pisma wybranetom 1

WYBÓR TEKSTÓW I PRZEK¸AD

GRZEGORZ BUBEL SJ

WYDAWNICTWO WAMkraków 2005

Tytuł oryginałuSchriften zur Theologie

© by Deutsche Provinz der Jesuiten, München

© Wydawnictwo WAM, 2005

Przygotowanie do drukuBarbara Cabała

Projekt okładkiRobert Guzik

Studio BalogArt

ISBN 83-7318-400-7

WYDAWNICTWO WAMul. Kopernika 26 • 31-501 KRAKÓW

tel. (012) 62 93 200 • fax (012) 429 50 03e-mail: wam@wydawnictwowam.pl

DZIAŁ HANDLOWYtel. (012) 62 93 254, 62 93 255, 62 93 256; (012) 423 75 00

fax (012) 430 32 10e-mail: handel@wydawnictwowam.pl

Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJhttp://WydawnictwoWam.pl

Drukarnia Wydawnictwa WAMul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

NIHIL OBSTAT. Prowincja Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego,ks. Krzysztof Dyrek SJ, prowincjał. Kraków 14 czerwca 2004 r., l.dz. 247/04.

WPROWADZENIE

Marzec 2004 r. był w świecie teologii poświęcony osobie i twórczościKarla Rahnera SJ. 5 marca minęła 100. rocznica urodzin niemieckiego teo-loga, zaś 30 marca obchodzono uroczyście 20. rocznicę jego śmierci. Bezcienia przesady można stwierdzić, że żaden inny teolog, piszący w językuniemieckim, nie wpłynął w tak wielkim stopniu na rozwój teologii katolic-kiej XX wieku, jak właśnie Karl Rahner. Cokolwiek nie powiedziano by najego temat, jest niezaprzeczalnym faktem, że Karl Rahner należy do naj-wybitniejszych teologów katolickich ubiegłego stulecia. Świadczy o tymzarówno jego olbrzymi dorobek naukowy, sięgający liczby czterech tysię-cy tytułów, jak i ponad 1800 monografii, poświęconych w całości jego oso-bie oraz jego teologii. Oprócz tekstów, które Rahner napisał, a które z regu-ły były publikowane w formie artykułów, będących zapisem jego konfe-rencji i wykładów wygłaszanych w różnych środowiskach, przy znaczącymudziale Rahnera powstały tak znane dzieła teologiczne, jak: Lexikon fürTheologie und Kirche, Sacramentum Mundi, Mysterium Salutis, KleinesTheologisches Wörterbuch, Handbuch der Pastoraltheologie, seria wydaw-nicza Quaestiones disputatae oraz posoborowe czasopismo teologiczne Con-cilium. Olbrzymią rolę odegrał również Rahner podczas obrad Soboru Wa-tykańskiego II. Uczestnicząc od początku w jego przygotowaniach jakoprywatny doradca kard. Königa, w roku 1962 został mianowany przez pa-pieża Jana XXIII oficjalnym teologiem soborowym. W ten sposób wielez jego nowatorskich idei teologicznych przeniknęło do tekstów i ducha ostat-niego Soboru. Osobowy i historyczno-zbawczy aspekt pojęcia Objawieniaw Konstytucji dogmatycznej Dei verbum; rozumienie Kościoła jako „sa-

6

kramentu” zbawienia w Konstytucji dogmatycznej Lumen gentium; pozy-tywny stosunek do „niechrześcijan” tak w Lumen gentium 16, jak i szcze-gólnie w Konstytucji pastoralnej Gaudium et spes; oraz idea wolności reli-gijnej w Deklaracji Dignitatis humanae – oto niektóre tylko bardziej zna-czące przykłady wkładu Rahnera i jego teologii w teksty Soboru Watykań-skiego II.

W czasie jego życia oraz po śmierci teologia Rahnera, nie tylko w ob-szarze niemieckojęzycznym, znajdowała wielu zwolenników. Jego idee teo-logiczne były inspiracją i pomocą teologiczną i duchową dla wielu ludzi,z których duża część nie parała się nigdy zawodowo teologią. Jednocześniejego krytyczny, otwarty styl wypowiedzi na temat dogmatów wiary i wypo-wiedzi Magisterium Kościoła budził w wielu środowiskach kościelnychi teologicznych niechęć, niezrozumienie i nie zawsze zasłużoną krytykę.Symptomatyczne jest, że do najzagorzalszych krytyków teologii Karla Rah-nera należał inny wybitny teolog katolicki ubiegłego stulecia – Hans Ursvon Balthasar. To wszystko sprawiało, że w okresie posoborowym KarlRahner, zwłaszcza w krajach niemieckojęzycznych, cieszył się niekwestio-nowanym autorytetem. Ten autorytet, pomimo upływu czasu, nie przemi-nął do dzisiaj. Przed laty Joseph Ratzinger w recenzji omawiającej Podsta-wowy wykład wiary Rahnera napisał: „Książka znaczącego formatu wzywazawsze do dyskusji. „Podstawowy wykład wiary” Rahnera jest tego rodza-ju publikacją. Książka ta, jak już wspomniałem, jest napisana z tą samąpasją poznania, z jaką Anzelm z Canterbury usiłował wydedukować chrze-ścijaństwo za pomocą rationibus necessariis. Nawet jeśli ktoś nie jest w sta-nie w całości przyjąć „pojęcie chrześcijaństwa”, które wypracował Rahner,to jednak znajdzie w nim jasną wizję tego, co chrześcijańskie, wobec której– bez względu na pozytywne czy negatywne nastawienie – nie sposób przejśćobojętnie. Należy wyrazić wdzięczność, że Rahner jako owoc wszystkichjego wysiłków stworzył tę imponującą syntezę, która pozostanie źródłeminspiracji również wtedy, gdy większość współczesnej twórczości teolo-gicznej popadnie w zapomnienie”1 . Okres dwudziestu lat po śmierci KarlaRahnera ukazuje jednoznacznie, że zapomnienie nie grozi ani jego osobie,ani jego teologii, nawet jeśli niektóre z tekstów Rahnera okryła patyna nie-ubłaganie upływającego czasu.

Zagadnienia fundamentalne

1 J. Ratzinger, Vom Verstehen des Glaubens. Anmerkungen zu Rahners Grundkurs desGlaubens, w: ThRv 74 (1978), 177-186.

7

Pisma wybrane Karla Rahnera (Tom I)

Większość twórczości teologicznej Karla Rahnera to artykuły, konfe-rencje i wykłady opublikowane w jego Schriften zur Theologie w latach1954-1984. Dzieło to, wydane w 16 tomach, liczy około 8000 stron. Tekstyte ukazują dobrze szerokość zainteresowań niemieckiego teologa. Podej-muje on w nich różnorakie zagadnienia i problemy z dziedziny teologiidogmatycznej, pastoralnej, moralnej oraz z duchowości. Obok publikacjiteologicznych w sensie ścisłym w Pismach teologicznych Rahnera możnaznaleźć liczne teksty o charakterze duszpasterskim, pobożnościowym, jakrównież wypowiedzi na temat aktualnych ówcześnie wydarzeń z życiaKościoła powszechnego i niemieckiego. Pomimo upływu czasu większośćz tych publikacji zachowuje nadal swą wagę, pozwalając czytelnikowi nagłębsze poznanie specyfiki metody i założeń teologicznych niemieckiegoteologa. Niestety, do tej pory teksty te były niedostępne dla polskiego czy-telnika. Starając się, przynajmniej w niewielkim stopniu, zapełnić tę istotną„lukę” na polskim, teologicznym rynku wydawniczym, pragniemy udostęp-nić polskiemu czytelnikowi niewielki wybór tekstów K. Rahnera, opubli-kowanych w jego Schriften zur Theologie. Wybór ten, opublikowanyw dwóch tomach, obejmuje w sumie 32 publikacje niemieckiego jezuity.Teksty te, napisane w różnym okresie i cechujące się różnorakim „cięża-rem” gatunkowym (od artykułów specyficznie teologicznych do konferen-cji popularyzujących trudne kwestie teologiczne), można ogólnie objąć sze-rokim mianem teologii dogmatycznej. W zamierzeniu autora wyboru teo-logicznych tekstów Rahnera publikacje te obejmują zagadnienia charakte-rystyczne dla jego teologii, wybrane kwestie z dziedziny teologicznej, jakąjest nauka o Bogu, istotne refleksje natury chrystologicznej, niektóre aspektyz eschatologii, eklezjologii, mariologii i teologii sakramentów. Niewątpli-wie wybór tekstów, proponowanych w obu tomach, może wydawać się dlaznawcy teologii Rahnera nieco kontrowersyjny. W Schriften zur Theologieznajduje się bowiem wiele innych tekstów teologicznych niemieckiego je-zuity, które w równym stopniu zasługiwałyby na uwzględnienie w propo-nowanym wyborze. Stosunkowo niewielkie ramy tego wyboru oraz troskao pewną jednorodność proponowanych tekstów były jednak głównym po-wodem takiej, a nie innej, selekcji tekstów niemieckiego teologa. Dlategoteż obok publikacji „programowych”, o dużym znaczeniu teologicznym,znalazły się w wyborze również teksty nieco mniej znane, które jednakdobrze pasują do całości dokonanego wyboru tekstów.

Wprowadzenie

8

Pierwszy tom Pism wybranych K. Rahnera obejmuje 16 jego publikacji,ujętych w trzech działach: Zagadnienia fundamentalne, Nauka o Bogu orazChrystologia. Pierwszy dział tworzą artykuły, poruszające te aspekty teo-logii Rahnera, które w dużym stopniu cechowały całą jego refleksję teolo-giczną. I tak pierwszy artykuł Wyzwanie postawione przed teologią przezSobór Watykański II, napisany tuż po zakończeniu Soboru, prezentujewizję teologii posoborowej i rozumienie jej znaczenia ze strony niemiec-kiego teologa. Pomimo upływu prawie czterdziestu lat od napisania tegoartykułu tekst ten pozostaje nadal w wielu punktach aktualny, a postulatywysunięte wówczas przez Rahnera zmuszają do refleksji nad drogą, jakąprzebyła teologia katolicka od tamtego okresu. W programowym artykuleTeologia i antropologia2 jezuita niemiecki uzasadnia z kolei nieodzownośćoraz teologiczne podstawy swego „zwrotu” antropologicznego w teologii.Odpowiadając na zarzut, że jego metoda teologiczna oznacza redukcję teo-logii do antropologii, Rahner ukazuje podstawy swej metody transcenden-talnej, teologiczno-filozoficzne racje jej użycia oraz konsekwencje wyni-kające z jej zastosowania dla teologii dogmatycznej. W ujęciu niemieckie-go jezuity antropologiczny punkt wyjścia teologii nie przeciwstawia się jejteocentrycznemu charakterowi, lecz stanowi nieodzowną podstawę douchwycenia egzystencjalnego doświadczenia konkretnego człowieka, w jegocałościowej relacji do samego siebie, Boga i świata. Fundamentalne do-świadczenie transcendentalne samego siebie, które staje się udziałem każ-dego człowieka, jest bowiem na różnym poziomie rzeczywistego poznaniadoświadczeniem niepojętego Boga, prowadzącym człowieka do udziałuw Jego transcendentnej rzeczywistości. Tym samym w ramach metody trans-cendentalnej Rahnera antropocentryzm i teocentryzm teologii nie jawią sięjako przeciwieństwa, lecz jako dwie strony jednej rzeczywistości. Trzeciartykuł pierwszego działu zatytułowany Filozofia i filozofowanie w teolo-gii zajmuje się istotnym problemem wzajemnej relacji między filozofią a teo-logią w ramach refleksji teologicznej. Analizując współczesną sytuację teo-logii, Rahner zakłada nadal konieczność naukowej refleksji „przedteolo-gicznej” jako nieodzownego warunku rozwoju myśli teologicznej. Wobecistniejącego pluralizmu filozoficznego, jaki charakteryzuje obecną epokę,

Zagadnienia fundamentalne

2 Tłumaczenie polskie artykułu Teologia i antropologia ukazało się po raz pierwszy zasprawą A. Kłoczowskiego w: Znak 21 (1969), 1533-1551. Z uwagi na niekompletność pierw-szego tłumaczenia oraz na programowy charakter tego tekstu publikujemy go jednak rów-nież w naszym wydaniu Pism wybranych Karla Rahnera.

9

teologia winna jednak uwzględnić istniejący pluralizm oraz zaakceptowaćgo jako element własnej refleksji. Fakt ten oznacza równocześnie koniecz-ność akceptacji pluralizmu teologicznego oraz powstanie nowej sytuacjiw teologii, której w odpowiedni sposób musi stawić czoło Urząd Nauczy-cielski Kościoła. Według Rahnera, podstawową konsekwencją nowej sytua-cji w pluralistycznym świecie będzie również fakt, że w przyszłości pod-stawowym partnerem do dialogu dla teologii będą nade wszystko plurali-styczne nauki wraz z tym rodzajem rozumienia egzystencji, które oneoferują w sposób bezpośredni lub pośredni. Kolejny artykuł Historia dogma-tów i teologii z wczoraj na dziś, napisany w drugiej połowie lat siedem-dziesiątych, dotyczy istotnego zagadnienia rozwoju dogmatu katolickiego,a co za tym idzie rozwoju samej teologii. Artykuł ten, nie unikając kontro-wersyjnych tez, pozwala spojrzeć na dogmat wiary jako rzeczywistość cią-gle żywą, wymagającą stałej interpretacji w imię żywej wiary wspólnotyKościoła, która w konkretnej sytuacji historycznej pragnie dać świadectwojedynej Prawdzie. To zadanie wymaga jednak, zdaniem Rahnera, właści-wych teologicznych metod interpretacyjnych, które umożliwią zachowaniewłaściwych proporcji między wiernością Tradycji a nieodzownością aktu-alizacji prawd wiary wyznawanych przez wspólnotę Kościoła. Ustaleniejednoznacznych kryteriów dla ciągle nowej interpretacji dogmatu mogłobyteż – zdaniem niemieckiego teologa – przyczynić się do polepszenia relacjimiędzy Magisterium Kościoła a teologami, stawiającymi czasem kontro-wersyjne tezy. W gruncie rzeczy Rahner nie ma jednak wielkich złudzeń.Podobnie jak w przeszłości, rozwój dogmatu i teologii będzie następowałpośród napięć, konfliktów i wewnętrznych tarć, nawet jeśli postawa dialo-gu oraz tolerancji winna przyczynić się do większej otwartości na dyskusjęteologiczną nad proponowanymi poglądami. Zainteresowanie polskiegoczytelnika powinien wzbudzić również kolejny artykuł opublikowany podsymptomatycznym tytułem Podstawowy wykład wiary. W publikacji tejRahner uzasadnia cel swego dzieła, które ukazało się pod tym samym tytu-łem3 , oraz podaje podstawowe kryteria interpretacji intencji, jakie skłoniłygo do jego napisania. Jednocześnie ustosunkowuje się do niektórych zarzu-tów, jakie zostały mu postawione z różnych stron po jego publikacji. Wresz-cie ostatni artykuł proponowany w tym dziale porusza zagadnienia „anoni-mowych chrześcijan”, czyli tezy, która była konsekwencją transcendental-

3 Polskie wydanie tej fundamentalnej pozycji K. Rahnera: Podstawowy wykład wiary,tłum. T. Mieszkowski, PAX, Warszawa 1987.

Wprowadzenie

10

nej metody Rahnera i która wywołała burzliwą dyskusję nie tylko pośródteologów. Rahner wielokrotnie wypowiadał się na ten temat. W naszymwydaniu publikujemy tekst Uwagi na temat problemu „anonimowego chrze-ścijanina”, który ukazał się na początku lat siedemdziesiątych, czyli w cza-sie, gdy dyskusja nad tym zagadnieniem była już w zaawansowanej fazie.W publikacji tej teolog niemiecki ustosunkowuje się do stawianych muzarzutów oraz nakreśla teologiczne podstawy swej tezy, a także możliwo-ści i granice jej zastosowania w zgodności z katolickim dogmatem wiary.

Drugi dział poświęcony jest nauce o Bogu. Otwiera go krótki tekst O spe-cyfice chrześcijańskiego pojęcia Boga, który Rahner wygłosił pod koniecżycia w ramach jednej ze swych licznych konferencji. W kontekście dialo-gu chrześcijaństwa z pozostałymi religiami świata Rahner w charaktery-styczny dla siebie sposób ukazuje złożoność zagadnienia oraz nieodzow-ność postrzegania go w perspektywie powszechnej woli zbawczej Bogawobec każdego człowieka, poszukującego zbawienia. Kolejny tekst Pyta-nie człowieka o sens w obliczu absolutnej tajemnicy Boga wprowadza czy-telnika w centrum teologii Rahnera, jakim jest doświadczenie ludzkiegobytu w jego fundamentalnej relacji z niepojętym Innym, którym jest obja-wiający się w historii stworzenia i zbawienia Bóg. Ostatecznie to właśnieBóg, ukryty w samym wnętrzu ludzkiego istnienia, jest najbardziej we-wnętrzną tajemnicą człowieka, który wezwany jest do jej nieustannego,egzystencjalnego odkrywania. W koncepcji Rahnera ostateczne spełnieniesensu ludzkiego istnienia może nastąpić jedynie poprzez przyjęcie niepoję-tości Boga w postawie wolności i miłości wobec Jego zbawczego działa-nia, które przenika całą historię ludzkości. W tekście tym uwydatnia sięrównież charakterystyczny rys teologii Rahnera, który polega na wzajem-nym przenikaniu się teologicznej i duszpasterskiej refleksji. Kolejny arty-kuł prezentowany w tym dziale to napisany jeszcze w latach pięćdziesią-tych tekst Uwagi na temat dogmatycznego traktatu „De Trinitate”. W arty-kule tym Rahner, polemizując z dominującą wówczas teologią neoschola-styczną, wysuwa postulaty nowego rozumienia istoty traktatu trynitarnego,który umieszcza w centrum teologii katolickiej. Fakt, że nauka o Trójcyjest podstawowym misterium zbawczym w chrześcijaństwie, powinienwyrażać się jednoznacznie w całościowej strukturze teologicznej refleksji.Jednocześnie w artykule tym jezuita niemiecki formułuje i uzasadnia teo-logicznie podstawy swego słynnego aksjomatu trynitarnego, który podkre-śla tożsamość Trójcy „ekonomii” zbawienia i Trójcy immanentnej. Intere-sującym uzupełnieniem problematyki podejmowanej w tym artykule jest

Zagadnienia fundamentalne

11

ostatnia publikacja w tym dziale Uwagi na temat nauki o Bogu w dogmaty-ce katolickiej. Artykuł ten podejmuje treści omówione we wcześniejszejpublikacji i jednocześnie ukazuje nową perspektywę metafizycznej reflek-sji o Bogu, uwzględniającą kontekst kulturowy, w którym żyje współcze-sny człowiek.

Ostatni dział pierwszego tomu zawiera sześć chrystologicznych tekstówRahnera. Pierwszy, niewielki tekst Jezus Chrystus – sens życia ukazuje eg-zystencjalne znaczenie, ale także granice chrześcijańskiej odpowiedzi natego rodzaju wyznanie. Według teologa niemieckiego również pełna wiaryodpowiedź chrześcijanina może jedynie wezwać do tego, aby nieskończo-ne pragnienie spełnionego sensu człowieka zawierzyć niepojętej tajemnicyBoga w zdecydowanej, pełnej nadziei wierze. Ten, stosunkowo prosty tekstukazuje dobrze, jak istotna w teologii Rahnera była – przy całym szacunkudla dogmatu chrystologicznego – egzystencjalna relacja do Jezusa Chry-stusa, przyjętego wiarą jako osobiste spotkanie z Bogiem przynoszącymw Nim zbawienie. Interesujący z chrystologicznego punktu widzenia jestnastępny artykuł Rahnera Kościelna chrystologia między egzegezą a do-gmatyką. W tekście tym jezuita niemiecki, szukając wspólnej płaszczyznydla refleksji dogmatycznej i rezultatów badań egzegetycznych, uzasadniaznaczenie Jezusa historycznego dla chrystologii dogmatycznej. Jego zda-niem, wystarczającą podstawą dla chrystologii kościelnej jest uznanie fak-tu, że Jezus przedpaschalny pojmował siebie jako absolutne, eschatologicznewydarzenie zbawcze oraz jako absolutnego Pośrednika zbawienia. Nie prze-czy to jednocześnie temu, że rozumienie samego siebie ze strony Jezusaposiadało określoną historię. Historia ta osiągnęła swą ostateczną pełniędopiero w zmartwychwstaniu Jezusa i na tej podstawie stała się ostatecz-nie wiarygodna dla nas. Kolejny artykuł Rahnera Dwa podstawowe typychrystologii jest krótkim, syntetycznym przedstawieniem dwóch podsta-wowych modelów chrystologicznych, które, zdaniem teologa niemieckie-go, występują w różnych odmianach w historii dogmatu chrystologiczne-go. W tekście tym Rahner rozróżnia między typem historiozbawczym, czy-li chrystologią „oddolną”, a typem metafizycznym, czyli „chrystologią zstę-pującą”. Przedstawiając zasadność obu typów chrystologicznych, jezuitaniemiecki ukazuje wzajemny stosunek między dwoma typami podstawo-wymi oraz analizuje znaczenie i wiarygodność obu typów dla duszpaster-skiego przepowiadania Ewangelii. Następny artykuł Rahnera O Wcieleniupochodzi z lat pięćdziesiątych. W tym niełatwym tekście Rahner szukaw Bogu warunków możliwości Wcielenia, czyli tego, że Bóg stał się czło-

Wprowadzenie

12

wiekiem. W koncepcji Rahnera akt stworzenia człowieka jest istotnymwarunkiem możliwości Wcielenia Syna. Jednocześnie teolog niemieckipolemizuje z twierdzeniem teologii scholastycznej, że każda Osoba Boskamogła stać człowiekiem. Akt Wcielenia odpowiada bowiem wewnętrzne-mu życiu Boga i dlatego Wcielenie mogło dokonać się jedynie w osobieSyna. Wcielenie Syna, które jest tajemnicą wiary, jest w swej najgłębszejistocie najpełniejszym objawieniem tajemnicy człowieka. Kolejny artykułJeden Pośrednik i różnorodność pośrednictw dotyczy zagadnienia istotne-go dla dialogu ekumenicznego z Kościołami wywodzącymi się z Reforma-cji. W tekście tym chodzi bowiem o problem jedyności pośrednictwa zbaw-czego Chrystusa w jego relacji do innych form pośrednictwa osobowego(Maryja, święci) występujących w historii zbawienia i we wspólnocie Ko-ścioła. W swych rozważaniach Rahner przedstawia teologiczne uzasadnie-nie pojmowania Pośrednictwa Chrystusa jako eschatologicznie doskonałe-go i jedynego w swym rodzaju „przypadku” ludzkiej więzi wspólnotowejprzed Bogiem i solidarności zbawczej wszystkich ludzi. Przy zachowaniujedyności Pośrednictwa Chrystusa inne formy pośrednictwa osobowegoznajdują swe teologiczne uzasadnienie jako wyraz wspólnotowej więzi i so-lidarności zbawczej między ludźmi, którzy czerpiąc siłę z Chrystusa, jedy-nego Pośrednika zbawienia, współdziałają w dziele zbawczym Boga. Ostat-nia publikacja nosi tytuł Pojednanie i idea zastępstwa. Tekst ten jest zapi-sem wykładu wygłoszonego 20 listopada 1982 roku w Stuttgarcie z okazjisesji pod tytułem: „Maksymilian Kolbe i moc przebaczenia”. Refleksja natemat idei pojednania oraz związanego z nią rozumienia ludzkiej winy sta-ła się tu dla Rahnera okazją do rozważań nad niepojętością Bożego przeba-czenia. W ramach tej refleksji teolog niemiecki przeprowadza interesującąanalizę soteriologicznej koncepcji związanej z biblijną ideą zastępstwa.W ujęciu Rahnera solidarność zbawcza Jezusa z nami, której obiektywnymwyrazem jest Jego śmierć na krzyżu, jest nieprzemijającą podstawą soli-darności wzajemnej między ludźmi, która wyraża się konkretnie we wza-jemnej odpowiedzialności za siebie. W ostatecznym wymiarze oznacza to,że zbawienie każdego człowieka, nawet jeśli jest nade wszystko aktem jegowolności, pozostaje także zawsze darem miłości i wierności wszystkich lu-dzi w ramach całej historii ludzkości.

Wszystkie teksty, które znajdują się w pierwszym tomie Pism wybra-nych, dają czytelnikowi obraz metody teologicznej Rahnera, jego – czasemskomplikowanego – sposobu formułowania myśli oraz pozwalają lepiejpojąć znaczenie jego teologii dla rozwoju refleksji teologicznej ubiegłego

Zagadnienia fundamentalne

13

stulecia. Teologia Rahnera jest bowiem teologią, która poprzez stawianieistotnych i odważnych pytań, zmusza czytelnika do myślenia i refleksji.Rahner nie zadowala się bowiem prostymi odpowiedziami na istotne kwe-stie, lecz z odwagą, otwierając nowe drogi, szuka uzasadnienia dla wiary,która również we współczesnym świecie wymaga zrozumienia. Przedsta-wione w tym tomie publikacje, pomimo trudnego języka, w jakim są napi-sane, potrafią przykuć uwagę czytelnika, który będzie w stanie przedrzećsię przez początkowe trudności, na jakie napotka podczas ich lektury. Jed-nocześnie teksty te wydają się pomocnym materiałem nie tylko do samo-dzielnych przemyśleń, ale nade wszystko do wspólnej refleksji nad nimiw ramach seminariów akademickich, przybliżających studentom myśl teo-logiczną Rahnera.

Kilka uwag na temat polskiego tłumaczenia

Styl i język, w jakim K. Rahner pisał swe teksty, jest przez wielu uważa-ny za przykład hermetycznego teologicznego języka, do którego niełatwowedrzeć się temu, kto nie posiada odpowiedniego „klucza”, otwierającegobramy rozumienia jego skomplikowanych tekstów. Język ten, pełen neolo-gizmów oraz fachowych terminów filozoficznych i neoscholastycznych,odznacza się rzeczywiście wysokim stopniem abstrakcji i trudnością ter-minologii, którą niełatwo jest zgłębić przeciętnemu czytelnikowi. Równieżstyl jego pisarstwa, charakteryzujący się „niekończącymi” się zdaniami,nie ułatwia czytelnikowi łatwego przyswojenia sobie jego poglądów. Jakzauważa słusznie ks. Ignacy Bokwa, styl wypowiedzi Rahnera przypomina„sytuację człowieka, który znalazłszy się w obcym mieście, pyta o drogędo stacji kolejowej, przejawiając przy tym głębokie pragnienie uzyskaniaodpowiedzi: „Prosto!”. W rzeczywistości droga bowiem będzie skręcać w le-wo i prawo, prowadzić podziemnymi przejściami i nadziemnymi kładkamidla pieszych. Te ostatnie elementy odpowiadają zdaniom wtrąconym i po-bocznym, których jest bardzo wiele w stylu pisarskim Karla Rahnera”4 .Ten złożony, wysoce skomplikowany styl pisarstwa Rahnera, potęguje rów-nież używany przez teologa niemieckiego język niemiecki, który – nawetprzy najlepszej woli – trudno określić jako „poprawny” stylistycznie. Fakt

4 I. Bokwa, Wprowadzenie do teologii Karla Rahnera, Biblos, Tarnów 1996, s. 85.

Wprowadzenie

14

ten obrazuje najlepiej żartobliwa wypowiedź Hugo Rahnera SJ, który do-strzegając „językowe” trudności brata, stwierdził, że kiedy będzie już naemeryturze, to postara się o przetłumaczenie dzieł Karla z niemieckiegona... niemiecki.

Wszystkie te trudności stylistyczne i językowe dochodzą szczególniedo głosu podczas tłumaczenia publikacji Karla Rahnera na język obcy. Jakotłumacz wielokrotnie stawałem bezradny wobec terminologii i hermetycz-nego stylu teologii Rahnera, długo szukając najwłaściwszych odpowiedni-ków w języku polskim. Cechą charakterystyczną tłumaczenia tekstów Rah-nera było również nieustanne napięcie między wiernością oryginałowi (a coza tym idzie próbą zachowania oryginalnego stylu wypowiedzi) a uwzględ-nieniem potrzeby jego zrozumiałości przez polskiego czytelnika. Dużąpomocą w tym zadaniu były dla mnie tłumaczenia powyższych tekstówRahnera na język angielski i włoski. Pozwoliły mi one uniknąć niektórychpomyłek oraz wprowadzić pewne korekty stylistyczne do tłumaczenia, któ-re czynią je bardziej płynnym i zrozumiałym. Jednocześnie inne tłumacze-nia obcojęzyczne utwierdziły mnie w przekonaniu, że tłumaczenie tekstówRahnera na język polski – podobnie jak ma to miejsce w tekstach oryginal-nych – nie może być tłumaczeniem stylistycznie do końca „poprawnym”.Tego rodzaju zabieg nie odpowiadałby bowiem oryginalnemu, „chropawe-mu” stylowi pisarstwa niemieckiego jezuity.

Pomimo setek godzin poświęconych tłumaczeniu oraz niezliczonymkorektom zdaję sobie sprawę, że tłumaczenie to jest dalekie od doskonało-ści. Niektóre z wątpliwości, które pojawiały się podczas tłumaczenia, a któredotyczyły zarówno terminologii, jak i stylu, pozostały również po jego za-kończeniu. Dlatego też będę osobiście wdzięczny za wszystkie krytyczneuwagi od znawców teologii Rahnera, które pomogą zniwelować wszystkie,ewentualne błędy terminologiczne i stylistyczne podczas drugiego wyda-nia jego Pism wybranych. Na koniec pragnę wyrazić serdeczne podzięko-wanie ks. dr. Jerzemu Seremakowi SJ, który był towarzyszem wspólnej„drogi”, a którego rady i intuicje były dla mnie olbrzymią pomocą podczasmojej fascynującej „przygody” z Karlem Rahnerem, która jeszcze nie do-biegła końca.

Warszawa, 30.03.2004 r.

W dwudziestą rocznicę śmierci K. Rahneraks. dr Grzegorz Bubel SJ

Zagadnienia fundamentalne

ZAGADNIENIAfundamentalne

WYZWANIE POSTAWIONE PRZED TEOLOGIĄPRZEZ SOBÓR WATYKAŃSKI II 1

Zagadnienia, poruszanego w tym artykule, nie zamierzamy utrzymywaćzbyt długo w pewnego rodzaju dwuznaczności. Istotne jest tu dla nas pyta-nie: czy Sobór Watykański II jest dla teraźniejszej i przyszłej pracy teologadecydującym punktem orientacyjnym, czy też nie? Nie chodzi nam tu jed-nak tylko o to, aby soborowe dokumenty znalazły obecnie należne im miej-sce obok innych urzędowych wypowiedzi Kościoła, aby pilnie rozpoczętodokładniejsze badanie historii tego Soboru, i tak dalej. Można bowiem szyb-ko zdławić wewnętrzne wezwanie Soboru, skierowane do Kościoła, i w tenoto sposób uczynić go „nieszkodliwym”. Pojawia się już pewna tendencja,której celem jest przedstawienie dekretów soborowych jako posiadającychjedynie „pastoralną” wagę, i tym samym ujawniająca dążenie do zepchnię-cia ich do pojedynczego i odizolowanego od całości przekazu wiary sekto-ra. Z tego powodu – zdaniem niektórych – mogłoby właściwie prawiewszystko pozostać tak, jak było za dawnych czasów. Mając tę właśnie ten-dencję na uwadze zadajemy pytanie: jakie zadania, które nie sposób pomi-nąć, stawia Sobór przed współczesną i przyszłą teologią?

1 Tytuł oryginału: Die Herausforderung der Theologie durch das Zweite VatikanischeKonzil. Wykład wygłoszony 23 marca 1966 roku podczas Międzynarodowego KongresuTeologicznego, zorganizowanego przez Notre-Dame University (USA). Tekst opublikowa-ny, w: Schriften zur Theologie VIII, 13-42.

18

I

Sobór Watykański II oznacza niewątpliwie „wyzwanie” dla katolickiejteologii, tzn. stawia przed nią nowe zadania, nadaje jej mocniejszą dynami-kę oraz otwiera przed nią większą przestrzeń wolności dyskusji. VaticanumII jest niesłychanie ważny dla katolickiej teologii w pierwszej kolejnościdlatego, że jego nauczanie, wyrażone w pozytywny sposób w soborowychdekretach, posiada samo w sobie duże znaczenie teologiczne. Nie spełniłosię to, co przed Soborem planowało wielu rzymskich teologów, a co wieluinnych napawało obawą. A mianowicie założenie, że na Soborze w jegopostanowieniach zostanie wyrażone jedynie to, co już w dotychczasowychoficjalnych wypowiedziach papieży i w teologii szkolnej – pochodzenianeoscholastycznego – było w ostatnim stuleciu przyjętym i oficjalnie gło-szonym nauczaniem. W konsekwencji celem teologii miałoby być po pro-stu dalsze przekazywanie tego, co do tej pory było głoszone, zaś tekstysoborowe miałyby znaleźć swe „bezpieczne” miejsce w nowych numerachDenzingera.

Jest faktem, że Sobór we wszystkich wypowiedziach nauczycielskichbył bardzo ostrożny i oględny; w istocie uniknął sformułowania wszelkiejnowej definicji dogmatycznej. W jego wypowiedziach znajduje się jednakbardzo wiele z tego, co nie należało do typowego repertuaru przedsoboro-wej teologii szkolnej. Jest rzeczą naturalną, że każdy Sobór może i zamie-rza powiedzieć jedynie to, co w jakiś sposób było zawsze obecne w świa-domości wiary Kościoła (nawet jeśli wyrażało się to na bardzo różnychpoziomach świadomej refleksji)2. Z tego względu nie jest możliwe, aby na-uczanie ostatniego Soboru było absolutną „nowością”. Nie oznacza to jed-nak także, aby jego nauczanie miało nieodzownie należeć do repertuarurefleksji teologicznej ostatniego stulecia. Przeciętna świadomość wiary i re-ligijna praktyka jednostki żyje jednak z explicite przyjętej teologii akade-mickiej, z dokonanego przez nią wyboru tematów oraz historycznie uwa-runkowanych perspektyw. Mały przykład: w żadnym podręczniku dogma-tycznym ani też w żadnym katechizmie ostatniego okresu nie znajdowałosię jakiekolwiek odniesienie do faktu, że sakrament pokuty jest także „po-

Zagadnienia fundamentalne

2 Na temat rozróżnienia pomiędzy tym, co rzeczywiście nie podlega przemianie a ob-szarem tego, co zmienne z punktu widzenia teologii i dyscypliny kościelnej por. K. Rahner,Kirche im Wandel, w: Schriften zur Theologie VI, 455-478.

19

jednaniem z Kościołem”3. Pomimo tego, że jest to jak najbardziej ewident-na pierwotna tradycja, prawda ta nie odgrywa żadnej roli również w życiuobecnych chrześcijan. Jest więc rzeczą dużej wagi, że Sobór niespodziewa-nie rozsadza ustaloną tematykę podręczników dogmatycznych i katechi-zmów ostatniego okresu i na nowo ożywia rzeczywistości i prawdy, którekonkretnie jeszcze do niedawna nie były obecne w świadomości Kościołai w nauczaniu akademickich teologów4. Przy tym nie jest aż tak bardzodecydującym fakt, że niektóre do tej pory sporne zagadnienia podjęto i – dopewnego stopnia – rozstrzygnięto, i że tym samym postawiono przed teo-logią zadanie przemyślenia podjętego rozstrzygnięcia, uzasadnienia go i tymsamym wyjaśnienia tego, co pozostało jeszcze w jego ujęciu niejasne.

O wiele ważniejszą w soborowych nauczaniach jest okoliczność, że pod-jęto w nich wiele tematów, które nie były właściwie przedmiotem sporuw teologii oficjalnej, a to oznacza, że nie były one również rzeczywistymprzedmiotem jej refleksji. W konsekwencji nie były one uwzględniane, bądźteż były uważane za kwestie mało istotne, we wzorujących się na niej kate-chizmach, jak i w przeciętnej, codziennej świadomości wiary. Pod tymwzględem Sobór stawia przed teologią znaczące cele i zadania, nakładającna nią obowiązek rozszerzenia i w konsekwencji istotnej restrukturyzacjicałościowej tematyki teologii w wielu jej dziedzinach i aspektach. Tematten poruszymy szczegółowiej w dalszej części artykułu. Ponadto waga So-boru dla teologii wyraża się jeszcze w dwojaki sposób. Sobór pozostawiłwiele problemów świadomie otwartymi, jako takie dopiero uwydatnił jealbo też uznał explicite, że wymagają one dalszej refleksji teologicznej. Niesą to tylko problemy, które nie posiadają żadnego rzeczywistego znaczeniadla konkretnego życia Kościoła i chrześcijańskiej egzystencji człowieka,będąc jedynie teologicznymi „subtelnościami”, przeznaczonymi dla teolo-ga z wykształcenia i jego prywatnego zajęcia. Jako przykład weźmy zagad-nienie kolegialności biskupów, które nie było szczególnie kontrowersyj-nym tematem z racji powątpiewania w zawartą w nim istotę rzeczy5, lecz

Wyzwanie postawione przed teologią przez Sobór Watykański II

3 Por. Konstytucja dogmatyczna o Kościele, nr 11. Obszerny komentarz do tej wypowiedzioraz informacje na temat jej historycznego tła por. K. Rahner, Das Bußsakrament als„Versöhnung mit der Kirche”, w: Schriften zur Theologie VIII, 447-471.

4 Oprócz konkretnych argumentów przytoczonych w cytowanym powyżej artykule, por.K. Rahner, Vergessene Warheiten über das Bußsakrament, w: Schriften zur Theologie II,143-183.

5 Na temat twierdzenia, że kolegialność episkopatu była obecna również w pracach wstęp-nych Soboru Watykańskiego I, por. wywody autora (z dotyczącą tego zagadnienia literatu-

20

stało się przedmiotem dyskusji na skutek odkrycia konkretnych praktycz-nych konsekwencji, jakie wynikają z tego nauczania. Jeśli w dalszych roz-ważaniach będziemy mówić o tego rodzaju argumentach, poruszanych naSoborze, zauważymy pośród nich wiele takich, które posiadają bezpośred-nią wagę dla konkretnego życia Kościoła. Widać to przykładowo w Kon-stytucji o Liturgii, w której poszerzona i pogłębiona teologia chrześcijań-skiego kultu oraz konkretne przepisy liturgiczne uzupełniają się oraz wa-runkują się wzajemnie.

Oprócz tego rozszerzenia i pogłębienia teologicznej tematyki całościo-we ukierunkowanie Soboru ujawnia ducha wolności, ujawnia wolę (jakwyraził to papież Paweł VI), aby najpierw studiować problem, a dopieropóźniej rozstrzygać, ujawnia świadomość istnienia problemów oraz szacu-nek wobec ekspertów w danej dziedzinie (nie zamierzając jednak bojaźliwiepozostawiać im ostatniego słowa, z uwagi na ich ograniczoność w wyniku„zawodowej” jednostronności). Wszystko to wskazuje na fakt, że teolo-giczna rutyna, która w ostatnim stuleciu bardzo rozpowszechniła się w Ko-ściele, będąc wyrazem przekonania, że w teologii wszystko to, co rzeczy-wiście istotne, dokonało się, należy obecnie do sposobu myślenia, któryodszedł do przeszłości. Wszystko to spełni się jednak wyłącznie pod wa-runkiem, że teologia dostrzeże dzisiaj tę szansę, jaką ofiaruje jej duch So-boru. Z tego powodu wydaje mi się, że ilościowo szeroka refleksja mario-logiczna w ostatnich dziesięcioleciach – sama w sobie całościowo godnapochwały – była także (choć nie tylko) znakiem tego po cichu zaakcepto-wanego założenia, że – za wyjątkiem refleksji retrospektywnej w ramachhistorii dogmatów – postęp jest jeszcze możliwy tylko na pobocznych ob-szarach refleksji teologicznej. Tej klasy historyk dogmatów, jakim był Land-graf, wypowiedział bez osłonek tę opinię podczas prywatnej rozmowy6.

Zagadnienia fundamentalne

rą), w: Das Zweite Vatikanische Konzil. Konstitutionen, Dekrete und Erklärungen. Kommen-tare I, Freiburg 1966, 222-225.

6 Przy tej okazji widać wyraźnie, że powszechnie wychwalana „wolność od założeń”badań historycznych pozostaje zagadnieniem problematycznym również w teologii. Teolo-giczna praca o charakterze „spekulatywnym” oraz historyczne badania są zawsze korzystnedla obu stron, a także oddziaływają na siebie wzajemnie. Szczególnie pogląd Landgrafa, do-tyczący jego interpretacji wczesnej teologii scholastycznej, jest świadectwem zawężenia hi-storycznej perspektywy w wyniku dogmatycznych przedzałożeń. Jako że Landgraf w du-żym stopniu pojmował szczytowy okres rozwoju teologii scholastycznej jako nieosiągalnespełnienie teologicznej myśli, był on w stanie postrzegać złożoną sytuację teologiczną wcze-snej scholastyki jedynie przez pryzmat teleologicznego zawężenia oraz rozkwitu w szczy-towym okresie teologii scholastycznej. Nie dziwi więc, że dynamiczna cecha tego specy-

21

Faktycznie, można przychylać się do opinii, że np. uzasadniona obrona teo-logicznych pojęć, dostrzegalna w encyklice Humani generis, była niejakowyrazem tego przekonania, które postrzega wprawdzie teologię jako wy-nik ewolucyjnego rozwoju, obecnie jednak traktuje ją jako rzeczywistość„kompletną”, za wyjątkiem jej obszarów peryferyjnych. Historyczna ewo-lucja pojęć jest faktem uznanym, w momencie jednak, gdy doszły one dokresu ich rozwoju, są one z każdego punktu widzenia traktowane jako nie-podważalne. Ten rodzaj „niwelującego różnice monolityzmu” (pianischeMonolithismus)7 został przełamany. Przynajmniej w swej eklezjologii orazw Konstytucji „O Objawieniu Bożym” Sobór ukazał, że ten sposób myśle-nia nie znajduje dzisiaj już żadnej racji bytu. Sobór z pewnością zaoferowałteologii mocniejszą świadomość problemów oraz szersze pole do prowa-dzenia w wolności teologicznych badań.

Wyzwanie postawione przed teologią przez Sobór Watykański II

ficznego sposobu teologicznego myślenia – sama w sobie wysoce zróżnicowana – która byćmoże wzbudziłaby zainteresowanie w naszej obecnej sytuacji teologicznej, nie została przezniego przedstawiona w sposób odpowiedni.

7 W celu lepszego zrozumienia tego pojęcia, por. K. Rahner, Kirchliches Lehramt undTheologie nach dem Konzil, w: Stimmen der Zeit 178 (1966), 404-420, szczeg. 407. Ten samartykuł, w: Schriften zur Theologie VIII, 111-132.

SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE .............................................................................................. 5Pisma wybrane Karla Rahnera (Tom I) ........................................................... 7Kilka uwag na temat polskiego tłumaczenia ................................................. 13

ZAGADNIENIA FUNDAMENTALNE

WYZWANIE POSTAWIONE PRZED TEOLOGIĄ PRZEZ SOBÓRWATYKAŃSKI II ........................................................................................ 17

TEOLOGIA I ANTROPOLOGIA ...................................................................... 46

FILOZOFIA I FILOZOFOWANIE W TEOLOGII ............................................ 68

HISTORIA DOGMATÓW I TEOLOGII Z WCZORAJ NA DZIŚ ................... 90

PODSTAWOWY WYKŁAD WIARY ............................................................. 125

UWAGI NA TEMAT PROBLEMU „ANONIMOWEGOCHRZEŚCIJANINA” ................................................................................. 139Rzeczywistość” „anonimowy chrześcijanin” .............................................. 141Teologiczny sens bycia „anonimowym chrześcijaninem” .......................... 142Przy jakich założeniach można mówić o „anonimowym

chrześcijaninie”? ................................................................................... 146Rezultaty przedstawionej tezy..................................................................... 151Perspektywy ................................................................................................ 152

NAUKA O BOGU

O SPECYFICE CHRZEŚCIJAŃSKIEGO POJĘCIA BOGA .......................... 157Możliwość poznania Boga za pośrednictwem rozumu ............................... 157Skuteczność Objawienia również poza historią religii

Izraela i chrześcijaństwa........................................................................ 158

360

Wczesnobiblijne pojęcie Boga a historia religii starożytnego BliskiegoWschodu ................................................................................................ 160

Historyczny rozwój chrześcijańskiego pojęcia Boga .................................. 160Wypowiedzi pozytywne na temat specyfiki chrześcijańskiego pojęcia

Boga ...................................................................................................... 161Relacja między Bogiem a światem ............................................................. 161

Bóg jako Ten, który jest poza światem.................................................. 161Samoudzielanie się Boga ....................................................................... 162

Wzajemna relacja wolności ........................................................................ 163Historia Objawienia jako historia zbawienia .............................................. 165Chrześcijańskie pojęcie Boga ..................................................................... 166

PYTANIE CZŁOWIEKA O SENS W OBLICZU ABSOLUTNEJTAJEMNICY BOGA .................................................................................. 168Niepojętość Boga w doktrynie wiary oraz teologicznej tradycji ................ 169W jaki sposób odwiecznie niepojęty Bóg może być sensem

naszego życia? ....................................................................................... 171Dwa podstawowe pytania w celu jasno-ciemnego „rozwiązania” aporii .... 175Ostateczne spełnienie sensu jedynie w opartym na wolności i miłości

przyjęciu niepojętości Boga .................................................................. 182

UWAGI NA TEMAT DOGMATYCZNEGO TRAKTATU„DE TRINITATE” ...................................................................................... 185

UWAGI NA TEMAT NAUKI O BOGU W DOGMATYCEKATOLICKIEJ ........................................................................................... 216

CHRYSTOLOGIA

JEZUS CHRYSTUS – SENS ŻYCIA .............................................................. 241Pytanie o sens .............................................................................................. 242Pytanie o Jezusa .......................................................................................... 244Jezus Chrystus, sens i zbawienie ludzi ........................................................ 249Wiara w Jezusa Chrystusa ........................................................................... 251

KOŚCIELNA CHRYSTOLOGIA MIĘDZY EGZEGEZĄA DOGMATYKĄ ....................................................................................... 253Uwagi wstępne ............................................................................................ 253Historyczny Jezus jako problem dogmatyczny ........................................... 257Zmartwychwstanie ...................................................................................... 275

DWA PODSTAWOWE TYPY CHRYSTOLOGII1 ........................................ 284Chrystologia historiozbawcza ..................................................................... 286Chrystologia metafizyczna .......................................................................... 288

Spis treści

361

Wzajemny stosunek pomiędzy oboma typami podstawowymi ................... 291Znaczenie i wiarygodność obu typów podstawowych ................................ 293

O TEOLOGII WCIELENIA ............................................................................ 296

JEDEN POŚREDNIK I RÓŻNORODNOŚĆ POŚREDNICTW ..................... 316

POJEDNANIE I IDEA ZASTĘPSTWA .......................................................... 334Pomniejszenie albo wyolbrzymienie pojęcia grzechu ................................ 334Beznadziejność winy................................................................................... 336

Dialogiczna struktura stawania się winnym .......................................... 337Ostateczność wolnej decyzji człowieka ................................................ 338

Niepojętość Bożego przebaczenia .............................................................. 339Pojednanie przez Jezusa Chrystusa ....................................................... 340Przebaczenie przez Bożą łaskę ............................................................. 341Obiektywny charakter wydarzenia w śmierci Chrystusa na krzyżu....... 341Pojednanie z Bogiem jako podstawa pojednania między sobą ............. 342

Pojednanie urzeczywistnione za nas i w naszym imieniu ........................... 343Niewystarczalność interpretacji prawnej ............................................... 344Niemożliwość zastąpienia wolnego czynu człowieka przez czyn

innej osoby ....................................................................................... 344Solidarność ludzi, która sięga aż po ich akty wolności ......................... 346

Solidarność w Jezusie Chrystusie ............................................................... 347

INDEKS NAZWISK (WYBÓR)...................................................................... 351

INDEKS WYPOWIEDZI MAGISTERIUM KOŚCIOŁA .............................. 353

INDEKS RZECZOWY .................................................................................... 354

Spis treści