалдан авсаны 90% анхан шатны, 10% гүн боловсруулалт хийсэн бөгөөд хүчин чадлынхаа дөнгөж 67.8 хувийг ашиглажээ. Дотоодын боловсруулах үйлдвэрүүдийн хүчин чадлын ашиглалтыг нэмэгдүүлэхэд орон нутгаас бэлтгэж буй арьс ширний тоо хэмжээг нэмэгдүүлэх, бэлтгэж


5

буй арьсны чанарыг сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай байна.

Арьс, шир бэлтгэлийн нэгдсэн тогтолцоо бүрэлдэн тогтоогүй нь үндэсний үйлдвэрүүдийн түүхий эд бэлтгэлийн ажиллагаанд гарч байгаа нэг бэрхшээл болж байна. Өнөөгийн байдлаар үндэсний үйлдвэрүүдийн ихэнх нь (42.9 хувь) ченжүүдээс, зарим нь арьс, ширний үйлдвэрийн түүхий эд бэлтгэлийн төлөөлөгч, түүхий эдийн захаас (тус бүр 23.8 хувь), цөөн хэсэг нь (9.5 хувь) тодорхой орон нутагт өөрийн төлөөлөгч ажиллуулан түүхий эдээ бэлтгэжээ. Ченж, захаар дамжуулан түүхий эд бэлтгэж байгаа нь үнэ нэмэгдэх, мэргэжлийн хяналт, боловсруулалт дамжаагүй чанаргүй түүхий эд бэлтгэх шалтгаан болдог ажээ.

Малчин Та арьс ширний бэлтгэлийн талаар тодорхой мэдлэгтэй байж, малын арьс ширийг зохих шаардлагын дагуу зөв, чанартай бэлтгэж хоршоогоороо дамжуулан боловсруулах үйлдвэрт нийлүүлснээр орлогоо нэмэгдүүлэх боломжтой юм. Бидний бэлтгэсэн энэхүү гарын авлага нь малчин Танд арьс ширээ зөв, чанартай бэлтгэхэд тус болно гэж найдаж байна.

Төслийн багийн хамт олон


6

ОРШИЛ

Байгаль, цаг уурын эрс тэс өөрчлөлтөд дасан зохицсон, төл ахуйгаасаа эхийн сүүгээр тэжээгдэж, задгай бэлчээрт шимт өвс ургамлаар хооллож, байгалийн шалгарлаар өсч үрждэг, ширүүн ба ширүүвтэр үсэн бүрхүүлтэй монгол үүлдрийн малын арьс шир нь төрөлхийн чанараараа бусад орныхоос ихээхэн давуу, хамгийн сайн чанартайд тооцогддог. Төрөлхийн энэ чанараараа манай малын арьс шир дэлхийд өрсөлдөх чадвартай.

Бэлчээрийн малын арьс ширний хамгийн давуу тал нь цаг агаарын орчил зүй, шим тэжээлт ногоон ургамлын онцлог юм. Иймээс манай арьс ширэн түүхий эд нь экологийн цэвэр түүхий эдэд зүй ёсоор тооцогддог юм.

Халуун, хуурай уур амьсгал нь мал амьтны үүлдрийг доройтуулж, амьтны биеийг хүйтэн, чийглэгээс хамгаалах төрөлхийн үүргээ арьс хангаж чадахгүйд хүргэдэг. Аливаа амьтны хөгжилд хөдөлгөөнгүй байдал (хорьж маллах), агаар, усны дутагдал, хэт их хоол тэжээл зэрэг хүчин зүйлүүд муугаар нөлөөлдөг.

Малын арчилгаа маллагаанд хайнга хандах, мал төхөөрөх үед буруу өвчиж, хуулах, хадгалалт хамгаалалтын горим, стандартыг мөрдөхгүй улмаас манай малын арьс ширний төрөлхийн дээрх чанарыг ихээр доройтуулж байна.

Иймээс малчид болон мал бүхий иргэд, түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэгчид дараах зүйлүүдийг онцгойлон анхаарахыг уриалж байна.

• Малдаа цаг хугацаанд нь тарилга, угаалгыг тогтмол хийлгэж, малаа эрүүл өсгөх,

• Залуу малын мах нь зөөлөн, амттай, арьс шир нь гэмтэл багатай, үс ноос нь чанартай байдаг тул малыг 3 наснаас дээш гаргалгүй нядалж, эргэлтэнд оруулж хэвших,

• Арьс ширээ өвчихдөө эсгэж цоолохгүй, өөх шар мах халим дагуулахгүй цэвэрхэн өвчиж бэлтгэснээр түүхий эдээ зах зээлийн хамгийн өндөр үнээр борлуулах боломжтойг анхаарах,

• Арьс ширнээс эвэр, туурай, шийр, чих, уруул, чив, засаа, дэлэн, сүүлний яс, цус, өөх мах, сэвс, элс, шороо, цас, мөс зэрэг хүндрүүлэгчийг салгаж, цэвэрлэж хэвших,


7

• Сүүдэр газар тэнийлгэн хатаах, дулааны улиралд бол хоёр цагийн дотор давслах

• Богийн өлөн гэдсийг арьсанд хэзээ ч хавсрахгүй байх,• Хоёр арьсыг хооронд нь хэзээ ч хавсарч хөлдөөхгүй байх,• Хачиг, гуурны гэмтэлтэй, шивээтэй, эсгэлт зүсээд цоолсон, самны

гэмтэл зэрэг нь түүхий эдийн чанарт муугаар нөлөөлж, үнийг ямагт бууруулдгийг анхаарах.

Малчин, мал бүхий иргэн та арьс ширэн түүхий эдээ Монголын Арьс Ширний Үйлдвэрлэлийн Холбооны итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчид тушааж падаан бичүүлж үндэсний боловсруулах үйлдвэрт тушааснаар богийн арьс бүрд 3000 төгрөг, үхэр, адууны шир тутамд 15000 төгрөгийн урамшуулал хүртэх боломжийг Засгийн газрын 2013 оны 48 дугаар тогтоолоор олгосон болно. Ингэснээр малчин үйлдвэрлэлийн шууд харилцаа сэргэж тооноос бус чанараас шалтгаалсан үнэ тогтож үндэсний үйлдвэрлэл сэргэх том алхам болох юм.

Энэхүү товхимолд арьс ширэн түүхий эдийн бүтэц, онцлог, чанарын хадгалалт хамгаалалт хийх арга, тээвэрлэх, нядалгааны үед гарч болох гэмтэл түүнээс урьдчилан сэргийлэх арга ажиллагааны талаар голлон тайлбарласан болно.


8

1. АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭД

Манай улсад жилд дунджаар 10,0 орчим сая малын ширэн түүхий эд бэлтгэгддэг. Монголд малыг жилийн турш нядалдаггүй, тарга хүч тааруу болон халуун дулааны үе болох хавар, зуны улиралд цөөн тооны мал нядалдаг бол тарга хүчээ сайн авсан, мах арьс ширэн түүхий эдээ муутгалгүй хадгалж болох намар, өвлийн улиралд, өвлийн идэш хүнсээ нөөцлөн базааж, малыг их хэмжээгээр нядалж, арьс ширэн түүхий эдийн 50-60% нь бэлтгэгддэг байна.

Хүснэгт 1. Түүхий эд бэлтгэлийн хэмжээ, мянган ширхэг

Төрөл 2011 2012 2013 2014 Сүүлийн 4 жилийн дундаж

Тэмээний шир 30.6 - - 27.4 28.7Адууны шир 208.0 245.9 242.5 222.8 289.8Үхрийн шир 446.6 472.8 473.9 393.6 446.7Хонины арьс 4384.6 3720.1 5166.8 4517.2 4447.2Ямааны арьс 3258.0 4022.2 4640.8 3933.6 3903.6

Бүгд арьс, шир 8743.8 8766.5 10895.1 9284.3 9422.0

Сүүлийн жилүүдэд жилд дунджаар 8.0-10.0 сая ширхэг арьс ширэн түүхий эд бэлтгэгдэж байгаа гэсэн статистик тоо баримт байх боловч судалгаанаас харахад боловсруулах үйлдвэрүүдээр 5.0-6.0 сая гаруй арьс ширэн түүхий эд боловсруулагдаад байгаа нь нэг талаас тодорхой хэмжээний арьс ширэн түүхий эд хулгайгаар хил гарч байна, нөгөө талаас статистик тоо болон үйлдвэрүүдэд боловсруулагдаж байгаа арьсны тоо бодит байдлаас бага зэрэг зөрүүтэй байна гэсэн үг. Нийт түүхий эдийн 2.5-3.0 хувь нь адууны шир, 4.5-5.4 хувь нь үхрийн шир, 42.0-47.7 хувь нь хонины арьс, 42.5-45.0 хувь нь ямааны арьс бэлтгэгдэж байна.

Зураг 1. Түүхий эд бэлтгэлийн хэмжээг саруудаар харуулбал:

6

1. АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭД

Манай улсад жилд дунджаар 10,0 орчим сая малын ширэн түүхий эд бэлтгэгддэг. Монголд малыг жилийн турш нядалдаггүй, тарга хүч тааруу болон халуун дулааны үе болох хавар, зуны улиралд цөөн тооны мал нядалдаг бол тарга хүчээ сайн авсан, мах арьс ширэн түүхий эдээ муутгалгүй хадгалж болох намар, өвлийн улиралд, өвлийн идэш хүнсээ нөөцлөн базааж, малыг их хэмжээгээр нядалж, арьс ширэн түүхий эдийн 50-60% нь бэлтгэгддэг байна.

Хүснэгт 1. Түүхий эд бэлтгэлийн хэмжээ, мянган ширхэг

Төрөл 2011 2012 2013 2014 Сүүлийн 4 жилийн дундаж

Тэмээний шир 30.6 - - 27.4 28.7 Адууны шир 208.0 245.9 242.5 222.8 289.8 Үхрийн шир 446.6 472.8 473.9 393.6 446.7 Хонины арьс 4384.6 3720.1 5166.8 4517.2 4447.2 Ямааны арьс 3258.0 4022.2 4640.8 3933.6 3903.6 Бүгд арьс, шир 8743.8 8766.5 10895.1 9284.3 9422.0

Сүүлийн жилүүдэд жилд дунджаар 8.0-10.0 сая ширхэг арьс ширэн түүхий эд бэлтгэгдэж байгаа гэсэн статистик тоо баримт байх боловч судалгаанаас харахад боловсруулах үйлдвэрүүдээр 5.0-6.0 сая гаруй арьс ширэн түүхий эд боловсруулагдаад байгаа нь нэг талаас тодорхой хэмжээний арьс ширэн түүхий эд хулгайгаар хил гарч байна, нөгөө талаас статистик тоо болон үйлдвэрүүдэд боловсруулагдаж байгаа арьсны тоо бодит байдлаас бага зэрэг зөрүүтэй байна гэсэн үг. Нийт түүхий эдийн 2.5-3.0 хувь нь адууны шир, 4.5-5.4 хувь нь үхрийн шир, 42.0-47.7 хувь нь хонины арьс, 42.5-45.0 хувь нь ямааны арьс бэлтгэгдэж байна.

Зураг 1. Түүхий эд бэлтгэлийн хэмжээг саруудаар харуулбал:

Дээрх графикаас үзэхэд 1-3 саруудад нийт түүхий эдийн 7 хувь, 4-6 саруудад 9 хувь буюу оны эхний хагас жилд нийт түүхий эдийн 16 хувь, 7-9 саруудад 21 орчим хувь, 10-12 саруудад нийт түүхий эдийн 53 орчим хувь нь тус тус бэлтгэгдэж байна.

2 3 2 2 3 47 6

8

13

30

20

0

5

10

15

20

25

30

35

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Хуви

ар

Түүхий эд бэлтгэлийн хэмжээ, хувиар


9

Дээрх графикаас үзэхэд 1-3 саруудад нийт түүхий эдийн 7 хувь, 4-6 саруудад 9 хувь буюу оны эхний хагас жилд нийт түүхий эдийн 16 хувь, 7-9 саруудад 21 орчим хувь, 10-12 саруудад нийт түүхий эдийн 53 орчим хувь нь тус тус бэлтгэгдэж байна.

1.1. Арьс ширний тухай ойлголт

Арьс, шир гэдэг нь мал, амьтдын бие махбодыг хучиж тогтсон бүтэц зохион байгуулалтын өвөрмөц онцлогтой. Мал амьтдыг амьд байх үед арьс, шир дараахь үүргийг гүйцэтгэдэг. Үүнд:

- бие махбодыг орчны физик, механик, химийн нөлөөнөөс хамгаалах /халуун, хүйтэн, шороо тоос, цас, бороо, бактери, хорт бодис г.м/;

- бие махбодын бодисын солилцоог зохицуулах- биеийн дулааныг хадгалах г.м.

Харин амьтдыг нядалсны дараа арьс, шир нь савхи, нэхий ба үслэг боловсруулах үйлдвэрүүдийн үндсэн түүхий эд болно. Арьс, ширний үсэн бүрхүүлийг авч боловсруулбал ерөнхийд нь савхи, үсэн бүрхүүлтэй нь боловсруулбал үслэг ба нэхий бүтээгдэхүүн болно. Бодын ширийг ургамлын болон холимог идээлгээр боловсруулсан бол булигаар, хромын давсаар идээлсэн бол хромон арьс гэж нэрлэнэ. Хромын давсаар идээлж боловсруулсан хонины арьсыг шеврет, ямааныхыг шевро гэнэ.

Арьс, шир нь бүтцийн хувьд өөр хоорондоо эрс ялгаатай гурван давхраанаас тогтоно. Үүнд:

-өнгөн хөрс /эпидермис/-жинхэнэ хөрс /дерма/ -шар махан давхрага

Өнгөн хөрс буюу эпидермис гэж арьсны үсэн талд байгаа хамгийн нимгэн, дээд давхрааг хэлнэ. Эпидермисийн үндсэн уураг нь кератин бөгөөд энэ онцлог уургийн тусламжтайгаар амьтны биед химийн хорт бодис, ус, бактери, тоос шороо орохоос хамгаалж, биеийн дулаан ба бие махбодын ус чийгийг уур болгож гадагш алдахгүй тогтоон барьж байдаг. Эпидермис арьс, ширний нийт зузааны 0.7-2.0%-ийг эзэлдэг бөгөөд савхи болгон хувиргах боловсруулалтын үед энэ давхрааг үсэн бүрхүүлийн хамт хуулж авдаг.

Жинхэнэ хөрс буюу дерма. Арьсны давхраануудаас бүтээгдэхүүн болон хувирдаг гол хэсэг нь жинхэнэ хөрс юм. Жинхэнэ хөрсний нийт


10

уургийг 100% гэж үзвэл 95-98 орчим хувийг коллаген уураг эзлэх ба бага хэмжээгээр эластин, ретикулин болон бусад энгийн уургууд байна. Коллаген гэдэг нь колла- цавуу, ген- үүсгэгч гэсэн утгатай грек үг. Жинхэнэ хөрсийг дотор нь хөхөнцөр ба торлог давхарга гэсэн 2 хэсэгт хуваана. Хөхөнцөр давхарга нарийн ширхэгтэй коллагены багцуудаас тогтоно. Хөхөнцөр давхаргад үсний анхдагч ба хоёрдогч уутанцарууд, хөлс, өөх тосны булчирхай, мэдрэлийн судлын төгсгөлүүд байрлана. Хөхөнцөр ба торлог давхаргын эзлэх хувь, хэмжээнээс тухайн арьсны таваарлаг шинжүүд тухайлбал, бөхбат, сунамтгай чанарууд тодорхойлогдоно.

Шар махан давхарга гэж жинхэнэ хөрсний доорхи эслэг эдүүд, булчингийн ширхэглэгүүд, өөх, цусны судлын хуримтлалаас тогтсон хамгийн доод давхаргыг нэрлэнэ. Арьс, ширийг боловсруулах үед энэ давхаргыг халимлах дамжлага дээр хусаж салгадаг.

Зураг 2.Арьсны гистологи бүтэц

2. МАЛЫН АРЬС, ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ГЭМТЭЛ

Малчдаас нийлүүлж байгаа арьс ширний дийлэнх их хэмжээний гэмтэлтэй байгаа нь нэг талаас эцсийн бүтээгдэхүүний үнэ цэнийг бууруулаад зогсохгүй нөгөө талаас боловсруулалтын зардлыг

7

1.1. Арьс ширний тухай ойлголт

Арьс, шир гэдэг нь мал, амьтдын бие махбодыг хучиж тогтсон бүтэц зохион байгуулалтын өвөрмөц онцлогтой. Мал амьтдыг амьд байх үед арьс, шир дараахь үүргийг гүйцэтгэдэг. Үүнд:

- бие махбодыг орчны физик, механик, химийн нөлөөнөөс хамгаалах /халуун, хүйтэн, шороо тоос, цас, бороо, бактери, хорт бодис г.м/;

- бие махбодын бодисын солилцоог зохицуулах - биеийн дулааныг хадгалах г.м.

Харин амьтдыг нядалсны дараа арьс, шир нь савхи, нэхий ба үслэг боловсруулах үйлдвэрүүдийн үндсэн түүхий эд болно. Арьс, ширний үсэн бүрхүүлийг авч боловсруулбал ерөнхийд нь савхи, үсэн бүрхүүлтэй нь боловсруулбал үслэг ба нэхий бүтээгдэхүүн болно. Бодын ширийг ургамлын болон холимог идээлгээр боловсруулсан бол булигаар, хромын давсаар идээлсэн бол хромон арьс гэж нэрлэнэ. Хромын давсаар идээлж боловсруулсан хонины арьсыг шеврет, ямааныхыг шевро гэнэ. Арьс, шир нь бүтцийн хувьд өөр хоорондоо эрс ялгаатай гурван давхраанаас тогтоно. Үүнд:

-өнгөн хөрс /эпидермис/ -жинхэнэ хөрс /дерма/ -шар махан давхрага

Өнгөн хөрс буюу эпидермис гэж арьсны үсэн талд байгаа хамгийн нимгэн, дээд давхрааг хэлнэ. Эпидермисийн үндсэн уураг нь кератин бөгөөд энэ онцлог уургийн тусламжтайгаар амьтны биед химийн хорт бодис, ус, бактери, тоос шороо орохоос хамгаалж, биеийн дулаан ба бие махбодын ус чийгийг уур болгож гадагш алдахгүй тогтоон барьж байдаг. Эпидермис арьс, ширний нийт зузааны 0.7-2.0%-ийг эзэлдэг бөгөөд савхи болгон хувиргах боловсруулалтын үед энэ давхрааг үсэн бүрхүүлийн хамт хуулж авдаг. Жинхэнэ хөрс буюу дерма. Арьсны давхраануудаас бүтээгдэхүүн болон хувирдаг гол хэсэг нь жинхэнэ хөрс юм. Жинхэнэ хөрсний нийт уургийг 100% гэж үзвэл 95-98 орчим хувийг коллаген уураг эзлэх ба бага хэмжээгээр эластин, ретикулин болон бусад энгийн уургууд байна. Коллаген гэдэг нь колла- цавуу, ген- үүсгэгч гэсэн утгатай грек үг. Жинхэнэ хөрсийг дотор нь хөхөнцөр ба торлог давхарга гэсэн 2 хэсэгт хуваана. Хөхөнцөр давхарга нарийн ширхэгтэй коллагены багцуудаас тогтоно. Хөхөнцөр давхаргад үсний анхдагч ба хоёрдогч уутанцарууд, хөлс, өөх тосны булчирхай, мэдрэлийн судлын төгсгөлүүд байрлана. Хөхөнцөр ба торлог давхаргын эзлэх хувь, хэмжээнээс тухайн арьсны таваарлаг шинжүүд тухайлбал, бөхбат, сунамтгай чанарууд тодорхойлогдоно. Шар махан давхарга гэж жинхэнэ хөрсний доорхи эслэг эдүүд, булчингийн ширхэглэгүүд, өөх, цусны судлын хуримтлалаас тогтсон хамгийн доод давхаргыг нэрлэнэ. Арьс, ширийг боловсруулах үед энэ давхаргыг халимлах дамжлага дээр хусаж салгадаг.

Зураг 2.Арьсны гистологи бүтэц


11

нэмэгдүүлдэг. Хөдөө орон нутагт болон ченжүүд мал нядалгааг ихэвчлэн гадаа хуурайшилт ихтэй орчинд хийж чанарын хамгаалалт хийлгүйгээр 0 С-аас дээш байх нөхцөлд арьсыг хадгалдаг нь арьсны чанарыг ихээр алдагдуулдаг.

Арьс ширний чанар, үнэлгээг бууруулдаг механик, биологи, физик, химийн нөлөөгөөр үүсгэгдсэн төрөл бүрийн өөрчлөлтийг арьс ширэн түүхий эдийн гэмтэл, согог гэнэ.Монгол малын арьс, ширний чанар нь малыг амьд байх үеэс эхлэн нядалж өвчих, чанарын хамгаалалт хийх, хадгалах, тээвэрлэх бүхий л үе шат бүрт алдагдаж байна.

Гэмтлийг дараахи байдлаар ангилна.► Мал, амьтны амьд үеийн► Мал, амьтны нядалгааны үеийн;► Мал, амьтны нядалгааны дараахь үеийн;

● Түүхий эдийн чанарын хамгаалалтын,● Хадгалалт, тээвэрлэлтийн гэж ангилна.

2.1. Мал, амьтны амьд үеийн гэмтэл

Малын амьд байхад үүссэн гэмтэл малын үс ноосонд далдлагдаж байдаг учир боловсруулагдаагүй арьсны чанар тодорхойлох үед сайн ажиглагдахгүй, харин арьс, ширний үйлдвэрт боловсруулах явцад илрэн гарч бүтээгдэхүүний чанар, гарцыг бууруулдаг. Малын амьд үеийн гэмтлүүд нь дараах шалтгаануудаас үүсэж байна. Үүнд:

- Малыг эрүүлжүүлэх тарилга, угаалга хийх зэрэг мал эмнэлгийн үйл ажиллагааны зогсонги, дутагдалтай байдал

- Малын механик тоон өсөлт их, сүргийн бүтэц буруу, насжилт өндөр, эргэлтэнд удаан оруулдаг байдал

- Малын арьсны өвчлөл ихтэй, ба хайр гамгүй буруу эдэлдэг- Малын арчилгаа маллагаа дутуу, билчээр буруу сонголт гэх мэт

шалтгаанууд байна

Гуурын гэмтэл: Хаврын цагт үхрийн нурууны арьсанд гүвдрүү үүсгэн гадагшилдаг хэдгэний авгалдайн үүсгэсэн нүх, эдгэрсэн сорвийг үхрийн арьсны гуурын гэмтэл гэнэ. Гуурын гэмтлийг 2 зүйл хэдгэний авгалдай үүсгэнэ. Малчид том ба бага хэдгэнэ гэж нэрлэдэг. Зуны улиралд хэдгэнэ нисч үхрийг оодогнуулан нимгэн арьстай үсний угт өндгөө цацна. Өндөгнөөс 3-7 хоногийн дараа авгалдай /гуур/ гарч арьсыг нэвтлэн нуруу, нугасны хөндийд орж 3 сар, зарим авгалдай үхэр биеэ долоох үед амаар нь орж улаан хоолойн салст бүрхүүлд 4-5 сар


12

шимэгчилнэ.Эндээсээ нуруу, хондлой орчмын арьсны доод эслэгт /шар маханд/

байрлан 3-5 сар болж гүвдрүү үүсгэнэ. Гүвдрүүний нүхээр авгалдай /гуур/ гадагшлан газрын хөрсөнд унаж, 20-40 хоногийн дараа хүүхэлдэй болно. Хүүхэлдэйнээсээ бие гүйцсэн хэдгэнэ гарч өндгөө үхэрт цацах замаар амьдралын мөчлөг нь үргэлжилнэ. Гуур үхрийн биенд 9-10 сар шимэгчлэн амьдрахдаа эд, эрхтэнг гэмтээж, үрэвсүүлнэ.

Гуурнаас сэргийлэх арга: Гуурын ялааны нислэг зогссоноос хойш буюу 10 дугаар сарын дундуур ивомекийн төрлийн бэлдмэлүүдийг зааврын дагуу тарьж эмчилнэ. Манай оронд үхэр 5 дугаар сарын эхний арав хоногоос 9 дүгээр сарын дунд үе хүртэл гуураар халдвар авдаг. Энэ үеүдэд угаалгын бэлдмэлүүдээр үхрийн биеийг арчих, угаах, шүрших аргаар боловсруулалт хийж болно. Үхрийн арьсны гуур 12, 1 саруудад нугасны хөндийд байрлан шимэгчилдэг тул энэ үед эмчилгээ хийхийг хориглоно. Үхрээ шөнө, оройн цагаар болон өндөр сэрүүн газраар салхи сөргөөн бэлчээрлүүлэх, өдрийн халуунд мод, саравчтай, сүүдэр газар байлгавал гууртах нь бага байна.

Бэлчээрийн хачгийн гэмтэл: Манай орны мал, амьтанд таван төрөлд хамаарагдах 18 зүйлийн бэлчээрийн хачиг тархсан байдаг. Бэлчээрийн хачиг нь арьс ширний нийт гэмтлийг ихэнх хувийг эзэлдэг. Бэлчээрийн хачигхошуугаараа арьсыг цоолж цус сорох үед үүсгэсэн сорвийг хачигны гэмтэл гэнэ.

8

2. МАЛЫН АРЬС, ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ГЭМТЭЛ

Малчдаас нийлүүлж байгаа арьс ширний дийлэнх их хэмжээний гэмтэлтэй байгаа нь нэг талаас эцсийн бүтээгдэхүүний үнэ цэнийг бууруулаад зогсохгүй нөгөө талаас боловсруулалтын зардлыг нэмэгдүүлдэг. Хөдөө орон нутагт болон ченжүүд мал нядалгааг ихэвчлэн гадаа хуурайшилт ихтэй орчинд хийж чанарын хамгаалалт хийлгүйгээр 0 С-аас дээш байх нөхцөлд арьсыг хадгалдаг нь арьсны чанарыг ихээр алдагдуулдаг. Арьс ширний чанар, үнэлгээг бууруулдаг механик, биологи, физик, химийн нөлөөгөөр үүсгэгдсэн төрөл бүрийн өөрчлөлтийг арьс ширэн түүхий эдийн гэмтэл, согог гэнэ. Монгол малын арьс, ширний чанар нь малыг амьд байх үеэс эхлэн нядалж өвчих, чанарын хамгаалалт хийх, хадгалах, тээвэрлэх бүхий л үе шат бүрт алдагдаж байна.

Гэмтлийг дараахи байдлаар ангилна. Мал, амьтны амьд үеийн Мал, амьтны нядалгааны үеийн; Мал, амьтны нядалгааны дараахь үеийн;

• Түүхий эдийн чанарын хамгаалалтын, • Хадгалалт, тээвэрлэлтийн гэж ангилна.

2.1. Мал, амьтны амьд үеийн гэмтэл Малын амьд байхад үүссэн гэмтэл малын үс ноосонд далдлагдаж байдаг учир боловсруулагдаагүй арьсны чанар тодорхойлох үед сайн ажиглагдахгүй, харин арьс, ширний үйлдвэрт боловсруулах явцад илрэн гарч бүтээгдэхүүний чанар, гарцыг бууруулдаг. Малын амьд үеийн гэмтлүүд нь дараах шалтгаануудаас үүсэж байна. Үүнд:

- Малыг эрүүлжүүлэх тарилга, угаалга хийх зэрэг мал эмнэлгийн үйл ажиллагааны зогсонги, дутагдалтай байдал

- Малын механик тоон өсөлт их, сүргийн бүтэц буруу, насжилт өндөр, эргэлтэнд удаан оруулдаг байдал

- Малын арьсны өвчлөл ихтэй, ба хайр гамгүй буруу эдэлдэг - Малын арчилгаа маллагаа дутуу, билчээр буруу сонголт гэх мэт шалтгаанууд байна

Гуурын гэмтэл: Хаврын цагт үхрийн нурууны арьсанд гүвдрүү үүсгэн гадагшилдаг хэдгэний авгалдайн үүсгэсэн нүх, эдгэрсэн сорвийг үхрийн арьсны гуурын гэмтэл гэнэ. Гуурын гэмтлийг 2 зүйл хэдгэний авгалдай үүсгэнэ. Малчид том ба бага хэдгэнэ гэж нэрлэдэг. Зуны улиралд хэдгэнэ нисч үхрийг оодогнуулан нимгэн арьстай үсний угт өндгөө цацна. Өндөгнөөс 3-7 хоногийн дараа авгалдай /гуур/ гарч арьсыг нэвтлэн нуруу, нугасны хөндийд орж 3 сар, зарим авгалдай үхэр биеэ долоох үед амаар нь орж улаан хоолойн салст бүрхүүлд 4-5 сар шимэгчилнэ. Эндээсээ нуруу, хондлой орчмын арьсны доод эслэгт /шар маханд/ байрлан 3-5 сар болж гүвдрүү үүсгэнэ. Гүвдрүүний нүхээр авгалдай /гуур/ гадагшлан газрын хөрсөнд унаж, 20-40 хоногийн дараа хүүхэлдэй болно. Хүүхэлдэйнээсээ бие гүйцсэн хэдгэнэ гарч өндгөө үхэрт цацах замаар амьдралын мөчлөг нь үргэлжилнэ. Гуур үхрийн биенд 9-10 сар шимэгчлэн амьдрахдаа эд, эрхтэнг гэмтээж, үрэвсүүлнэ.

Зураг 3. Гууртсан үхэр Зураг 4. Гууртай үхрийн ширээр эцсийнбүтээгдэхүүн хийсэн байдал


13

9

Гуурнаас сэргийлэх арга: Гуурын ялааны нислэг зогссоноос хойш буюу 10 дугаар сарын дундуур ивомекийн төрлийн бэлдмэлүүдийг зааврын дагуу тарьж эмчилнэ. Манай оронд үхэр 5 дугаар сарын эхний арав хоногоос 9 дүгээр сарын дунд үе хүртэл гуураар халдвар авдаг. Энэ үеүдэд угаалгын бэлдмэлүүдээр үхрийн биеийг арчих, угаах, шүрших аргаар боловсруулалт хийж болно. Үхрийн арьсны гуур 12, 1 саруудад нугасны хөндийд байрлан шимэгчилдэг тул энэ үед эмчилгээ хийхийг хориглоно. Үхрээ шөнө, оройн цагаар болон өндөр сэрүүн газраар салхи сөргөөн бэлчээрлүүлэх, өдрийн халуунд мод, саравчтай, сүүдэр газар байлгавал гууртах нь бага байна. Бэлчээрийн хачгийн гэмтэл: Манай орны мал, амьтанд таван төрөлд хамаарагдах 18 зүйлийн бэлчээрийн хачиг тархсан байдаг. Бэлчээрийн хачиг нь арьс ширний нийт гэмтлийг ихэнх хувийг эзэлдэг. Бэлчээрийн хачигхошуугаараа арьсыг цоолж цус сорох үед үүсгэсэн сорвийг хачигны гэмтэл гэнэ.

Зураг 5. Хачигтсан үхэр

Зураг 6. Бэлчээрийн хачиг

Хачиг малын цус сорох үед хошуу нь арьсыг нэвтлэн заримдаа арьсан доорхи эслэг рүү нэвтэрсэн байдаг. Энэ үед арьсны өнгөн хөрсөнд цэврүү, гөвдрүү бүхий үрэвсэл үүсэж арьсны бүрэн бүтэн байдал алдагддаг. Түүхий эд дээр хачгийн гэмтэл арьс шир бэлтгэлийн үед (намар, өвлийн) илрүүлэхэд бэрхшээлтэй байдаг. Харин хавар 4-5 дугаар сард нядалсан малын арьсанд хачигны улмаас үүссэн гэмтлийн шарх тод илэрдэг. Хачгийн гэмтээсэн арьсны хөхөнцөр давхарга дээр шархны улмаас тав үүснэ.

Зураг 7. Хачгийн хошууны хэсэг

Зураг 8. Эцсийн боловсруулалт хийсэн хачгийн гэмтэлтэй арьс

Энэ нь арьс боловсруулах явцад гэмтсэн хэсэгт идээлэгч болон будгийн бодис нэвчих, шингэх боломжийг багасган улмаар бүтээгдэхүүний чанар үзэмжийг бууруулна. Хачигтай тэмцэх арга хэмжээг бэлчээрийн орчинд байгаа хачгаас мал сүргийг сэргийлэх, малын биед байгаа хачгийн устгах гэж хоёр хуваадаг.



9

Гуурнаас сэргийлэх арга: Гуурын ялааны нислэг зогссоноос хойш буюу 10 дугаар сарын дундуур ивомекийн төрлийн бэлдмэлүүдийг зааврын дагуу тарьж эмчилнэ. Манай оронд үхэр 5 дугаар сарын эхний арав хоногоос 9 дүгээр сарын дунд үе хүртэл гуураар халдвар авдаг. Энэ үеүдэд угаалгын бэлдмэлүүдээр үхрийн биеийг арчих, угаах, шүрших аргаар боловсруулалт хийж болно. Үхрийн арьсны гуур 12, 1 саруудад нугасны хөндийд байрлан шимэгчилдэг тул энэ үед эмчилгээ хийхийг хориглоно. Үхрээ шөнө, оройн цагаар болон өндөр сэрүүн газраар салхи сөргөөн бэлчээрлүүлэх, өдрийн халуунд мод, саравчтай, сүүдэр газар байлгавал гууртах нь бага байна. Бэлчээрийн хачгийн гэмтэл: Манай орны мал, амьтанд таван төрөлд хамаарагдах 18 зүйлийн бэлчээрийн хачиг тархсан байдаг. Бэлчээрийн хачиг нь арьс ширний нийт гэмтлийг ихэнх хувийг эзэлдэг. Бэлчээрийн хачигхошуугаараа арьсыг цоолж цус сорох үед үүсгэсэн сорвийг хачигны гэмтэл гэнэ.

Зураг 5. Хачигтсан үхэр

Зураг 6. Бэлчээрийн хачиг


Зураг 7. Хачгийн хошууны хэсэг

Зураг 8. Эцсийн боловсруулалт хийсэн хачгийн гэмтэлтэй арьс



14

Бэлчээр орчинд байгаа хачгаас мал сүргийг сэргийлэх: Хачиг амьдарч, үржих байгалийн нөхцлийг өөрчлөх, хөгжлийнх нь янз бүрийн шатанд устгах, бэлчээрийг тусгаарлан сольж ашиглах, хавар, намар хог ургамлыг шатаах, зэрлэг мэрэгчдийг устгах явдал их ач холбогдолтой. Хачиг идэвхижих үеэр малыг тачир ургамалтай дэнж, хөвөө дагуулан салхи сөргөөн бэлчээх, тухайн орон нутгийн цаг агаарын нөхцлийг харгалзан үхрийн хөөвөр, сарлагийн савга, бага насны адууны хөөврийг хачиг асаж эхлэхээс өмнө урьдчилан хяргах, хачиг элбэгших үеэр өндөр уулын бэлчээрт нүүж нутаглах зэрэг малыг хачигтахаас сэргийлэх уламжлалт аргуудыг хэрэглэнэ.

Малын биед ассан хачгийг устгахдаа:• Механик• Химийн арга хэрэглэнэ.

Механик арга нь малын биед ассан хачгийг нэг бүрчлэн түүж устгана. Харин цус сорж байгаа, ялангуяа нэг дор олноор цус сорж байгаа хачгийг түүж авснаас болж малын арьс ихээхэн гэмтэж, тэнд үүссэн шарх идээлж, буглах, өтөхөд хүргэдэг учраас цус сорж байгаа хачгийг хайчилна. Химийн арга нь эмийн бэлдмэлүүдийг хэрэглэнэ. Хачигтай тэмцэхэд дараахи эмийн бэлдмэлүүд /байтикол, бутокс, суперкиллер, неоцидол, креохин-х, циприн/-ийг зааврын дагуу хэрэглэнэ. Мөн ивомекийн төрлийн бэлдмэлийг болон дустыг /цацлага/ хэрэглэнэ.

Хамууны гэмтэл: Монгол малд 4-н төрлийн хамуу өвчин тархсан байдаг. 1. Маагуу хамуу: Хонины хондлой, нуруугаар цантаж, нойтон

чийгтэй болж маажууртаж /маагууртаж/ эхлэхийг малчид маагуу, нойтон, хондлойн, тохом, усан хамуу гэж илрэх шинж тэмдгээр нь олон янзаар нэрлэдэг. Энэ нь арьсны өнгөн давхаргад байрлан эдийн шингэн, тунгалгаар хооллодог хачгаар үүсгэгддэг нэгэн төрлийн хамуу өвчин болно.

10

Бэлчээр орчинд байгаа хачгаас мал сүргийг сэргийлэх: Хачиг амьдарч, үржих байгалийн нөхцлийг өөрчлөх, хөгжлийнх нь янз бүрийн шатанд устгах, бэлчээрийг тусгаарлан сольж ашиглах, хавар, намар хог ургамлыг шатаах, зэрлэг мэрэгчдийг устгах явдал их ач холбогдолтой. Хачиг идэвхижих үеэр малыг тачир ургамалтай дэнж, хөвөө дагуулан салхи сөргөөн бэлчээх, тухайн орон нутгийн цаг агаарын нөхцлийг харгалзан үхрийн хөөвөр, сарлагийн савга, бага насны адууны хөөврийг хачиг асаж эхлэхээс өмнө урьдчилан хяргах, хачиг элбэгших үеэр өндөр уулын бэлчээрт нүүж нутаглах зэрэг малыг хачигтахаас сэргийлэх уламжлалт аргуудыг хэрэглэнэ. Малын биед ассан хачгийг устгахдаа:

• Механик • Химийн арга хэрэглэнэ.

Механик арга нь малын биед ассан хачгийг нэг бүрчлэн түүж устгана. Харин цус сорж байгаа, ялангуяа нэг дор олноор цус сорж байгаа хачгийг түүж авснаас болж малын арьс ихээхэн гэмтэж, тэнд үүссэн шарх идээлж, буглах, өтөхөд хүргэдэг учраас цус сорж байгаа хачгийг хайчилна. Химийн арга нь эмийн бэлдмэлүүдийг хэрэглэнэ. Хачигтай тэмцэхэд дараахи эмийн бэлдмэлүүд /байтикол, бутокс, суперкиллер, неоцидол, креохин-х, циприн/-ийг зааврын дагуу хэрэглэнэ. Мөн ивомекийн төрлийн бэлдмэлийг болон дустыг /цацлага/ хэрэглэнэ. Хамууны гэмтэл: Монгол малд 4-н төрлийн хамуу өвчин тархсан байдаг.

1. Маагуу хамуу: Хонины хондлой, нуруугаар цантаж, нойтон чийгтэй болж маажууртаж /маагууртаж/ эхлэхийг малчид маагуу, нойтон, хондлойн, тохом, усан хамуу гэж илрэх шинж тэмдгээр нь олон янзаар нэрлэдэг. Энэ нь арьсны өнгөн давхаргад байрлан эдийн шингэн, тунгалгаар хооллодог хачгаар үүсгэгддэг нэгэн төрлийн хамуу өвчин болно.

Зураг 9. Маагуутай үхэр

Зураг 10. Хамууны хачиг

Намрын сүүл, өвлийн эхэн саруудад хачгийн үржил, хөгжил түргэсэн өвчний гаралт ихсэж, хаварнь ноосоо гээж, нүцгэрч, турж үхдэг. Зуны улиралд хачгийн үржил зогсонги байдалд орж нарны гэрлээс халхлагдсан чийг ихтэй малын биеийн далд хэсгүүдэд байрлаж байгаад намрын хайлган цагаар малыг хөөж, тууж, хөлөргөж, сойлго алдуулсанаас эрт өвөлжөөнд оруулж давчуу хашаанд олноор нь хашиж, халууцуулснаас арьсны чийгшил ихэссэн үед дахин идэвхиждэг. Маагуу хамуу нь хонины өтгөн ноостой хэсэг болох хондлой, нуруу, сээр, дал, гуянаас эхлэн бүх биеийг хамарна. Үхэрт шилэн хүзүү сээрнээс эхэлж биеийн бусад хэсгийг хамарч өвчлүүлнэ.


15

Намрын сүүл, өвлийн эхэн саруудад хачгийн үржил, хөгжил түргэсэн өвчний гаралт ихсэж, хаварнь ноосоо гээж, нүцгэрч, турж үхдэг. Зуны улиралд хачгийн үржил зогсонги байдалд орж нарны гэрлээс халхлагдсан чийг ихтэй малын биеийн далд хэсгүүдэд байрлаж байгаад намрын хайлган цагаар малыг хөөж, тууж, хөлөргөж, сойлго алдуулсанаас эрт өвөлжөөнд оруулж давчуу хашаанд олноор нь хашиж, халууцуулснаас арьсны чийгшил ихэссэн үед дахин идэвхиждэг.

Маагуу хамуу нь хонины өтгөн ноостой хэсэг болох хондлой, нуруу, сээр, дал, гуянаас эхлэн бүх биеийг хамарна. Үхэрт шилэн хүзүү сээрнээс эхэлж биеийн бусад хэсгийг хамарч өвчлүүлнэ.

2. Хохь хамуу:Хамуурсан хонины толгой хагтаж, хогжруутдаг учир малчид хохь, толгой, хуурай хамуу гэж нэрлэдэг. Энэ хамуугаар хонь, ямаа, тэмээ ихэвчлэн өвчилдэг.

Ялангуяа төлөг, борлон, хуц, ухна хүндээр өвчилнө.Хохь хамуу нь хонь, ямааны уруул, жавж, нүдний эргэн тойрон, чихний уг, шанаа, эрүү зэрэг нимгэн арьстай хэсгээс эхлэн хүндэрсэн үед урд хөл бүдэрхийний хэсгийг, тэмээнд хүзүүний хажуу тал, ямаанд сээр, нуруу, хондлой, суганы хэсгийн үс халцарч арьс нь зузаарч тавхайсан саарал хогжруутаж, хагарч яршаад таталдаж үхдэг. 3. Хөлний хамуу: Манай орны мал сүрэгт өргөн дэлгэр тархаагүй хамуу өвчин. Хүйтэн чийгтэй улиралд элбэгшиж, зуны улиралд багасдаг. Хонь, ямааны хойд хөлний шилбэ, бэрэвхийнд, үхрийн хөл, сүүлний уг дэлэнгийн арьсанд, адууны сагагны үе, гуяны дотор талын арьсанд тус тус шимэгчилдэг учир “хөлний” хамуу гэж нэрлэдэг. Хачиг нь арьсны өнгөн давхаргын хайрс, хуурай хаг, хогжруугаар хооллодог учир арьс идэгч хамуу ч гэдэг. 4. Булчирхайн хамуу: Бусад хамууны хачгийг бодвол өт хэлбэртэй, маш жижиг /0,19-0,22 мм/ хэмжээтэй хачиг. Малын арьсны

11


Зураг 10. “Хохь” хамуутай

хонины толгой толгойн хэсэг

Ялангуяа төлөг, борлон, хуц, ухна хүндээр өвчилнө.Хохь хамуу нь хонь, ямааны уруул, жавж, нүдний эргэн тойрон, чихний уг, шанаа, эрүү зэрэг нимгэн арьстай хэсгээс эхлэн хүндэрсэн үед урд хөл бүдэрхийний хэсгийг, тэмээнд хүзүүний хажуу тал, ямаанд сээр, нуруу, хондлой, суганы хэсгийн үс халцарч арьс нь зузаарч тавхайсан саарал хогжруутаж, хагарч яршаад таталдаж үхдэг.

3. Хөлний хамуу: Манай орны мал сүрэгт өргөн дэлгэр тархаагүй хамуу өвчин. Хүйтэн чийгтэй улиралд элбэгшиж, зуны улиралд багасдаг. Хонь, ямааны хойд хөлний шилбэ, бэрэвхийнд, үхрийн хөл, сүүлний уг дэлэнгийн арьсанд, адууны сагагны үе, гуяны дотор талын арьсанд тус тус шимэгчилдэг учир “хөлний” хамуу гэж нэрлэдэг. Хачиг нь арьсны өнгөн давхаргын хайрс, хуурай хаг, хогжруугаар хооллодог учир арьс идэгч хамуу ч гэдэг.

4. Булчирхайн хамуу: Бусад хамууны хачгийг бодвол өт хэлбэртэй, маш жижиг /0,19-0,22 мм/ хэмжээтэй хачиг. Малын арьсны гүнд үсний уутанцар, тосны булчирхайд шимэгчилдэг.Хонь, ямаанд их тохиолддог. Нэг гүвдрүүнд маш олон тооны хачиг агуулагдах бөгөөд аажмаар хачиг үржин хавь ойрын эд, эсийг гэмтээн, арьс нимгэрч цоорон үргэлжилсэн яр болох бөгөөд хэд хэдэн гүвдрүү доогуураа нийлж арьсыг хөндийлэн идээлүүлнэ. Нядалсан ба үхсэн малын арьсыг өвчсөний дараа дотор талаас харахад их, бага хэмжээний шар толбууд тодорхой харагдана.

Зураг 11. Булчирхайн хамуутай ямааны

арьс шар махан талаасаа

Зураг 12. Булчирхайн хамуутай ямааны арьсыг эцсийн боловсруулалт хийсний

дараа нүхтэй болсон байдал


16

гүнд үсний уутанцар, тосны булчирхайд шимэгчилдэг.Хонь, ямаанд их тохиолддог. Нэг гүвдрүүнд маш олон тооны хачиг агуулагдах бөгөөд аажмаар хачиг үржин хавь ойрын эд, эсийг гэмтээн, арьс нимгэрч цоорон үргэлжилсэн яр болох бөгөөд хэд хэдэн гүвдрүү доогуураа нийлж арьсыг хөндийлэн идээлүүлнэ. Нядалсан ба үхсэн малын арьсыг өвчсөний дараа дотор талаас харахад их, бага хэмжээний шар толбууд тодорхой харагдана.

Хамуутай тэмцэх, сэргийлэх арга хэмжээ. Хамуутай малыг эмчлэх, малын байр, тоног хэрэгслийг ариутгах, малын арчилгаа, маллагааг сайжруулах зэрэг иж бүрэн арга хэмжээг малын эмчтэйгээ хамтарч авч явуулах шаардлагатай.

Цахлайн гэмтэл: Мал цахлайгаар өвчилсний улмаас арьсанд бий болсон гэмтэл. Цахлайг мөөгөнцөрөөр үүсдэг өвчин. Бүх төрлийн мал, үслэг болон зэрлэг ан амьтад өсвөр насандаа их өвчилнө. Цахлайн халдварлалт өвөл, хаврын улиралд үлэмж ихэснэ. Цахлай үүсгэгч мөөгөнцөр нь шарх, шалбархайгаар дамжин хүн амьтны арьсанд орж үрэвсүүлснээс үс нь унаж, хайрстан хогжруутна. Цахлай үүсгэгч мөөгөнцөр үс ноос хогжруунд 5-7 жил, бууцанд 9 сар, малын байранд 4-8 жил, буцалж буй усанд 2 минут амьд байж чадна. Малчдын өргөн хэрэглэдэг халуун тос сайн үр дүн өгдөг.

Цэцгийн гэмтэл: Цэцэг нь вирусээр үүсдэг бөгөөд голдуу, хонь ямаа өвчилнө. Цэцэг нь амьсгалын болон хоол боловсруулах эрхтнүүдээр заримдаа арьсны шалбархай зэргээр дамжиж халдварлана. Түүхий

11


Зураг 10. “Хохь” хамуутай

хонины толгой толгойн хэсэг

Ялангуяа төлөг, борлон, хуц, ухна хүндээр өвчилнө.Хохь хамуу нь хонь, ямааны уруул, жавж, нүдний эргэн тойрон, чихний уг, шанаа, эрүү зэрэг нимгэн арьстай хэсгээс эхлэн хүндэрсэн үед урд хөл бүдэрхийний хэсгийг, тэмээнд хүзүүний хажуу тал, ямаанд сээр, нуруу, хондлой, суганы хэсгийн үс халцарч арьс нь зузаарч тавхайсан саарал хогжруутаж, хагарч яршаад таталдаж үхдэг.

3. Хөлний хамуу: Манай орны мал сүрэгт өргөн дэлгэр тархаагүй хамуу өвчин. Хүйтэн чийгтэй улиралд элбэгшиж, зуны улиралд багасдаг. Хонь, ямааны хойд хөлний шилбэ, бэрэвхийнд, үхрийн хөл, сүүлний уг дэлэнгийн арьсанд, адууны сагагны үе, гуяны дотор талын арьсанд тус тус шимэгчилдэг учир “хөлний” хамуу гэж нэрлэдэг. Хачиг нь арьсны өнгөн давхаргын хайрс, хуурай хаг, хогжруугаар хооллодог учир арьс идэгч хамуу ч гэдэг.

4. Булчирхайн хамуу: Бусад хамууны хачгийг бодвол өт хэлбэртэй, маш жижиг /0,19-0,22 мм/ хэмжээтэй хачиг. Малын арьсны гүнд үсний уутанцар, тосны булчирхайд шимэгчилдэг.Хонь, ямаанд их тохиолддог. Нэг гүвдрүүнд маш олон тооны хачиг агуулагдах бөгөөд аажмаар хачиг үржин хавь ойрын эд, эсийг гэмтээн, арьс нимгэрч цоорон үргэлжилсэн яр болох бөгөөд хэд хэдэн гүвдрүү доогуураа нийлж арьсыг хөндийлэн идээлүүлнэ. Нядалсан ба үхсэн малын арьсыг өвчсөний дараа дотор талаас харахад их, бага хэмжээний шар толбууд тодорхой харагдана.

Зураг 11. Булчирхайн хамуутай ямааны

арьс шар махан талаасаа

Зураг 12. Булчирхайн хамуутай ямааны арьсыг эцсийн боловсруулалт хийсний

дараа нүхтэй болсон байдал


17

эдийн хувьд бол цэцэг өвчний эдгэрсэн сорви, өвчлөлтийн үеийн гэж хоёр ангилна. Цэцэг өвчнөөр өвчилж байх үед нь нядалсан хонин нэхийний хөрсөн талд 0,5-1,5 мм орчим диаметртай дугуй хэлбэрийн хар хүрэн буюу цайвардуу өнгийн тармаг толбууд байх нь ажиглагдана. Цэцгээр өвчилж байгаад эдгэрсэн хонины нэхийний хөрсөн талд цагаавтар жижиг өнгийн сорвиуд үлдсэн байна. Цэцгээр өвчилж байхад нь нядалсан ямааны арьс хөрсөн талдаа шаравтар өнгийн толбуудтай байдаг. Цэцэг өвчнөөр өвчилсөн арьс, ширийг тусад нь хүлээж авч тусгай хяналтанд байлгаж ариутгал хийх ёстой. Цэцэг өвчтэй малын арьсыг карболын хүчлийн 3%-ийн уусмал буюу креолины 2,5%-ийн уусмалаар 24 цагийн хугацаагаар ариутгана.

Механик нөлөөгөөр үүсэх гэмтэл: Мал амьд байх үедээ гадны элдэв механик нөлөөллүүдээс болж арьс ширэнд янз бүрийн гэмтэл үүсдэг. Механик нөлөөгөөр үүсэх гэмтэлүүдэд зургаас, тамганы, эдэлгээний зэрэг гэмтэлүүд хамаарагдана.

Зураасны гэмтэл: Мал загатнасан газраа хурц үзүүртэй зүйлд маажих, санамсаргүй шүргэх зэргээс арьсны үсэн талд үүссэн шарх сорвины ул мөрийг зураас гэнэ.Хонь ноосыг хяргахдаа хайхрамжгүй хийснээс, ямааны арьсанд бол сөрдгөр хурц үзүүртэй төмөр самаар хамаа бус самнаснаас, мөн нядалсны дараа хонь ямааны арьсыг хяргах самнах зэргээс зураас үүсдэг байна. Зураасны гэмтлийг гүн, гүн биш гэж хоёр хуваана. Гүн биш зураасны гэмтэл түргэн хугацаанд эдгэрч ул мөргүй болдог бол гүн зураас нь боловсруулсан арьсны өнгөн талын бүтэн үзэмжтэй байдалд ул мөр нь үлдэж хоцордог байна. Арьс ширэнд зураас үүсэхээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд юуны урьд хашаа хороог барихдаа элдэв үзүүртэй зүйлс, хадаас зэргийг ёрдойлгон үлдээхгүйг хичээх, малын арьсыг нядалсны дараа хяргахыг хатуу хориглох хэрэгтэй байдаг.

12

Хамуутай тэмцэх, сэргийлэх арга хэмжээ. Хамуутай малыг эмчлэх, малын байр, тоног хэрэгслийг ариутгах, малын арчилгаа, маллагааг сайжруулах зэрэг иж бүрэн арга хэмжээг малын эмчтэйгээ хамтарч авч явуулах шаардлагатай. Цахлайн гэмтэл: Мал цахлайгаар өвчилсний улмаас арьсанд бий болсон гэмтэл. Цахлайг мөөгөнцөрөөр үүсдэг өвчин. Бүх төрлийн мал, үслэг болон зэрлэг ан амьтад өсвөр насандаа их өвчилнө. Цахлайн халдварлалт өвөл, хаврын улиралд үлэмж ихэснэ. Цахлай үүсгэгч мөөгөнцөр нь шарх, шалбархайгаар дамжин хүн амьтны арьсанд орж үрэвсүүлснээс үс нь унаж, хайрстан хогжруутна. Цахлай үүсгэгч мөөгөнцөр үс ноос хогжруунд 5-7 жил, бууцанд 9 сар, малын байранд 4-8 жил, буцалж буй усанд 2 минут амьд байж чадна. Малчдын өргөн хэрэглэдэг халуун тос сайн үр дүн өгдөг. Цэцгийн гэмтэл: Цэцэг нь вирусээр үүсдэг бөгөөд голдуу, хонь ямаа өвчилнө. Цэцэг нь амьсгалын болон хоол боловсруулах эрхтнүүдээр заримдаа арьсны шалбархай зэргээр дамжиж халдварлана. Түүхий эдийн хувьд бол цэцэг өвчний эдгэрсэн сорви, өвчлөлтийн үеийн гэж хоёр ангилна. Цэцэг өвчнөөр өвчилж байх үед нь нядалсан хонин нэхийний хөрсөн талд 0,5-1,5 мм орчим диаметртай дугуй хэлбэрийн хар хүрэн буюу цайвардуу өнгийн тармаг толбууд байх нь ажиглагдана. Цэцгээр өвчилж байгаад эдгэрсэн хонины нэхийний хөрсөн талд цагаавтар жижиг өнгийн сорвиуд үлдсэн байна. Цэцгээр өвчилж байхад нь нядалсан ямааны арьс хөрсөн талдаа шаравтар өнгийн толбуудтай байдаг. Цэцэг өвчнөөр өвчилсөн арьс, ширийг тусад нь хүлээж авч тусгай хяналтанд байлгаж ариутгал хийх ёстой. Цэцэг өвчтэй малын арьсыг карболын хүчлийн 3%-ийн уусмал буюу креолины 2,5%-ийн уусмалаар 24 цагийн хугацаагаар ариутгана. Механик нөлөөгөөр үүсэх гэмтэл: Мал амьд байх үедээ гадны элдэв механик нөлөөллүүдээс болж арьс ширэнд янз бүрийн гэмтэл үүсдэг. Механик нөлөөгөөр үүсэх гэмтэлүүдэд зургаас, тамганы, эдэлгээний зэрэг гэмтэлүүд хамаарагдана. Зураасны гэмтэл: Мал загатнасан газраа хурц үзүүртэй зүйлд маажих, санамсаргүй шүргэх зэргээс арьсны үсэн талд үүссэн шарх сорвины ул мөрийг зураас гэнэ.Хонь ноосыг хяргахдаа хайхрамжгүй хийснээс, ямааны арьсанд бол сөрдгөр хурц үзүүртэй төмөр самаар хамаа бус самнаснаас, мөн нядалсны дараа хонь ямааны арьсыг хяргах самнах зэргээс зураас үүсдэг байна. Зураасны гэмтлийг гүн, гүн биш гэж хоёр хуваана. Гүн биш зураасны гэмтэл түргэн хугацаанд эдгэрч ул мөргүй болдог бол гүн зураас нь боловсруулсан арьсны өнгөн талын бүтэн үзэмжтэй байдалд ул мөр нь үлдэж хоцордог байна. Арьс ширэнд зураас үүсэхээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд юуны урьд хашаа хороог барихдаа элдэв үзүүртэй зүйлс, хадаас зэргийг ёрдойлгон үлдээхгүйг хичээх, малын арьсыг нядалсны дараа хяргахыг хатуу хориглох хэрэгтэй байдаг.

Зураг 13. Зураасны гэмтэл

12

Хамуутай тэмцэх, сэргийлэх арга хэмжээ. Хамуутай малыг эмчлэх, малын байр, тоног хэрэгслийг ариутгах, малын арчилгаа, маллагааг сайжруулах зэрэг иж бүрэн арга хэмжээг малын эмчтэйгээ хамтарч авч явуулах шаардлагатай. Цахлайн гэмтэл: Мал цахлайгаар өвчилсний улмаас арьсанд бий болсон гэмтэл. Цахлайг мөөгөнцөрөөр үүсдэг өвчин. Бүх төрлийн мал, үслэг болон зэрлэг ан амьтад өсвөр насандаа их өвчилнө. Цахлайн халдварлалт өвөл, хаврын улиралд үлэмж ихэснэ. Цахлай үүсгэгч мөөгөнцөр нь шарх, шалбархайгаар дамжин хүн амьтны арьсанд орж үрэвсүүлснээс үс нь унаж, хайрстан хогжруутна. Цахлай үүсгэгч мөөгөнцөр үс ноос хогжруунд 5-7 жил, бууцанд 9 сар, малын байранд 4-8 жил, буцалж буй усанд 2 минут амьд байж чадна. Малчдын өргөн хэрэглэдэг халуун тос сайн үр дүн өгдөг. Цэцгийн гэмтэл: Цэцэг нь вирусээр үүсдэг бөгөөд голдуу, хонь ямаа өвчилнө. Цэцэг нь амьсгалын болон хоол боловсруулах эрхтнүүдээр заримдаа арьсны шалбархай зэргээр дамжиж халдварлана. Түүхий эдийн хувьд бол цэцэг өвчний эдгэрсэн сорви, өвчлөлтийн үеийн гэж хоёр ангилна. Цэцэг өвчнөөр өвчилж байх үед нь нядалсан хонин нэхийний хөрсөн талд 0,5-1,5 мм орчим диаметртай дугуй хэлбэрийн хар хүрэн буюу цайвардуу өнгийн тармаг толбууд байх нь ажиглагдана. Цэцгээр өвчилж байгаад эдгэрсэн хонины нэхийний хөрсөн талд цагаавтар жижиг өнгийн сорвиуд үлдсэн байна. Цэцгээр өвчилж байхад нь нядалсан ямааны арьс хөрсөн талдаа шаравтар өнгийн толбуудтай байдаг. Цэцэг өвчнөөр өвчилсөн арьс, ширийг тусад нь хүлээж авч тусгай хяналтанд байлгаж ариутгал хийх ёстой. Цэцэг өвчтэй малын арьсыг карболын хүчлийн 3%-ийн уусмал буюу креолины 2,5%-ийн уусмалаар 24 цагийн хугацаагаар ариутгана. Механик нөлөөгөөр үүсэх гэмтэл: Мал амьд байх үедээ гадны элдэв механик нөлөөллүүдээс болж арьс ширэнд янз бүрийн гэмтэл үүсдэг. Механик нөлөөгөөр үүсэх гэмтэлүүдэд зургаас, тамганы, эдэлгээний зэрэг гэмтэлүүд хамаарагдана. Зураасны гэмтэл: Мал загатнасан газраа хурц үзүүртэй зүйлд маажих, санамсаргүй шүргэх зэргээс арьсны үсэн талд үүссэн шарх сорвины ул мөрийг зураас гэнэ.Хонь ноосыг хяргахдаа хайхрамжгүй хийснээс, ямааны арьсанд бол сөрдгөр хурц үзүүртэй төмөр самаар хамаа бус самнаснаас, мөн нядалсны дараа хонь ямааны арьсыг хяргах самнах зэргээс зураас үүсдэг байна. Зураасны гэмтлийг гүн, гүн биш гэж хоёр хуваана. Гүн биш зураасны гэмтэл түргэн хугацаанд эдгэрч ул мөргүй болдог бол гүн зураас нь боловсруулсан арьсны өнгөн талын бүтэн үзэмжтэй байдалд ул мөр нь үлдэж хоцордог байна. Арьс ширэнд зураас үүсэхээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд юуны урьд хашаа хороог барихдаа элдэв үзүүртэй зүйлс, хадаас зэргийг ёрдойлгон үлдээхгүйг хичээх, малын арьсыг нядалсны дараа хяргахыг хатуу хориглох хэрэгтэй байдаг.

Зураг 13. Зураасны гэмтэл


18

13

Тамганы гэмтэл: Бод малыг эзэмшлийн хүрээнд таних тэмдэгтэй болгохын тулд халуун төмрөөр хайрч түлсэн ул мөрийг тамганы гэмтэл гэнэ. Боловсруулсан арьс шир болон түүхий эдэд дээр тамганы гэмтэл тод харагддаг.Энэ хэсэгт нь хатуу хугарамтгай, үзэмжгүй болсон байдаг.Тамганы гэмтлээс урьдчилан сэргийлэх гол арга бол арьсыг гэмтээхгүйгээр тэмдэглэх өөр ашигтай арга болох индексжүүлэх явдал чухал болж байна.

Зураг 14. Тамганы гэмтэл

Шивээний гэмтэл: Шивээ өвсний үр, үсэн бүрхүүлийг нэвтэлж арьсыг цоолон олон жижиг нүх үүсгэх буюу үр нь өөрөө үлдсэнийг шивээний гэмтэл гэнэ. Шивээний гэмтэл нь хонины арьсанд хамгийн ихээр тохиолддог. Малын амьд байх үед үүссэн бүх төрлийн гэмтэл арьсны ноосонд нь далдлагдаж байдаг учир арьсны чанарыг тодорхойлох үед сайн ажиглагдахгүй харин арьсыг үйлдвэрт оруулж боловсруулах явцад илэрч бүтээгдэхүүний өнгө, үзэмж, чанарыг бууруулж байна. Үүнээс болж хонь, ямааны арьсан түүхий эдийн 1, 2 дугаар зэргийн эзлэх хувь 50-60 % байхад боловсруулсан савхины 1, 2 дугаар зэргийн эзлэх хувь 7 % -иас хэтрэхгүй байна. Эдгээр гэмтлийг тодорхойлон үзэхэд хачигны гэмтэл арьсны талбайн 13%, шивээний гэмтэл 20%, гуурын гэмтэл 5% эзэлж байна. Шивээтэй бэлчээрт малыг бэлчээхээс өмнө хадаж хэвшвэл сайн.

Зураг 15. Шивээний гэмтэл

Атираа: Зөвхөн үхрийн ширний хүйсний ялгаанаас үүсдэг гэмтэл. Бух, эр шүдлэн, хязаалан, шар үхрийн ширний хүзүүний арьс үрчийж тогтсон байхыг атирааны гэмтэл гэнэ. Атираатай арьсыг үйлдвэрт боловсруулахад арилдаггүй учир бүтээгдэхүүний өнгө үзэмжийг ихээр бууруулж, ашиглалтын талбайг багасгадаг. Атирааны гэмтлийг багасгахын тул эр үхрийг бярууны наснаас хэтрүүлэхгүй хөнгөлж байх хэрэгтэй юм.

Зураг 16. Атирааны гэмтэл

13









13








19


Турсага: Турсан буюу турж үхсэн хонь, ямааны арьсыг турсага гэж нэрлэнэ. Мөн хоол тэжээлийн дутагдлаас үүсэх гэмтэл нь малыг хангалтгүй тэжээх, мөн тэжээлийн шимт чанар буурсан, зарим нэг өвчин эмгэгт баригдсанаас арьс шир нимгэрч чанараа алдсан байдаг. Энэ гэмтэл зудаар үхсэн, өвөл орой, хавар нядалсан, өвчтэй малын арьсанд элбэг тохиолдоно.

2.2. Мал,амьтны нядалгааны үеийн гэмтэл

Малыг нядалснаас хойш арьс ширэнд үүсэх гэмтлүүд нь бүхэлдээ мал нядалгаа, түүхий эд бэлтгэлийн ажиллагааг гардан гүйцэтгэж байгаа хүмүүсийн ухамсар, мэдлэг, дадлага чадвар, ажлын сахилга хариуцлагаас ихээхэн шалтгаалдаг. Малыг нядалж арьс, ширийг өвчиж хуулах үед нядлагч хүмүүсийн хайхрамжгүй үйл ажиллагаанаас болж буруу ярах, нэвт цоолох, нүх гаргах, зүсч хөрслөх өөх, халим шар мах, цусны үлдэгдлийг цэвэрлэхгүй байх зэрэг гэмтлүүд үүсч байна.

Буруу яралтын гэмтэл: Арьс ширний стандартад заасан шугамаас гажуудуулж ярж, өвчсөнийг буруу яралтын гэмтэл гэнэ. Энэ гэмтэл нь нурууны гол шугамтай харьцуулахад тэгш хэлбэрийг хангаагүй, арьсны зөв хэлбэр дүрсийг алдагдуулсан байдаг.

Эсгэлт буюу цоорхой: Арьсыг өвчиж хуулах, халимлах зэрэг ажиллагааны үед хурц хутгаар арьсыг нэвт хэрчиж, их бага ямар нэг хэмжээний нүх гарган огтолсныг эсгэлт буюу цоорхой гэнэ. Өнөөгийн нөхцөлд бодын арьсан дээр хамгийн их гарч байгаа, хамгийн засч болох гэмтэл бол энэ гэмтэл бөгөөд хувь хүний мэдлэг, чадвар дутмаг буюу

13







13








20

ухамсар дорой, хайнга хандлагаас болж энэ гэмтэл гардаг. Арьсыг аль болох хичээж, эсгэж цоолохгүйгээр цэвэрхэн өвчих ёстой. Эсгэлтээс болж түүхий эдийн үнэ огцом доошилдог.

Хөрсөлгөө: Мал нядлагчийн хайхрамжгүй ажиллагаанаас болж арьсны хөрсөн талаас янз бүрийн хэлбэрээр эсгэж огтолсон боловч цоорхой гаргаагүй гэмтээснийг хөрсөлгөөний гэмтэл гэнэ.Энэ нь мөн эсгэлттэй адил бодын ширэнд нилээд түгээмэл тохиолддог учир арьс ширийг өвчих үед модон муна хэрэглэх нь гэмтэл багасгах бололцоотой юм.

2.3. Мал, амьтны нядалгааны дараах үеийн гэмтэл

Малыг нядалснаас хойш арьс ширэнд үүсэх гэмтлүүд нь бүхэлдээ мал нядлагаа, түүхий эд бэлтгэлийн ажиллагааг гардан гүйцэтгэж байгаа хүмүүсийн ажлын сахилга, хариуцлагаас ихээхэн шалтгаалдаг. Малыг нядлах үед нядлагч хүмүүсийн хайхрамжгүй ажиллагаанаас болж буруу ярах, нүх, цоорхой гаргах хөрслөх, өөх, мах цусны үлдэгдлийг цэвэрлэхгүй байх зэрэг гэмтлүүд үүсдэг.

Урины гэмтэл: Урины гэмтэл зөвхөн хөлдүү арьс ширэнд үүсдэг гэмтэл юм. Арьс ширийг хөлдөөхөд түүний коллаген ширхэглэгүүдийн завсарт усан дусал бөөгнөрөн мөстөж талсжиж хөлдөхдөө коллагений ширхэглэг эд эсийг нилээд хэмжээгээр сунгаж тэлдэг байна. Урины гэмтлээс сэргийлэхдээ арьс ширийг хөлдөөх аргаас зайлсхийж давслах аргыг өргөн хэрэглэх ба хөлдөөсөн арьс ширийг удаан хугацаагаар нар салхинд ил задгай байлгахыг цээрлэж, аль болохоор агуулахад хадгалах хэрэгтэй.

Эвэршилт: Дулааны улиралд арьсыг нарны гэрлийн шууд тусгалд хатаах, халуун саравчинд удаан хугацаагаар хадгалах зэргээс арьсны ширхэгүүдэд үл хувирах хими-физикийн өөрчлөлт орсныг эвэршилт гэнэ. Эвэршилтээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд арьс ширийг нарны шууд тусгалгүй газарт хатаахын зэрэгцээгээр хатаасан арьс ширийг шавар таазгүй саравч зэрэг халуун байранд удаан хугацаагаар хадгалахгүй байх хэрэгтэй.

Ялзралт: Чанар хамгаалах ажиллагааг оройтуулж хийснээс буюу эсхүл хадгалалтын нөхцөлийг тохируулаагүйгээс нян, ферментүүдийн задлах үйлчилгээгээр арьсны үс, хөрсөн талд ялзралт явагдсаныг ялзралт гэнэ. Ялзралтын гэмтлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд нядалсан малын


21

арьсыг өвчиж аваад дөнгөж хөрсөн даруйд нь давслах буюу чанар хамгаалалтын бусад аргыг хэрэглэх шаардлагатай.Давсны толбо: Дулааны улиралд нойтон давсалсан арьс ширний үс, хөрсөн талд үүсдэг цагаан шаргалаас хар хүрэн өнгийн жижиг толбуудыг давсны толбоны гэмтэл гэнэ. Давсны толбо голдуу бод малын ширэнд ялангуяа бяруу шүдлэнгийн арьсанд илүү тохиолдоно. Боловсруулсан арьс ширэнд энэ гэмтэл ширүүвтэр гадаргуутай толбууд болж энэ нь тосолгоо, будалтын үйлчилгээ муу авдаг байна.

Үрчгэр арьс : Стандартын техникийн нөхцөлд дурьдсан шаардлагын дагуу эвхээгүй буюу дэлгээгүй арьсыг үрчгэр хорчгор арьс гэнэ.

2.4. Хадгалалтын үед үүсэх гэмтэл

Арьс шир хадгалах шаардлагуудыг нарийн баримталж ажиллаагүй, тээвэрлэлтийн үйл ажиллагааг хайнга гүйцэтгэснээс цох, хивэнд идэгдэх, хөгцрөх, хугарах, мэрэгчид идэх зэрэг гэмтэл үүсдэг.Цохны гэмтэл: Цох хорхой, түүний авгалдайнууд арьс ширний хатаасан, хөрсөн талаас нүх гарган идсэн гэмтлийг цох хорхойн гэмтэл гэнэ. Арьс ширийг цохонд идэгдэхээс хамгаалах хамгийн найдвартай арга бол химийн бодисуудыг хэрэглэх явдал юм. Химийн бодисыг хүндийн жингийн хувиар бодож нафаталин 4 хувь, парадихлорбензол 4 хувь, кремнефторт натри 1 хувиар тус тус хатаасан арьсны үс, хөрсөн талд цацна.

Мэрэгчдийн гэмтэл: Арьсаа гүйцэд халимлаж, сайн цэвэрлээгүйгээс голлон шалтгаалж хатаасан арьс ширийг хөрсөн талаас нь мэрэгчид идэж гэмтээсэн ул мөрийг мэрэгчдийн гэмтэл гэнэ.

Хөгцний гэмтэл: Хатаасан арьс ширний зарим хэсэгт чийглэг байдалтай болсноор цайвардуу гадаргуутай ногоон үсэрхэг зүйл хөгцний мөөгний үйлчилгээний нөлөөллөөр бий болж байхыг хөгцний гэмтэл гэнэ.Хөгцний мөөгөнцрүүдийн хүчтэй хөгжсөний нөлөөгөөр үсэн бүрхүүл нь зулгарч унахад хүргэнэ. Хөгцний гэмтлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд арьсыг гүйцэд хатаахаас гадна хатаасан, давсалж хатаасан арьс шир хадгалах агуулахыг дусаал гоожих нүхгүй байлгах болон чийглэг биш байдалтай нөхцөлд хадгалах хэрэгтэй.

Зэвний гэмтэл: Нойтон, нойтон давсалсан арьс ширийг металлын зүйлд хүргэх, ойрхон удаан хугацаагаар хамт байлгасны нөлөөгөөр


22

хөрсөн талд үүссэн хар хүрэн өнгийн толбыг зэвний гэмтэл гэнэ. Урьдчилан сэргийлэхийн тулд арьс ширийг төмөр торхонд давслах болон янз бүрийн төмрийн зүйлтэй шүргүүлж хадгалахыг хориглоно.Хугаралт: Хатаах, хөлдөөх аргаар чанарын хамгаалалт хийсэн арьс ширийг бэлтгэх, хадгалах, тээвэрлүүлэх үйл ажиллагааг хайхрамжгүй гүйцэтгэснээс үс, хөрсөн талаас хугарч ан цав гарсан газрыг хугаралтын гэмтэл гэнэ. Боловсруулсан бүтээгдэхүүн дээр ан цав гарч хугарсан байдал хэвээр хадгалагдан үлдэнэ. Хугаралтаас урьдчилан сэргийлэхийн тулд чанар хамгаалалтын хамгийн дутагдалтай арга болох хөлдөөх, хатаах аргаас зайлсхийх юм.

3. АРЬС, ШИРИЙГ БЭЛТГЭХ

3.1. Малын арьс, ширнийг өвчиж хуулах арга ажиллагаа

Үхэр, адууны шир, хонь, ямааны арьсыг эрүүний үзүүрээс өехийн цагаан судлыг дагуулан тууш байдлаар сүүлний уг хүртэл, урд хөлийн тагалцгийн үеэс өвдөгний үеийн дотор талаар оруулан нөгөө хөлийн тагалцагны үе хүртэл, хойд хөлийн тагалцагны үеэс борвины үеийн дотор талаар оруулан нөгөө хөлийн тагалцгийн үе хүртэл яралт хийж эрүү, шанаа, годыг арьсны хамт өвчиж бэлтгэнэ. Ярах ажиллагааг хийж дууссаны дараа хэвлий болон мөчний аль нэг хэсгээс хутгаар хуулж эхлэн барьц гаргана. Ийнхүү гаргасан барьцнаасаа нэг гараараа татаж нөгөө гараараа нудран хуулна. Үхэр, адууны сүүлний арьсыг 8 см-ээс доошгүй урттай, үхрийн духны ширийг хоёр чихний угаас урагш хамрын нүх хүртэл ярж өвчинө. Хонь, ямааны арьсыг зурагт үзүүлсний дагуу өвчиж, хуулна.

15

Давсны толбо : Дулааны улиралд нойтон давсалсан арьс ширний үс, хөрсөн талд үүсдэг цагаан шаргалаас хар хүрэн өнгийн жижиг толбуудыг давсны толбоны гэмтэл гэнэ. Давсны толбо голдуу бод малын ширэнд ялангуяа бяруу шүдлэнгийн арьсанд илүү тохиолдоно. Боловсруулсан арьс ширэнд энэ гэмтэл ширүүвтэр гадаргуутай толбууд болж энэ нь тосолгоо, будалтын үйлчилгээ муу авдаг байна. Үрчгэр арьс : Стандартын техникийн нөхцөлд дурьдсан шаардлагын дагуу эвхээгүй буюу дэлгээгүй арьсыг үрчгэр хорчгор арьс гэнэ.

2.4. Хадгалалтын үед үүсэх гэмтэл Арьс шир хадгалах шаардлагуудыг нарийн баримталж ажиллаагүй, тээвэрлэлтийн үйл ажиллагааг хайнга гүйцэтгэснээс цох, хивэнд идэгдэх, хөгцрөх, хугарах, мэрэгчид идэх зэрэг гэмтэл үүсдэг. Цохны гэмтэл: Цох хорхой, түүний авгалдайнууд арьс ширний хатаасан, хөрсөн талаас нүх гарган идсэн гэмтлийг цох хорхойн гэмтэл гэнэ. Арьс ширийг цохонд идэгдэхээс хамгаалах хамгийн найдвартай арга бол химийн бодисуудыг хэрэглэх явдал юм. Химийн бодисыг хүндийн жингийн хувиар бодож нафаталин 4 хувь, парадихлорбензол 4 хувь, кремнефторт натри 1 хувиар тус тус хатаасан арьсны үс, хөрсөн талд цацна. Мэрэгчдийн гэмтэл : Арьсаа гүйцэд халимлаж, сайн цэвэрлээгүйгээс голлон шалтгаалж хатаасан арьс ширийг хөрсөн талаас нь мэрэгчид идэж гэмтээсэн ул мөрийг мэрэгчдийн гэмтэл гэнэ. Хөгцний гэмтэл : Хатаасан арьс ширний зарим хэсэгт чийглэг байдалтай болсноор цайвардуу гадаргуутай ногоон үсэрхэг зүйл хөгцний мөөгний үйлчилгээний нөлөөллөөр бий болж байхыг хөгцний гэмтэл гэнэ.Хөгцний мөөгөнцрүүдийн хүчтэй хөгжсөний нөлөөгөөр үсэн бүрхүүл нь зулгарч унахад хүргэнэ. Хөгцний гэмтлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд арьсыг гүйцэд хатаахаас гадна хатаасан, давсалж хатаасан арьс шир хадгалах агуулахыг дусаал гоожих нүхгүй байлгах болон чийглэг биш байдалтай нөхцөлд хадгалах хэрэгтэй. Зэвний гэмтэл : Нойтон, нойтон давсалсан арьс ширийг металлын зүйлд хүргэх, ойрхон удаан хугацаагаар хамт байлгасны нөлөөгөөр хөрсөн талд үүссэн хар хүрэн өнгийн толбыг зэвний гэмтэл гэнэ. Урьдчилан сэргийлэхийн тулд арьс ширийг төмөр торхонд давслах болон янз бүрийн төмрийн зүйлтэй шүргүүлж хадгалахыг хориглоно. Хугаралт: Хатаах, хөлдөөх аргаар чанарын хамгаалалт хийсэн арьс ширийг бэлтгэх, хадгалах, тээвэрлүүлэх үйл ажиллагааг хайхрамжгүй гүйцэтгэснээс үс, хөрсөн талаас хугарч ан цав гарсан газрыг хугаралтын гэмтэл гэнэ. Боловсруулсан бүтээгдэхүүн дээр ан цав гарч хугарсан байдал хэвээр хадгалагдан үлдэнэ. Хугаралтаас урьдчилан сэргийлэхийн тулд чанар хамгаалалтын хамгийн дутагдалтай арга болох хөлдөөх, хатаах аргаас зайлсхийх юм. Зураг 17. Хугаралтын гэмтэл

15

Давсны толбо : Дулааны улиралд нойтон давсалсан арьс ширний үс, хөрсөн талд үүсдэг цагаан шаргалаас хар хүрэн өнгийн жижиг толбуудыг давсны толбоны гэмтэл гэнэ. Давсны толбо голдуу бод малын ширэнд ялангуяа бяруу шүдлэнгийн арьсанд илүү тохиолдоно. Боловсруулсан арьс ширэнд энэ гэмтэл ширүүвтэр гадаргуутай толбууд болж энэ нь тосолгоо, будалтын үйлчилгээ муу авдаг байна. Үрчгэр арьс : Стандартын техникийн нөхцөлд дурьдсан шаардлагын дагуу эвхээгүй буюу дэлгээгүй арьсыг үрчгэр хорчгор арьс гэнэ.

2.4. Хадгалалтын үед үүсэх гэмтэл Арьс шир хадгалах шаардлагуудыг нарийн баримталж ажиллаагүй, тээвэрлэлтийн үйл ажиллагааг хайнга гүйцэтгэснээс цох, хивэнд идэгдэх, хөгцрөх, хугарах, мэрэгчид идэх зэрэг гэмтэл үүсдэг. Цохны гэмтэл: Цох хорхой, түүний авгалдайнууд арьс ширний хатаасан, хөрсөн талаас нүх гарган идсэн гэмтлийг цох хорхойн гэмтэл гэнэ. Арьс ширийг цохонд идэгдэхээс хамгаалах хамгийн найдвартай арга бол химийн бодисуудыг хэрэглэх явдал юм. Химийн бодисыг хүндийн жингийн хувиар бодож нафаталин 4 хувь, парадихлорбензол 4 хувь, кремнефторт натри 1 хувиар тус тус хатаасан арьсны үс, хөрсөн талд цацна. Мэрэгчдийн гэмтэл : Арьсаа гүйцэд халимлаж, сайн цэвэрлээгүйгээс голлон шалтгаалж хатаасан арьс ширийг хөрсөн талаас нь мэрэгчид идэж гэмтээсэн ул мөрийг мэрэгчдийн гэмтэл гэнэ. Хөгцний гэмтэл : Хатаасан арьс ширний зарим хэсэгт чийглэг байдалтай болсноор цайвардуу гадаргуутай ногоон үсэрхэг зүйл хөгцний мөөгний үйлчилгээний нөлөөллөөр бий болж байхыг хөгцний гэмтэл гэнэ.Хөгцний мөөгөнцрүүдийн хүчтэй хөгжсөний нөлөөгөөр үсэн бүрхүүл нь зулгарч унахад хүргэнэ. Хөгцний гэмтлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд арьсыг гүйцэд хатаахаас гадна хатаасан, давсалж хатаасан арьс шир хадгалах агуулахыг дусаал гоожих нүхгүй байлгах болон чийглэг биш байдалтай нөхцөлд хадгалах хэрэгтэй. Зэвний гэмтэл : Нойтон, нойтон давсалсан арьс ширийг металлын зүйлд хүргэх, ойрхон удаан хугацаагаар хамт байлгасны нөлөөгөөр хөрсөн талд үүссэн хар хүрэн өнгийн толбыг зэвний гэмтэл гэнэ. Урьдчилан сэргийлэхийн тулд арьс ширийг төмөр торхонд давслах болон янз бүрийн төмрийн зүйлтэй шүргүүлж хадгалахыг хориглоно. Хугаралт: Хатаах, хөлдөөх аргаар чанарын хамгаалалт хийсэн арьс ширийг бэлтгэх, хадгалах, тээвэрлүүлэх үйл ажиллагааг хайхрамжгүй гүйцэтгэснээс үс, хөрсөн талаас хугарч ан цав гарсан газрыг хугаралтын гэмтэл гэнэ. Боловсруулсан бүтээгдэхүүн дээр ан цав гарч хугарсан байдал хэвээр хадгалагдан үлдэнэ. Хугаралтаас урьдчилан сэргийлэхийн тулд чанар хамгаалалтын хамгийн дутагдалтай арга болох хөлдөөх, хатаах аргаас зайлсхийх юм. Зураг 17. Хугаралтын гэмтэл

16


3.1. Малын арьс, ширнийг өвчиж хуулах арга ажиллагаа Үхэр, адууны шир, хонь, ямааны арьсыг эрүүний үзүүрээс өехийн цагаан судлыг дагуулан тууш байдлаар сүүлний уг хүртэл, урд хөлийн тагалцгийн үеэс өвдөгний үеийн дотор талаар оруулан нөгөө хөлийн тагалцагны үе хүртэл, хойд хөлийн тагалцагны үеэс борвины үеийн дотор талаар оруулан нөгөө хөлийн тагалцгийн үе хүртэл яралт хийж эрүү, шанаа, годыг арьсны хамт өвчиж бэлтгэнэ. Ярах ажиллагааг хийж дууссаны дараа хэвлий болон мөчний аль нэг хэсгээс хутгаар хуулж эхлэн барьц гаргана. Ийнхүү гаргасан барьцнаасаа нэг гараараа татаж нөгөө гараараа нудран хуулна. Үхэр, адууны сүүлний арьсыг 8 см-ээс доошгүй урттай, үхрийн духны ширийг хоёр чихний угаас урагш хамрын нүх хүртэл ярж өвчинө. Хонь, ямааны арьсыг зурагт үзүүлсний дагуу өвчиж, хуулна.

Зураг 18. Малын арьс, ширнийг өвчин хуулах арга ажиллагаа

Арьс ширийг гараар өвчих ажиллагааг хөнгөвчлөх, өвчих явцад ширийг цоолох, хөрслөх үйлдлийг гаргахгүйн тул тусгай модон муна хэрэглэдэг. Үйлдвэрт тусгай зориулалтын төхөөрөмжийн тусламжтайгаар өвчиж, хуулдаг.

16






23

16






Арьс ширийг халимлах ажиллагаа нь чанар хамгаалах эхний дамжлага бөгөөд цаашид арьс ширний чанар буурахгүй байх үндсэн нөхцөл болдог. Халимлаж цэвэрлэсэн арьсыг дулааны улиралд 1,5-2 цагийн дотор чанарын хамгаалалт хийхгүй бол ялзарч, муудаж эхэлнэ. Арьс ширний анхны чанарыг бууруулахгүйгээр боловсруулах үйлдвэрт тушаахын тулд хийгдэж байгаа нэмэгдэл үйл ажиллагааг арьс ширний анхан шатны боловсруулалт гэнэ. Арьс ширний анхан шатны боловсруулалтанд арьс ширийг халимлаж цэвэрлэх, хатаах, хөлдөөх, давслах, хадгалах ажиллагаанууд хамаарагдана. Арьс ширийг халимлаж цэвэрлэх ажиллагааг малыг нядалсан даруйд нь хийж гүйцэтгэх ёстой. Арьсыг халимлаж цэвэрлэхэд налуу вандан, хянгарыг ашигладаг. Мах комбинатад арьс, шир халимлах машин хэрэглэнэ. Ихэнх тохиолдолд арьс ширийг гар ажиллагаагаар халимлана. Урт нь 13О см, өргөн нь 50 см бөмбөгөр гадаргуутай вандан ширээн дээр арьсыг дэлгэн тавьж үсний ургах чиглэлийн дагуу хянгарын тусламжтайгаар нидэргээг хийнэ.

17


Арьс ширийг халимлах ажиллагаа нь чанар хамгаалах эхний дамжлага бөгөөд цаашид арьс ширний чанар буурахгүй байх үндсэн нөхцөл болдог. Халимлаж цэвэрлэсэн арьсыг дулааны улиралд 1,5-2 цагийн дотор чанарын хамгаалалт хийхгүй бол ялзарч, муудаж эхэлнэ. Арьс ширний анхны чанарыг бууруулахгүйгээр боловсруулах үйлдвэрт тушаахын тулд хийгдэж байгаа нэмэгдэл үйл ажиллагааг арьс ширний анхан шатны боловсруулалт гэнэ. Арьс ширний анхан шатны боловсруулалтанд арьс ширийг халимлаж цэвэрлэх, хатаах, хөлдөөх, давслах, хадгалах ажиллагаанууд хамаарагдана. Арьс ширийг халимлаж цэвэрлэх ажиллагааг малыг нядалсан даруйд нь хийж гүйцэтгэх ёстой. Арьсыг халимлаж цэвэрлэхэд налуу вандан, хянгарыг ашигладаг. Мах комбинатад арьс, шир халимлах машин хэрэглэнэ. Ихэнх тохиолдолд арьс ширийг гар ажиллагаагаар халимлана. Урт нь 13О см, өргөн нь 50 см бөмбөгөр гадаргуутай вандан ширээн дээр арьсыг дэлгэн тавьж үсний ургах чиглэлийн дагуу хянгарын тусламжтайгаар нидэргээг хийнэ. Арьс ширнээс эвэр, туурай, шийр, чих, уруул, чив, засаа, дэлэн, сүүлний яс, цус, өөх мах, сэвс, элс, шороо, цас, мөс зэрэг жин хүндрүүлэх ба чанарт нөлөөлөх зүйлүүдийг гараар юмуу машинаар бүрэн цэвэрлэсэн байна.

Зураг 20. Арьс, шир халимлах арга ажиллагаа

Зураг 21. Арьс халимлах налуу вандан

450С

130 см

50 см

80 см


24

Арьс ширнээс эвэр, туурай, шийр, чих, уруул, чив, засаа, дэлэн, сүүлний яс, цус, өөх мах, сэвс, элс, шороо, цас, мөс зэрэг жин хүндрүүлэх ба чанарт нөлөөлөх зүйлүүдийг гараар юмуу машинаар бүрэн цэвэрлэсэн байна.

3.2. Арьс, ширэн түүхий эдэд чанар хамгаалалт хийх аргууд

Арьс ширний чанарын хамгаалалтыг хөргөх, давслах, хатаах, хөлдөөх гэсэн 4 аргаар хийдэг.

Хөргөх арга: Зориулалтын агуулах буюу нядалгааны цэгт арьс ширэн түүхий эдийг -10С хэмийн дулаантай байранд 72 цагаас илүүгүй хугацаанд хадгалах аргыг хэлнэ. Одоогоор манай улсад энэ арга нэвтрээгүй байна. Хөгжиж байгаа бусад орнуудад энэ аргыг дулааны улиралд өргөн хэрэглэдэг.

Арьс ширийг давслах арга: Арьс ширэн түүхий эдэд чанарын хамгаалалт хийх хамгийн дэвшилттэй арга юм. Хоолны давсны үйлчилгээгээр нойтон арьсанд явагдаж болох уургийн бодисуудын задралтын явцыг түр саатуулан чанарыг хамгаалахын тулд хийгдэж байгаа нэмэгдэл ажиллагааг давсалгаа гэнэ. Арьс ширийг давсалснаар төрөлхийн чанар хадгалагдаж харин зэрэг дугаар өөрчлөгдөхгүй. Арьс ширийг давсалснаар: Арьсны эд, эсүүдийн чийг 38-40%-иас бага болж багасган, арьсанд бичил биетний амьдрал зогсонго байдалд орно. Давсны нөлөөгөөр арьсны орчин \рН\ өөрчлөгдөж ялзралтын бас нэг нөхцөл хаагддаг. Арьс ширэн түүхий эдийн чанарыг давсалж хамгаалах

17


Арьс ширийг халимлах ажиллагаа нь чанар хамгаалах эхний дамжлага бөгөөд цаашид арьс ширний чанар буурахгүй байх үндсэн нөхцөл болдог. Халимлаж цэвэрлэсэн арьсыг дулааны улиралд 1,5-2 цагийн дотор чанарын хамгаалалт хийхгүй бол ялзарч, муудаж эхэлнэ. Арьс ширний анхны чанарыг бууруулахгүйгээр боловсруулах үйлдвэрт тушаахын тулд хийгдэж байгаа нэмэгдэл үйл ажиллагааг арьс ширний анхан шатны боловсруулалт гэнэ. Арьс ширний анхан шатны боловсруулалтанд арьс ширийг халимлаж цэвэрлэх, хатаах, хөлдөөх, давслах, хадгалах ажиллагаанууд хамаарагдана. Арьс ширийг халимлаж цэвэрлэх ажиллагааг малыг нядалсан даруйд нь хийж гүйцэтгэх ёстой. Арьсыг халимлаж цэвэрлэхэд налуу вандан, хянгарыг ашигладаг. Мах комбинатад арьс, шир халимлах машин хэрэглэнэ. Ихэнх тохиолдолд арьс ширийг гар ажиллагаагаар халимлана. Урт нь 13О см, өргөн нь 50 см бөмбөгөр гадаргуутай вандан ширээн дээр арьсыг дэлгэн тавьж үсний ургах чиглэлийн дагуу хянгарын тусламжтайгаар нидэргээг хийнэ. Арьс ширнээс эвэр, туурай, шийр, чих, уруул, чив, засаа, дэлэн, сүүлний яс, цус, өөх мах, сэвс, элс, шороо, цас, мөс зэрэг жин хүндрүүлэх ба чанарт нөлөөлөх зүйлүүдийг гараар юмуу машинаар бүрэн цэвэрлэсэн байна.

Зураг 20. Арьс, шир халимлах арга ажиллагаа

Зураг 21. Арьс халимлах налуу вандан

450С

130 см

50 см

80 см


25

үндсэн 2 арга байдаг.Үүнд: • Давс цацаж давслах • Давсны уусмалд гандаж давслах

Нойтон арьс ширийг зориулалтын вандан дээр дэлгэж тавиад үйрмэг давс цацаж чанарыг хамгаалахыг давс цацаж давслах арга гэнэ.

Давсалгааг хийж гүйцэтгэхдээ дараах зориулалтын ванданг ашиглана.

Вандангийн зориулалт Урт см Өргөн см Хоёр захын өндөрБодын шир 250 200 15Богийн арьс 150 125 10

Давсалгааны вандан нь хананаас 50 см, вандангууд хоорондоо 40 см, зайтайгаар тус тус байрлагдсан байх ёстой. Арьс ширний вандан хоёр зах руугаа бага зэрэг налуу байх нь ус чийгийг гадагшуулах чухал ач холбогдолтой байдаг. Арьс ширийг давслахдаа вандан дээр үйрмэг давс 2-3 см зузаан цацаж дэвсээд, дээр нь эхний арьс ширийг хөрсийг нь дээш харуулан сайтар тэнийлгэн тавьж давсаа цацна. Дараа дараагийн арьсыг мөн адил давсалж хураана.

Арьс давслах горим:

• Байрны температур: +10-15°С• Давсны орц: 30-40% арьсны нойтон жингийн• Хураалтын өндөр: 0.5-2.0 м• Давслах хугацаа: бодын шир -14 хоног, богийн шир – 7 хоног

Давсны хольц бэлтгэх. Давсны зарцуулалтын хэмжээ нойтон арьсны хүндийн жингийн 30-40%д хоолны давс, 0.4%-тай тэнцэх хэмжээний парадихлорбензол, 0.8%-тай тэнцэх нафталин 1.0%-тай тэнцэх цахиур, фторт натри зэргийн аль нэгийг хийж хольцыг бэлтгэнэ. Богийн арьсанд 2 мм, бодийн ширэнд 3 мм орчим ширхэглэлтэй давсыг хэрэглэнэ. Нэг удаа хэрэглэсэн давсыг дахин хэрэглэж болохгүй. Учир нь нян ихтэйгээс

18

3.2. Арьс, ширэн түүхий эдэд чанар хамгаалалт хийх аргууд Арьс ширний чанарын хамгаалалтыг хөргөх, давслах, хатаах, хөлдөөх гэсэн 4 аргаар хийдэг. Хөргөх арга: Зориулалтын агуулах буюу нядалгааны цэгт арьс ширэн түүхий эдийг -10С хэмийн дулаантай байранд 72 цагаас илүүгүй хугацаанд хадгалах аргыг хэлнэ. Одоогоор манай улсад энэ арга нэвтрээгүй байна. Хөгжиж байгаа бусад орнуудад энэ аргыг дулааны улиралд өргөн хэрэглэдэг. Арьс ширийг давслах арга: Арьс ширэн түүхий эдэд чанарын хамгаалалт хийх хамгийн дэвшилттэй арга юм. Хоолны давсны үйлчилгээгээр нойтон арьсанд явагдаж болох уургийн бодисуудын задралтын явцыг түр саатуулан чанарыг хамгаалахын тулд хийгдэж байгаа нэмэгдэл ажиллагааг давсалгаа гэнэ. Арьс ширийг давсалснаар төрөлхийн чанар хадгалагдаж харин зэрэг дугаар өөрчлөгдөхгүй. Арьс ширийг давсалснаар: Арьсны эд, эсүүдийн чийг 38-40%-иас бага болж багасган, арьсанд бичил биетний амьдрал зогсонго байдалд орно. Давсны нөлөөгөөр арьсны орчин \рН\ өөрчлөгдөж ялзралтын бас нэг нөхцөл хаагддаг. Арьс ширэн түүхий эдийн чанарыг давсалж хамгаалах үндсэн 2 арга байдаг.Үүнд:

Давс цацаж давслах Давсны уусмалд гандаж давслах

Нойтон арьс ширийг зориулалтын вандан дээр дэлгэж тавиад үйрмэг давс цацаж чанарыг хамгаалахыг давс цацаж давслах арга гэнэ.

Зураг 22. Нойтон арьс

давсалж буй байдал Вандан дээр дэлгэж тавьсан

нойтон арьс Давсалж хураасан байдал

Давсалгааг хийж гүйцэтгэхдээ дараах зориулалтын ванданг ашиглана. Вандангийн зориулалт Урт см Өргөн см Хоёр захын өндөр Бодын шир 250 200 15 Богийн арьс 150 125 10

Давсалгааны вандан нь хананаас 50 см, вандангууд хоорондоо 40 см, зайтайгаар тус тус байрлагдсан байх ёстой. Арьс ширний вандан хоёр зах руугаа бага зэрэг налуу байх нь ус чийгийг гадагшуулах чухал ач холбогдолтой байдаг. Арьс ширийг давслахдаа вандан дээр үйрмэг давс 2-3 см зузаан цацаж дэвсээд, дээр нь эхний арьс ширийг хөрсийг нь дээш харуулан сайтар тэнийлгэн тавьж давсаа цацна. Дараа дараагийн арьсыг мөн адил давсалж хураана.

Арьс давслах горим: Байрны температур: +10-15°С Давсны орц: 30-40% арьсны нойтон жингийн Хураалтын өндөр: 0.5-2.0 м Давслах хугацаа: бодын шир -14 хоног, богийн шир – 7 хоног


26

арьсыг гэмтээж, улаан толбо суулгах магадлалтай байдаг.

Давс цацаж давслах аргын давуу тал: • Давсалгааг технологийн дагуу зөв хийж, хадгалалтын технологийг

баримталж ажиллаж чадвал нилээд удаан 1.5 жил хүртэл хугацаагаар хадгалж болно,

• Үнэ ихтэй нарийн тоног төхөөрөмж шаардагдахгүй,• Хадгалалт тээвэрлэлтийн давсалгаа хийсэн арьс шир нь урь,

цох, хивэнд идэгдэх, эвэрших, хугарах, зэрэг олон гэмтлүүдээс найдвартайгаар хамгаалагддаг,

• Тээврийн даац ашиглалтыг нэмэгдүүлэх боломжтойгоос гадна анхны нойтон жин 13%-иар хөнгөрч арай олон арьс шир ачих боломжтой болно.

Давс цацаж давслах аргын дутагдалтай тал: • Энэ аргыг хэрэглэхэд арьс ширэн дээр давсны болон улаан

толбоны гэмтэл үүсэх нь элбэг тохиолдоно.• Давсалгааны бусад аргуудаас их хэмжээний давс шаардана.• Арьс, ширний зах сэжүүрийн нугалаатай хэсгүүд гүйцэт давс,

жигд давслагддаггүйгээс хэсэгчлэн ялзарч гэмтэх явдал элбэг тохиолддог.

Давсны уусмалд гандаж давслах арга: Нойтон арьс ширийг хоолны давсны ханасан уусмалд дүрж давслах ажиллагааг давсны уусмалд гандах давсалгаа гэнэ. Чанар хамгаалалтын аргуудаас хамгийн сайн шилдэг арга юм. Гандах давсалгаа нь технологи ажиллагааны дагуу хийж гүйцэтгэнэ. Арьс ширийг гандаж давслахын өмнө хатсан арьс, ширийг дэвтээх, хөлдүү арьс ширийг гэсгээх хэрэгтэй. Нойтон арьс ширийг давсалгааны ганд хийхээс өмнө угаалгын ганд хийж дэвтээгээд цус, шүүс, зунгаг, уусагч уургийн зүйлүүдийг цэвэрлэнэ. Дэвтээлэг дуусмагц арьс ширийг усыг шүүрүүлж, вандан дээр халимлаж, цэвэрлээд, давсалгааны ганд дүрж давслана. Дэвтээлгийн ганг цэвэрлэж, нойтон арьсны хүндийн жингээс 3 дахин ихээр тооцож шаардагдах хэмжээний усыг хийгээд 100 литр усанд 35 кг хоолны давс, 75 грамм цахиур фторт натрийг хийж уусгаж арьс давслахад бэлэн болгоно. Давсалгааны ганд арьс ширээ хийгээд бодын ширийг 24 цаг,богийн арьсыг 12 цаг давслана. Арьсыг 2 цагт 1 удаа модоор эргүүлж хөдөлгөх хэрэгтэй. Арьс ширийг ганд давслаж дууссаны дараа ган дээрээ шургаа модыг хөндөлдүүлэн тавьж дээр нь гандсан арьсаа гаргаж тохоод уусмалыг нь шүүрүүлнэ.


27

Давсалгааны уусмал. Хуучин 100 литр хуучин уусмалд арьс давслах бүрдээ 5кг давс, 25г цахиур фторт натрийг нэмж уусгана. Уусмалыг 5 дахин ашигласны дараа ганг цэвэрлэж шинээр солино. Уусмалыг бэлдсэн өдрөөс 14 хоногийн дотор бол дурьдсан тоогоор ашиглаж болно.

Давтан давсалгаа хийх. Ганд дүрэх ажиллагаагаар давсалсан арьс ширийг 3 цаг шүүрүүлсний дараагаар вандан дээр хөрсийг дээш харуулан дэлгэж давс цацаж давсалгаа хийх аргын адил нойтон арьсны хүндийн жингийн 20%-тай тэнцүү давсаар давсалж бодын шир 4 хоног,богийн арьс 3 хоног хадгална. Давсалсан арьс мөгөөрслөг уян хатан чанартай, үс ноосноос ус дусахгүй байвал давсалгаа бүрэн гүйцсэн гэж үзнэ.

Давсны уусмалд гандаж давслах аргын давуу тал:

• Давсалгаа нилээд хурдан, идэвхтэй явагдаж, арьсны бүх талбай жигд давслагдана,

• Арьс, ширийг гандаж давслах ажиллагааны явцад арьсанд байгаа цус, шүүс, уусагч уургийн болон бусад зүйлүүдээс бүрэн цэвэрлэгддэг,

• Гандаж нойтон давсалсан арьсны жин 17%-иар хөнгөрнө,• Давслах хугацаа богино, мөн зуны улиралд арьс ширийг гадаа

давслах бололцоо олгодог учир нэгж бүтээгдэхүүнд ноогдох давсалгааны зардал хямд байдаг,

• Ганд зөвхөн нойтон, хөлдүү арьсыг давслаад зогсохгүй, хатсан бөөгнөрүүлсэн, дутуу давсалсан арьсыг ганд хийж давслахад засагдаж, стандартын хэлбэрт ордог,

• Арьс ширийг давслахад том ширхэгтэй давсыг нунтаглах түвэгтэй ажиллагаа бүхэлдээ хэмнэгддэг.

Давсны уусмалд гандаж давслах аргын дутагдалтай тал: • Ажиллагааг механикжуулаагүй нөхцөлд ажиллахад зарим талаар

хүнд,• Нойтон ажиллагаа ихтэй учраас өвлийн улиралд энэ аргаар арьс

ширийг давслахад бэрхшээлтэй.

Арьс ширийг хатаах арга: Нойтон арьс ширний чийгийг байгалийн дулааныг ашиглан аажим ууршуулах замаар багасгаж, ялзарч гэмтэхээс хамгаалах ажиллагааг хатаах гэнэ.

Энгийн хатаах арга. Арьс ширийг зуны цагт нарны шууд тусгалаас хамгаалж, сүүдэр буюу саравчин дотор, арьсны


28

хөрсийг гадагш харуулан хатаана. Хатаахдаа бод малын ширийг шургаан дээр нурууны гол шугамын дагуу үсийг гадагш харуулан тохож, богийн арьсыг саравчин дор чийггүй газар буюу тусгай тавиурууд дээр үрчлээсийг сайтар тэнийлгэж хатаана. Арьс ширийг хатаах аргаар чанар хамгаалахад нойтон арьсны талбай 10%-иар багасч, хүндийн жин 60%-иар хөнгөрч, арьс ширний чийгийн хэмжээ 16-18% болох бөгөөд хатах хугацаа тэдгээрийн зузаан нимгэн, мах өөхний үлдэгдэл, цаг агаараас хамаарч 36-72 цаг байна. Хатсан арьсны үсэн талыг дээш харуулан давхарлан хураана. Зөв хатаасан арьсны чийгшил 15-18% байдаг. Ер нь хатаалтын аргаар хатаасан арьс дараагийн шатанд ашиглахад өндөр зардалтайгаас гадна чанарын хувьд нойтон давсалгааны аргаар хадгалагдсан арьсны чанарт хүрдэггүй тул энэ аргыг аль болох хязгаарлах нь зөв.

Арьс ширийг хатаах аргын дутагдалтай тал• Ажиллагааны хувьд хялбар боловч арьсыг бэлтгэх, хадгалах,

тээвэрлэх, худалдах ажиллагааны явцад өт хорхойд идэгдэх, хугарах,хивэнд идэгдэх, наранд ил барьцалдан үл хувирах эвэрших гэмтэлд илүүтэй өртөнө,

• Боловсруулсан арьсны талбайн гарц 2-3% бага байна,• Хүндийн жин их хэмжээтэй хөнгөрч байгаа боловч хөшүүн

даргар учир тээврийн даац ашиглалтанд муугаар нөлөөлнө.

Арьсыг давсалж хатаах арга: Арьс ширийг давс цацаж давслах аргын нэг адил давслаад дараагаар нь үргэлжүүлэн хатааж чанар хамгаалах ажиллагааг хэлнэ. Энэ арга нь давсалгаа, хатаалгын аргуудыг хослон хэрэглэсэн өвөрмөц арга юм. Хатаах давсалгааг хийхдээ эхлээд давс цацах давсалгааны аргын нэг адил дэс дараалалаар хийж гүйцэтгэнэ. Харин давслахдаа нойтон арьсны хүндийн жингийн 20%-иар бодож давслахаас гадна бодын шир 5 хоног, богийн арьс 3 хоног тус тус давсална. Вандан дээр давслагдсан арьс ширийг хугацаа дуусмагц зохих журмын дагуу хатаалгын саравчинд шилжүүлэн дэлгэж хатаах буюу шургааг модон дээр хатаана. Бүрэн давслагдсан арьс шир нь үс хөрс хуурай байх боловч уян хатан чанартай, хужирлаг өнгөтэй байна.


29

20

Ганд зөвхөн нойтон, хөлдүү арьсыг давслаад зогсохгүй, хатсан бөөгнөрүүлсэн, дутуу давсалсан арьсыг ганд хийж давслахад засагдаж, стандартын хэлбэрт ордог,

Арьс ширийг давслахад том ширхэгтэй давсыг нунтаглах түвэгтэй ажиллагаа бүхэлдээ хэмнэгддэг.

Давсны уусмалд гандаж давслах аргын дутагдалтай тал: Ажиллагааг механикжуулаагүй нөхцөлд ажиллахад зарим талаар хүнд, Нойтон ажиллагаа ихтэй учраас өвлийн улиралд энэ аргаар арьс ширийг давслахад

бэрхшээлтэй. Арьс ширийг хатаах арга: Нойтон арьс ширний чийгийг байгалийн дулааныг ашиглан аажим ууршуулах замаар багасгаж, ялзарч гэмтэхээс хамгаалах ажиллагааг хатаах гэнэ. Энгийн хатаах арга . Арьс ширийг зуны цагт нарны шууд тусгалаас хамгаалж, сүүдэр буюу саравчин дотор, арьсны хөрсийг гадагш харуулан хатаана. Хатаахдаа бод малын ширийг шургаан дээр нурууны гол шугамын дагуу үсийг гадагш харуулан тохож, богийн арьсыг саравчин дор чийггүй газар буюу тусгай тавиурууд дээр үрчлээсийг сайтар тэнийлгэж хатаана. Арьс ширийг хатаах аргаар чанар хамгаалахад нойтон арьсны талбай 10% -иар багасч, хүндийн жин 60%-иар хөнгөрч, арьс ширний чийгийн хэмжээ 16 -18% болох бөгөөд хатах хугацаа тэдгээрийн зузаан нимгэн, мах өөхний үлдэгдэл, цаг агаараас хам аарч 36-72 цаг байна. Хатсан арьсны үсэн талыг дээш харуулан давхарлан хураана. Зөв хатаасан арьсны чийгшил 15 -18% байдаг. Ер нь хатаалтын аргаар хатаасан арьс дараагийн шатанд ашиглахад өндөр зардалтайгаас гадна чанарын хувьд нойтон давсалгааны аргаар хадгалагдсан арьсны чанарт хүрдэггүй тул энэ аргыг аль болох хязгаарлах нь зөв.

Арьс ширийг хатаах аргын дутагдалтай тал Ажиллагааны хувьд хялбар боловч арьсыг бэлтгэх, хадгалах, тээвэрлэх, худалдах

ажиллагааны явцад өт хорхойд идэгдэх, хугарах,хивэнд идэгдэх, наранд ил барьцалдан үл хувирах эвэрших гэмтэлд илүүтэй өртөнө,

Боловсруулсан арьсны талбайн гарц 2-3% бага байна, Хүндийн жин их хэмжээтэй хөнгөрч байгаа боловч хөшүүн даргар учир тээврийн

даац ашиглалтанд муугаар нөлөөлнө. Арьсыг давсалж хатаах арга : Арьс ширийг давс цацаж давслах аргын нэг адил давслаад дараагаар нь үргэлжүүлэн хатааж чанар хамгаалах ажиллагааг хэлнэ. Энэ арга нь давсалгаа, хатаалгын аргуудыг хослон хэрэглэсэн өвөрмөц арга юм. Хатаах давсалгааг хийхдээ эхлээд давс цацах давсалгааны аргын нэг адил дэс дараалалаар хийж гүйцэтгэнэ. Харин давслахдаа нойтон арьсны хүндийн жингийн 20%-иар бодож давслахаас гадна бодын шир 5 хоног, богийн арьс 3 хоног тус тус давсална. Вандан дээр давслагдсан арьс ширийг хугацаа дуусмагц зохих журмын дагуу хатаалгын саравчинд шилжүүлэн дэлгэж хатаах буюу шургааг модон дээр хатаана. Бүрэн давслагдсан арьс шир нь үс хөрс хуурай байх боловч уян хатан чанартай, хужирлаг өнгөтэй байна.

Зураг 23. Арьсыг давсалж хатаах арга

Арьс ширийг давсалж хатаах давуу тал:• Арьс ширийг эвэршилт, бусад олон гэмтлээс зэрэг хамгаална. • Дулааны улиралд, давсалгааны хугацааг хатуу баримтлан

ажиллаж чадвал, үргэлжлэн хатдаг учраас давсны болон улаан толбоны гэмтэлд өртдөггүй.

• Давс цацах давсалгаатай харьцуулахад давсны зарцуулалт бага байдаг. Давсалж хатаах энэ аргын хугацаа хоёр хоногоор богино.

• Анхны нойтон жин 50%- иар хөнгөрч тээврийн даац ашиглалтанд сайн нөлөө үзүүлнэ.

Хөлдөөж чанар хамгаалах арга: Арьс ширийг халимлаж цэвэрлэсний дараа байгалийн хүйтнийг ашиглан ялзарч гэмтэхээс сэргийлж байгаа аргыг хөлдөөх гэнэ. Арьс ширийг хөлдөөхдөө, арьсыг гадаа тэгш гадаргуутай газар дэлгэж тэгш толигор байрлалтай, стандартын тодорхой хэлбэр дүрсэнд оруулна. Үхэр адууны ширийг хөлдөөхдөө үсийг дотогш харуулан хоёр хээлний хэсгийг голд нь хүртэл дотогш нугалж, дараагаар нь хүзүүн талыг өмнө хоёр годны урдуур нугалж гонзгой дөрвөлжин гудас хэлбэртэй болгон эвхэж хөлдөөнө. Ямар ч арьсыг тодорхой хэлбэр дүрсэд хөлдөөгөөгүй бол хорчийлгон хөлдөөсөн арьсанд хамааруулна. Арьс ширний гүйцэт хөлдөөх хугацаа нь арьсны зузаан нимгэн, цаг агаарын байдал зэргээс шалтгаалж 6-24 цагийн хооронд хэлбэлзэнэ. Нойтон арьсны хүндийн жин хөлдөж гүйцсэний дараагаар 5%- иар хөнгөрнө. Энэ арга нь арьсны нянгийн үржил, ферментийг түр зогсоох боловч арьс ширний дотоод бүтцэд, коллаген уургийн ширхэгт өөрчлөлт оруулж, арьсны бат бөх чанарыг бууруулдаг. Нэг гэсгээсэн арьс ширийг дахин хөлдөхөөс аль болох татгалзах хэрэгтэй. Хөлдөөх аргаар чанарын хамгаалалт хийсэн арьс ширийг дор бүр нь тэргүүн


30

ээлжинд боловсруулах үйлдвэр рүү тээвэрлүүлэх хэрэгтэй.

Арьс ширийг хөлдөөх аргын дутагдалтай тал: • Хөлдүү арьс, ширний чанар удаан хугацаагаар чанар

хамгаалагдаж чаддаггүй, бэлтгэх, худалдах, хадгалах ажиллагааны үед хугарч ан цав гарах зэргээр гэмтэнэ,

• Хөлдөөх ажиллагааны заавар дүрэм зөрчиснөөс уринд идэгдэх гэмтэлд өртөх нь элбэг байдаг,

• Хөлдүү арьс, шир хөшүүн даргар учир тээврийн даац ашиглалтанд муугаар нөлөөлнө.

4. АРЬС ШИРЭН ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ЧАНАРЫН ХАМГААЛАЛТ ХИЙХ, ШАЛГАЖ ХҮЛЭЭЖ АВАХ СТАНДАРТУУДЫН ТАНИЛЦУУЛГА

4.1 Түүхий эд бэлтгэл. Арьс шир. Чанарын хамгаалалт хийх, баглах, тээвэрлэх, хадгалах. MNS 5094:2013-ийн товчлол

1. Хамрах хүрээ. Бүх төрлийн арьс ширэн түүхий эдэд чанарын хамгаалалт хийхэд хамаарна.

2. Тодорхойлолт• Түүхий эдийг ялзарч гэмтэхээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор

хийж буй үйл ажиллагааг чанарын хамгаалалт хийх• Нядалгааны дараа арьс ширэн түүхий эдээс чих,эвэр, шийр,

туурай, год, сүүлний яс, чив, засаа, мах өөхний үлдэгдэл, цус, сэвс, шүүс,шороо, цас, мөсний бохирдол болон жин хүндрүүлэгчийг хянгар буюу зориулалтын машинаар цэвэрлэх ажиллагааг халимлах гэнэ.

3. Халимлаж, цэвэрлэсэн түүхий эдэд чанарын хамгаалалт хийх аргууд

• Хөргөх: Зориулалтын агуулах буюу нядалгааны цэгт арьс ширэн түүхий эдийг -10С хэмийн дулаантай байранд 72 цагаас илүүгүй хугацаанд хадгалах

• Давслах арга. а. Давс цацаж давслах: Арьсны шар махан талд нойтон жингийн 30-40 %-ийн давсыг жигд тараан цацаж, зориулалтын вандан дээр 1.5 м-ээс хэтрэхгүй өндөртэй хурааж, +100С хэмээс дээшгүй агуулахад 7-15 хоног хадгална. Шүүс ялгарч дууссаны дараа давсыг сэгсэрч унаган 2 дахь давсалгаа хийнэ. Гүйцэд давслагдсан арьсны хөрс нь жигд цагаан цайвар болсон байна.


31

б. Давсны уусмалд давслах: Арьс ширийг хоолны давсны ханасан буюу 35%-иас багагүй уусмалд 24-48 цаг байлгаад уусмалаас гарган 2 цаг шүүрүүлээд дахин давс цацаж давслах аргаар давсалж хураана.

• Хатаах аргаа. Энгийн хатаах: Бод болон богийн жижиг нимгэн арьсанд энэ аргыг хэрэглэх ба агаарын урсгал сайтай сүүдэр газар шар махан талыг дээш харуулан дэлгэж, гүйцэд буюу 16% чийгтэй болтол хатаана.б. Давсалж хатаах: Арьсны шар махан талд нь нойтон жингийн 20-25%-тай тэнцэх давсыг жигд тараан цацаж дэлгэж хатаана.

• Хөлдөөх арга. Үхэр, адууны ширийг тэгш, цэвэрхэн газар дэлгэж, үсийг нь дотогш харуулан, 2 хээлний хэсгийг голд нь хүртэл дотогш нугалж, хүзүүн талыг өмнө 2 годны урд талаар дотогш, дөрвөлжлөн эвхэж хөлдөөнө. Бог болон жижиг төл малын арьсыг бүрэн тэнийлгэж, дэлгэж хөлдөөнө

4. Баглах. Хатаасан арьс ширийг боодол болгон баглаж, хатсан жингийн 3% хүртэл хортон шавьжны эсрэг хамгаалалтын бодис хийнэ. Бодын шир нь зооны шугамаар нугалж боодол болгоно.Чанар, төрөл, хэмжээ, жингийн хувьд адил ширийг нэг баглаа боодол болгоно. Боодолд нийлүүлэгчийн нэр, хаяг, түүхий эдийн төрөл, гарал, баглаан дахь арьсны тоо, жин, он сар өдөр зэргийг бичсэн байна.

5. Тээвэрлэх. Арьс ширийг тээвэрлэхдээ чанар, байдлыг нь алдагдуудах гадны нөлөөллөөс хамгаалж тээвэрлэнэ.

6. Хадгалах. Арьс ширийг чанарын хамгаалалт хийсэн аргаас нь хамааран зориулалтын, агаарын солилцоотой, хуурай, сэрүүн байранд хадгална.Давсалсан болон давсалж хатаасан арьс ширийг хадгалах байр нь + 10 С хэмээс ихгүй дулаан, 50-60%-ийн чийгшилтэй байна.

Энэ стандартыг хэрэгжүүлэхэд анхаарах зүйлүүд:► Арьс ширэн түүхий эдээ хүлээн аваад чих, эвэр, шийр, туурай,

год, чив, засаа, мах өөхний үлдэгдэл, цус, сэвс, шүүс, шороо, цас, мөсний үлдэгдэл зэрэг элдэв бохирдол болон жин хүндрүүлэгчээс яаралтай салгаж, сайн цэвэрлэх.

► Дулааны улиралд давслах, давсалж хатаах, хатаах зэрэг аль нэг аргаар нь чанарын хамгаалалт хийх

► Хүйтний буюу өвлийн улиралд түүхий эдээ хөлдөөж чанарын хамгаалалт хийх

► Давсалж байгаа үед нэг арьсанд ноогдох давсны хэмжээ, ширхэгийн


32

байдал, жигд түрхэлт, бохирдол зэргийг сайтар тооцох, анхаарах► Чанарын хамгаалалт хийгдсэн арьсаа хурааж хадгалахдаа

зориулалтын тавцан дээр сайтар тэнийлгэсэн байх, өндрийн болон эгнээ хоорондын зай, хэмжээг анхаарах

► Хадгалах өрөөний температур, чийгшил агааржуулалт зэргийг тогтмол хянах

► Тээвэрлэхдээ түүхий эдийн нэр төрлөөр нь, чанарын хамгаалалтын байдлаар нь хооронд нь холихгүй, хугалж, нугалахгүй, даац хэтрүүлэхгүй, сайтар хучиж, татлага сайн хийсэн байх зэргийг анхаарсан байвал зохино.

4.2 Түүхий эд бэлтгэл. Арьс шир. Боловсруулаагүй арьс шир. Техникийн шаардлага MNS 60:2013 стандартын товчлол

1. Хамрах хүрээ. Бүх төрлийн арьс ширэн түүхий эдийг шалгаж, хүлээн авахад хамаарна.

2.Тодорхойлолт. Мал, ан амьтныг нядалсны дараа өвчиж, хуулж авсан шинэ болон чанарын хамгаалалт хийсэн, үстэй буюу үсгүй арьс ширэн түүхий эдийг боловсруулаагүй арьс шир гэнэ. Боловсруулаагүй арьс ширний талбайн ямар нэг гэмтэлгүй хэсгийг ашигтай талбай гэнэ. Арьс ширний ашигтай талбайг нийт талбайгаас гэмтэлтэй талбайг хасах замаар тодорхойлно. Зумласан арьс шир нь түүхий эдэд хамаарна.

3. Ангилал

Гарал үүслээр нь:а. Бодын шир - үхэр адуу тэмээб. Богийн арьс - хонь ямаа в. Бусад – ангийн, бусад

Чанар хамгаалалт хийсэн байдлаар:

а. Хөргөсөнб. Давсалсанв. Хатаасанг. Хөлдөөсөн

Хүндийн жингээр: Бага, хөнгөн, дунд, хүндАрьс ширийг талбайгаар нь Жижиг, Дунд, Том

Арьс ширний гэмтлийн байдлаар нь

А (Гэмтэлгүй)В (Бага гэмтэлтэй)С (Дунд гэмтэлтэй) D (Их гэмтэлтэй)

Үсний уртаар нь Үс гүйцсэн, үс гүйцээгүй


33

4. Техникийн шаардлага:• Үхэр, адууны шир, хонь, ямааны арьсыг өөхийн цагаан судлыг

дагуулан тууш байдлаар, шилбэний арьсыг тагалцагны үе хүртэл яралт хийж эрүү, шанаа, годыг арьсны хамт өвчиж бэлтгэнэ.

• Үхэр адууны сүүлний арьсыг 8 см-ээс доошгүй урттай, үхрийн духны ширийг хоёр чихний угаас урагш хамрын нүх хүртэл ярж өвчинө.

• Тэмээний ширийг нурууны дагуу ярьж, хүзүүний арьсны хамт, эсвэл өөхийн цагаан судал, нуруу, бөхний дагуу ярж хоёр хэсэг болгон хүзүүний ширийг нэг талд нь үргэлж өвчиж бэлтгэнэ.

• Арьс ширнээс эвэр, туурай, шийр, чих, уруул, чив, засаа, дэлэн, год, цус, өөх, мах, сэвс, элс шороо, цас, мөс зэрэг жин хүндрүүлэх ба чанарт нөлөөлөх зүйлүүдийг бүрэн цэвэрлэсэн байна.

Боловсруулагдаагүй арьс ширэн түүхий эдийн чанарын шаардлага

№ Чанарын үзүүлэлтАнгилал

Бод БогҮхэр Адуу Тэмээ Хонь Ямаа

1 Жин (кг-аар)

Бага 8.0 10

Хөнгөн 8.1-15 8.0 хүртэл

10.1-17.0

Дунд 15.1-20 8.1-12.0 17.1-24Хүнд (дээш) 20.1 12.1 24.1

2 Талбай(дм-аар)

Жижиг 40.0-55.0 40.0-55.0Дунд 55.1-85.0 55.1-85.0

Том (дээш) 85.1 85.1

3 Үсний урт (см- ээр)

Үсгүйцээгүй (хүртэл) 2.5

Үсгүйцсэн (дээш) 2.6

4Ашигтай талбайн

эзлэх хувь

А(дээш) 70.1В 51.1-70.0С 31.1-51.0

D(хүртэл) 31.1

Арьс ширэн түүхий эдийн талбайг томруулах зорилгоор цохиж сунгах, хэрчих, цоолох, үс ноосыг нь хяргах, ноолуур самнахыг хориглоно.


34

Энэ стандартыг хэрэгжүүлэхэд анхаарах зүйлүүд:► Энэ стандартыг хэрэгжүүлэхэд эхний ээлжинд арьс ширэн түүхий

эдийн хүлээн авагч нь түүхий эд хүлээн авах, зэрэглэх арьсны талбай хэмжигч болон жинтэй байх

► Арьс ширнээс халим, шар мах, шийр, эвэр, туурай, чих, чив засаа, дэлэн, сүүлний яс, цус өөх, сэвс, шороо, цас мөс зэрэг хүндрүүлэгч болон арьсны чанарт нөлөөлж болох элдэв гадны бохирдлыг цэвэрлэх зорилгоор махлах, халимлах, цэвэрлэх, чанарын хамгаалалт хийх багаж тоног төхөөрөмжтэй байх

► Хүлээн авч зэрэглээд, чанарын хамгаалалт хийгдсэн арьс ширэн түүхий эдээ тушаах хүртлээ түр хадгалах агуулахын өрөөтэй байх зэрэг шаардлагуудыг хангасан байна

Арьс ширийг өвчиж авсний дараа шууд халимлаж цэвэрлэх, дээр дурьдсан элдэв бохирдуулагч болон хүндрүүлэгчээс яаралтай салгах нь арьсны чанар хамгаалах анхан шатны боловсруулалтын хамгийн эхний, хамгийн хариуцлагатай дамжлага бөгөөд тухайн арьс ширний чанарыг бууруулахгүй байх үндсэн нөхцөл болж өгдөг. Арьс ширийг өвчиж хуулж авснаас хойш 1.5-2 цагийн дотор чанарын хамгаалалт хийхгүй бол арьс ширэн түүхий эд нь ялзарч муудаж эхэлнэ. Арьс ширний анхны чанарыг бууруулахгүйгээр боловсруулах үйлдвэрт тушаахын тулд хийгдэж байгаа нэмэгдэл үйл ажиллагааг арьс ширний анхан шатны боловсруулалт гэнэ. Анхан шатны боловсруулалтанд:

• Арьс ширийг халимлаж цэвэрлэх, элдэв бохирдуулагч болон хүндрүүлэгчээс салгах

• Давслах, хөргөх, хөлдөөх, хатаах, силикат хэрэглэх гэх мэт чанарын хамгаалалт хийх

• Чанарын хамгаалалт хийгдсэн түүхий түүхий эдийг хадгалах гэсэн үндсэн 3 үйл ажиллагаанууд багтана.

Арьс ширэн түүхий эд бэлтгэгчийн өмнө малын амьдын болон түүхий эдийн гэмтэл, мал нядалж, арьс шир өвчих хуулах арга ажиллагаа, ялангуяа бодын ширийг өвчихдээ зүсч огтолж, цоолж байгааг болиулах, түүхий эдээ стандартын дагуу талбай, жин, гэмтлээр нь зөв ангилан ялгаж, хүлээн авах, чанарын хамгаалалтаа стандартын дагуу зөв, сайн хийж сурах , хадгалах тээвэрлэх горимыг эзэмшин улмаар арьс ширэн түүхий эдийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх, хүний хариуцлагагүй үйл ажиллагаа болон мэдлэг дутуугаас болж түүхий эдэд гарч байгаа гэмтлүүдийн талаар малчид, мал бүхий иргэд, мал бэлтгэлийн цэгүүдийн ажилчдад сургалт, зөвлөгөө өгч түүхий эдийн гэмтлийг бууруулан, улмаар түүхий


35

эдийн чанар, үнэлэмжийг дээшлүүлэн ажиллах зайлшгүй шаардлага тулгарч байна.

Хятад худалдаачид үхрийн ширийг худалдан авах болон МУ-ын Боловсруулаагүй арьс шир:Техникийн шаардлага MNS 60:2001

стандарт хоёрын хоорондын харьцаа

Ангилал

Хэмжээ Үнэ /мян.төг/2011 он

дуустал

2014 оны

байдлаар

2011 он

дуустал

2014 оны байдлаар

Үйлдвэрийн шир

MNS 60:2001 20.1 кг-аас дээш

20.1 кг-аас дээш

15-20 кг дээд хэсэг

41-45 61-65

Ченж 2.2 м-ээс дээш

2.0 м-ээс дээш

Хятад худалдаачдын

авдаг арьс

MNS 60:2001 15-20 кг хүртэл

15-20 кг

8-15-ын дээд28-32 43-45

Ченж 1.8-2.2 м хүртэл

1.7-2.0 м хүртэл


36

Documents

МАЛЫН АРЬС ШИРИЙГ ХЭРХЭН ЗӨВ БЭЛТГЭХ ТУХАЙgreenmongolia.mn/wp-content/uploads/2019/09/15.Maliin-aris-shiriig... · 2.1. Мал, амьтны амьд