تحلیلی بر دیدگاههای نظری آسیبپذیری جامعه ...30-1' + , ' - / & 0# 12 * 3# 45 1 ' 6 & ( .&' ( 7>BC - * ! : [7>=?7>A;< :A 87>@?7=>;

پذيري جامعه نسبت به تحليلي بر ديدگاههاي نظري آسيب

مخاطرات طبيعي

4شايان ، سياوش3، اكبر پرهيزكار2، محمود قديري*1افتخاري الدين ركن عبدالرضا

دانشگاه تربيت مدرس، تهران، ايران، دانشيار گروه جغرافيا-1

مدرس، تهران، ايران دانشگاه تربيت ،ريزي شهري دانشجوي دكتري جغرافيا و برنامه -2

دانشگاه تربيت مدرس، تهران، ايران،استاديار گروه جغرافيا -3

دانشگاه تربيت مدرس، تهران، ايران، استاديار گروه جغرافيا-4

1/5/87: پذيرش26/1/86 :دريافت

چكيده

حلهاي كاهش ناپذير بحرانهاي طبيعي در ايران نيازمند فهم صحيح علل و راه برانكاهش خسارتهاي ج

شود و كننده اصلي بحران معرفي ميپذيري به عنوان تعيين در اين ارتباط، امروزه آسيب. باشد آنها مي

رد آن شكل گرفته است كه دلالتها فيزيكي، ساخت اجتماعي و تركيبي در مو-سه ديدگاه زيستي

بنابراين اين . سازد پذيري، بررسي كامل آنها را ضروري مي ت آنها بر فهم، تحليل و كاهش آسيبمتفاو

ديدگاه تحليلي و مطالعة تطبيقي، پاسخ به اين سؤال را دنبال مي كند كه كدام-مقاله با روش توصيفي

.دهد مي كاملي را ارائه پذيري جامعه در برابر مخاطرات طبيعي تبيين در فهم و تحليل آسيب

در جايگزيني كامل هر ) در مقياس جامعه( پذيري دهد كه براي فهم و تحليل آسيب نتايج نشان مي

در مقابل، . فيزيكي و ساخت اجتماعي به جاي يكديگر امتيازي وجود ندارد-يك از ديدگاههاي زيستي

نها و نيز حاوي ديدگاه تركيبي به عنوان سازشي از دو ديدگاه قبلي و شامل نقاط قوت هر دوي آ

كاملي را از آن ارائه پذيري، تبيين شناسي چشمگير در فهم و تحليل آسيب نظري و روش پيشرفتهاي

.دهد مي

.پذيري، ديدگاههاي نظري آسيب، جامعه، مخاطرات طبيعي: ها كليد واژه

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ [email protected] E-mail: Reftekhari_ :نويسنده مسؤول مقاله*

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021

https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-9702-fa.html

...پذيري آسيبهاي نظري دگاهتحليلي بر ديــــ ـــــــــــــــــ انهمكارو الدين افتخاري عبدالرضا ركن

30

مقدمه-1

وسعه باعث اي را بويژه در كشورهاي رو به ت همه ساله مخاطرات طبيعي خسارتهاي گسترده

و شواهد موجود نيز حكايت از افزايش مداوم همة انواع بحرانهاي طبيعي از نظر . شوند مي

1970، به طوري كه از دهة ]198-193صص ،3 ؛196-189صص ،2 ؛1[شدت و فراواني دارند

ميليارد نفر در دهة 2 به 1970 ميليون نفر در دهة 700از (بعد، تعداد افراد تأثيرپذيرفته به

. ]48-39صص ،5؛ 4[و نيز ميزان زيانهاي اقتصادي به طور چشمگير افزايش پيدا كرده) 1990

در اين بين ايران نيز به واسطة مجموعة ويژگيهاي انساني و محيطي، بحرانهاي زيادي را

در اين . باشد پذير در برابر مخاطرات طبيعي مي متحمل شده و از جملة كشورهاي آسيب

ناپذير ناشي از وقوع كنندة بروز بحران و خسارتهاي جبران تعيينصورت فهم صحيح عوامل

هاي مناسب پيشگيري و مخاطرات طبيعي در اين كشور، پاية سياستگذاري و تدوين برنامه

.باشد مديريت بحرانهاي طبيعي است كه از اولويت بالايي نيز برخوردار مي

و 2خطر«تابعي از 1راندر اين راستا، امروزه بر اساس تعاريف متعدد ريسك بح

خطر . ]12؛ 14، ص 11؛ 17، ص 10؛ 2، ص 9؛ 49، ص 8 ؛7؛55، ص 6[است» 3پذيري آسيب

باشد، در خود به خود منجر به نتايج زيانبار نمي شود بلكه بيانگر امكان وقوع آسيب مي

-هاي واحد دريافت خصيصه -2 و 4درمعرض خطر بودن -1 :مقابل، آسيب واقعي وابسته به

كنندة اين به معناي اين است كه تعيين. ]3-2صص ،14 ؛13 ؛2ص ،9[باشد كنندة خطر مي

.)1شكل (باشد هر نوع سيستم يا واحد واقع در معرض خطر مي» پذيري آسيب«اصلي بحران،

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. disaster risk 2. hazard 3. vulnerability 4. exposure

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021


1388، بهار 1، شماره 13 دوره ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــانساني ـــــس علوم ر مدهفصلنام

31

]15[ بالقوة آنتأثيراتبندي ريسك بحران طبيعي و طبقه1شكل

كلگيري بحران، فهم درستي از آن را ضروري پذيري در ش از اين رو تعيين كنندگي آسيب

تواند هوشمندترين سياستهاي پيشگيري و مقابله چون شناخت ناقص و محدود مي. سازد مي

پذيري بويژه در اين امر در كنار تمركز عمدة تحليل و ارزيابي آسيب. را به شكست بكشاند

حل فيزيكي، ضرورت و راههاي زيان و ايران بر شدت خطر و بحران حاصل، و نيز غلبة ايده

.سازد اهميت آن را دوچندان مي

پذيري شامل به بعد، ديدگاههاي نظري متفاوتي از آسيب. م1970در اين ارتباط، از دهة

گيرند كه فهم متفاوت و گاه شكل مي3 و تركيبي2 فيزيكي، ساخت اجتماعي-1سه دسته زيستي

دلالتهاي متفاوتي را بر تحليل، تبيين و كاهش آن دهند، و پذيري ارائه مي متناقضي را از آسيب

در اين صورت، مقاله حاضر با هدف استنتاج و ارائة مفهوم و ديدگاه مناسب فهم و . دارند

گيرد كه كدام ديدگاه در فهم و تحليل پذيري، پاسخ به اين سؤال اساسي را پي مي تحليل آسيب

دهد؟ كاملي را ارائه مي نپذيري جامعه در برابر مخاطرات طبيعي تبيي آسيب

تحليلي در ابتدا از طريق روش -توصيفي به اين منظور، مقاله حاضر با اتخاذ روش

اي و بررسي اسنادي، دانش موجود در زمينة مفاهيم و ديدگاههاي نظري كتابخانه

پذيري سپس مفاهيم و ديدگاههاي نظري آسيب. كند ميبندي آوري و طبقه پذيري را گرد آسيب

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. biophysical 2. social construction 3. synthetic

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



32

. كند برحسب ماهيت، حيطة عمل، مزيتها و محدوديتهاي آنها، تشريح و استدلال عقلاني ميرا

پردازد كه تبيين استدلالي به استنتاج ديدگاهي مي-در پايان با بررسي تطبيقي و تحليل كيفي

.دهد پذيري در مقياس جامعه ارائه مي كاملي را از فهم و تحليل آسيب

تعاريفمفاهيم و : پذيري آسيب-2

پــذيري از نظــر تعــداد بيــشمار و از نظــر لغــوي متفاوتنــد ولــي در مفــاهيم و تعــاريف آســيب

- درجه زيان حاصل از يـك پديـدة بـالقوه آسـيب «ترين و پركاربردترين حالت به معناي ساده

پذيري، مفهومي محـدود، امروزه اين توصيف از آسيب .به كار رفته است ]16ص ،14[»رسان

-باشـد چـرا كـه بـا شـكلگيري نگرشـهاي اجتمـاعي مـده فيزيكـي از آن مـي فني و به طـور ع

تغييـر 1990 و نيز آغاز رويكرد تركيبي به آن از دهة 1970پذيري از دهة ساختاري به آسيب

اي پذيري از تمركز بر جبرگرايي محيطي، بـه سـمت فراينـدهاي ريـشه مهمي در مفهوم آسيب

-اي از سيستمهاي زوجي انساني ه عنوان خصيصه و سپس مطالعة آن ب اقتصادي، -اجتماعي

؛737-713صـص ،20 ؛19 ؛63-1صص، ؛18 ؛17 ؛16ص ،14 ؛8 ؛6[ ايجاد شده است 1محيطي

مراحـل «تغييري كه اسكالر و همكـاران در قالـب . ]8080-8074صص ،22 ؛94-85صص ،21

: ]23[كنند بخوبي آن را به شرح ذيل بيان مي» پذيري تحول مفهوم آسيب

پذيري با در گام بعد، آسيب-2هاي استرس تأكيد داشتند؛ تحقيقات اوليه بر خصيصه-1

توانست هاي سيستم واقع در معرض به ايدة ضربه گسترش يافت كه مي تمركز بر خصيصه

پذيري در گام سوم، آسيب-3سيستم را براي مقاومت، مقابله يا بهبود از استرس كمك كند؛

پذيريهاي اجتماعي به چارچوبهاي مفهومي ترس واحد و آسيببه سبب تمركز بر يك اس

اي كه استرسهاي پذيري به گونه در گام آخر با بسط آسيب-4.ناقص محدود شده بود

چندگانة متعامل را در بربگيرد، همچنين پذيرش ايدة سيستم در معرض به عنوان جزء تركيبي

دن اينكه واكنش خود سيستم، محيطي و به علاوه روشن كر-مؤلفه هاي زوجي انساني

توانايي تعديل يا افزايش اختلالات و استرسهاي مختلف را دارد؛ تصوير كاملتري از

.پذيري ارائه شد آسيب

پذيري و و در همين راستا، بيركمن نيز گرايش روشني را در توسعة دامنة مفهوم آسيب

.]24[دهد مي تشخيص 2هاي مفهومي متعددي از آن، مطابق شكل شكلگيري حلقه ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. coupled human-environmental systems

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



33

]24[پذيري هاي كليدي مفهوم آسيب حلقه2شكل

پذيري نيز روندي مشابه در قالب حداقل سه گونة عمده از با ملاحظه تعاريف آسيب

اولين تعريف كه -1: قابل مشاهده است1پذيري مطابق جدول تعاريف و كاربردهاي آسيب

» در معرض بودن«باشد، با مفهوم آن مياي از پا افتاده پركاربردترين و نيز برداشت پيش

در اين . ]26 ؛92-81صص ،25[كند تمركز مي» محتمل درجه آسيب«مرتبط است و صرفاً بر

تعريف دوم، در مقابل بر -2باشد، هاي زيان فيزيكي مي صورت، تعريفي فني و مبتني بر ايده

كند و ي تأكيد مي اقتصاد-در معرض خطر، ساختارها و شرايط اجتماعي» سيستم«شرايط

گونه سوم نيز تركيبي از - 3شود، پذيري برحسب وضعيت واحد در معرض تعريف مي آسيب

باشد كه مقالة حاضر اقتصادي فوق و بسط آنها مي- فيزيكي و اجتماعي-رويكردهاي فني

.باشد نيز مبتني بر آن مي

پذيري به عنوان آسيب عامل ريسك دروني

)پذيري ذاتي آسيب(

پذيري به عنوان احتمال آسيب متحمل خسارت شدن

)انسان محور(

پذيري به عنوان رويكرد آسيب دوگانة حساسيت

و ظرفيت رسيدگي

پذيري به عنوان ساختار آسيبحساسيت، ظرفيت رسيدگي، : چندگانه

درمعرض بودن، ظرفيت انطباق

پذيري چندبعديآسيبهاي فيزيكي، دربرگيرنده صورت

اجتماعي، اقتصادي، محيطي و نهادي

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



34

پذيري هاي مختلف تعاريف آسيب هايي از گونه نمونه 1جدول

هاي ن ديگر تصورات سنتي مبتني بر موقعيت فيزيكي، عناصر تحت ريسك و ايدهبنابراي

. كافي نيستند» مقياس اجتماع«پذيري بويژه در دادن مفهوم آسيب زيان فيزيكي براي پوشش

شود شامل مي3پذيري انواع، ابعاد و عوامل متعددي را مطابق شكل در مقابل، آسيب

.]35 ؛34 ؛33 ؛124-107صص ،32 ؛31 ؛19 ؛15 ؛12[

اي از عناصر در معرض خطر پذيري در نتيجة وقوع يك پديدة با بزرگاي درجه زيان عنصر يا دسته«

-206صص ،27 ؛23 ؛94-85صص ،21[»)خسارت كامل (= 1تا ) بدون خسارت (= .معين، در مقياسي از

] 28 ؛222

1

]28 ؛222-206،صص27؛23؛94-85صص،21[»پتانسيل ضرر و زيان«

هاي يك فرد يا گروه و وضعيت آنهاست كه بر ظرفيت آنها در ، خصيصه»پذيري آسيب«منظور از «

آن شامل تركيب عواملي. گذارد بيني، مقابله، استقامت و بهبود از فشار يك مخاطره طبيعي تأثير مي پيش

اراي از زندگي، معيشت، اموال و ديگر داراييهاي يك فرد را كه در معرض خطر پذيري قر است كه درجه

]11، ص 8[»كند گيرد تعيين مي مي

2

:]63-1صص ،18 ؛17[باشدپذيري مجموعه مركبي از خصوصيات افراد يا گروهها مي آسيب

، روحيه؛)تندرستي(وضعيت تغذيه، سلامتي فيزيكي و روحي : رفاه اوليه -

ا؛هاي مبادله، مهارته ها، درامد و گزينه الگوي دارايي و سرمايه: معيشت و انعطاف-

درجه حفاظت ايجاد شده به واسطه توانايي و ميل به ساختن مسكن امن، استفاده از: حفاظت از خود-

؛...سايتي امن؛ اموال، درامد و

اشكال آمادگي در برابر خطر كه به وسيله جامعه به صورت عمومي ايجاد شده است، : حفاظت اجتماعي-

؛...به طور مثال كدهاي ساختماني و

سرمايه اجتماعي، همچنين نقش محيط نهادي در برقراري: هاي اجتماعي و سياسي ا و شبكه نهاده-

.هاي احتياطي خطر، حقوق مردم براي بيان نيازها و دسترسي به آمادگي شرايط خوب براي جنبه

يريشرايط تعيين شده به وسيله عوامل يا فرايندهاي فيزيكي، اجتماعي، اقتصادي و محيطي، كه تأثيرپذ«

.]41 و 14، صص 29[»دهد يك جامعه را نسبت به تأثير مخاطرات افزايش مي3

پذيري، وضعيت و حالت حساسيت و مستعد زيان بودن، به واسطه درمعرض استرسهاي همبسته آسيب«

D .]281-268صص ،30[»باشد با تغييرات محيطي و اجتماعي بودن، و به واسطه نبود ظرفيت انطباق ميow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



35

پذيري انواع، ابعاد و عوامل متعامل آسيب 3شكل

»پذيري نسبت به مخاطرات طبيعي آسيب« ديدگاههاي نظري فهم -3

پذيري ارائه شده است كـه در مجمـوع سـه ديـدگاه بنديهاي مختلفي از ديدگاههاي آسيب طبقه

ــين ــژوهش و تبي ــايز از پ ــذيري آســيب«متم ــل مــشخص كــرد را مــي» پ ــه شــرح ذي ــوان ب :ت

]42 ؛41 ؛40 ؛39 ؛38 ؛37 ؛36 ؛281-268صص ،30 ؛737-713صص ،20[

خطرمحور (1پذيري به عنوان ريسك در معرض بودن آسيب: فيزيكي- ديدگاه زيستي-1

)گرا و فن

تماعي و اج (2اي اجتماعي پذيري به عنوان ساخته آسيب : ديدگاه ساخت اجتماعي-2

)محور انسان

3پذيري به عنوان تأثيرپذيري بالقوه و ظرفيت رسيدگي و انطباق آسيب : ديدگاه تركيبي-3

)يكپارچگي و پايداري(

فيزيكي - ديدگاه زيستي-3-1

پذيري غلبه داشت كه به طور اساسي محور به آسيب در بخش اعظم قرن بيستم ديدگاهي فن

گرايي منطقي گرا، جبرگرا و تقليلگراي مبتني بر تجربه اثباتگرا، مبتني بر پنداشتهاي مادي

برحسب فراواني يا احتمال، (ديدگاه مذكور بر طبيعت خطر فيزيكي . ]38[است) فلسفة عملي(

هاي كليدي فضايي و استمرار به عنوان مؤلفه بزرگي، شدت، سرعت شروع، توزيع

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. vulnerability as risk of exposure 2. vulnerability as a socially constructed phenomenon 3. vulnerability as potential impact and capacity of response and adaptation

فيزيكي �زيستي

اقتصادي-اجتماعي

يكپارچه

اقتصادي

طبيعي

اجتماعي فيزيكي

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



36

نتيجه عواقب آن براي واحد در ، شيوة استقرار جوامع در معرض آن و در)پذيري آسيب

كند، يعني تمركز مي» هاي زيان فيزيكي ايده«و » محتمل درجه آسيب«معرض خطر، بر حسب

فيزيكي و آثار و زيانهاي مالي و جاني -بيشتر روي مخاطرات طبيعي، زوال محيط زيستي

براوردهاي عددي «توليد ]. 43 ؛41 ؛6ص ،39 ؛36 ؛26 [كند حاصل از آنها بر ساكنان توجه مي

هاي توزيع به عنوان مثال بر اساس تعداد افراد واقع در معرض خطر، نقشه(» پذيري آسيب

پذيري و براوردهايي از ماهيت تغييرپذير محرك و آثار آن براي واحد در فضايي آسيب

. ]39[غايت تحليل ريسك در معرض است) معرض

محور براساس نزديكي به منبع ل موقعيتپذيري، تحلي جلوه جغرافيايي اين مفهوم از آسيب

باشد، به طوري كه بر توزيع بعضي شرايط خطرناك، اشغال انساني اين مناطق تهديد مي

، و درجه زيان جاني پيوسته با وقوع يك حادثة )خيز به طور مثال مناطق زلزله(خطرناك

چارچوب مبتني بر در اين ديدگاه، . ]6، ص 39؛ 737-713صص ،20[خاص متمركز است

وقوع خطر برحسب ويژگيها و ماهيت آن، به عنوان نقطة آغاز ،)4شكل RH(1 )( خطر -ريسك

. ]6، ص 39[شود تحليل درنظر گرفته مي

]32 ؛23 ؛8080-8074صص ،22[ خطر-چارچوب ريسك 4شكل

داند، همچنين پذيري و بحران مي را علت عمده آسيبييديدگاه مذكور، حوادث جغرافيا

رفتار قربانيان و اولياي امور مربوط « بحراني حوادث شديد را در كشورهاي صنعتي به آثار

كمبود اطلاعات و دانش يا رفتار سنتي و غير «و در كشورهاي كمتر توسعه يافته به » به آن

محور و مشاهده براساس آن راهبردهاي كاهش خطر به طورجدي فن. دهد نسبت مي» عقلاني

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. RH: Hazard-Risk (RH)

اختلال/ حادثه

پذيريآسيب

نتيجه

واكنش-ميزان در معرض بودن)حساسيت(

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



37

در اين صورت از علوم عملي و توسعه . باشد رين معيار پيشگيري ميو مديريت محيط مهمت

به طوري كه در . ]6؛ 16[رود بيشتر دانش فني انتظار كاهش آثارحوادث شديد جغرافيايي مي

هاي علمي كاربردي اكثر قرن بيستم، علم خطر و ريسك با برقراري اتحادي قوي با رشته

حران را با تمركز بر سه حوزه زير هدايت ، پژوهش در زمينة ب)مهندسي -يعني فني(

]38[كرد مي

پايش و تحليل فرايندهاي ژئوفيزيكي؛-

ريـزي و مــديريتي بـراي كنتـرل و جلـوگيري از فراينــدهاي فعاليتهـاي طراحـي، برنامـه -

ژئوفيزيكي يا اصلاح رفتار انساني؛

)سيستمهاي هشدار امداد( توسعة اقدامات اضطراري -

ه، بحرانها مشابه جنگ هستند، در اين صورت اين اعتقاد راسخ وجود مطابق اين ديدگا

، قدمهايي را براي »فرماندهي و كنترل«ريزي توانند از طريق مدل برنامه دارد كه جوامع مي

.]38[جلوگيري يا اصلاح بحرانها بردارند

فيزيكي- مزيتها و محدوديتهاي ديدگاه زيستي-3-1-1

و به انتخاب دانش موجود براي پيشگيري و كاهش آثار بحران گرا اين ديدگاه هميشه عمل

هايي كه چارچوبي را براي پيشگيري و كاهش عملي آثار خطر فراهم راغب بوده و در زمينه

اين ديدگاه، مبنايي را براي سياستگذاري در گسترة . ]53، ص6[سازد، قابل دفاع است مي

ها و نقات قوت ديگر آن توليد نقشههاي علمي فراهم كرده است و از وسيعي از رشته

- پذيري قابل كاربرد در كنترل توسعة نواحي به لحاظ زيستي براوردهاي عددي آسيب

پذيريهاي آتي و بيني شروع حوادث زيانبار، شناسايي آسيب پذير، پيش فيزيكي آسيب

يت كنندة شروع وضعيتهاي خطرناك و علاوه بر آن قائل شدن اهم هدفگيري عوامل تعديل

پذيريهاي خطرمحور ويژه براي وقايع نادر ولي مفرط و نيز تمركز بر مشخص كردن آسيب

المللي كاهش بحرانهاي دهه بين«مثال مهمي از اين پارادايم، . ]41 ؛11-9، صص39[باشد مي

المللي براي با هدف برانگيختن كوششهاي مؤثر ملي و بينIDNDR(1(» طبيعي سازمان ملل

ال و معيشت مردم در برابر بحران در قالب بكارگيري دانش فني موجود محافظت جان، امو

.]39؛ 37[باشد مي

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. IDNDR: International Decade for Natural Disaster Reduction (1999-2000)

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



38

اما در طول چند دهه گذشته، اين ديدگاه به طور فزاينده مورد انتقاد پژوهشگران مختلف

به زعم اسميت آن به ضرورت تفسيري غربي از مخاطرات محيطي است كه . قرار گرفته است

دارد، و با اعتقاد بيش از حد به دانش فني و ساختارهاي نظام ريشه در ماترياليسم

بينانه جبرگراست و به خاطر تأكيد بر نقش ، يك ارزيابي خوش)بازار آزاد(داري سرمايه

شناسي در شناسي و جامعه انتخاب فردي در مخاطرات و عدم توجه به ديدگاههاي انسان

ل نهادي و نيروهاي وسيعتر اجتماعي و كشورهاي رو به توسعه و درنظر نگرفتن نقش عوام

تأكيد بر دانش فني برتر با به زعم وي . ]54-52صص ،6[اقتصادي نظير فقر، قابل انتقاد است

مراتبي و متمركز همخواني دارد، و معمولاً تنها نهادهاي دولتي يا الگوهاي سازماني سلسله

اين نوع راهبرد مبتني بر جلوگيري داراي پشتوانه دولتي، قدرت و سرماية لازم را براي ايفاي

كه معتقدند با تكيه صرف بر دانش فني و هايي است ديدگاه مذكور مبتني بر نظريه.دارند

توان زيانهاي بالقوه را بويژه در مناطق فقير كاهش داد، اما اين تلاشها به روشهاي كمي مي

-هاي تاريخي اهيتي، شيوهها و روشهاي كيفي توجهي ندارند و متاسفانه به لحاظ م نظريه

فني غيرساختماني گيرند و به دانش فرهنگي و راه حلهاي اجتماعي مقياس محلي را ناديده مي

. ]37[و سطح پايين يا ديدگاههاي ديگر براي كاهش خطر توجه ندارد

اي اختصاصي براي پژوهش پيشرفتة عالمان، در ديدگاه فوق، خطر به عنوان مسأله

اتها مطرح است، و عموماً در داخل گفتماني از تخصص و مهارت قرار مهندسان و بروكر

به زعم ترنر و . ]38[كند گيرد و در نتيجه بحران را هم در فكر و هم در عمل قرنطينه مي مي

هايي كه در آن سيستم مورد نظر آثار ناشي از خطر را افزايش همكاران نيز اين ديدگاه شيوه

ابين زيرسيستمهاي در معرض و اجزا و عناصري را كه منجر دهد، و تمايزات م يا كاهش مي

. ]8080-8074صص ،22[گيرد گردند، در نظر نمي دار در پيامدهاي مخاطرات مي به تغيير معنا

.سازد بنابراين در مجموع، بررسيهاي مختلف عدم كفايت اين ديدگاه را به تنهايي آشكار مي

ديدگاه ساخت اجتماعي-3-2

دلال خوب و فزاينده رابطه بين فعاليتهاي انسان و آثار بحرانها در طول دهة با ثبت و است

پذيري ، آسيب1970دهة » وابستگي«هاي توسعة نظريه و تحت تأثير 1980 و بويژه 1970

فرايندهاي «به سمت » هاي طبيعي جبرگرايي محيطي مبتني بر شوك«تغيير مهمي را از تمركز بر

مشاهدات كه در واقع، اين. ]45 ؛44 ؛8 ؛6[شاهد بود» و سياسي اقتصادي-اي اجتماعي ريشه

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



39

زيانهاي انساني و مادي ناشي از مخاطرات طبيعي در طول قرن بيستم، بدون مشاهدة مدرك

هايي يكسان، قاطعي از افزايشي متناظر در فراواني آنها افزايش يافته است و اينكه پديده

و حتي در درون آنها ايجاد كرده است، ضرورت عواقب بسيار متفاوتي را در بين جوامع

. ]38[ملاحظه بحرانها را از منظر وسيعتر اجتماعي و تاريخي برانگيخت

فيزيكي و تفسير ساختاري بسيار -، شكافي بين ديدگاه زيستي1975در نتيجه از سال

شناسان و پژوهشگران توسعة داراي تجربة ميداني در كه منبعث از انسان-جديدتري

.]48، ص 6[ آشكار شد-شورهاي رو به توسعه بودك

ديدگاه اخير با تمركز بر سيستم و توانايي آن در رسيدگي و واكنش در برابر محرك بر

دار در فرايندهاي تاريخي، فرهنگي، ، يعني وضعيتي ريشه»1پذيري ساخت اجتماعي آسيب«

كند، ي به آنها را محدود مياجتماعي و اقتصادي كه توانايي رسيدگي به بحرانها و پاسخ كاف

اي كه مردم در برابر مخاطرات با اين شناخت، درجه. ]94-85صص ،21[دلالت دارد

پذيرند، صرفاً به طبيعت يا نزديكي به منبع خطر بستگي ندارد بلكه وابسته به شرايط آسيب

اعي، در اين صورت، جمعيتهاي مختلفي كه تحت شرايط متفاوت اجتم. اجتماعي نيز مي باشد

، صص 39[پذيري برخوردارند كنند از سطوح متفاوتي از آسيب اقتصادي و نهادي زندگي مي

11-12[ .

پذيري در يك پيوستار فكري از اكولوژي انساني در مجموع، مطابق ديدگاه مذكور، آسيب

:شود تا اكولوژي سياسي به شرح ذيل تحليل مي

ل فرايندهاي اكولوژيكي، و در واقع در اكولوژي انساني، سيستمهاي انساني در داخ-1

؛36[شود آنها نسبت به مخاطرات طبيعي بررسي مي محل استقرار جوامع و در معرض بودن

پذيري در نتيجة تعامل بين گروههاي مطابق اين ديدگاه، آسيب]2024-1471صص ،46

اخير آن هاي نمونه. آيد كه به طور اساسي نگرشي غيرسياسي است انساني و محيط پديد مي

پژوهشهاي اولية . باشد ميهاي معيشتي، بقا و رسيدگي شامل تحقيق بر انطباق و راهبرد

مبتني بر اين رويكرد نيز به خاطر تأكيد بيش از حد بر چارچوبهاي كاركردگرا و يا تكويني و

محيط مورد -كم گرفتن ستيز و عدم تجانس در درون گروههاي انساني و روابط انسان دست

.]36[د قرار گرفته استانتقا

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . Social construction of vulnerability

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



40

در مقابل اكولوژي انساني با ساختارهاي اجتماعي، اقتصادي و اقتصاد سياسي -2

پذيري مرتبط است و بر نقش كانوني قدرت اقتصادي و سياسي سياسي تأثيرگذار بر آسيب

اين ديدگاه به عنوان بخشي از تفكر . پذيري افراد و گروهها تأكيد دارد در تعيين آسيب

با كار سانتوس و هاروي بر وابستگي 1970اري در جغرافيا و علوم اجتماعي، در دهة ساخت

.]39[اقتصادي و توسعه نيافتگي كشورهاي رو به توسعه پديد آمد

فرهنگي و تاريخي و عوامل -اقتصاد سياسي به وسيله الگوهاي اجتماعيدر واقع

تماعي، دسترسي به منابع و اقتصادي و سياسي كه تصميمات مكاني، وضعيت و پايگاه اج

بر اين اساس، اين اقتصاد سياسي است . كند، تعريف شده است نقشهاي قدرت را هدايت مي

بر علل كند كه ها و تهديدها را مقدور يا محدود مي كه توانايي مقاومت و بهبوديابي از ريسك

ه دربرگيرندة يا اساسي كاي يعني عللي ريشه؛ساختاري منشأ و اثر بحرانها متمركز است

يعني فرايندهاي اقتصادي، جمعيتي و سياسي درون جامعه و از جمله ( دورترين تأثيرات

اين رويكرد از يك طرف بر گسترش سيستم جهاني . ]16 ؛8 ؛6[باشند مي) فرايندهاي جهاني

پذيري فقيران جوامع پيراموني تأكيد داري و تأثير آن بر شرايط زندگي و آسيب سرمايه

داري كه ناپذير سيستم سرمايه نشيني را به عنوان بخش جدايي استثمار و حاشيهكند و مي

اي فرامحلي درون ، از طرف ديگرنيز بر علل ريشهكند دهد، تلقي مي پذيري را افزايش مي آسيب

جامعه، نظير عدم دسترسي به ساختارهاي قدرت و منابع و برتري فرايندهاي سياسي و

للي كه نمايانگر توزيع قدرت در جامعه و مرتبط با عملكرد و قدرت ع. كند اقتصادي تأكيد مي

. ]6[باشد دولت مي

ها و آثار منظمي از بنابراين مطابق اين ديدگاه، بحرانها وقايعي استثنايي نبوده بلكه پديده

توسعه و محصول عواملي ساختاري و نه كمبود اطلاعات يا درك نادرست از مخاطرات

سياسي براي جلوگيري - ساختارگرايان در كل بر اهميت تغييرات اجتماعياز اين رو،. هستند

به زعم آنها فعال كردن دانش بومي مهمتر از وارد كردن دانش فني . كنند از بحرانها تأكيد مي

توان به شرح پذيري را مي در مجموع اين رويكرد از آسيب. ]54-48، صص6[خارجي است

:]39؛ 36[ذيل خلاصه كرد

پذيري در اصل به عنوان يك پديده طبقاتي؛ سازي آسيب مفهوم-

هايي چون، پذيري نظريه در توسعه مبناي نظري بينش اقتصاد سياسي در مورد آسيب-

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



41

؛ مخاطرات 3؛ خشكسالي و قحطي2؛ استحقاق غذايي1نظريه در حاشيه قرار گرفتن -

اند؛ مؤثر بوده5 و تغييرات اقليمي و كشاورزي4طبيعي

پذيري تهاي مختلف اقتصادي و سياسي در تعيين آسيب كيد بر نقش كانوني قدر تأ-

متفاوت افراد و گروههاي مختلف؛

انگاشتن تنوع تاريخي واكنشها، عدم توجه لازم به نقش عامل انساني و به خاطر ناديده-

قرار تأثيرمتغير مستقلي كه روابط اجتماعي را تحت / و تقليل نقش محيط به عنوان يك عامل

.دهد، مورد انتقاد واقع شده است مي

هرچند در ديدگاه اقتصاد سياسي عواملي ،6»گرا مدرن، ساخت پست« بر اساس ديدگاه -3

اي از روابط اجتماعي پيچيده و اند، اما به عنوان دسته نظير جنسيت، مذهب و قوميت معرفي شده

سيت معمولاً به عنوان مشتقي از طبقه اجتماعي براي مثال جن. اند پويا مورد ارزيابي قرار نگرفته

هاي كننده اين عوامل را كه در اقتصاد سياسي به نفع تعيين) 2001( بوهل. ديده شده است

به . پذيري معرفي مي كند هاي انفرادي آسيب كننده اند، تعيين شده انگاشته ساختاري ناديده

چشمگيري علوم اجتماعي، پژوهشهايهرحال در چارچوب وسيعتر پساساختاري در جغرافيا و

:]17ص ،39 ؛36[به طور خلاصه. ها هدايت شده است بسمت اين حوزه

گرا با هاي ساخت در مقابل اقتصاد سياسي كه بر عوامل ساختاري تأكيد دارد، نظريه-

پذيري توجه به عوامل ساختي، بيشتر بر نقش عامل انساني و فرهنگ در توضيح افتراق آسيب

كند؛ ميتمركز

فرهنگي ساختگرا تأكيد دارند كه سياستگذاران و دانشمنداني كه / ديدگاههاي اجتماعي-

داراي موقعيت درخور ممتازي نيستند بلكه در مقابل آنها «پردازند پذيري مي به مطالعة آسيب

د يا پذيري را ايجا توانند آسيب اي از الگوهاي فرايندهاي اجتماعي هستند كه مي عناصر پيوسته

؛»از آن پيشگيري كنند

بحران نيز به طور فعال به وقايع و وضعيتها » قربانيان« مطابق آنها، به اصطلاح -

دهند؛ رسيدگي كرده و پاسخ مي

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. Theory of marginalization: Susman et. al 1983

2. Food entitlements: Sen 1981 3. Watts and Bohle 1993 4. Blaikie et. al 1994

5. Edger and Kelly 1999, 2000 6. Or social/cultural constructivist approaches ( گرا فرهنگي ساخت /يا رويكردهاي اجتماعي )

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



42

اند كه ساختار اجتماعي را ناديده گرفته و محيط و به اين خاطر مورد انتقاد قرار گرفته-

تقل تأثيرگذار بر جامعه انساني در نظر فيزيكي را به عنوان عامل يا نيروي مس-زيستي

. گيرند مي

سازي اكولوژي اي براي يكپارچه رشته اكولوژي سياسي ريشه در تلاشهاي بين-4

تحليل اكولوژي سياسي اجزاي متعددي چون . ]36[فرهنگي با اقتصاد سياسي دارد /انساني

اكولوژي همچنين عامل / يطالمللي، ساختار طبقاتي، روابط بازار، مح ايدئولوژي، منافع بين

گيرد همچنين سلسله مراتبي از تبيين را از سطح فردي تا محلي، ملي، انساني را دربرمي

محيطي علاقه دارد، -كند و به تحليل تعاملات پيچيدة انساني المللي دنبال مي اي و بين منطقه

وسعه مرتبط بويژه آنهايي كه با توسعه اقتصادي و تخريب محيطي در كشورهاي درحال ت

:]36[ويژگيهاي اين ديدگاه به طور خلاصه عبارتند از. هستند

فيزيكي؛ تلاش در پيوند ساختار اجتماعي، -سازي عوامل انساني و زيستي يكپارچه-

فيزيكي؛-عامل انساني و محيط زيستي

مقياسي از سطح محلي تا جهاني؛ تأكيد بر فهم روابط ميان-

ــسيل يكپا - ــودن پتان ــيط دارا ب ــات مح ــردن مطالع ــه ك ــه رچ ــست، جامع ــست و نخ نخ

محور؛ سياست

،پذيري متفاوت گروههاي انساني به وسيله طبقه، قوم توانايي ترسيم و نمايش آسيب-

.بنديهاي رايج نژاد، جنسيت، سن، موقعيت فضايي و يا ديگر طبقه

پذيري كه بدر مجموع با توجه به رويكردهاي عنوان شده، ديدگاه ساخت اجتماعي آسي

نمايان شده بود، در ادامه به زمينة » فيزيكي-زيستي«در آغاز به عنوان شق راديكال ديدگاه

مجزايي از مطالعه تكامل يافت و به نحو چشمگيري در سطح نهادي و سياستي ظاهر شد

ارائه شد 1پذيري مطابق آن چارچوبهاي مفهومي متعددي نيز از آسيب. ]18-16، صص 39[

پذيري را اقتصادي منجر به آسيب-اي، شرايط و وضعيت اجتماعي ر كلي علل ريشهكه به طو

. گيرند به عنوان نقطة آغاز تحليل درنظر مي5مطابق شكل

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ]42[براي مطالعة چارچوبهاي ارائه شده رجوع شود به منبع . 1

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



43

]31 ؛23 ؛8080-8074صص ،22[ رهايي- و-چارچوب فشار 5شكل

»پذيري ساخت اجتماعي آسيب« مزيتها و محدوديتهاي ديدگاه -3-2-1

ريشه پذيري اي براي جامعه، آسيب اي از جامعه نه مسأله پذيري به عنوان مسأله نگاه به آسيببا

در اين صورت مزيت بزرگ اين ديدگاه اين است كه به جاي . در جامعه دارد نه خارج از آن

كند، به طوري كه رديابي پذيري تمركز مي علل مستقيم، بر علل عميقتر ساختاري آسيب

اي و وابسته جاري در مقياسهاي مختلف فردي، محلي، ملي، منطقه گانه و به همفرايندهاي چند

-در اين صورت با تأكيد بر شرايط اجتماعي، اقتصادي و سياسي. سازد جهاني را ممكن مي

نهادي جامعه، كاهش فقر، ارتقاي سطوح برابري، اصلاح نهادي، تقويت تأمين اجتماعي،

نابع و افزايش تواناييها و ظرفيتها به اهداف مهمي براي ارتقاي سطح رفاه و دسترسي به م

. شوند پذيري تبديل مي كاهش آسيب

اي كه در بدترين حالت بسادگي دعوت به اما اين ديدگاه به واسطه ديدگاههاي جسورانه

بيني و كند و موفقيت هر طرحي را نظير سيل برگردانها يا سيستمهاي پيش انقلاب اجتماعي مي

افزون بر اين . ]18-16صص ،39 ؛54-53صص ،6[كند، قابل انتقاد است ار ميهشدار انك

-كند و از ابعاد زيستي اقتصادي و نهادي محدود مي-پذيري را به ابعاد اجتماعي آسيب

كند، بويژه نقش محيط را تا حد يك عامل يا متغير مستقل كه روابط اجتماعي فيزيكي غفلت مي

در بخشهايي نيز تنوع تاريخي واكنشها را ناديده . دهد تقليل ميدهد، تأثير قرار ميرا تحت

. به نقش عامل انساني توجه لازم را ندارد» قربانيان«گيرد و با به كارگيري مفهوم مي

نيز بايد گفت كه اين چارچوبها در مجموع براي PAR و RHدر نقد هر دوي چارچوبهاي

ا آنها پيچيدگي مؤلفه ها، وضعيتها و مفيدند، ام» پذيري انساني آسيب«مشخص كردن

دارند، گيرند، پنهان مي پذيري قرار مي تر از آسيب تعاملاتي را كه در ساختي محكمتر و قوي

آورند كه ممكن است گمراه اي را فراهم مي هاي ساده در اين صورت غالباً شاخصها و سنجه

اي علل ريشه پويا فشارهاي

شرايط ناامن

خطر

بحران

پذيريآسيبزمينة پذيري آسيب يتوال

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



44

تن استرس يا اختلال منفردي بر بويژه آنها گرايش به درنظرگرف. كننده يا حتي نادرست باشند

تواند سيستم را نسبت به سيستم انساني در معرض دارند و به دامنه كامل شرايطي كه مي

اختلالات حساس كند يا به آن امكان مقابله دهد توجهي ندارند، همچنين نقش خود سيستمهاي

دهند قرار نميبه دقت مورد توجه» ها تقويت، كاهش يا حتي ايجاد استرس«در معرض را در

.]23[توجه هستند محيطي واقعاً بي-و سرانجام اينكه به سيستمهاي تعاملي انساني

ديدگاه تركيبي -3-3

پذيري را به عنوان بويژه از اواخر آن براساس آثار پژوهشگراني كه آسيب90از دهة

اند، هسازي كرد مفهوم» ساخت اجتماعي«يا بالعكس به عنوان » ريسك در معرض بودن«

و سيستم و تعامل آنها را براي فهم 1گيرد كه تحليل هر دوي محرك ديدگاه تركيبي شكل مي

مطابق اين ديدگاه، در مجموع دو سطح از شناخت و پيشرفت . گيرد پذيري در نظر مي آسيب

: پذيري، يعني يكپارچگي و پايداري به شرح ذيل قابل تمايز است در مفهوم و تحليل آسيب

پذيري را به صورت توأم د يكپارچه سعي دارد كه عوامل و ابعاد مختلف آسيب رويكر-1

مدل « و هماهنگ مورد ملاحظه قرار دهد؛ به طوري كه در اولين تلاشها، كاتر و همكاران

آنها با هدف . كند، ارائه كردند را كه تحليل سيستم و محرك را يكپارچه مي» مخاطرات مكان

فيزيكي و اجتماعي را در محيط -پذيري زيستي پذيري، آسيب يبتوليد يك نقشه نهايي از آس

GIS2به زعم آنها. ]737-713صص ،20[ با هم تركيب كردند:

پذيرند تنها وابسته به نزديكي به منبع تهديد اي كه مردم نسبت به مخاطرات آسيب درجه«

پذيري ن آسيبيا طبيعت فيزيكي خطر نيست بلكه عوامل اجتماعي نيز نقش مهمي را در تعيي

.]737-713صص ،20[»كنند بازي مي

ناچيزي پذيري، بينش اي از معرفهاي آسيب توليد مجموعه هدفاما رويكرد تركيبي آنها با

دهد كه در مقابل، اسميت و پذيري ارائه مي را در مورد فرايندهاي ايجاد كننده آسيب

در معرض بودن و «ي، تابعي از پذير آسيب پيليفوسوا به دنبال فهم عميقتري از فرايندهاي

اي از سيستم دهند كه مطابق آن درمعرض خطر بودن، خصيصه را ارائه مي» ظرفيت انطباق

باشد و ظرفيت انطباق به قابليت و توانايي سيستم در رسيدگي و واكنش به محرك مي نسبت

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1. stimulus 2. GIS:Geographic Information System

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



45

.]22-20صص ،39[محرك و انطباق با آن برمي گردد به

مدل «و » پذيري مدل سيستمها از آسيب«جسامي پيرامون » رچهچارچوب يكپا«در ادامه

/شود كه بررسي تعاملات پوياي بين زيرسيستمهاي انساني و زيستي ارائه مي» يكپارچه

ژئوفيزيكي را در زمان و فضا، و نيز رديابي جريان منابع را از مقياسهاي خرد به كلان ممكن

).6شكل (]2024-1471صص ،46[سازد مي

] 2024-1471صص ،46[پذيري براي بررسي آسيب» چارچوب يكپارچه« 6شكل

اي و جهاني را بـه مذكور تعاملات بين سيستمهاي محلي، ملي، منطقه » چارچوب يكپارچه «

واسطه تأثيرات متقابل افقي و عمودي بين نهادها و سازمانهاي رسمي و غير رسمي توضـيح

) سياسي، اجتمـاعي، محيطـي و اقتـصادي (پذيري در همة ابعاد خود بمطابق آن، آسي . دهد مي

آن در داخـل سيـستمهاي ملـي و فراملـي در نظـر گرفتـه بر حسب وضعيت جوامع و ارتباط

آورد مبني بر اينكه ارائه نتايج حاصل از كاربرد اين چارچوب، شواهدي را فراهم مي . شود مي

پذيري، ممكن است تا باعث بدتر شدن نـوع ديگـري راهبردهايي براي كاهش يك نوع از آسيب

در ايـن . از آن گردد و در بعضي موارد ممكن است كه تا باعـث تقويـت وضـع موجـود شـود

��

��

)�� (

��

��

)�� (

��

��

) �� (

��

��

�� پذيريآسيب

سيستم� !"�#��#�� $%

� �� &'��

��#�� &'��

�*�+ ,��-

زيرسيستم -��, /�."��بيوفيزيكي/ ژئو

��

��

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



46

،46[شـود پـذيري پيـشنهاد مـي صورت انواع يكپارچگي عمودي و افقـي بـراي كـاهش آسـيب

.]2024-1471صص

ــداري -2 ــرد پاي ــ : رويك ــه پاي ــرد موضــوع و نظري ــن رويك ــق اي ــل طب ــانون تحلي داري، ك

پايداري اصـولاً توجـه . كند پذيري را به روشهاي مختلف توسعه داده و از نو هدايت مي آسيب

پـذيري و پايـداري كنـد؛ يعنـي آسـيب هـدايت مـي » محيطي -سيستمهاي زوجي انساني «را به

فيزيكــي كــه از - بــين زيرسيــستمهاي انــساني و زيــستي1افزايــي سيــستمهاي مبتنــي بــر هــم

-8074صـص ،22[پذيرند زماني متفاوت تأثير مي -كننده در مقياسهاي فضايي دهاي عمل فراين

پذيري در سيستمهاي خاصـي پديـدار در اين راستا براي فهم بهتر اينكه چگونه آسيب . ]8080

پذيري مطابق شكل يافته از آسيب توان انجام داد، چارچوبي بسط شود و چه دربارة آن مي مي

.]8080-8074صص ،22[ ارائه شده است7

پذيري مشخص و به عوامل فراتر از عناصر آسيب: »پذيري در علوم پايدار چارچوب آسيب« 7شكل

]. 8080-8074صص ،22[اند كننده در مقياسهاي مختلف لينك شده سيستم مطالعه شده و عمل

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . synergy

شرايط محيطي

تعديل و پاسخ/انطباق

��

در معرض بودن حساسيت

تأثيرات انساني خارج از مكان اقتصاد سياسي كلان، نهادها، روندها و تحول جهاني

�� ميان مقياس جهان

در مكان

فرا مكان

پوياييها

پذيريآسيب

پذيري و تغييرات آسيب

در شرايط انساني

اختلالات، (تعامل مخاطرات

استرسها و استرسزاها

پذيري و تغييرات آسيب

در شرايط محيطي

تاثيرات محيطي خارج از مكان

وضعيت بيوسفر، طبيعت؛ تغييرات محيطي جهاني

شرايط

انساني عناصر و ويژگيهاي

رض بودندر مع

تعديل و پاسخ/ انطباق

/ثيرأتپاسخ

/رسيدگي پاسخ

تاب آوري

سيستم در مقياسهاي چندگانة.كندفضايي، كاركردي و زماني عمل مي

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



47

از هر دو - لانمطابق چارچوب ارائه شدة فوق، اين شناخت وجود دارد كه نيروهاي ك

براي تأثيرگذاري - سيستم محيطي و انساني كه سيستم محلي در درون آن قرار دارد

. رسند كند؛ به هم مي همزمان هم بر سيستم محلي و هم بر استرسي كه بر آن سيستم عمل مي

هاي مختلف موجود در مقياسهاي مختلف، در اشكال متفاوتي به هم مطابق آن استرس

دهند، توليد هايي از استرس را كه سيستمهاي محلي را تحت تأثير قرار مي ونرسند تا كان مي

.كنند

مزيتها و محدوديتهاي ديدگاه تركيبي-4-3-1

و برانگيختن ضرورت توجه به ) جامعه(و سيستم ) طبيعت(هاي محرك تركيب خصيصه

همي در تحليل و تعاملي از علل و ابعاد گوناگون اجتماعي و محيطي، خود مزيت و پيشرفت م

از آن مهمتر نيز توسعه بينشهاي جديدتر نظري و . باشد پذيري مي فهم بهتر آسيب

سيستمهاي زوجي «اي از پذيري به عنوان خصيصه شناسي، مانند ملاحظه آسيب روش

باشد كه باعث توجه به پيچيدگي مؤلفه ها، وضعيتها و تعاملاتي كه در مي» محيطي-انساني

.گيرند، مي شود پذيري قرار مي آسيبساختي محكمتر از

نيز نشان » پذيري در علوم پايدار آسيب چارچوب«بعلاوه نتايج ارزيابي كاربرد عملي

هاي بيشتري از سيستم دهد كه استفاده از آن براي هدايت بررسيها، روشن كردن خصيصه مي

-8074صص ،22[دشو و نيز هدايت توجه به بخشهاي متعامل سيستم زوجي مفيد ارزيابي مي

همچنين چارچوب مذكور به شناسايي شكافهاي اطلاعاتي و ادراكي مرتبط با . ]23 ؛8080

.]8080-8074صص ،22[كند پذيري سيستمها به عنوان يك كل كمك مي كاهش آسيب

البته ديدگاه تركيبي ضمن تلاش براي ايجاد سازش بين ديدگاههاي قبلي و همچنين بسط

به طور نمونه، . باشد داشته تواند محدوديت نيز در بخشهايي ميچارچوبهاي يكپارچه خود

پذيري ارائه بينشهاي ناچيزي را در مورد فرايندهاي ايجاد كننده آسيب» مدل مخاطرات مكان«

شناسي آن نيز نيازمند بررسي دقيقتري هاي مشخصي از روش دهد و در عين حال جنبه مي

پذيري، سؤال اين است كه آيا عواملي ب معرفهاي آسيببه طور مثال در مورد انتخا. باشد مي

پذيري برعكس علاوه آسيب هپذير بودن برابر است؟ ب سال يا فقر، با آسيب65نظير سن بالاي

باشد چرا كه كند، تابعي از تركيب خطي عوامل نمي تعريف مي» مدل مخاطرات مكان«آنچه كه

گيرد و در كنش پيچيدة بين عوامل را ناديده ميها، آثار به هم پيوسته و وا اين امر آستانه

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



48

.ماند تسخير روابط مستقيم بين فرايندهاي محلي، ملي و جهاني ناكام مي

پذيري به طور ايدئال تماميت درنهايت اينكه به زعم ترنر و همكاران، تحليل جامع آسيب

هاي داده. ]8085-8080صص ،47[اما چنين ايدئالي غيرواقعي است. گيرد سيستم را دربر مي

. كنند پذيري را تحميل مي دنياي واقعي و محدوديتهاي ديگر، يك ارزيابي تقليل يافته از آسيب

پذيري در يك سيستم زوجي چندوجهي گران بايد آگاه باشند كه آسيب حال تحليل با اين

زماني و نيز حاوي فرايندهاي اتفاقي و-كننده در مقياسهاي فضايي داراي پيوندهاي عمل

تواند منجر به شناسايي قصور درملاحظه اين زمينه بزرگتر مي. گيرد غيرخطي، قرار مي

» شگفتي«شود كه اگر اجرا شوند به نتايج ناخواسته قابل توجه يا به » فرصتهاي پاسخي«

. منجر مي شود

گيري نتيجه-4

اوت تحت تبيين شناسي، حوزه دانش، اهداف، مقياس مطالعه، پديده هاي متف بيني، معرفت جهان

پـذيري از فـضايي آسـيب -و نيز شواهد و آمار بحرانهاي گذشته در مورد افتـراق اجتمـاعي

پذيري در طي زمان جملة عوامل مختلف مؤثر بر شكلگيري و تكامل ديدگاههاي مختلف آسيب

تنـوع و فقـدان «هاي پژوهشي مختلف بوده است؛ به طوري كه به زعـم ادگـر و در بين حوزه

همگرايي در طي زمان به طرق مختلف، انعكاس اهداف متفاوت پژوهش و پديـدة تحـت آشكار

پذيري است نه نقطـه اما اين تنوع، نقطة قوت و نشانة سرزندگي پژوهش آسيب. باشد تبيين مي

ــعف ــص ،17 ؛16 ؛14 ؛8 ؛6[»آن ضـ ــص ،18 ؛55-45صـ ــص ،21 ؛63-1صـ ،32 ؛94-85صـ

.]48 ؛45 ؛39 ؛33 ؛124-107صص

پذيري و گذر آن از مراحل در واقع با ملاحظه مسير تحول نظري و مفهومي آسيب

محوري و ساختارگرايي و در ادامه گرايي، جامعه محوري و رفتار گرايي، فن متفاوت طبيعت

پذيرش تعامل طبيعت و جامعه و نيز كسب بينشهاي جديدتر با الهام از مدل سيستمها و

پذيري روند و فرايندي از تكامل و انباشت گرفت كه آسيبتوان نتيجه نظريه پايداري مي

شناختها، ابعاد و مفاهيم ارزشمند و گرانبهايي را سپري كرده است، به طوري كه امروزه

نگري و پيچيدگي تعاملات و نگري، يكپارچه نگري، كل جانبه هايي چون همه توان خصيصه مي

بر اين اساس با . پذيري دانست ژوهش آسيبفرايندها را از اصول مسلم و ميراث ارزشمند پ

و 3، 2پذيري بر اساس معيارهاي مختلف مطابق جدولهاي مقايسه ديدگاههاي مختلف آسيب

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



49

براي اهداف گيري كرد كه از يكطرف، هرچند در مواردي و توان چنين نتيجه در ذيل مي4

ور مثال، مهندسان به ط(تواند كافي باشد خاصي، همسو با اكو رجوع به خطر منفردي مي

، اما براي ارزيابي خطر و )كنند پذيري را به خسارتهاي مالي و جاني محدود مي زلزله آسيب

پذيري راجع به ساختارهاي ، تحليل وسيعتري از آسيب»در سطح اجتماع«پيشگيري از بحران

ه در اين صورت در مقابل ديدگا. ]16ص ،14[اجتماعي و مخاطرات چندگانه مورد نياز است

دهنده ابعاد، عوامل، و بينش بيشتري فيزيك، ديدگاهي مورد نياز است كه كه پوشش-زيستي

.پذيري باشد از آسيب

حلها، مؤلفه ها و مزيتها و محدوديتهاي ديدگاه شناسي، رويكرد، راه هدف، اصول، معرفت 2جدول

فيزيك-زيستي

بيني پذيري، پيش از طريق براوردهاي عددي آسيب) خطر و زيان فيزيكي حاصل(كنترل و مديريت طبيعت : هدف

وقوع و اصلاح رفتار

: اصول-الف

شود؛ يعني علت عمدة به آن تحميل مي) يعني طبيعت(باشد و از بيرون پذيري مشكلي براي جامعه مي آسيب-

پذيري طبيعت و مخاطرات است؛ آسيب

ارزيابي شود؛ به طوري كه و اولياي امور مربوطه ميرفتار قربانيان« آثار بحراني حوادث شديد مربوط به -

اشتباه خطر؛ يا كمبود اطلاعات و دانش، يا رفتار سنتي و غير عقلاني منجر به قرار گرفتن در معرض خطر

شود؛ مي

.توانند زيانهاي بالقوه را بويژه در مناطق فقير كاهش دهند تكنولوژي و روش هاي كمي مي-

:شناسي تي و روششناخ اساس معرفت-ب

فني ؛ علوم طبيعي و)فلسفة عملي(گرايي منطقي گرا، جبرگرا و تقليلگراي تجربه گرا، اثبات پنداشتهاي مادي-

گرا تجربه

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



50

2ادامه جدول

: رويكرد-ج

تمركز بر سطوح متفاوت خطر؛ و ملاحظه بحران به عنوان يك واكنش؛ ملاحظه وقوع خطر برحسب طبيعت آن، -

نقطة آغاز تحليلبه عنوان

طبيعي؛ تمركز بر چگونگي تأثير مخاطرات و طبيعت بر بحرانها؛ اعتقاد به جبرگرايي محيطي مبتني بر شوكهاي-

هاي علمي هاي زيان فيزيكي؛ در نتيجه ايجاد اتحاد قوي با رشته محور و خطرمحور؛ متمركز بر ايده فن-

)يعني مهندسي(كاربردي

يطه علوم عملي و توسعه بيشتر تكنولوژيحلها در ح جستجوي راه-

با تكيه بر سازمانهاي بوروكراتيك و كنترل مركزي» فرماندهي و كنترل«ريزي به كارگيري مدل برنامه-

:حلها راه-د

سيستمهاي(توسعه اقدامات اضطراري و نيز اصلاح رفتاربيني، كنترل و مديريت خطر و محيط، مشاهده پيش-

)هشدار، امداد

) خاكريز سد و: نمونه(گيري و پايش راهبردهاي مديريت خبره و ساختمانهاي مهندسي تكيه بر تكنيكهاي اندازه-

ريزي و كنترل و جلوگيري از فرايندهاي ژئوفيزيكي يا اصلاح رفتار انساني از طريق فعاليتهاي طراحي، برنامه-

مديريتي

:پذيري مؤلفه هاي آسيب-ه

، بزرگي، شدت، سرعت شروع، توزيع فضايي و استمرار؛ نزديكي)احتمال( حسب فراواني طبيعت خطر فيزيكي بر

به منبع تهديد؛ ويژگيهاي ژئوفيزيكي

: مزيتها-و

هاي علمي برانگيختن كوششها و فراهم كردن مبنايي براي سياستگذاري در گستره وسيعي از رشته -

ريزي بهتر مخاطرات بيني و برنامه براي پيشعملگرايي و به كارگيري تكنولوژيها و دانش موجود -

اهميت دادن به وقايع نادر ولي مفرط و نيز تمركز بر مشخص كردن آسيب پذيريهاي خطرمحور -

: محدوديتها-ز

اي و فرايندهاي داري، غفلت از علل ريشه اعتقاد بيش از حد به حوادث شديد، علوم فني، تكنولوژي و سرمايه-

پذيري آسيباجتماعي مؤثر بر

پذيري ناديده گرفتن نقش عوامل نهادي و نيروهاي جهاني، مانند فقر و تغيير تكنيكي را در افزايش آسيب-

حلهاي اجتماعي محلي فرهنگي و راه-هاي تاريخي ناديده گرفتن تئوريها و روشهاي كيفي و شيوه-

حلهاي تكنولوژيكي اهبخشي به واسطه تكيه بيش از حد بر متخصصان، علم و ر عدم نتيجه-

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



51

حلها، مؤلفه ها، مزيتها و محدوديتهاي ديدگاه ساخت اجتماعي شناسي، رويكرد، راه هدف، اصول، معرفت 3جدول

ارتقاي ظرفيت و توانايي رسيدگي و ظرفيت انطباق گروههاي مختلف جامعه از طريق ارتقاي سطح عمومي: هدف

رفاه و دسترسي به منابع

: اصول-الف

گيرد؛ يعني محصول ساختارها و شرايط باشد و از درون آن شكل مي پذيري مشكلي از جامعه مي آسيب-

باشد؛ اقتصادي جامعه مي-اجتماعي

ها و آثار منظمي از توسعه هستند، نه كمبود اطلاعات يا درك بحرانها وقايعي استثنايي نبوده بلكه پديده-

نادرست از مخاطرات؛

باشد؛ نه صرفاً يك واكنش؛ ، يك نتيجه و به طور دقيقتر يك نتيجه اجتماعي مي بحران يك كنش-

گروههاي واقع در شرايط متفاوت اجتماعي، اقتصادي، سياسي، فرهنگي و نهادي، از سطوح متفاوتي از-

پذيري برخوردارند؛ آسيب

خطرناك، كمبود دسترسي به غذا،پذيرترين افراد با مخاطراتي دائمي نظير سرپناه ناكافي، موقعيتهاي آسيب-

كنند؛ در اين صورت زندگي مي) توانند تبديل به بحران شوند كه در حقيقت مي( درامد منظم و سلامتي اندك،

.باشد شوند ،راهبردهاي معيشتي مي اي كه مردم با مخاطرات روبه رو مي كليد فهم شيوه

:شناسي شناختي و روش اساس معرفت-ب

در حاشيه«و » وابستگي«تماعي و انساني در مورد ريسك و مخاطرات تحت تأثير تئوريهاي ادبيات علوم اج

؛ تفكر ساختارگرايي»بودن

: رويكرد-ج

اي اجتماعي و ساختاري پذيري در فضا و جامعه؛ ملاحظه علل و عوامل ريشه اعتقاد به سطوح متفاوت آسيب-

جامعه به عنوان نقطة آغاز تحليل؛

پذيري مردم با توجه گونگي تأثير كنشها و ساختارهاي انساني بر بحرانها و چگونگي تغيير آسيب تمركز بر چ-

به دسترسيهاي متفاوت به منابع؛

ريزي اجتماع اعتقاد به برنامهساختاري؛ )پسا( انساني و تفكر -حلها در حيطه علوم اجتماعي جستجوي راه-

محور با تكيه بر دانش و منابع بومي و محلي

:حلها راه-د

فعال كردن دانش بومي؛ سياسي،- تغييرات اجتماعي-

كاهش فقر، ارتقاي سطوح برابري، اصلاح نهادي، تقويت تأمين اجتماعي، بهبود معيشت و ارتقاي سطح رفاه و-

دسترسي به منابع؛

ي در حاشيهپذيرترين گروههاي جامعه ازجمله فقرا و گروهها كمك، حمايت و امدادرساني به آسيب-


هاي اجتماعي و سياسي، جنسيت، مذهب، قوميت، سن ، فقر، رفاه اوليه، منابع و داراييها، نهادها و شبكهنشيني حاشيه

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



52


:ها مزيت-ي

پذيري و بحران از منظر وسيعتر اجتماعي و تاريخي؛ برانگيختن ضرورت ملاحظه آسيب -

پذيري؛ يختن ضرورت ملاحظه ظرفيت و توانايي سيستم در معرض به عنوان مؤلفه اي مهم از آسيب برانگ-

و در... اقتصادي چون فقر، نابرابري، معيشت و دسترسي، منابع، توانايي، -به كارگيري مفاهيم اجتماعي -

.پذيري توضيح آسيب

:ها محدوديت-ب

طبيعي؛- اقتصادي و نهادي و غفلت از ابعاد فيزيكي و زيستي-پذيري به ابعاد اجتماعي محدود كردن آسيب-

انگاشتن تنوع تاريخي واكنشها در بخشهايي؛ گاهي اوقات عدم توجه لازم به نقش عامل انساني و به ناديده-

؛»قربانيان«كارگيري مفهوم

متغير مستقل تأثيرگذار بر روابط اجتماعي؛/ تقليل نقش محيط به عنوان يك عامل-

پذيري قرار تر از آسيب پنهان داشتن پيچيدگي مؤلفه ها، وضعيتها و تعاملاتي كه در ساختي محكمتر و قوي-

. گيرند مي

شناسي، رويكرد، راه حلها، مؤلفه ها، و مزيتها و محدوديتهاي ديدگاه تركيبي هدف، اصول، معرفت 4جدول

يپذير جانبه و يكپارچه آسيب نگر، همه تحليل كل: هدف

: اصول-الف

طبيعت و جامعه در معرض و به طور دقيقتر از تعامل پذيري از تعامل خطر و ظرفيت و توانايي سيستم آسيب-

گيرد؛ شكل مي

پذيري بايد جامع باشد و نه تنها سيستم مورد بحث را بلكه روابط متعدد و گوناگون آن را مورد تحليل آسيب-

توجه قرار دهد؛

-باشد و به طور دقيقتر نتيجة كنشها و تعاملات اجتماعي يك نتيجه و نيز يك واكنش مي بحران يك كنش، -

باشد؛ اكولوژيكي مي

پذيري و بحران دار در تعامل جامعه و طبيعت آسيب اي از عوامل، تعاملات و فرايندهاي ريشه مجموعة پيچيده-

دهند؛ را شكل مي

-اي از سيستمهاي زوجي انساني خصيصه اكولوژيكي و -تماعياي، اج توسعه-اي انساني پذيري پديده آسيب-

محيطي است؛

:شناسي شناختي و روش اساس معرفت-ب

هاي پايداري اي؛ مدلهاي سيستمي و نظريه دانش يكپارچه و ميان رشته

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



53


: رويكرد-ج

نگ و به عنوان مبنايي براي آغاز تحليل؛م و هماهأپذيري به صورت تو ملاحظه عوامل و ابعاد مختلف آسيب-

محيطي و تأكيد بر پيچيدگي و تعامل علل، فرايندها و پوياييهاي-پذيري سيستمهاي انساني تمركز بر آسيب-

محيطي؛-انساني

گيري تمام شمول توانايي يك گروه براي ايستادگي در برابر پذيري به صورت اندازه سازي آسيب مفهوم-

.وهمخاطرات بالق

: راه حلها-د

؛... تركيبي متعادل از راه حلهاي اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي، نهادي، فيزيكي، طبيعي و -

مكانيسمهاي احاطه نگر، يكپارچه، چند بعدي و معطوف به پايداري با تحليل كامل همة وجوه و راه حلهاي كل-

. كننده


و ظرفيت و توانايي رسيدگي و انطباق؛) شامل در معرض خطر بودن و تأثيرپذيري سيستم(پتانسيل تأثيرپذيري

تعاملات، پيچيدگيها

:ها مزيت-و

و برانگيختن ضرورت توجه به تعاملي از علل) جامعه(و سيستم ) طبيعت(هاي محرك تركيب خصيصه -

گوناگون اجتماعي و محيطي؛

اي از سيستمهاي پذيري به عنوان خصيصه اسي بويژه ملاحظه آسيبشن توسعه بينشهاي جديد نظري و روش-

محيطي؛-زوجي انساني

نگري، پذيري؛ كل توجه به پيچيدگي مؤلفه ها، وضعيتها، و تعاملات مستقر در ساختي محكمتر و قويتر از آسيب -

.نگري نگري و يكپارچه جانبه همه

: محدوديتها-ز

پذيري؛ براوردهاي تركيبي و يكپارچه از آسيبشناسي در توليد محدوديتهاي روش-

، امري)مجموعه پيچيده مؤلفه ها، وضعيتها و تعاملات(پذيري و تماميت سيستم ئال، تحليل جامع آسيب ايد-

غيرواقعي است؛

كنند پذيري را ناگزير مي هاي دنياي واقعي و محدوديتهاي ديگر، يك ارزيابي تقليل يافته از آسيب داده-

پذيري، اهداف فيزيكي و ساخت اجتماعي آسيب- طرف ديگر، ديدگاههاي زيستياز

گيرند و بر ابعاد و مي شناسي و رويكردهاي متفاوت در پيش مختلفي را بر اساس روش

توان گفت كه از منظر از اين رو همسو با اسميت مي. مؤلفه هاي متفاوتي دلالت دارند

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



54

شي در بين اين دو پارادايم و رويكرد به وجود آيد، سياستگذاري عملي شايسته است كه ساز

سالار با ديدگاهي كاملاً مخالف و كردن يك ديدگاه كاملاً محيطي و فنكه در جايگزين چرا

.]53ص ،6[كنندگي سياسي و اجتماعي، امتيازي وجود ندارد مبتني بر تعيين

توانند يكديگر را به در اين صورت در مقابل گزينه جايگزيني كامل، اين دو ديدگاه مي

بنابراين . كنند كه مزيتهاي هركدام، محدوديتهاي رويكرد مقابل را پوشش دهند نحوي تكميل

پذيري، خود پيشرفت اقتصادي از آسيب- فيزيكي و اجتماعي-تركيب شناختهاي متمايز فني

بدانيم شود كه اهميت آن نيز زماني بيشتر مشخص مي. باشد پذيري مي مهمي در تحليل آسيب

علت عدم دستيابي پژوهشگران و عملگرايان به رويكردي جامع و يكپارچه براي رسيدگي به

اينتاير اين است كه بحرانها در عصر حاضر به زعم صاحبنظراني چون ويچسلگارتنر و مك

به .»پذيري نشان داده نشده است اي از آسيب هنوز اولويت كاملي به نگرش جامع و يكپارچه«

ها و اي از برنامه پذيري بايد بخش يكپارچه آسيب«: كند ويچسلگارتنر تأكيد ميطوري كه

با پيروي از اين تذكر، «كند كه اينتايردر توافق با وي بيان مي و مك» سياستهاي پيش رو گردد

تواند به دست نگر، چندبعدي، يكپارچه، قابل فهم و مؤثري مي سياست كاهش بحران كل

.]222-206صص ،27 ؛94-85صص ،21[»آيد

، با توجه به هدف، اصول و 5 و 4بنابراين مطابق موارد فوق و نيز ملاحظه جدولهاي

توان گفت كه اين ديدگاه ضمن تلاش براي ايجاد سازش رويكرد و مزيتهاي ديدگاه تركيبي مي

جانبه و نگر، همه پذيري به سهم خود بينشها و مفاهيمي كل در بين دو ديدگاه قبلي آسيب

باشد كه در اين صورت پذيري را شكل داده و در حال توسعة آنها مي ارچه از آسيبيكپ

. آورد پذيري به ارمغان مي هاي گرانبهايي را براي پژوهش آسيب درسها و ايده

پذيري بايد جامع باشد و نه تنها سيستم مورد بحث بر اساس ديدگاه تركيبي، تحليل آسيب

پذيري و در نتيجه بحران چرا كه آسيب. را مورد توجه قرار دهدبلكه روابط متعدد و گوناگون آن

اي از از اين رو ملاحظه مجموعه پيچيده. باشد اكولوژيك مي-نتيجه كنشها و تعاملات اجتماعي

پذيري و دار در تعامل جامعه و طبيعت براي مطالعة آسيب عوامل، تعاملات و فرايندهاي ريشه

در اين صورت . جانبه و هماهنگ لازم و ضروري است هايي همهتبيين كامل آن و ارائة راه حل

- فيزيكي يا اجتماعي-اي صرفاً فني و زيستي پذيري مفهوم و پديده مطابق اين ديدگاه، آسيب

اكولوژيك -اي و اجتماعي توسعه-اي چندبعدي، فرايندي انساني اقتصادي نيست بلكه پديده

.باشد مقياسي مي اي و ميان رشته كردي يكپارچه، ميانباشد و بررسي آن نيازمند دانش و روي مي

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



55

پذيري نسبت به مخاطرات طبيعي مقايسه ديدگاههاي نظري آسيب 5جدول

ديدگاه تركيبي ديدگاه ساخت اجتماعي فيزيكي- ديدگاه زيستي عنوان

از هر دوتركيب و تعاملي توانايي رسيدگي و بهبود/ ظرفيت ريسك در معرض بودن پذيري مفهوم آسيب

درجه زيان فيزيكي محتمل پذيري تعريف آسيبتوانايي رسيدگي و /نبود ظرفيت

بهبود

ظرفيت +پتانسيل تأثيرپذيري

رسيدگي

تعامل طبيعت و جامعه ظرفيت سيستم/ جامعهخطر و استرس/ نيروي طبيعت پذيري منشأ آسيب

يكپارچه اقتصادي-اجتماعي فيزيكي-زيستي حوزه دانش

ويژگيها و توزيع فضايي: خطر تأكيدكانون منشأ اجتماعي : پذيري آسيب

ساختاري تركيبي و در قالب سيستم زوجي

خطر؛ كاهش زيانهاي فيزيكي هدفپذيري؛ افزايش ظرفيت و آسيب

توانايي پايداري سيستم

بار كاهش ضرر و زيانهاي ناشي از بحرانها و جلوگيري از عواقب مصيبت هدف مشترك

اي رشته علوم ميان علوم اجتماعي و انساني علوم طبيعي و تجربي ريپاية نظ

چند بعدي، يكپارچه اجتماعي و اقتصادي فيزيكي و محيطي ابعاد مورد توجه

1990از نيمة دوم دهة 1970دهه و قبل از آن1960دهة سالهاي ظهور

كمي و كيفي اجتماعي و كيفي گرا و كمي فن شناسي روش

محور، مشاركتي اجتماع حمايت و جلب مشاركت »فرماندهي و كنترل«مدل ريزي مدل برنامه

جانبه تركيبي و همه تغيير و ارتقاي شرايط اجتماعي دانش فني، اصلاح رفتار حل عمده راه

رويكردواكنش به / ممانعت از خطر

بحران

ارتقاي /پذيري كاهش آسيب

ظرفيتپيشگيري، آمادگي، واكنش و بهبود

ماقدا

استانداردها و انتقال تكنولوژي

هشدار، واكنش فوري، امداد و

نجات

كاهش فقر و نابرابري و افزايش

دسترسي به منابع و امكانات

جانبه و مبتني بر تركيبي و همه

پايداري

مزيت عمده/ هاي توزيع فضايي خطر نقشه

آسيب رينگري، يكپارچگي، پايدا كلناتوان/ پذير گروهها و افراد آسيب

محدوديت عمدهعدم توجه به علل و ابعاد

انساني كم گرفتن خطر و ماهيت آن دست

كمبود اطلاعات؛ تعدد تعاملات و

عوامل

- محيطي و پيچيدگي مؤلفه ها و وضعيتها-غفلت از تعاملات انساني محدوديت مشترك

كه براي آن در نهايت با عنايت به مباحث فوق، ديدگاه تركيبي فارغ از محدوديتهايي

دادن نقاط قوت ديدگاههاي قبلي و نيز بسط بينشهاي جديدتر نظري متصور است، با پوشش

كنندگي كاملتري را از مفهوم، علل، نتايج و راه حلهاي كاهش شناختي، تبيين و روش

پذيري و اقدامات دهد و از توانايي لازم براي هدايت پژوهشهاي آسيب پذيري ارائه مي آسيب

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



56

هاي مرتبط ديگر در عين حال استفاده از پيشرفتهاي نظري حوزه. برخوردار استكاهش آن

.تواند به آن عمق بيشتري بدهد ، مي»1چارچوب معيشت پايدار«ازجمله

هاي تكنيكي يكپارچه، تغييري است از تمركز صرف بر جنبه-در حقيقت چارچوب تركيبي

اي طبيعي به طور برجسته مسائلي پذيري و بحرانه به دركي وسيعتر كه مطابق آن آسيب

پذيري به وسيله ارزشها و نهادهاي چرا كه اولاً آسيب. اي و محيطي هستند اجتماعي، توسعه

ريزي، توليد كالاها، توزيع منابع، تدارك فرصتها و اجتماعي كه توسعه و فرايندهاي برنامه

اً، شكست سيستم انساني شود؛ ثاني دهند، متأثر مي اقتصادي را شكل مي-تسهيلات اجتماعي

پذيري در محافظت از مردم و متعلقات آنها در زمانهاي قبل و بعد از بحران بر ميزان آسيب

باشد و ثالثاً گذارد كه در هر دو وضعيت، وابسته به شرايط، سطح و نوع توسعه مي تأثير مي

است و از محيطي-اي از سيستم زوجي انساني پذيري جزء يكپارچه و خصيصه اينكه آسيب

. شود متأثر مي8مطابق شكل ) بينش اكولوژيكي( محيط -پيوستار روابط انسان

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ�. Sustainable livelihood: Ashley and Carney, 1999):( هـاي متعـدد فقـر در طـول با توسعه شناختهاي جديـد از جنبـه

.]49[باشد مي» حلهايي براي آن منابع متعدد فقر و راه«چارچوبي يكپارچه براي فهم » چارچوب معيشت پايدار«سالهاي گذشته،

پـذيريهاي مختلـف را بعنـوان دهد، و آسيب ميكند و معيشت را در كانون توجه خود قرار آغاز مي نظر توسعه اين ديدگاه از نقطه

توسـعه مفهـومي مهـم و جديـد و تغييـري در در اين حالت . گيرد گيرد، در نظر مي اي كه معيشت در آن شكل مي بخشي از زمينه

.]44[باشد كانون توجه مي

پذيريآسيب بعد يكپارچه

فيزيكي

بعد طبيعي

بعد اجتماعي

بعد اقتصادي

محيطي سيستمزير زير سيستم انساني

محيطي-سيستم زوجي انساني

مقياس تعاملات و فرايندهاي فراسيستم

بسي

آ

ييك

يزوف

بيي

يرپذ

ب

سيآ

ي

جتماعي ا

پذير

محيطي- زوجي انسانياي از سيستم پذيري و تلقي آن به عنوان خصيصه رويكرد يكپارچه به آسيب 8شكل

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



57

تواند در ايران نيز بسيار راهگشا باشد و پذيري و بحران از اين منظر مي ملاحظه آسيب

پذيري را هدايت و با پژوهشها و اقدامات توسعه اجتماعي، اقتصادي، پژوهشهاي آسيب

پذيري در ايران از قر تلفيق كند چون كه پيروي نگرشهاي بحران و آسيبفضايي و كاهش ف

فرهنگي و -رويكردهاي به طور عمده فني و فيزيكي و عدم توجه به رويكردهاي اجتماعي

پذيري تواند پژوهشها و سياستهاي آسيب هاي توسعه پنجساله مي تركيبي بخصوص در برنامه

كاهش آن، علاوه پذيري و سياستهاي زم است كه آسيببنابراين لا. ]50[را به شكست بكشاند

پذيري فيزيكي، فرايندهاي شكلگيري، تقويت و كاهش آسيب-هاي زيان زيستي بر ابعاد و ايده

را از ابعاد مختلف ملاحظه كند و تعاملي از ابعاد، عوامل و راهكارها را با توجه به فرايندهاي

. ملاحظه قرار دهد محيط مورد-پيچيده حاكم بر روابط انسان

منابع -5[1] Charvériat C.; (Natural disasters in latin america and the caribbean: Anoverview

of risk; Inter-American Development Bank); Research Department Working

Papers Series, 434, October 2000.

[2] McEntire D. A.; (“Triggering agents, vulnerabilities and disaster reduction

Towards a holistic paradigm”); DisasterPreventionand anagement, Vol. 10, No

.3, 2001.

[3] McEntire D. A.; (“Development, disasters and vulnerability: A discussion of

divergent theories and the need for their integration”;) Disaster Prevention and

Management, Vol. 13, No. 3, 2004.

[4] Tipple G.; “Housing and urban vulnerability in rapidly-developing cities”;

contingencies and crisis management, Vol. 13, No. 2, 2005.

[5] Thomalla F., Downing T., Spanger-Siegfried E., Han G. , Rockström J. ;

Reducing hazard vulnerability: Towards a common approach between disaster

risk reduction and climate adaptation, Disasters, Vol.30, No.1,2006.

[6] Smith K.; Environmental hazards: Assessing risk and reducing disaster, 3rd Ed,

Routledge, New York, 2000.

[7] GTZ; Disaster risk management; Working Concept, Eschborn: German

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



58

Technical Co-operation GTZ , April 2002.

[8] Wisner B., Blaikie P., Cannon T., Davis I.; At risk: Natural hazards, People’s

Vulnerability and Disasters; 2nd Edition, London: Routledge, 2004.

[9] Dwyer A., Zoppou C., Nielsen O., Day S., Roberts S.; “Quantifying social

vulnerability: A methodology for identifying those at risk to natural hazards”;

GeoscienceAustraliaRecord, 0No. 14.

http://www.ga.gov.au/image_cache/GA4267.pdf, 2004

[10] GTZ; Linking poverty reduction and disaster risk management; Eschborn:

German Technical Co-operation GTZ ,2005.

[11] Kratt P.; Reducing the risk of disasters; Sida: Department for Cooperation

withNGOs, Humanitarian Assistance & Conflict Management, www.sida.se/

publications2005.

[12] Villagrán J.C.; Vulnerability a conceptual and methodological review,

Germany, UNU Institute for Environment and Human Security UNU-EHS ,

Studies of the University: Research, Counsel, Education’, Publication Series of

UNU-EHS, No.4, 2006.

[13] Gouldby B., Samuels P.; (Language of risk: Project definitions), flood site

Consortium, Report: T32-04-01, 2005.

[14] ECHO ;The Geography of Disasters; Geography in Humanitarian Assistance,

European Community Humanitarian Office, http: //membres.lycos .fr/ dloquercio

/know-how/Ressources/geography/Geography.pdf, 1999.

المللـي كنفـرانس بـين پذيري بـراي كـاهش بحـران زلزلـه؛ پنجمـين ؛ مديريت آسيب.قديري، م ]15[

.، تهران، ايران1386 ارديبهشت 27-23شناسي و مهندسي زلزله، زلزله

[16] Smith K.; Environmental hazards: Assessing risk and reducing disaster, 2nd Ed,

London: Routledge, 1996.

[17] Cannon T.; “Vulnerability analysis and disasters.” In: D. J. Parker, ed., Floods,

Vol. 1,. London: Routledge, 2000.

[18] Cannon T., Twigg J., Rowell J., (Social vulnerability, Sustainable Livelihoods

and Disasters); London: Department for international development DFID;

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



59

Government oftheUnited Kingdom, 2003.

www.livelihoods.org/info/docs/vulnerability.doc, 2003.

[19] Wisner B.; (Notes on social vulnerability: Categories, situations, capabilities

and circumstances), environmental studies program; Oberlin College, 2001.

[20] Cutter S. L., Mitchell J.T., Scott M.S.; “Revealing the vulnerability of

peopleand places: A case study of Georgetown County, South Carolina”;

Annals of the Association of American Geographers, No. 90, 2000.

[21] Weichselgartner J; “Disaster mitigation: the concept of vulnerability revisited”;

Disaster Prevention and Management, Vol. 10, No. 2, 2001.

[22] Turner B. L., I, Kasperson R.E., Matson P.A., McCarthy J.J., Corell R.W.,

Christensen L., Eckley N., Kasperson J.X., Luers A., Martello M.L., Polsky C.,

Pulsipher A., Schiller A.; “A framework for vulnerability analysis in

sustainability science”; PNAS, Vol. 100, No.14, 2003.

[23] Schiller A., Sherbinin A.D., Hsieh W-H. , Pulsipher A.; “The vulnerability of

global cities to climate hazards”; 2001.

http://sedac.ciesin.columbia.edu/openmeeting/downloads/1008002293_presenta

tion_aschiller_riopaper1220.pdf,2001

[24] Birkmann J.; Research brief, danger need not spell disaster, but how vulnerable

are we; United Nations University, Institute for Environment and Human

Security, 2005.

[25] White G. F., Kates R. W., Burton I.; “Knowing better and losing even more:

The use of knowledge in hazards management”; Environmental Hazards 3,

2001.

[26] Wisner B.; Tracking vulnerability: History, use, potential and limitations of a

concept; Invited Keynote Address, SIDA & Stockholm University, Research

Conference, January 12-14, 2005.

[27] McEntire D.A.; “Why vulnerability matters; Exploring the merit of an

inclusive disaster Reduction concept”, Disaster Prevention and Management,

Vol.14, No.2, 2005.

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



60

[28] Thywissen K.; Core terminology of disaster reduction; United Nations

University, Institute of Environment and Human Security.

http://online.northumbria.ac.uk/geography_research/radix/resources/thywissen-

glossary_v3. pdf, 2005.

[29] ISDR United Nations International Strategy for Disaster Reduction ; Living

with risk: A global review of disaster reduction initiatives, http:// www .unisdr

.org/eng/about_isdr/bd-lwr-2004-eng.htm ,2004.

[30] Adger W. N.; “Vulnerability”; Global environmental change 16, 2006.

[31] Kasperson R.E., Turner B.; Schiler A. , Hsieh W.; Research and assessment

systems for sustainability: Framework for vulnerability, the George Perkins

Marsh Institute at Clark University and the Stockholm Environment Institute,

2001.

[32] Alcantara-Ayala I.; “Geomorphology, natural hazards, vulnerability and

prevention of natural disasters in developing countries”; Geomorphology,Vol.

47, 2002.

[33] Fussel H.M.; “Vulnerability: A generally applicable conceptual framework for

climate change research”, Preprint Submitted to Global Environmental Change,

17 May 2006.

[34] Birkmann J.; Measuring the "immeasurable": Vulnerability assessment; Expert

Working Group and Book Launch, UN-Headquarters, United Nations

University, Institute for Environment & Human Security, New York, 2006.

اي از جامعـه يـا بـراي جامعـه؟ مطالعـة لهأپذيري نسبت به بحران؛ مس آسيب؛.ي، م قدير ]35[

در حوادث غيـر المللي مديريت جامع بحران موردي كلانشهر تهران، دومين كنفرانس بين

.1385 بهمن 25 و 24، تهران، مترقبة طبيعي[36] Stonich S.; The human dimensions of climate change: The political ecology of

vulnerability, http://www.isodarco.it/courses/candriai01/paper/candriai01stonich

.html ,2000.

[37] Brendle A.M.; A vulnerability assessment of the spring creek watershed of

centre county, Pennsylvania; Thesis Supervisor: Dr. Brent Yarnal,

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



61

Pennsylvania State University, College of Earth and Mineral Sciences,

Department of Geography, 2002.

[38] Trondheim R.J.; Reducing disaster vulnerability through local knowledge and

capacity: The case of earthquake prone rural communities in India and Nepal;

Dr.ing Thesis, Norwegian University of Science and Technology, Faculty of

Architecture and Fine Art Department of Town and Regional Planning, July

2002.

[39] Ford J.; (Vulnerability: Concepts and issues; A literature Review of the Concept

of Vulnerability, its Definition and Application in Studies Dealing With Human-

Environment Interactions;) part of PhD Scholarly Field Paper For course

Geog*6100, University of Guelph, 2002.

[40] O’Brien K; Siri Eriksen and Ane SchjoldenLynn Nygaard; What’s in a Word?

Conflicting Interpretations of Vulnerability in Climate Change Research, Oslo,

Norway: Center for International Climate and Environmental Research, 2004.

[41] Yamin F., Rahman A., Huq S.; “Vulnerability, Adaptation and Climate

Disasters: A Conceptual overview”; IDS Institute of Development Studies

Bulletin,Vol.36, No. 4, October 2005.

مطالعـه ؛زلزلـه در برابـر پـذيري آسـيب رابطـة سـاخت اجتمـاعي شـهرها و ،.قديري، م ]42[

رساله دكتري دانـشگاه تربيـت مـدرس، بـه راهنمـايي محلات كلانشهر تهران؛ : موردي

.عبدالرضا افتخاري، در مرحلة تدوين نهايي[43] Boughton G.; “The Community: central to emergency risk management”;

Australian Journal of Emergency Management, Winter 1998.

[44] Twigg J.; Sustainable Livelihoods and Vulnerability to Disasters; Benfield

Greig Hazard Senter for the Disaster Mitigation Institute DMI , March 2001.

[45] Coppard D.; “Water, labor and seasonal migration: Vulnerability in a

Chottanagpur village in west Bengal”; First Draft Paper Submitted for the

Marginal Livelihoods Conference, School of Oriental and African Studies,

2004.

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021



62

[46] Jessamy V. R.; “Progression of vulnerability of OECS states, a historical analysis

of root causes”; The Society for Caribbean Studies Annual Conference Papers,

Edited by Sandra Courtman, Vol.3, ISSN. http://www.scsonline.freeserve.co.uk

/olvo3.html,2002.

[47] Turner B. L., I., Pamela A. M., James J. M., Robert W. C., Lindsey christensend;

Noelle Eckleyg, Grete K. Hovelsrud-Brodah, Jeanne X. Kaspersonb, i, Roger

E. Kaspersonb,i, Amy Luersd, Marybeth L. Martellof, Svein Mathiesenj,

Rosamond Naylord, Colin Polskya, b, f, Alexander Pulsiphera, b, Andrew

Schiller, Henrik Selink, and Nicholas Tylerl.; (Illustrating the Coupled Human–

Environment System for Vulnerability Analysis: Three case studies); PNAS,

Vol. 100, No. 14, 2003.

[48] Kasperson J. X. , Kasperson, R. E.; A workshop summary on: International

workshop on vulnerability and global environmental change; Stockholm

Environment Institute SEI , Stockholm, Sweden, 17-19 May 2001.

[49] Roberts M.; “Tools for Sustainable Development: A comparison of vulnerability

analysis and the sustainable Livelihoods approach.

http://www.vulnerabilitynet.org/OPMS/getfile.php?bn=seiproject_hotel&key=1

140130239&att_id=969, ”; September 2002

هاي جانبه در برنامه پذيري در برابر زلزله؛ ضرورت نگرش همه كاهش آسيب «.قديري، م ]50[

در حوادث غير المللي مديريت جامع بحران كنفرانس بين ؛ سومين »توسعه پنجسالة ايران

.1386 بهمن 30 و 29، ، تهرانقبة طبيعيمتر

Dow

nloa

ded

from

hsm

sp.m

odar

es.a

c.ir

at 5

:08

IRD

T o

n M

onda

y M

ay 1

0th

2021


Documents

تحلیلی بر دیدگاههای نظری آسیبپذیری جامعه ...30-1' + , ' - / & 0# 12 * 3# 45 1 ' 6 & ( .&' ( 7>BC - * ! : [7>=?7>A;< :A 87>@?7=>;