Embed Size (px)
Citation preview
UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”
FAKULTETI I EDUKIMIT
PROGRAMI PARASHKOLLOR
PUNIM DIPLOME
TEMA: INTEGRIMI I FËMIJËVE MË AFTËSI TË KUFIZURA NË SHKOLLAT
TË RREGULLTA NË REGJIONIN E PEJËS NË VITIN SHKOLLOR 2016/2017
Mentori: Kandidatja:
Prof.Ass.Dr. Shefqet Mulliqi Besarta Ademi
GJAKOVË, 2017
2
PËRMBAJTJA
- Abstrakt-------------------------------------------------------------------------------- 3
- Metodologjia e hulumtimit---------------------------------------------------------- 4
a) Hipoteza---------------------------------------------------------------------------- 4
b) Popullacioni dhe mostra---------------------------------------------------------- 5
c) Konsiderata etike------------------------------------------------------------------ 5
1. Hyrje------------------------------------------------------------------------------------ 6
1.1. Konteksti i hulumtimit-------------------------------------------------------- 6
1.2. Edukimi gjithëpërfshirës-përkufizimi---------------------------------------- 7
1.3. Edukimi gjithëpërfshirës në Kosovë---------------------------------------- 8
2. Gjithëpërfshirja si proces----------------------------------------------------------- 9
2.1. Roli i shkollës dhe familjes-------------------------------------------------- 12
2.2. Çështje delikate--------------------------------------------------------------- 13
2.3. PEI-Plani edukimit individual----------------------------------------------- 14
2.4. Çfarë duhet të kemi parasysh mësuesit------------------------------------- 16
2.5. Problematika e edukimit----------------------------------------------------- 16
2.6. Legjislacioni, strategjitë dhe dokumentet---------------------------------- 20
2.7. E drejta për arsim------------------------------------------------------------ 20
2.8. Arsimi inkluziv----------------------------------------------------------------- 21
3. Rezultatet e hulumtimit-------------------------------------------------------------- 23
3.1. Shkolla fillore “Dëshmorët e Kombit” Baran------------------------------- 24
3.2. Shkolla fillore “Lidhja e Prizerenit” Pejë----------------------------------- 25
3.3. Shkolla fillore “Dardania” Pejë---------------------------------------------- 26
3.4. Shkolla fillore “Asdreni” Pejë------------------------------------------------ 27
- Përfundim------------------------------------------------------------------------------ 28
- Rekomandime--------------------------------------------------------------------------- 29
- Literatura------------------------------------------------------------------------------- 30
- Shtojca---------------------------------------------------------------------------------- 31
3
ABSTRAKT
Gjendja e tanishme e fëmijëve me nevoja të veçanta (FNV), nuk përmbush realizimin e
plotë të të drejtave dhe lirive themelore në kushte të barabarta me të tjerët.
Andaj si rrjedhojë të gjitha subjektet janë përgjegjëse për garantimin e kësaj të drejte e
cila arrihet vetëm duke eliminuar çdo lloj pengese dhe barriere që krijon vështirësi në
respektimin e parimit të mos-diskriminimit ndaj personave me nevoja të veçanta. Qëllimi i këtij
hulumtimi është analiza, se sa janë fëmijët me nevoja të veçanta të integruar në Komunën e Pejës
në: ofrimin e shërbimeve, kujdesin shëndetësor, pjesëmarrje në shoqëri si të barabartë,
pjesëmarrje në aktivitetete kulturore, sidomos do fokusohem në arsimimin e fëmijëve me nevoja
të veçanta se sa janë gjithëpërfshirëse.
Për të arritur qëllimin e hulumtimit, do përfshihen prindërit e fëmijëve me dhe pa nevoja
të veçanta, organizatat joqeveritare, drejtorët e shkollave, mësimdhënësit dhe nxënësit e
shkollave në komunën e Pejës. Target i grupit të përcaktuar është kontingjenti i fëmijëve me
nevoja të veçanta në Komunën e Pejës. E tërë kjo do të bëhet që në fund të dalim me rezultate
konkrete se sa janë fëmijët me nevoja të veçanta të integruar në Komunën e Pejës, sa zbatohen
ligjet, udhëzimet administrative dhe rregulloret, se sa janë fëmijët me nevoja të veçanta të kyçur
në arsimim, ç’farë shërbime dhe aktivitete ofrohen për fëmijët me nevoja të veçanta që kanë
qëllimin e integrimit të fëmijëve në komunitet. Hulumtimi planifikohet duke u bazuar në literatur
dhe hulumtime lidhur me këtë çështje, si dhe nga rezultatet e të dhënave që do të mblidhen
përmes pyetësorit.
4
METODOLOGJIA E HULUMTIMIT
Për dhënien e informacionit në realizimin e këtij hulumtimi u përfshinë 69 persona.
Metoda sasiore mundësoi përmes pyetësorëve, të strukturuar dhe gjysëm të strukturuar, të japë të
dhëna në numra për çështjet që janë evidentuar si të rëndësishme në procesin e gjithëpërfshirjes
së fëmijë ve me nevoja të veçanta në shkolla. Pyetjet e pyetësorit sasior janë specifike për çështje
të caktuara dhe me përgjigje të detyruara për pjesëmarrësit. Pjesëmarrësit iu përgjigjen pyetjeve
të pyetësorit të pa ndikuar nga faktorë të jashtëm, të cilët mund të influenconin në përgjigjet e
tyre. Anonimati i pjesëmarrësve në plotësimin e pyetësorëve sasiorë dha siguri për vërtetësinë e
përgjigjeve.
a) Hipoteza
H1 - Sa janë të integruar në arsimim dhe shoqëri fëmijët me nevoja të vëçanta?
Pyetjet ndihmëse:
H1.1 - A ofrohen shërbime specifike për FNV?
H1.2 - A zbatohet programi gjithëpërfshirës në komunën e Pejës?
Në këtë kapitull jepen të dhënat e hulumtimit, që u arritën përmes instrumenteve të
përdorura, bazuar në metodologjinë e ndjekur për realizimin e tij. Këto të dhëna, cilësore dhe
sasiore, janë përpunuar dhe grupuar në funksion të dhënies përgjigje pyetjes kryesore të
hulumtimit. Të dhënat sasiore të marra përmes pyetësorëve nga drejtuesit e shkollave, mësuesit,
prindërit e nxënësve me nevoja të veçanta, prindërit e nxënësve të tjerë dhe nxënësve janë
përpunuar në programin Excel. Të dhënat cilësore të përfituara nga pyetjet e gjysëm të
strukturuara, pjesë e pyetësorëve, janë përpunuar në programin Excel. Të dhënat sasiore dhe
cilësore të përpunuara u grupuan në shërbim të krahasimit, mbështetjes dhe plotësimit
respektivisht me qëllim që të japin përgjigje për çështjet kryesore të hulumtimit si dhe të tjerave
që derivojnë prej tyre. Në grafikë janë përdorur për të ilustruar dhe pasqyruar në formë të
strukturuar disa nga të dhënat.
5
b) Popullacioni dhe mostra
Meqenëse, popullacioni është i vogël, si mostra apo kampioni është përzgjedhur vet
popullacioni, ka qenë në katër shkollat në Kosovë, përkatësisht në komunën e Pejës si shkolla
“Dëshmorët e Kombit” të mjedisit rural në Baran, dhe shkollat “Lidhja e Prizerenit”,
“Daardania”, “Asdreni” në Pejë të mjedisit urban me qëllim ka pasur integrimin e fëmijëve me
nevoja të veçanta në arsimimin (shkollë). Për dhënien e informacionit në këtë hulumtimi u
përfshinë 69 nxënës të katër shkollave, të fëmijëve me nevoja të veçanta respondentë.
Përzgjedhja e nxënësve ishte e rastësishme, nxënësit janë përzgjedhur me ndihmën e arsimtarëve.
c) Konsiderata etike
Sa i përket konsideratës etike, nxënësve u është bërë me dije se ata do të jenë të lirë të
pyesin për çdo paqartësi dhe ajo çka është e rëndësishme, ata të cilët nuk ndihen rehat të
plotësojnë pyetjet mund të heqin dorë nga hulumtimi në çdo kohë. Po ashtu, u informuan se
pyetësori është anonim, të dhënat janë plotësisht konfidenciale dhe nuk do të publikohen
asnjëherë për interesa të ndryshme që do të dëmtonin ata. Nxënësit e përzgjedhur ishin në një
klasë të veçantë dhe kanë pasur kohë të mjaftueshme të plotësojnë të gjitha pyetjet pa pasur
presionin e kohës.
6
1. HYRJE
1.1. Konteksti i hulumtimit
Në të kaluarën, personat me nevoja të veçanta ishin viktimë e një “padukshmërie”
relative, dhe më shumë ekzistonte prirja të shihen si “objekte” të mbrojtjes, trajtimit dhe
asistencës se sa si subjekte të të drejtave. Si rezultat i kësaj qasjeje, personat me nevoja të
veçanta ishin të përjashtuar nga rrjedhat e përgjithshme të shoqërisë, dhe atyre u ishin ofruar
shkollat speciale, reparte punuese të tipit konviktor, strehim dhe transport i veçantë me
supozimin se ata janë të pazot t’ia dalin mbanë me shoqërinë në tërësi apo me pjesën më të
madhe të aktiviteteve jetësore. Atyre gjithashtu u është mohuar qasja e barabartë në ato të drejta
dhe liri themelore (p.sh., kujdes shëndetësor, punësim, arsimim, votim, pjesëmarrje në aktivitetet
kulturore etj.). Statistikat në botë dhe në Kosovë: Në botë llogaritet se nga popullata e
gjithëmbarshme 10%, respektivisht çdo i 10 banor ka një nevojë të veçantë. Kjo do të thotë se në
botë sot jetojnë 640 milion njerëz me nevoja të veçanta. Bazuar në këto statistika ndërkombëtare,
në Kosovë llogaritet se mund të jenë 150.000 deri 200.000 mijë persona me nevoja të veçanta, të
çfarë do natyre qofshin ato. Kur kemi parasysh se këta persona jetojnë me familjet e tyre të cilat
drejtpërdrejtë kanë të bëjnë me nevoja të veçanta del se në Kosovë 800.000 mijë qytetarë kanë
interes në zgjedhjen e kësaj çështjeje. Konventa mbi të Drejtat e Personave me nevoja të veçanta,
Kombet e Bashkuara1 jep këtë përkufizim të nevojave të veçanta: Me termin “fëmijët me nevoja
të veçanta” do të kuptojmë të gjithë ata fëmijë apo të rinj që kanë dëmtime fizike, mendore,
intelektuale apo shqisore afatgjata të cilat në bashkëveprim me pengesa të ndryshme mund ta
pengojnë pjesëmarrjen e tyre të plotë dhe efektive në shoqëri dhe edukim, në baza të barabarta
me të tjerët, e për rrjedhojë kanë nevojë për trajtim të veçantë.” Në aspektin praktik: në cilësinë
time si prind i fëmijës me nevoja të veçanta, kam evidentuar disa mangësi që lidhen me
integrimin e fëmijëve me nevoja të veçanta në komunitet. Mbrojtja e personave me nevoja të
veçanta është një nga elementet më të ndjeshme dhe më të veçanta të zhvillimit shoqëror, politik
social dhe ekonomik. Kjo më bëri që të merrem më konkretisht për temën: Integrimi i fëmijëve
me nevoja të veçanta (FNV) në Komunën e Pejës dhe të analizoi se sa janë të përfshirë FNV në
komunitet.
1 KDPAK, Strategjinë Nacionale për të Drejtat e Personave me Nevoja të veçanta 2013-2023, fq.15
7
1.2. Edukimi gjithëpërfshirës - përkufizimi
Ekzistojnë shume ide dhe përkufizime për gjithëpërfshirjen dhe është e vështirë të
analizohen të gjitha, por ne do të mbështetemi te ato përkufizime të cilat pasqyrojnë atë që e
quajmë gjithëpërfshirje. Edukimi gjithëpërfshirës, synon edukimin e të gjithë fëmijëve në
përputhje me moshën e tyre, në përshtatje me mundësitë dhe nevojat e tyre të veçanta në mjedise
shkollore të përbashkëta. Kjo është një praktikë bashkëkohore ndërkombëtare e pranuar si forma
më e përshtatshme e realizimit të së drejtës për arsim, si e drejtë themelore e të gjithë fëmijëve
“pa asnjë lloj dallimi”, pavarësisht nga raca, ngjyra, gjinia, gjuha, feja, opinioni politik ose çdo
opinion tjetër, nga origjina kombëtare, etnike ose shoqërore, pasuria, paaftësia, prejardhja
familjare apo çdo gjendje tjetër e fëmijës ose prindërve të tij ose përfaqësuesve të tij ligjorë.2
Arsimi gjithëpërfshirës do të thotë me tepër se sa prania e nxënësve me nevoja të veçanta në
shkolla të rregullta. Ai është zhvilluar nga një histori e gjatë e risive arsimore dhe paraqet
përmirësimin e shkollës në shumë nivele për të gjithë nxënësit dhe ka të bëjë me promovimin e
dinjitetit dhe dallimeve.3 Arsimi gjithëpërfshirës është në dobi jo vetëm të fëmijëve që vijnë nga
grupet e margjinalizuara dhe me vështirësi në të mësuar. Nga arsimi gjithëpërfshirës përfitojnë të
gjithë nxënësit, pavarësisht faktit nëse janë me nevoja të veçanta apo jo, pasi dihet që të gjithë
nxënësit i kanë veçantitë e veta të mënyrës së të nxënit dhe të të shprehurit. Edukimi
gjithëpërfshirës jo vetëm që i pranon të gjithë nxënësit në sistemin e përgjithshëm arsimor, por
edhe i nxit këta të fundit t’i përshtaten nevojave të veçanta të të gjithë nxënësve. Sipas Indeksit,
gjithëpërfshirja ka të bëjë me edukimin dhe arsimimin e të gjithë fëmijëve dhe të rinjve.
Komponentet themelore që e përbëjnë përkufizimin për gjithëpërshirjen sipas Indeksit për
gjithëpërfshirje.4
• Vlerësimi i barabartë i të gjithë nxënësve dhe punonjësve.
• Rritja e nivelit të pjesëmarrjes aktive të nxënësve në procesin mësimor dhe zvogëlimi i
mospërfshirjes së tyre në kulturat, plan-programet dhe në bashkësitë e shkollave.
• Ristrukturimi i kulturave, politikave dhe praktikave nëpër shkolla, në mënyrë qe ato t’i
përgjigjen diversitetit të nxënësve në lokalitet.
2 Konventa Ndërkombëtare e të Drejtave të Fëmijës, 19893 Barton, L., 2003, Inclusive Education and teacher education. Institute of Education, University of London, PearTree Press Limited, Stevenage, Hertfordshire.4 Zabeli, Naser dhe Behluli, Lulavere. 2011, fq.32
8
• Zvogëlimi i pengesave në mësimnxënie dhe në pjesëmarrje aktive në procesin mësimor për të
gjithë nxënësit, pra jo vetëm për ata me pengesa apo ata që emërtohen si “nxënës me nevoja të
veçanta në shkollim”.5
1.3. Edukimi gjithëpërfshirës në Kosovë
Në Kosovë janë hedhë hapat të rëndësishëm drejt hapjes së shkollave të rregullta si për
fëmijët me nevoja të veçanta ashtu edhe për fëmijë të tjerë, mirëpo ky process po has në disa
pengesa sidomos në të kuptuarit të drejtë të konceptit të arsimit gjithëpërfshirës nga institucionet
arsimore nga niveli qendror deri në nivele shkollore. Ministria e Arsimit Shkencës dhe
Teknologjisë, arsimin gjithëpërfshirës e ka përfshirë si filozofi e cila i përshkon të gjitha politikat
e saj duke filluar nga legjislacioni e deri të dokumentet tjera përcjellëse të cilat e promovojnë
arsimin gjithëpërfshirës:
• Ligji për Arsimin Parauniversitar në Republikën e Kosovës 2011- Gjithëpërfshirja si koncept e
përshkon tërë ligjin i cili është i bazuar në deklaratën e Salamankes mbi gjithëpërfshirjen dhe
Konventën mbi të drejtat e njeriut.
• Korniza e kurrikulës së Kosovës (KKK) (2010), Një nga parimet kryesore mbi të cilat është
ndërtuar KKK është gjithëpërfshirja. KKK është në linjë me Arsimin për të Gjithë dhe Qëllimet
Zhvillimore të Mileniumit.
• Standardet e zhvillimit dhe të mësuarit në fëmijërinë e hershme 0-6 vjet (2011), - siguron qasje
gjithëpërfshirëse në edukimin e hershëm ku në qendër është fëmija dhe arritjet e tij në fusha të
ndryshme zhvillimi në përputhje me moshën e tij.
• Standardet për shkollat mike për fëmijë (2012). Koncepti i shkollave mike për fëmijë
mbështetet në Konventën për të Drejtat e Fëmijës dhe paraqet qasje gjithëpërfshirëse që ndërlidh
aspektet e reformës në arsim dhe e cila e vendos fëmijën në qendër të vëmendjes në të gjitha
aktivitetet që organizohen dhe zbatohen në shkollë.
• Plani Strategjik për Arsimin e Kosovës (PSAK) 2011-2016, është një plan pesëvjeçar që lidh
arsimin gjatë gjithë jetës me përfshirjen në arsim dhe është një model për t’i arritur të gjithë
nxënësit si dhe ofron mundësi të barabarta për arsimim cilësor për të gjithë. Në këtë plan
strategjik arsimi i fëmijëve me nevoja të veçanta i referohet Planit strategjik për gjithëpërfshirjen
5 Zabeli, Naser dhe Behluli, Lulavere. 2011, fq. 34
9
e fëmijëve me nevoja te veçanta në arsimin parauniversitar 2010- 2015, dokument ky i cili është
hartuar ne vitin 2010.
• Plani individual i arsimit PIA (2013), është dokument zyrtar pedagogjik i cili hartohet për
fëmijët me nevoja të veçanta arsimore, për të cilët ekipi vlerësues i ekspertëve të fushave të
ndryshme zhvillimore ka marrë vendimin për edukim dhe arsimim me nevoja të veçanta.
2. Gjithëpërfshirja si proces i realizimit në praktikë i së drejtës
për arsimim të fëmijëve me nevoja të veçanta
Agjencia e Kombeve të Bashkuara për Fëmijë (UNICEF), ka deklaruar se fëmijët me
nevoja të veçanta (FNV) fizike e mendore janë ndër personat më të izoluar në botë. Në raportin
vjetor mbi gjendjen e fëmijëve në botë, organizata thotë se ndalimi i diskriminimit ndaj fëmijëve
me nevoja të veçanta dhe ndihma për të zhvilluar aftësitë e tyre ekzistuese i shërben mbarë
shoqërisë. Raporti përfaqëson një analizë shqetësuese të diskriminimit dhe paragjykimeve që
ekzistojnë për dhjetëra miliona fëmijë me nevoja të veçanta në të gjitha rajonet e botës. Sipas një
statistike që përdoret gjerësisht, rreth 93 milionë fëmijë, ose një në njëzet me moshë 14 vjeç ose
më të vegjël, jetojnë me nevoja të veçanta të shkallëve të ndryshme.
Diskutimi për arsimimin e fëmijëve me nevoja të veçanta nis më së pari me trajtimin që i
bëhet sot kësaj çështjeje në perspektivën e garantimit të të drejtave themelore të njeriut.6 Fëmijët
me nevoja të veçanta vlerësohen në numër si një ndër grupet më të përjashtuara nga përfitimet që
ato duhet të gëzojnë prej sistemeve arsimore, ashtu si edhe bashkëmoshatarët e tyre pa aftësi të
kufizuara. Kjo ka nxitur më së shumti në dy dhjetëvjeçarët e fundit lëvizje të rëndësishme të
shoqërisë civile, kryesisht përfaqësime ndërkombëtare të nevojave të veçanta, që kanë
mundësuar krijimin e “klimës“ së përshtatshme për realizimin e veprimeve konkrete nëpërmjet
organizmave ndërkombëtarë. Këto veprime më pas janë materializuar me miratimin e akteve
politike, ku theksohen detyrimet që kanë shtetet për hartimin dhe zbatimin e planeve për veprim
me qëllim garantimin e të drejtës për arsim edhe të fëmijëve me nevoja të veçanta.7
Zhvillimet e përmendura më sipër mbartin në vetvete edhe atributin e zgjerimit të
konceptit të arsimimit të fëmijëve me nevoja të veçanta, duke e lidhur ngushtë atë me
6 OKB, 19487 OKB, 1989; 2006
10
gjithëpërfshirjen si proces për sigurimin e arsimit për të gjithë. Deklarata e Salamankës8
përcaktoi qartësisht se “fëmijët me nevoja të veçanta duhet të kenë akses në shkolla të
zakonshme dhe ato duhet t’u sigurojnë akomodim të përshtatur përmes plotësimit të nevojave
dhe ofrimit të qasjeve pedagogjike me në qendër nxënësin”. Në këtë kuadër trajtimi i çështjeve të
arsimit të fëmijëve me nevoja të veçanta u vendos plotësishtë në planin e perspektivës së
paradigmës sociale. Personi me nevoja të veçanta, sëmundja, dëmtimet e tij fizike, nuk duhet të
shihen si faktorë që pengojnë pjesëmarrjen e tij në jetën sociale-ekonomike-kulturore dhe
edukative. Shoqëria dhe të gjitha sistemet që individi ndërton për të qenë pjesë aktive e saj të tilla
si: institucionale, infrastrukturore dhe njerëzore, nuk u përshtaten dhe nuk janë lehtësisht të
pranueshme nga fëmijët me nevoja të veçanta.
Në këtë kuptim vendoset edhe koncepti i gjithëpërfshirjes së fëmijëve me nevoja të
veçanta në shkollat e zakonshme. Është sistemi arsimor në tërësinë e komponentëve të tij, ai që
duhet të përshtatet për të siguruar përfshirjen e plotë të fëmijëve me nevoja të veçanta në
procesin e edukimit. Prandaj edhe në përcaktimin e UNESCO-s arsimi gjithëpërfshirës është
përcaktuar si një proces që adreson dhe u përgjigjet nevojave të ndryshme te të gjithë nxënësve,
përmes rritjes së pjesëmarrjes në të mësuar dhe reduktuar përjashtimin në të dhe përmes tij. Ai
është i lidhur ngushtë me ndryshimet dhe përshtatjet në përmbajtjet e programeve mësimore, në
qasjet pedagogjike, në strukturat dhe në strategjitë me qëllim të plotësimit të nevojave specifike
në të mësuar të fëmijëve.9
Të gjitha këto ndryshime ndikojnë në rritjen e efektivitetit të mësimdhënies për të gjithë e
në këtë kuptim evidentojnë dallimin e gjithëpërfshirës si një proces që shkon përtej integrimit që
më së shumti ka të bëjë me aspektin fizik dhe social të përfshirjes së nxënësve me nevoja të
veçanta në shkolla. Shumë hulumtime, të realizuara në ato vende ku arsimi gjithëpërfshirës ka
tashmë një histori zhvillimi në drejtim të përfitimeve sociale të kësaj qasjeje drejt një shoqërie
për të gjithë, kanë evidentuar ndikimin pozitiv që sjell gjithëpërfshirja në arsimimin e fëmijëve
me nevoja të veçanta, dhe jo vetëm për ta, por edhe për bashkëmoshatarët e tyre pa nevoja të
veçanta në shkollat e zakonshme.
Por, që gjithëpërfshirja e fëmijëve me nevoja të veçanta të realizohet në praktikë, duhet të
merret parasysh roli i një sërë faktorëve që drejtpërsëdrejti ndikojnë në efektivitetin e këtij
8 Deklarata e Salamankës, 1994, neni 2, fq. 489 Sandkull, 2005
11
procesi. Ato më së shumti varen nga qëndrimet dhe besimet e aktorëve kryesorë të përfshirë në të
si: fëmijë, mësues, prindër, por edhe prej faktorëve që lidhen me qasjet pedagogjike në të
mësuar, me infrastrukturën mbështetëse në klasa, si dhe me drejtuesit e shkollave të zakonshme.
Evidentimi i elementëve që ndikojnë pozitivisht në nxitjen e gjithë këtyre faktorëve, merr rëndësi
të veçantë në planifikimin e politikave mbështetëse për zbatimin në praktikë të arsimit
gjithëpërfshirës. Një tjetër faktor i rëndësishëm për të siguruar suksesin e zbatimit në praktikë të
arsimit gjithëpërfshirës vlerësohet të jetë mjedisi ku ai zhvillohet, pra shkolla e zakonshme. Ky
proces dikton që ato të kthehen në mjedise mikëpritëse, si në aspektin social ashtu dhe në atë
infrastrukturor, pasi vetëm në këtë mënyrë ato mundësojnë përfshirjen pa barriera dhe rrisin
shanset e fëmijëve me nevoja të veçanta për përfitime sociale dhe akademike.
Në këtë këndvështrim, për krijimin e shkollave gjithëpërfshirëse, shumë autorë shohin të
rëndësishem zbatimin e indeksit gjithëpërfshirës, që lidhet me realizimin e tri dimensioneve të
rëndësishme si:
(a) krijimi i kulturave gjithëpërfshirëse në shkolla;
(b) krijimi i politikave përfshirëse në shkollim; dhe
(c) zbatimi i praktikave përfshirëse.
Në zbatimin e praktikave përfshirëse, theksohet se krijimi i kurrikulave të përshtatura dhe
fleksibile mund të shërbejë si “çelësi” për të krijuar “shkolla për të gjithë”. Është shumë e
rëndësishme që kurrikula të jetë e mjaftueshme, fleksibile për të ofruar mundësi për t’iu
përshtatur nevojave të nxënësve me nevoja të veçanta dhe stimuluar mësuesit për të gjetur
zgjidhje, që mund t’i përgjigjen nevojave të çdo nxënësi. Ndryshimet në kurrikula duhet të
shkojnë përtej detyrimeve teorike për nxënësit me nevoja të veçanta. Ato duhet të synojnë
gjithëpërfshirjen dhe mësimdhënien për të gjithë nxënësit.
Për zbatimin e kurrikulave të përshtatura, mësuesit duhet të kenë formimin e duhur dhe
njohuritë e nevojshme. Për këtë rëndësi duhet t’i kushtohet hartimit dhe zbatimit të politikave, të
cilat synojnë rritjen e kapaciteteve të mësuesve me njohuri për edukimin special. Kjo duhet të
vlerësohet si përgjatë formimit të tyre akademik ashtu edhe gjatë periudhës së mësimdhënies.10
10 European Training Foundation 2010. Ikonomi, E., Musai, B., Sotirofski, K., Mapping Policies and Practices forthe Preparation of Teachers for inclusive education in contexts of social and cultural diversity, Albania CountryReport
12
Është evidentuar se formimi i mësuesve, krahas zbatimit të qasjeve efektive pedagogjike,
ndikon edhe në formimin e qëndrimeve pozitive kundrejt punës me nxënës me nevoja të veçanta
në klasë. Kjo bëhet e rëndësishme kur vlerësohet se në radhën e faktorëve ndikues në
gjithëpërfshirje qëndrimet dhe njohuritë e mësuesve luajnë rol kryesor.11 Krahas çështjes së
nivelit të edukimit të mësuesve, faktorët që gjithashtu ndikojnë në qëndrimet e tyre pozitive janë:
ekzistenca e mbështetjes në klasë, infrastruktura mbështetëse, bashkëpunimi me profesionist të
tjerë, numri i nxënësve në klasë. Disa hulumtime kanë treguar, se kur mësuesve u mungojnë këta
faktorë, kjo përceptohet prej tyre si barrierë në procesin e realizimit të programeve
gjithëpërfshirëse për nxënësit me nevoja të veçanta. Prandaj edhe arsimi gjithëpërfshirës është
përcaktuar si proces i identifikimit të barrierave që pengojnë të mësuarin në shkollë dhe rreth saj.
Ai synon reduktimin dhe shmangien e tyre.12 Në suksesin e zbatimit të politikave dhe të
praktikave për arsimimin e fëmijëve me nevoja të veçanta në shkollat e zakonshme, i
rëndësishëm është vlerësuar edhe roli i prindërve në këtë proces.
Nga një hulumtim i rezultuar, del se prindërit, si rezultat i bashkëpunimit të mirë me
mësuesit vërejnë impakte shumë pozitive tek fëmijët e tyre, që janë të përfshirë në shkollat e
zakonshme. Ata vërejnë përmirësime në drejtim të kënaqësisë, besimit dhe të aftësive të fëmijëve
të tyre në të mësuar. Kur prindërit shihen si aleatë, partnerë në punën me nxënësit me nevoja të
veçanta, rriten shanset që gjithëpërfshirja për këta nxënës të ketë rezultat. Në varësi të
specifikave që mbart çdo fëmijë me nevoja të veçanta efektiviteti i arsimit gjithëpërfshirës
vlerësohet dhe observohet.
2.1. Roli i shkollës dhe familjes në jetën e fëmijës
Shkolla duhet të koncentrohet “si një komunitet familjesh”, ku mësuesit dhe prindërit
janë në partneritet me njëri-tjetrin, kanë role herë të përbashkëta dhe herë të veçanta. Familjet
dhe shkollat nuk mund t’i kryejnë rolet e tyre pa njëra-tjetrën, sidomos kur bëhet fjalë për
familjet që kanë fëmijë me nevoja të veçanta dhe vështirësi në të nxënë.
Roli dhe funksioni i familjes është ti rrisë dhe të kujdeset për fëmijën, të ndihmojë dhe
të mbështesë procesin e shoqërizimit të tyre. Familja ka të drejta dhe përgjegjësi që rrjedhin nga
11 Avramidis, Baylisis & Burden, 200012 Le Fanu, 2005
13
roli dhe funksioni i saj. Këto përgjegjësi përfshijnë plotësimin e nevojave ekonomike, sociale,
arsimore dhe kulturore të anëtarëve të saj.
Roli dhe funksioni i shkollës është të ndihmojë familjen të përmbushë përgjegjësitë e saj
dhe të kontribuojë në zhvillimin e femijëve në fushën e njohjes, si një funksion që nuk mund ta
përmbushë familja pa ndihmën e shkollës.
Shkolla përfaqëson një institucion të organizuar dhe të specializuar që duhet të sigurojë
edukimin e çdo individi. Edukimi që realizohet në shkollë, ka për qëllim të zhvillojë të gjitha
aspektet e personalitetit të nxënësve: aspektin intelektual, fizik, social, moral dhe shpirtëror.
Institucionet arsimore duhet të sigurojnë edukimin, mbrojtjen dhe shoqërizimin e fëmijës, duke
bashkëpunuar ngushtë me familjet dhe me prindërit.
Procesi i të nxënit dhe ai i shoqërizimit të fëmijës, realizohet në partneritet të ngushtë
në mes prindërve dhe mësuesve. Përfshirja e familjeve në programin e shkollës bën që fëmijët të
kenë më shumë arritje dhe vetëbesimi i tyre të jetë më i lartë. Familja dhe shkolla janë dy faktorë
të rëndësishëm në jetën e fëmijës. Edhe pse prindërit dhe mësuesit synojnë më të mirën për
fëmijët, mund të ndodhë që mendimet, veprimet dhe qëndrrimet e tyre, të krijojnë tensione dhe
mosmarraveshje, nëse nuk ka bashkëpunim të rregullt. Kur prindërit dhe mësuesit i shohin
çështjet nga këndvështrime të ndryshme dhe nuk përpiqen të komunikojnë me njëri-tjetrin, ata
nuk arrijnë të përcjellin shqetësimet e tyre në mënyrë të dobishme. Ndonjëherë ata gjykojnë se
idetë, mendimet dhe sygjerimet e tyre nuk pranohen nga pala tjetër. Megjithatë, mësuesit dhe
prindërit kanë mundësi të gjejnë mënyra për të plotësuar atë si: njohuritë dhe nevojat e njëri-
tjetrit, duke u përqendruar tek nevojat e fëmijës dhe duke zhvilluar teknika të dobishme
komunikimi. Ata duhet të punojnë së bashku për të ndërtuar një plan, (Lindsay, G. 2003) i cili do
të drejtojë dhe plotësojë nevojat edukative të fëmijës, ku bashkëpunimi në mes shkollës dhe
familjes të jetë i ngushtë dhe konkret.
2.2. Çështjet delikate në bashkëpunimin shkollë – familje
Mënyra se si prindërit dhe mësuesit shkëmbejnë idetë dhe mendimet e tyre, mund të
nxisin ose pengojnë gjetjen e zgjidhjeve. Është e rëndësishme që të dy palët të jenë të hapura
dhe të drejtpërdrejta për të pranuar ekzistencën e ndonje shqetësimi, problemi, vështirësi që
pengon fëmijën të pranojë në shkollë. Ky do të ishte një fillim i mbarë, që do të lejonte
14
shkëmbimin e ideve, gjetjen e zgjidhjeve për shqetësimet, nevojat, vështirësit që fëmija mund të
ketë.
Mësuesit dhe punonjësit e shërbimit psiko-social mund të mbledhin informacionin e
nevojshëm për fëmijën dhe familjen duke përdorur burimet e nevojshme dhe më pas t’i përdorin
këto informacione, gjatë procesit të hartimit dhe zbatimit të Planit Edukativ Individual. Prindërit
duhet të sigurohen se shkolla, punonjësit e saj kujdesen dhe marrin masa që informacioni për
fëmijën dhe familjen e tyre do të mbetet i fshehtë dhe se të dhënat e mbledhura do të përdoren
vetëm për të mbështetur punën që do të zhvillohet me fëmijën. Është e rëndësishme që mësuesit
dhe prindërit të mos kritikojnë njëri-tjetrin në sy të fëmijës, sepse fëmija duhet të besojë se
shkolla dhe familja janë duke punuar sëbashku për të mirën e tij. Prindërit duhet të informohen
vazhdimisht për incidentet që ndodhin në shkollë, si p.sh., ngacmimet, çështjet që lidhen me
kujdesin personal apo sigurinë e fëmijës së tyre, mbarëvajtjen në shkollë, përfshirjen dhe
socializimin e fëmijës me moshtatrët në klasë e shkollë, mënyrën e komunikimit me moshatarë,
gjendjen emocionale të tij, etj.
Mësuesit duhet t’u tregojnë prindërve se ata shfaqin dhe mbajnë qëndrime pozitive, ndaj
fëmijëve me nevoja të veçanta dhe vështirësi në të nxënë, se nuk janë paragjykues dhe se
besojnë në aftësitë dhe mundësitë që kanë fëmijët. Mësuesit ju tregojnë prindërve se janë
inkurajues, të durueshëm, pranues dhe mbështetës ndaj çdo fëmije.
Prindërit dhe mësuesit duhet të kuptojnë se çdo fëmijë dhe në veçanti me nevoja të
veçanta dhe vështirësi në të nxënë, kanë të drejtë të përfitojnë arsimin cilësor, kanë vëmendje të
veçantë dhe për punë të specializuar dhe të mirë organizuar. Mësuesit duhet t’u krijojnë bindjen
dhe besimin prindërve se punonjësit e arsimit janë njerëzit më të përshtatshëm për të ofruar
këtë lloj mbështetje.
2.3. PEI – Plani Edukativ Individual
Metodat dhe mjetet e përshtatura për të mësuar nxënësit me nevoja të veçanta. Plani
Edukativ Individual (PEI) u vjen në ndihmë nxënësve me nevoja të veçanta dhe është një
udhërrëfyes shumë i mirë për mësuesit dhe mësuesit-mbështetës për të asistuar nevojat specifike
në të mësuar që këta fëmijë kanë. Mësuesit kanë rolin e udhëheqësit në zbatimin e PEI në
mjedisin e shkollës. Ata bashkëpunojnë me prindërit, duke i udhëzuar për zbatimin e tij gjatë
kohës që fëmija është në mjedisin familjar. PEI, pasi është hartuar nga një grup specialistësh me
15
përfshirjen edhe të prindërve të fëmijëve me nevoja të veçanta, zbatohet nga mësuesit në
bashkëpunim me prindërit. Ata janë vlerësuesit dhe monitoruesit e drejtpërdrejtë të progresit të
fëmijës gjatë procesit mësimor dhe jashtë tij. PEI në strukturën bazë të tij përmban:
Një përcaktim të zhvillimit aktual të fëmijës;
Një përcaktim përse fëmija duhet të vendoset në shkollë të zakonshme;
Një listë të objektivave vjetore dhe të objektivave afat-shkurtër të lidhura me
njëra-tjetrën për edukimin e fëmijës;
Një listë të asistencës së nevojshme të specializuar që fëmija duhet të marrë gjatë
procesit të edukimit;
Një listë të kritereve për të vlerësuar progresin e fëmijës në procesin e edukimit
përkundrejt objektivave dhe afateve kohore të vendosuara paraprakisht.
Zbatimi me sukses ose jo i PEI varet nga shumë faktorë, ndër të cilët pozitivë janë:
përfshirja e (i) prindërve në procesin e hartimit dhe zbatimit të tij, (ii) mësuesve dhe e (iii)
nxënësve të tjerë. Ndërsa faktorë që pengojnë realizimin e PEI janë: (i) mospercaktimi i drejtë i
objektivave për nxënësit me nevoja të veçanta. Problematika e edukimit: Gjithëpërfshirja e
fëmijëve me nevoja të veçanta (aftësi të kufizuara) në shkollën shqiptare duhet të arrijë në
procesin e të mësuarit, (ii) mos-përputhja e objektivave të vendosura në PEI dhe e praktikave të
mësimdhënies në klasë. Të gjithë këta faktorë duhet të kihen në vëmendje gjatë hartimit dhe
zbatimit të PEI në praktikë. Në lidhje me ndryshimet e programit, nga i cili duhet të përfitojnë të
gjithë nxënësit, planet edukative individuale të të mësuarit duhet të hartohen në mënyrë të tillë që
të angazhojnë maksimalisht zotësitë e nxënësve me nevoja të veçanta për të përfituar nga procesi
i të mësuarit. Për nxënësit me nevoja të veçanta, nisja nga stadi ku ata janë, si në njohuri ashtu
edhe në aftësi, është hapi i parë gjatë hartimit të PEI. Mësuesit e kanë më të lehtë ta bëjnë këtë
me nxënësit e rinj. Kjo arrihet duke kombinuar vëzhgimin dhe ndërhyrjen me teste dhe
rishikimin e punës së nxënësve. Sipas (Oliver dhe Boëler, 1996)13 evidentojnë se kur nxënësi
merr mesime që kanë në fokus të tyre pikat e tij të forta për të përballuar dobësitë, shihet më
13 Oliver dhe Boëler, 1996
16
shumë progres tek fëmija. Në këtë rast ai i përgjigjet pozitivisht të mësuarit duke zbuluar tek
vetja burime aftësish për të përballuar pikat e tij të dobëta.
2.4. Çfarë duhet të kenë parasysh mësuesit dhe prindërit gjatë zhvillimit
të Planit Edukativ Individual?
PEI merr parasysh zbatimin e qëllimeve (synimeve) afatgjata për fëmijën me nevoja të
veçanta dhe veshtirësi në të nxënë. Këto duhet të diskutohen ndërmjet prindërve, mësuesve dhe
specialistëve të tjerë që japin këshillën e tyre. Objektivat e PEI duhet të jenë realiste por një
kohësishtë edhe sfiduese dhe anasjelltas; Duhet të mbahen shënime të kujdesshme, të
vlerësimeve që i janë bërë fëmijës, në vazhdimësi për t’i përdorur në rishikimet e mëtejshme të
PEI. Shumë me vlerë janë shënimet e prindërve, e mësuesve, e psikologut shkollor, e specialistit
të zhvillimit etj. Këto shënime duhet diskutuar në takime të përbashkëta;
Duhet udhëzuar dhe mbështetur prindërit për mënyren se si do të zbatojnë pjesë të
caktuara të PEI në kushtet e shtëpisë; Duhet udhëzuar prindërit për metodën e punës që duhet të
ndjekin me fëmijën në shtëpi, për mënyren e sjelljes, për mënyren e përfshirjes së fëmijës në
aktivitete shoqërore dhe edukative, për mënyren e shprehjes së interesit dhe kënaqesisë ndaj
fëmijëve si individ dhe ndaj arritjeve të tij, për mënyren e stimulimit dhe inkurajimit të
vazhdueshëm të fëmijës; Duhen këshilluar prindërit se si të marrin role si bashkë nxënës së
bashku me fëmijën e tyre në kushtet e shtëpisë; Duhet këshilluar prindërit se si të monitorojnë
programin që zhvillohet me fëmijën; Duhet këshilluar prindërit se si të mbrojnë të drejtat e tyre
në shkollë dhe komunitet.
Hartimi dhe zbatimi i PEI për fëmijën me nevoja të veçanta ose veshtirësi në të nxënë
duhet menduar si një proces që kërkon bashkëpunim midis mësuesve, prindërve, specialistëve të
tjerë, që përfshihen në punë me fëmijen, ku secili prej tyre kanë si role të përbashkëta ashtu edhe
të veçanta. Në punën me fëmijën me nevoja të veçanta ose vështirësi në të nxënë familja dhe
shkolla nuk mundë t’i plotësojnë nevojat e tyre pa mbështjetjen e ndërsjellët të njëri-tjetrit.
2.5. Problematika e edukimit
Megjithëse qëllimi final është gjithëpërfshirja e fëmijës me nevoja të veçanta në shkollat
e zakonshme, nevojat specifike në të mësuar të fëmijëve, diktojnë për sistemet arsimore qasjen
17
dhe ofrimin e një varg alternativash arsimimi të shkallëzuara në rritje progresive, drejt
gjithëpërfshirjes së plotë. Duke iu rikthyer vlerësimit të zbatimit të gjithëpërfshirjes si një
politikë e re arsimore, nevojitet të theksohet që sistemi arsimor duhet t’i nënshtrohet një reforme
të plotë.
Nga dokumentet ndërkombëtare, parimet themelore që janë identifikuar dhe duhet të vihen në
vëmëndje për realizimin e reformës janë:
zhvillimi i politikave arsimore gjithëpërfshirëse;
zhvillimi i kurrikulave;
trainimi i mësuesve;
informimi për arsimin dhe sistemet manaxhuese,
ngritja e kapaciteteve vendore; dhe
përfshirja e komunitetit.
Pra, krijimi i mekanizmave mbështetës si politikat kombëtare që lidhen me
gjithëpërfshirjen, me sistemet mbështetëse vendore, strukturore dhe financiare, me praktikat e
duhura që kanë të bëjnë më së shumti me kurrikulën, vlerësimin dhe metodat e mësimdhënies
janë të rëndësishme në krijimin e kontekstit të duhur për zhvillimin e arsimit gjithëpërfshirës.
Vet karakteri sistemik që arsimi gjithëpërfshirës mbart, dikton gjithashtu krijimin e
mekanizmave vlerësues dhe të indikatorëve matës përkatës për monitorimin që i bëhet progresit
në realizimin e politikave gjithëpërfshirëse të nxënësve me nevoja të veçanta në shkolla të
zakonshme në nivel kombëtar. Për këtë, monitorimi duhet të marrë parasysh edhe faktorët
kushtëzues, siç janë ata politikë, ekonomikë dhe socialë, pasi arsimi gjithëpërfshirës vendoset
dhe gjen zbatim në kontekstin e zhvillimeve politike-ekonomike-sociale, si dhe kulturore në
vendet ku zbatohet.
Edhe në përceptimin e personave me nevoja të veçanta, dhe të familjarëve të tyre vërehet
nga viti në vit progres në drejtim të arsimit gjithëpërfshirës, megjithëse në terma të kufizuara.14
14 Flagler, 2010
18
Modelet e arsimit gjithëpërfshirës janë ofruar në vendin tonë përmes projekteve të zbatuara nga
shoqëria civile në partneritet me MASHT, të mbështetura në standarte ndërkombëtare. Ato kanë
krijuar mundësitë për evidentimin e problematikave në kushtet e vendit tonë, duke ndikuar në
reflektimin e institucioneve për gjetjen e hapësirave ligjore në mbështetje të praktikave të arsimit
gjithëpërfshirës për fëmijët me nevoja të veçanta. Hapi i parë i rëndësishëm është miratimi në
vitin 2002 i ndryshimeve në Dispozitat Normative15 në zbatim të ligjit për arsimin
parauniversitar,16 ku theksohet alternativa e arsimimit të fëmijëve me nevoja të veçanta në
shkollat e zakonshme dhe lehtësirat për ta siguruar atë. Ndërkohë, miratimi i Strategjisë
Kombëtare të Personave me nevoja të veçanta dhe plani për veprim në zbatim të saj, krijuan një
kuadër më të plotë të detyrimeve që kanë institucionet përgjegjëse në nivel qëndror dhe vendor
për të garantuar arsimimin e fëmijëve me nevoja të veçanta.
Gjithashtu, si pjesë e një nisme mbarë-botërore për të siguruar arsimin për të gjithë, vendi
ynë ka miratuar një strategji për zhvillimin e arsimit parauniversitar. Por, duhet vënë në dukje se
problematika e edukimit: Gjithëpërfshirja e fëmijëve me nevoja të veçanta (aftësi të kufizuara)
në shkollën shqiptare komponenti i edukimit të personave me nevoja të veçanta nuk është
mjaftueshëm i zhvilluar.
Nënshkrimi nga shteti kosovar i Konventës për të Drejtat e Personave me Nevoja të
Veçanta (OKB, 2006) në vitin 2008 shënon një tjetër progres për vendosjen e detyrimeve
institucionale në krijimin e kushteve të nevojshme për zbatimin e plotë të gjithëpërfshirjes në
arsim të fëmijëve me nevoja të veçanta. Megjithëse kuadri ligjor dhe politik mund të vlerësohet
si i plotë, vërehen problematika në zbatim të tij. Mungesa e normativave ligjore, por më së
shumti mungesa e burimeve financiare janë pengesa kryesore për realizimin e praktikave
gjithëpërfshirëse në arsim. Në vijim të lëvizjeve të shoqërisë civile, veprimtare në nxitjen e
zbatimit të politkave në mbrojtje të të drejtave të personave me nevoja të veçanta, janë ndërmarrë
hapa konkretë për të propozuar pranë MASHT-it ndryshimet e nevojshme ligjore që sigurojnë
arsimin gjithëpërfshirës edhe për fëmijët me nevoja të veçanta.
Nevoja për hulumtimin në këndvështrimin e autores, hulumtimi u vlerësua i nevojshëm të
kryhet për arsye se: së pari, ky hulumtim i shtohet listës së pakët të studimeve të thelluara të
15 MASHT, 2002 - DN, neni 57, fq. 2516 K. Sh, Ligj nr.7952/1995, fq. 36
19
realizuara më herët në vendin tonë me fokus trajtimin e çështjeve të arsimit gjithëpërfshirës të
fëmijëve me nevoja të veçanta në shkollat e zakonshme; së dyti, modeli i zgjedhur nga autorja në
hulumtim ofron një mundësi të re për të bërë vlerësim më të thelluar, nisur nga këndvështrimi i
aktorëve më kryesorë (mësues, drejtues të shkollave të zakonshme, prindër të fëmijëve me
nevoja të veçanta pjesë të procesit), çështjeve të fokusuara në zbatimin praktik të arsimit
gjithëpërfshirës të fëmijëve me nevoja të veçanta në shkollat e zakonshme si:
Ndikimi i procesit të gjithëpërfshirjes së nxënësve me nevoja të veçanta në praktikat
gjithëpërfshirëse, të lidhura me vlerësimin fillestar, programet edukative individuale dhe
punën individuale me nxënësit me nevoja të veçanta;
Përgatitja/formimi i mësuesve për të punuar me nxënës me nevoja të veçanta, si:
kualifikimi, trajnimi, stimulimi i tyre, bashkëpunimi i mësuesve me profesionistë të tjerë;
Infrastruktura mbështetëse e shkollës, përshtatshmëria ndërtimore, mjetet mësimore të
përshtatura, transporti, materialet dhe mjetet didaktike, ambientet burimore, mësuesi
mbështetës, organizimi i klasave;
Përfshirja e prindërve në procesin e gjithëpërfshirjes së fëmijëve me nevoja të veçanta,
bashkëpunimi i tyre me mësuesit dhe shkollën;
Përfitimet akademike dhe sociale të nxënësve me nevoja të veçanta nga procesi i
gjithëpërfshirjes;
Qëndrimet e prindërve dhe të nxënësve të tjerë kundrejt procesit të gjithëpërfshirjes; së
treti, hulumtimi mori në konsideratë për herë të parë vlerësimin e elementeve të reja, të
shtuara në praktikën e gjithëpërfshirjes së fëmijëve me nevoja të veçanta në shkolla, me
qëllim evidentimin e ndikimit të tyre në efektivitetin e mësimdhënies për këta fëmijë; së
katërti, hulumtimi siguron krahasueshmëri dhe vërtetësi të informacionit të mbledhur dhe
përfundimeve të nxjerra, pasi metodologjia e zgjedhur i mundësoi autores marrjen e
opinionit për çështje të caktuara nga burime të ndryshme; së pesti, ai është i rëndësishëm
pasi bën vlerësim sistemik të faktorëve veprues në procesin e gjithëpërfshirjes; së gjashti,
është i nevojshëm, pasi përfundimet e tij mund të shërbejnë për të nxjerrë në dukje
prioritetet për ndërhyrje në realizimin e plotë të modelit të ofruar; së shtati, është i
20
rëndësishëm sepse mund të përdoret nga aktorët e përfshirë për të riformatuar rolin e tyre
në proces si dhe për t’i ndërgjegjësuar ata për të drejtat dhe detyrimet që kanë
përkundrejt gjithëpërfshirjes së fëmijëve me nevoja të veçanta në shkollat e zakonshme;
së teti, përfundimet e këtij hulumtimi, sikurse janë në koherencë me lëvizjen e ndërmarrë
për ndryshime ligjore, me synim përmirësimin e praktikave gjithëpërfshirëse në shkollat
e zakonshme, mund të shërbejnë për të mbështetur, justifikuar ose dhe për të përmirësuar
ndryshimet e propozuara.
2.6. Legjislacioni, Strategjitë dhe Dokumentet relevante
Ligjet, Udhëzimet Administrative, dokumentet strategjike dhe të tjera në bazë të të cilave
është përgatitur ky doracak, që e adresojnë gjithëpërfshirjen e fëmijëve/nxënësve me nevoja të
veçanta në arsim, janë të listuara në vazhdim:
Ligji mbi arsimin parauniversitar në Republikën e Kosovës 2011 – ku gjithëpërfshirja,
si koncept e përshkon tërë ligjin i cili është i bazuar në deklaratën e Salamankës mbi
gjithëpërfshirjen dhe Konventën mbi të drejtat e njeriut. Ligji ka edhe nenet 40, 41, 43 dhe 44 të
cilat rregullojnë arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta në arsim. Në kuadër të kësaj, janë
hartuar 7 udhëzime administrative për arsimin me nevoja të veçanta që dalin nga Ligji për Arsim
Parauniversitar:
UA 07/2012 Vlerësimi profesional i fëmijëve me nevoja të veçanta edukative-arsimore;
UA 12/2012 Kriteret për përzgjedhjen e asistenteve dhe instruktorëve për arsim
gjithëpërfshirës dhe obligimet e tyre;
UA 26/2012 Kualifikimi për personelin, që punon me nxënësit me nevoja të veçanta
arsimore;
UA 18/2013 Përdorimi i planit individual të arsimit;
UA 22/2013 Numri maksimal i nxënësve për klasë dhe raporti mësimdhënës-nxënës;
UA 23/2013 Qendrat burimore;
UA 24/2014 Shndërrimi i klasave të bashkëngjitura në dhoma të burimeve.
21
2.7. E drejta për arsim të fëmijëve dhe të rinjve me nevoja të veçanta
Ndërsa arsimi publik është një e drejtë e qytetarëve në çdo shoqëri, e drejta për arsim për
fëmijët dhe të rinjët me nevoja të veçanta arsimore është realizuar vetem në shkallë të ndryshme
në vende të botës. Në shumë vende, qasja në arsim është ende e mohuar ose kufizuar në bazë të
gjinisë, racës, gjendjes ekonomike apo sociale, ose nevoja të veçanta.17 Për fëmijët dhe të rinjët
me nevoja të veçanta, e drejta për arsimim është realizuar vetem në dekadën e fundit. Shumica e
fëmijëve me nevoja të veçanta ndajnë përvojen se si iu është mohuar qasja në arsim. Për këto
grupe të fëmijëve, arsimi mbetet ajo që ishte në kohë më parë, një përgjegjësi e familjes.
Njohja e së drejtes për arsim për të gjithë personat është realtivisht diçka e fundit me
ligjet ndërkombëtare dhe kombëtare, si dhe legjislacionit të dalë vetem në gjysmën e dytë të
shekullit të njëzet. Në nivel ndërkombëtar, koncepti i arsimit gjithëpërfshirës është përfshirë
padyshim në nenin 13, paragrafi 1, të Paktit Ndërkombëtar mbi të Drejtat Ekonomike, Sociale
dhe Kulturore dhe neni 23 dhe 29 të Konventës mbi të Drejtat e Fëmijës, në Standarte të OKB:
Rregullat mbi Barazimin e Mundësive për Personat me Nevoja të Veçanta, në Konventën
Ndërkombëtare mbi të Drejtat e Personave me Nevoja të Veçanta, neni 24 dhe shprehimisht,
ndër të tjera, në Deklaratën e Salamankës dhe Korniza për Veprim e Arsim me Nevoja Speciale
të miratuar në vitin 1994 nga Banka Botërore. Konferenca për nevoja të veçanta në arsim: Qasja
dhe Cilësia dhe Konventën e miratuar së fundmi për të Drejtat e Personave me Nevoja të
Veçanta, e cila përcakton detyrimin e shteteve për të siguruar një sistem të arsimit
gjithëpërfshirës. Në këtë kontekst, u theksua se qasja arsimore duhet të jetë me fëmijën në qendër
dhe në bazë të parimit të përfshirjes në të cilën fëmijët me nevoja të veçanta janë shërbyer sa më
shumë që të jetë e mundur në parametrat e njëjtë si moshatarët e tyre të moshës-kronologjike.
Kolektivisht, dokumentet ndërkombëtare për të drejtën për arsim për personat me nevoja të
veçanta të japin një përmbledhje të standardeve universale për barazimin e mundësive edukative
për fëmijë dhe të rinjtë. Si të tilla, ato paraqesin një deklaratë jo vetëm e fëmijës për mbrojtjen
nga diskriminimi, abuzimi, neglizhenca, mohimin e qasjes, dhe analfabetizmit, por edhe të
drejtën për kujdes, mbështetje, dhe arsimim. Këto dokumente bëjnë të qarta të drejtat e fëmijëve,
si dhe përfaqësojnë praktikat që kanë të bëjnë me edukimin e fëmijëve me nevoja të veçanta.
17 Gary L: Albrecht 2006
22
2.8. Arsimi Inkluziv (gjithëpërfshirës)
Sipas shumë hulumtimeve, llogaritet se në vendet në zhvillin është shumë e ulët përqindja
e fëmijëve me nevoja të veçanta që arsimohen pavarësisht nga njohja e shumë e shumë dekadave
që arsimi është një e drejtë themelore e njeriut. Në vitin 1994, Konferenca e OKB-së Botërore
mbi Arsim.18 Kjo ishte vendimtare në botë duke afirmuar angazhimin për të, dhe përshkruan
planin për, arsimin gjithëpërfshirës. Thelbi i arsimit gjithëpërfshirës është përmirësimi i
shërbimimeve të arsimit në mënyrë që të gjithë fëmijët mund të jenë të regjistruar në shkollat e
zakonshme, pavarësisht nga dallimet apo vështirësi, përveç nëse ka arsye bindëse për të
kundërtën. Bazuar në disa hulumtive, cilësimet e gjithëpërfshirjes kanë treguar përfitime për
nxënësit me nevoja të veçanta, si dhe për nxënësit pa nevoja të veçanta. Fëmijët me nevoja të
veçanta janë treguar më të mirë, më social dhe me më shumë arritje akademike, më shumë sjellje
të përshtatshme, më të lartë vetëbesim dhe motivim, si dhe kur ato rriten gjasat janë shumë më të
mëdhaja që të jetojnë të pavarur shpeshherë duke u punësuar, dhe duke u martuar. Nxënësit pa
nevoja të veçanta në parametrat inkluzive kanë zhvilluar qëndrimet pozitive dhe miqësi
kuptimplotë me nxënësit me nevoja të veçanta.
Megjithatë arsimi gjithëpërfshirës nuk ka qenë në zhvillim gjerësisht i suksesshëm në
botë. Një numër i vendeve në zhvillim edhe pse kanë politika arsimore apo legjislacion që njeh
vlerën e arsimit gjithëpëfshirës, megjithatë, zbatimi i kësaj është në përgjithësi i pakënaqshëm.
Disa nga faktorët që parandalojnë suksesin e arsimit gjithëpërfshirës përfshijnë mungesën e
financimit për materiale përkatëse arsimore, trajnimin joadekuat të përsonelit, mungesa e
këshilluese apo mbështetjen e shërbimeve. Arsimi gjithëpërfshirës i suksesshëm kërkon
mbështetjen e profesionistëve. Këta profesionistë zakonisht nuk janë në dispozicion në shumicën
e shkollave.
18 UNESCO 1994
23
3. REZULTATET E HULUMTIMIT
Në vazhdim, janë paraqitur përgjigjet e pjesëmarrësve në formë të grafikoneve.
Numri i nxënësve nëpër shkollat e studiuara dhe i atyre me Nevoja të veçanta.
Figura 1. Sipas figurës, tregohet 3869 nxënës kanë qenë të pranishëm në katër shkollat me
pjesëmarrjen e drejtuar. Ndërsa 69 nxënës kanë qenë me Nevoja të veçanta
24
3.1. Shkolla Fillore “Dëshmorët e Kombit”, Baran.Nga hulumtimi i bërë në këtë shkollë kemi marrë këto rezultate:
Figura 2. Siç shihet në grafikon, tregon se nxënës të rregullt kemi 63819, dhe me Nevoja tëVeçanta 22 nxënës ose 3.45% e nxënësve të rregullt.
Prej numrit të përgjithshëm janë 10 nxënës janë Femra apo 45.45%, ndërsa Meshkuj janë 12nxënës apo 54.55% nxënës me NV. Të dhënat janë nga mësimdhënësit, pasi që nxënësit ishin tëdiagnostifikuar nga mjeku dhe posedonin çertifikatën mjekësore.
19 Të dhënat janë marrë nga Arkivi i Shkollës.
25
3.2. Shkolla Fillore “Lidhja e Prizerenit”, Pejë.Nga hulumtimi i bërë në këtë shkollë kemi marrë këto rezultate:
Figura 3. Siç shihet në grafikon, tregon se nxënës të rregullt kemi 115520, dhe me Nevoja tëVeçanta 6 nxënës ose 0.52% e nxënësve të rregullt.
Prej numrit të përgjithshëm janë 2 nxënës janë Femra apo 33.33%, ndërsa Meshkuj janë 4 nxënësapo 66.66% nxënës me NV. Të dhënat janë nga mësimdhënësit, pasi që nxënësit ishin tëdiagnostifikuar nga mjeku dhe posedonin çertifikatën mjekësore.
20 Të dhënat janë marrë nga Arkivi i Shkollës.
26
3.3. Shkolla Fillore “Dardania”, Pejë.Nga hulumtimi i bërë në këtë shkollë kemi marrë këto rezultate:
Figura 4. Siç shihet në grafikon, tregon se nxënës të rregullt kemi 112421, dhe me Nevoja tëVeçanta 8 nxënës ose 0.71% e nxënësve të rregullt.
Prej numrit të përgjithshëm janë 3 nxënës janë Femra apo 37.50%, ndërsa Meshkuj janë 5 nxënësapo 62.50% nxënës me NV. Të dhënat janë nga mësimdhënësit, pasi që nxënësit ishin tëdiagnostifikuar nga mjeku dhe posedonin çertifikatën mjekësore.
21 Të dhënat janë marrë nga Arkivi i Shkollës.
27
3.4. Shkolla Fillore “Asdreni”, Pejë.Nga hulumtimi i bërë në këtë shkollë kemi marrë këto rezultate:
Figura 5. Siç shihet në grafikon, tregon se nxënës të rregullt kemi 95222, dhe me Nevoja tëVeçanta 33 nxënës ose 3.47% e nxënësve të rregullt.
Prej numrit të përgjithshëm janë 11 nxënës janë Femra apo 33.33%, ndërsa Meshkuj janë 12nxënës apo 66.66% nxënës me NV. Të dhënat janë nga mësimdhënësit, pasi që nxënësit ishin tëdiagnostifikuar nga mjeku dhe posedonin çertifikatën mjekësore.
22 Të dhënat janë marrë nga Arkivi i Shkollës.
28
PËRFUNDIMI
Edhe pse shumë konventa, deklarata ndërkombëtare, rekomandime dhe plane kanë qenë
formuluar në lidhje me të drejtat e fëmijëve dhe të drejtën e tyre për edukim, shkollat kanë qenë
ende të lejuara për të përjashtuar fëmijët me nevoja të veçanta, dhe kanë bërë shpesh kështu. Kjo
është për shkak se të drejtën për arsimim për fëmijët me nevoja të veçanta është zbatuar brenda
një kuadri që më së shumti është i synimeve të shkollave speciale, institucione të specializuara
dhe të arsimit në paralelet speciale me mësues të veçantë. Në qoftë se qëllimi ynë është që të
garantojmë të drejtën e shkollimit për fëmijët me nevoja të veçanta edhe në rastin kur gjendja e
nevojave të veçanta përjashton këtë të drejtë, atëherë për çfarë kornizash, rregulloresh duhet të
kemi nevojë për shkollat tona në përgjithësi? Ne kemi nevojë për korniza që pranojnë diversitetin
e situatave personale dhe zhvillojnë solidaritetin reciprok, dhe funksionojnë në kuadër të
shoqërisë. Kjo është e mundur vetëm në kuadër të arsimit gjithëpërfshirës.
Shkollat e zakonshme me arsim gjithëpërfshirës janë mjetet më efektive në luftën kundër
diskriminimit, krijimin e komuniteteve mirëpritëse, ndërtimin e një shoqërie gjithëpërfshirëse
dhe arritjen e arsimit për të gjithë.
Në vijim edhe të diskutimit të bërë më herët për karakterin sistemik që arsimi gjithëpërfshirës ka,
plani për veprim është një mundësi për të ndikuar në ndryshimet e nevojshme, duke i nisur ato në
nivel të makrosistemit dhe deri tek sistemet e tjera më poshtë, si dhe tek elementët e çdo sistemi
në veçanti, duke synuar kështu ndikimin cilësor tek mikrosistemi, pra te përfitimet e plota të
nxënësit me aftësi të kufizuara nga përfshirja e tij në shkollën e zakonshme.
Hartimi dhe më pas zbatimi i një plan veprimi për arsimimin e fëmijëve me aftësi të kufizuara në
shkolla të zakonshme do të implikojë politika të lidhura me:
hartimin e kuadrit ligjor për arsimin gjithëpërfshirës;
krijimin e shkollave të zakonshme gjithëpërfshirëse për fëmijët me aftësi të kufizuara;
zhvillimin e kapaciteteve të stafeve edukative,
financimin e politikave për zbatimin në praktikë të arsimit gjithëpërfshirës;
krijimin dhe fuqizimin e partneriteteve në nivel komunitar;
ngritjen dhe funksionimin e sistemeve të vlerësimit dhe të monitorimit.
29
REKOMANDIME
Që ti vedisojmë fëmijët apo nxënësit e tjerë si prindërit ashtu edhe mësuesit që mos të
bëjnë diskriminime ndaj atyre fëmijëve më nevoja te veçanta.
Që mos ti veçojn për të keq por përkundrazi të kenë mëshirë dhe kujdes ndaj këtyre
fëmijëve.
Që t’ju krijohen kushte të mjaftueshme për secilën nevojë që atyre ju duhet.
Që t’ju mundësohet transporti për arritjen në ente shkollore.
Që t’ju japin motiv dhe t’ju ndihmojne në çfarëdo mënyre që ata të mos ndihen të
diskriminuar nga rrethi ku gjenden.
Që mos ti ofendojnë më fjalë ose shprehje që të ndihen të mërzitur.
Që të ketë një bashkëpunim mësues-prindër.
Rast konkret vlen të ceket se në shkollën fillore “Dëshmorët e Kombit”- Baran në vitet e
më hershme ka qenë një klasë e veçantë për fëmijët me nevoja të kufizuara. Mirëpo me
kalimin e kohës për shkak të nënvlersimit nga nxënsit e tjerë kjo klasë u shpërndah nga
drejtori i shkollës me vendosjen e fëmijëve nëpër klasa të tjera ku vazhdoj barazimi i
fëmijëve pavarsisht kufizimeve.
30
LITERATURA
1. Afrim Iljazi, (2009) Kalimi nga një çështje mjekësore në çështje të drjetave të njeriut,
Tetovë .
2. Naser Zabeli, Nxënësit me Nevoja të Veçanta, Prishtinë, 2001.
3. Pero Shimllesha, Pedagogjia, botimi i II, Prishtinë, 1998.
4. Ajodhia-Andrew s, A. D., (2007). Inclusive education in Guyana: perspectives of policy
makers, teachers, and parents of children with special needs.
5. Avramidis, E., Bayliss, P., Burden, R., (2002). Inclusion in Action: An In-depth Case
Study of an effective Inclusive Secondary School in the South-West of England.
International Journal of Inclusive Education 6: 143-163.
6. OKB 1989, Konventa për të drejtat e fëmijëve.
7. OKB 1993, Rezoluta 48/96 “Rregullat standarte mbi barazinë e mundësive për përsonat
me aftësi të kufizuar”.
8. OKB 2006, Konventa për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuar.
9. OKB 1948, Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut.
10. UNESCO, 1960. Konventa kundër Diskriminimit në Arsim
11. UNESCO; 1994: Deklarata Salamankas dhe Korniza për Veprim në nevojë për arsim
special. Konferenca Botërore për arsimin special.
12. http://www.masht.rks-gov.net/divizioni-per-arsim-me-nevoja-te-vecanta
13. http://masht.rks-gov.net/uploads/2015/06/doracaku-per-identifikimin-arsimimin-
femijeve-me-nevoja-te-veçanta
14. http://www.doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/uploads/2013/04/Doktoratura-Narbis-
Ballhysa-Fakulteti-i-Shkencave-Sociale-Departamenti-Pune-Sociale.
15. https://www.unicef.org/kosovoprogramme/Justice_albanian05.pd
16. http://www.avokatipopullit.gov.al/sq/content/te-drejtat-e-personave-me-aftesi-
t%C3%AB-kufizuara-promo
17. https://www.albania.savethechildren.net/sites/albania.savethechildren.net/files/library/Inc
lusion%20of%20Ch
31
SHTOJCA
32
Figura 1. Integrimi i fëmijëve me aftësi të kufizuara në shkollat e rregullta.
Figura 2. Bashkë në shkollë – nxënësit e rregullt dhe me Nevoja të Veçanta.
33
Figura 3. Integrimi i fëmijëve nga komuniteti në shkollat e rregullta.
Figura 4. Bashkë në lojë – nxënësit e rregullt dhe me Nevoja të Veçanta.
34
Figura 5. Bashkë në lojë – nxënësit e rregullt dhe me Nevoja të Veçanta.
Figura 6. Bashkë në mësim – nxënësit e rregullt dhe me Nevoja të Veçanta.
