History of Science Newsletter Vol. 3, No. 12, Autumn 2013

Publisher: Institute for the History of

Science, University of Tehran

Chief Editor: Abouzar Farzpourmachiani Co-Editor: Maryam Zamani Designer: Farnaz Azidhak

Editor: Fateme Keyghobadi

Advisory Board Mohammad Bagheri

Hamid-Reza Giahi Yazdi Iraj Nikseresht Asghar Qaedan

Contributors to this issue Davoud Ahmadi

Masoumeh Amiri-Moghadam Amir-Mohammad Gamini

Fateme Ganji Zahra Ghezelbash

Razie-Sadat Mousavi Iraj Nikseresht Hossein Saghafi Morteza Somi

Address: No. 23, Behnam Alley, Ghods Street, Enghelab Avenue, Tehran

1417734491, Iran Mailing Address: P.O. Box 13145-1836,

Tehran, Iran Tel: (+98) 21 88993016

Fax: (+98) 21 88993018 www.utihs.ut.ac.ir tarikhelm@ut.ac.ir

History of Science Newsletter is going to reflect academic activities in history of science, such as conferences, commemorations, published books and journals, etc. Hence contributions by sending reports or news are appreciated.

Report

1 New Issue of Tarikh-e Elm

3 Third Issue of Semiannual Journal on the Scien-tific Heritage of Islam & Iran

4 In Memory of the One Hundredth Anniversary of the Birth of Aydin Sayili: International Sym-posium on Ottoman Science and Philosophy in 16th Century

Thesis

5 Thesis submitted for the degree of M.Sc. in His-tory of science during autumn 2013

Article

7 Iranian science, Arabic science, Medieval sci-ence or science in the Islamic civilization?

Table of Farsi contents

News

1 Prof. Abdelhamid I. Sabra passed away

2 Programs of “History of Science Day”

2 Nights in memory of Polak, da Vinci, Galilei and Daneshpajouh

3 Seminar on Kūshyār Gīlānī

Report

4 Celebrating the 65th birth anniversary of Dr. Hossein Masoumi Hamedani

6 New Issue of Tarikh-e Elm

8 Third Issue of Semiannual Journal on the Scien-tific Heritage of Islam & Iran

9 Report of Seminar on Kūshyār Gīlānī

Introduction

9 Al-Lobāb fī Sharh-i Talkhīs-i A΄māl al-Hisāb

Lecture

10 Autumn lectures in Institute for the History of Science

11 Role of History of Physics in Physics education

Thesis

13 Thesis submitted for the degree of M.Sc. in His-tory of science during autumn 2013

1

Rep

ort

New Issue of Tarikh-e Elm

His

tory

of

Sci

ence

New

slet

ter,

No.

12,

Aut

umn

2013

The twelfth issue of Iranian journal for the History of Science (Tarikh-e Elm) is published by Institute for the History of Science, University of Tehran. Abstract of English articles: The Development of Iranian Calen-dar: Historical and Astronomical Foundations Musa Akrami, Department of philoso-phy of science, Islamic Azad University The official Iranian calendar is a solar one that in both the length and the first day of its year is based not on con-vention, but on two natural (i.e. astro-nomical) factors: a) the moment of co-incidence of the center of the Sun and the vernal equinox during the Sun’s ap-parent revolution around the Earth; and b) the time length between two succes-sive apparent passages of the Sun’s center across that point. These factors give this calendar the chance that 1) its beginning is the be-ginning of natural solar year, 2) its length is the length of solar year, and 3) the length of its months is very close to the time of the Sun’s passage across twelve signs of the Zodiac from Far-vardin/Aries to Esfand/Pisces. In this paper it would be shown that a) discussions concerning these facts have their own historical backgrounds, and b) up-to-date computations, being based on choosing the tropical year (i.e. 365.24219879 days) as the length of the calendar year, give the best possible intercalation with its specific system of leap years. Thus, on the grounds of his-torical documents, astronomical data, and mathematical calculations, we es-tablish the Iranian calendar with the highest possible accuracy, which gives it the unique exemplary place among all calendars.

The Zoroastrian Persian Calendar in a Medieval Hebrew Treatise on the Jewish Calendar by Abraham bar Hiyya Ilana Wartenberg, Ph.D. in History of Science, University College London This article exposes an analysis of the Zoroastrian Persian calendar in a 12th century Hebrew book on the Jew-ish calendar (Sefer ha-‘Ibbūr). The He-brew treatise was composed by the po-lymath Abraham bar Hiyya, probably in Northern France. Bar Hiyya depicts the structure of the Zoroastrian Persian Calendar, its months and some of its festivals. He then expounds on calen-drical algorithms which enable to con-vert between Persian and Jewish dates. Although one finds the names of some Persian months and festivals in earlier Jewish sources, Abraham bar Hiyya’s text not only elaborates in greater detail on these matters, but for the first time in Hebrew literature, one encounters conversion algorithms between the two calendars. Abstract of Persian Articles: Steel locks with combination mecha-nism in Iran traditional lock making Somayeh Arbabi1, Mehdi Mohamma-dzadeh2 1M.A. in Islamic Art, University of Islamic Art, Tabriz 2Ph.D. in Islamic Art, Head of department of Islamic Art, University of Islamic Art, Tabriz The use of locks with different forms, mechanisms and applications has been common for a long time in Iran. Among these locks we can point out the pendant combinated lock, in which two mechanisms are used simul-taneously in a single body. Employing a descriptive-analytical method, this study searches the reasons of using two

2

His

tory

of

Sci

ence

New

slet

ter,

No.

12,

Aut

umn

2013

R

epor

t

mechanisms in these locks. Problems such as: the use of these locks, the rea-sons of their simple form, the reason for which they are made of steel and are larger than single-mechanism locks, are among the problems discussed in this paper. Arithmetic in Astronomy: A Treatise on Sexagesimal Arithmetic Maryam Rabii, Ph.D. in Mathematics, Alzahra University The treatise entitled Arithmetic in Astronomy, which is edited and com-mented upon in this paper, is part of an old manuscript collection preserved in the National Library of Bosnia and Herzegovina. At the end of this treatise there are some phrases in Arabic which show that the treatise was originally part of a Persian book written by Alī al-Qūshchī. This manuscript is, in fact, an abridged form of the second chapter of Qūshchī’s Book prepared by Naşrullāh al-Naşīr bin Naşīr nicknamed as Wāqif al-Khalkhālī and copied by Hājī Uth-mān bin Hājī Umar. Following the well-known practice of arithmetic books, the treatise contains a brief discussion of topics such as addition, subtraction, multiplication, division and extraction of the second root in sexagesimal sys-tem. Some astronomical applications are also mentioned. The Venus Transit and the Order of the Planets in Islamic Hay'a Works Amir Mohammad Gamini, Ph.D. in History and Philosophy of Science, In-stitute for the History of Science, Uni-versity of Tehran Research Institute for Astronomy and Astrophysics of Maragha In extant Islamic manuscripts we can find some observation reports of a black dot on the surface of the Sun. These reports add that this dot should

be the planet Venus or Mercury, transit-ing over the Sun, showing that both of them are below the sphere of the Sun. The research made so far on Ibn Sīnā’s report shows that it might relate to a really observed Venus transit. Quţb al-Dīn al-Shīrāzī (d. 1311 AD) in his as-tronomical books presents a list of some of these reports. But, being under the influence of numerical calculations of Muayyid al-Dīn al-Urdī (d. 1266 AD) on the distances and sizes of the planets, he believes that the sphere of Venus is above the sphere of the Sun. So he argues that it is impossible to ob-serve a Venus transit even if it were be-low the Sun. Using the Ptolemaic rules of occultation and natural order, he criticizes the standard order of the plan-ets. Finally he argues that what they have observed is nothing but a Sunspot. Abū Saīd Sijzī and his al-Jāmi al-Shāhī Younes Mahdavi, M.Sc. in History of Science All that we know about the life and times of al-Sijzī, the 10th century Ira-nian Muslim mathematician and as-tronomer, is limited to the small pieces of information provided by other au-thors’ accounts and some of his own works. On the basis of al-Sijzī’s mathe-matical works and the extant manu-scripts written in his hand, some mod-ern scholars have estimated his date of birth in about 942 A.D.. Numerous works of al-Sijzī are extant in three ar-eas: mathematics, astronomy and as-trology. Although there are a consider-able number of astrological composi-tions among al-Sijzī’s works, little re-search has been done about them. One of the most important astrological works of al-Sijzī is al-Jāmi al-Shāhī, in which the author mentions some his-torical and astronomical events of the 10th century.

Rep

ort

3

His

tory

of

Sci

ence

New

slet

ter,

No.

12,

Aut

umn

2013

Nevertheless, there exist some other collections of al-Sijzī’s astrological works catalogued under the title al-Jāmi al-Shāhī. In this article we try to provide more accurate information

about al-Sijzī’s life and period of activ-ity and to show that these astrological collections are not a single work and are different from al-Jāmi al-Shāhī.

Third Issue of Semiannual Journal on the Scientific Heritage of Islam & Iran

Third issue of Scientific Heritage of Is-lam & Iran is published by The Written Heritage Research Institute in summer 2013. The Managing Editor of Journal is Dr. Akbar Irani and its Chief Editor is Dr. Mohammad Bagheri. Here are the contents of this number of Journal: Papers: Order and Sequence of Ordinary and Leap Years in the Interval 940-2979 AH. Solar (1561-3600 AD), Mohammad-Reza Sayyad Stone Equinox Indicator in Tarazuj Village Near Khalkhāl City in North-West of Iran, Mohammad Bagheri How I Was Attracted to Islamic Pe-riod Astronomy (Prof. David A. King’s preface to his collected works on Is-lamic astronomy), tr. Pouyan Rezvani Romance Lexicon in Pharmacologi-cal Treatises Written in Muslim Spain: Its Origin and Transmission, Carmen Barceló, tr. Zeynab Piri Astronomy/Astrology, Islamic, George Saliba, tr. Younes Mahdavi A Sixteenth-Century Arabic Critique of Ptolemaic Astronomy: the Work of Shams al-Dīn al-Khafrī, George Saliba, tr. Amir-Mohammad Gamini L’Etude des Section Coniques dans la Tradition Arabe, Jan P. Hogendijk, tr. Hasan Amini Reviews: Books & Journals A Comparative List of History of Science Entries in Two Persian Ency-clopedias of Islam, Afsane Monfared

Le Transit de Vénus de December 1874 (ed. Zohreh Moradi, 2012), Maryam Zamani Science Between Europe and Asia (ed. Feza Günergun), Gholam-Hossein Sadri-Afshar Cross-Cultural Scientific Exchanges in the Eastern Mediterranean, 1560-1660 (Avner Ben-Zaken), Amir-Mohammad Gamini Osmanli Bilim Araştirmalari: Stud-ies in Ottoman Science, Gholam-Hossein Sadri Afshar Manuscripts A Facsimile Publication of Tūsī’s Recension of Euclid’s Elements, Zahra Pour-Najaf Two Persian Zījes, Joep Lameer, tr. Sajjad Nikfahm Khubravan In Memoriam: Dr. Houshang A’lam, Shamameh Mohammadifar Prof. Mohsen Hashtroudi’s Position in the Scientific Society of Iran, Abd al-Hossein Mos-hafi Prof. R. C. Gupta Receives the Ken-neth O. May Prize, Kim Plofker, tr. Younes Mahdavi Treatise: Seyyed Munajjim Husaynī Gīlānī’s Astronomical Treatise, Morteza Somi, Mohammad Bagheri

4

His

tory

of

Sci

ence

New

slet

ter,

No.

12,

Aut

umn

2013

R

epor

t

In Memory of the One Hundredth Anniversary of the Birth of Aydin Sayili: International Symposium on Ottoman Science and Philosophy in 16th Century1

Vural Başaran2 In memory of Prof. Dr. Aydın Sayılı who was awarded the first PhD degree in History of Science, the symposium “Golden Age; Ottoman Science and Philosophy in sixteenth century” was held in Kastamonu, Turkey on 13-15 November 2013. The symposium be-gan by describing the life of Aydın Say-ılı. After opening remarks, participants from different universities presented their papers throughout the symposium. At the symposium, world-renowned Indian historian of science Prof Razaul-lah Ansari gave information about the 16th century Indian astronomers and he compared it with the same period of Ottoman astronomers. Another presen-tation on astronomy was made by Gab-riele Besler (University of Silesia, Po-land). Dr. Gabriele Besler also evalu-ated Aydın Sayılı’s famous work “Copernic and his Monumental Work”. Tuba Uymaz (University of Kasta-monu) gave a speech about the features of Ottoman astronomy in the 16th cen-tury and Takiyüddin’s observatory. Pouyan Rezvani and Dr. Hamid-Reza Giahi Yazdi (Encyclopaedia Islamica Foundation, Iran) made presentation about the astronomy in the 16th C.A.D. based on the Persian sources and Aydın Sayılı’s work “Observatory in Islam”.

Iranian history of science students; Abouzar Farzpourmachiani, Moham-madhadi Tabatabaee, Amir Sadat-mousavi, Zahra Ghezelbash and Alireza Nasirifar (Institute for the His-tory of Science, University of Tehran) gave information on Iranian and Otto-man works written in the same period. Prof. Dr. Mustafa Kaçar (University of Fatih, Turkey) and Prof. Dr. Atilla Bir (Istanbul Technical University, Turkey) noted the importance of the 16th cen-tury in terms of technical aspects. They have benefited from Takiyüddin’s writ-ten work “el-Turuk el-Seniyye fi Alat el-Ruhaniye” for their speech. The infor-mation about the 16th century Ottoman mathematics was given by İrem Aslan (Ankara University, Turkey). Vural Başaran (Ankara University, Turkey) presented the 16th century Ottoman physics examining “Ebheri’s Hidaye el-Hikme commentaries”. Prof. Dr. Re-cep Duran (Yakın Doğu University) evaluated the “Mevakıf” -Ali Tusi’s work- and its impact on the Ottoman philosophy. Other participants demon-strated the Ottoman philosophy with their presentations and the symposium ended after closing remarks. 1Author’s Turkish intonation of Arabic phrases isn’t changed in this text by editor. 2PhD Student in History of Science, Ankara University

5

Th

esis

H

isto

ry o

f S

cien

ce N

ewsl

ette

r, N

o. 1

2, A

utum

n 20

13

Avicenna and Mullasadra on Place: a Comparative Study Nasser Karimi Laghab Under Supervision of Dr. Mohammad Javad Esmaeeli Abstract Place is one of the key concepts in Physics which is regarded as one of the mandatory conditions of move-ment. Islamic thinkers mentioned various concepts in describing place which the most important and valid definitions include two following: 1. Place as the abstractive dimen-

sion. Followers of this idea are called the companions of dimen-sion.

2. Place as the inside surface of the contained object which is in touch with the external surface of the containing object. Those who follow this opinion are called the companions of surface.

In Islamic world the first definition above, is attributed to Plato and the second to Aristotle. Avicenna and Mullasadra two of the prominent thinkers in the Islamic era have endeavored to state the con-cept and essence of place in addition to analysis and investigation of for-merly stated opinions. Avicenna opts for the Aristotle definition and claims the place to be the containing surface. He also rejects the notion of place as an abstractive dimension, citing the dimensions interference. Nevertheless Mullasadra tries to prove place as an abstractive dimension and deny it as containing surface, citing the notion of non-fixity of the moving and non-mobility of the fixed.

In this thesis we scrutinize the definitions and the necessity of dis-cussing Place in philosophy and sub-sequently seek ideas of the most im-portant Iranian and Greek philoso-phers in discussing place. Afterwards we analyze the ideas of Avicenna and Mullasadra about place and finally compare these ideas. Critical Edition, Translation and Commentary of Muhammad Bāqir Yazdī's Commentary on Book X of Tūsī's Revision of Euclid's Elements Zahra Pournajaf Under Supervision of Dr. Hossein Masoumi Hamedani Abstract This research includes an introduction of Euclid's Elements, Tūsī's revision of Euclid's Elements, Muhammad Bāqir Yazdī's commentary on book X of Euclid's Elements, critical edition of book X of Tūsī's revision of Euclid's Elements and Yazdī's commen-tary on book X, Persian translation and mathematical commentary of that. History of science researchers have shown that one of the principles of an-cient mathematics is distinguishing be-tween “number” and “magnitude”. In this classification there is not any con-cept like “real Number” and what we call “irrational number” nowadays, was shown by lines. So for Greeks, the con-cept of irrational quantities was a part of geometry and Euclid has discussed this in the book X of Elements which is about simple and complex irrational quantities. The book includes three definitions parts and 109 propositions (in Tūsī's revision). In this book, two types of rational lines, one type of sim-

Thesis submitted for the degree of M.Sc. in History of science during autumn 2013

6

His

tory

of

Sci

ence

New

slet

ter,

No.

12,

Aut

umn

2013

T

hes

is

ple irrational lines and 24 types of complex irrational lines are introduced and studied. In Islamic civilization many commentaries on book X of Euclid's Elements were prepared. In these commentaries the concept of irra-tional number was widely used instead of irrational magnitude and an effort was made by the Islamic scientists to develop the concept of irrationality to numbers. Among these commentaries, we can mention the commentary of Māhānī, Khāzin and Ahwāzī. Muhammad Bāqir Yazdī's Commentary on book X of Euclid's Elements is one of the Islamic period commentaries, in which 67 proposi-tions of the book are described. Yazdī has the same manner of Euclid and al-though he uses numerical examples for the irrational magnitudes but he never speaks about irrational numbers. It can be said that he has no innovation in the main topics of book X but just very useful explanations for clarifying the meaning of the propositions and Tūsī's comments. Critical Edition, Translation and Commentary of Tahrīr-i Maqāleye Sūrat al-Kosūf of Kamāl al-Dīn al-Farisī Farhang Rezania Under Supervision of Dr. Hamid-Reza Giahi Yazdi Abstract Kamāl al-Dīn al-Farisī the famous optician in the 7th C.A.H, in a supplementary to his Tanqīh al-Manāzir deals with the sūrat al-kusūf of Ibn al-Haytham, titled: Tahrīr maqāla sūrat al-kusūf . The use of “Camera obscura” for the observation of the solar eclipse in order to avoid from the direct sunlight obser-vation and production of the image and its shape in camera obscura is the main purpose of the above mentioned thesis.

Ibn al-Haytham and Kamāl al-Dīn al-Farisī are the first scholars who scien-tifically described production of the image in camera obscura. After Kītāb al-Manāzir was pushed aside in Islamic world, Kamāl al-Dīn revised and rewrote that and the end made three addition to its which one of them is Tahrīr maqāla sūrat al-kusūf. A description of the old optic and also Ibn al- Haytham’s theories in order to fully understand the Kamāl al-Dīn’s theories is the most essential alongside the main research has been paid atten-tion to them. Critical edition, translation and analysis of the book IV (Fī marifat al-maqādīr al-abād wal-ajrām) of al-Tuhfa al-shāhīyya of Qutb al-Dīn al-Shīrāzī Fariba Payervand Under Supervision of Dr. Hamid-Reza Giahi Yazdi Abstract The Evolution of the concept of the sizes and distances of the planets, moon and the sun was a field of astron-omy in the Islamic period. Though its formation as a branch of science, like many other scientific fields goes back to the ancient Greece astronomy. Then by its transmission to the Islamic civili-zation, this concept developed and ma-tured more and paved its way in later centuries. This thesis reviews and analyses the book IV of Qutb al-Dīn al-Shīrāzī’s al-Tuhfa al-shāhīyya, entitled: Fī marifat al-maqādīr al-abād wal-ajrām. He has a close look in order to discuss and ex-amine the evolution of the concept. The thesis also indicates opinions and views of Shīrāzī, one of the most notable scholars at the Maragheh observatory and its astronomical tradition. We try to identify his position in the history of

Art

icle

7

His

tory

of

Sci

ence

New

slet

ter,

No.

12,

Aut

umn

2013

the development of the theories on the sizes and distances. To achieve this goal, the book IV of Tuhfa al-shāhīyya has been edited in

this dissertation; using the earliest and later versions of its existing copies throughout the different libraries around world and that mentioned book

Iranian science, Arabic science, Medieval science or science in the Islamic civilization?1

Prof. Mohammad Bagheri2

Science is a common heritage of hu-mankind and scientists have exchanged their ideas and findings even during wars, and sometimes through the inter-mediary of merchants and political delegates. In this way they have been the supporters of peace in the course of history. Due to the nature of their stud-ies, historians of science have also been influential in this regard. History of sci-ence demonstrates that modern civiliza-tion, which is based on science, is the result of the cooperation and cumula-tive work of individuals from different ethnic and religious backgrounds who lived in different centuries. In order to be successful in their work, scientists need financial and ad-ministrative support. In the course of history, science has flourished in differ-ent environments where it could benefit from political stability. One of the most fertile periods of scientific activity and creativity in history was the period be-tween the 9th to the 15th century, when science flourished in the vast territories from Andalusia and North Africa in the West, through the present Middle East and Central Asia, until India and West-ern China in the East. The scientific tradition in this region inherited the achievements of former civilizations, preserved and revived them, and added substantial original material of its own. One important factor was the fact that the Arabic language became an excel-lent vehicle for scientific exchange and cooperation, after it had been estab-

lished as the religious and administra-tive language in the entire area gov-erned by the Islamic state. This scientific tradition can be stud-ied from different points of view and can be referred to as Medieval, Arabic, Iranian or Islamic science. Each of these terms reflects one distinctive fea-ture of the great scientific tradition in that historic period and geographical area. At the same time, each of these terms may be misleading or irritating because it does not cover all aspects of the tradition. It is difficult indeed to find a term for a scientific tradition in a territory governed by an Islamic state, with Arabic as its lingua franca, and to which major contributions were made by Iranian scientists. From a Euro-centric view, it was a tradition interme-diate between Greek science and the European renaissance, so in this view it is frequently called medieval science. A large number of historians of sci-ence, including the late Prof. Edward Stewart Kennedy and his disciples and colleagues, have agreed to use the term "science in Islamic civilization". This should be distinguished from "Islamic science" which refers to religious stud-ies such as research on the Quran and jurisprudence. We think that the term "science in Islamic civilization" can be applied to the field in general, and when the focus is on certain aspects or areas, other more specific terms may be used. As Prof. Kennedy said in an interview in the 19th International Congress on the History of Science and Technology

15

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

يز پاي

،92

امهن ن

پايا ها

را مورد نقد و بررسي قرار داده است تا از اين » االجرامتر، به مطالعة ابـعـاد و اجـرام رهگذر با نگاهي دقيق

پرداخته و سير تكاملي اين مفهوم را مورد بررسي قـرار الـديـن از سوي ديگر با ديدگاه و نظريات قطـب . دهد

ترين افراد سنت نـجـومـي شيرازي، يكي از سرشناسمراغه، در زمينة ابعاد و اجرام آشنا شـده و نـقـش و

جايگاه وي را در تكوين ابعاد و اجرام در سير تاريـخـي براي دست يافتن به اين مقصود، اين . آن مشخص كندبـراسـاس اسـتـفـاده از شاهيـه تحفهبخش از كتاب

هاي موجود از آن، در سراسر دنـيـا ترين نسخه قديميتصحيح و به فارسي ترجمه شده و سپس مورد تحليـل

.و بررسي قرار گرفته است

(Zaragoza, 1993): "besides some Arab scientists, many Iranians, Turks, Chris-tians, etc. contributed to what is called science in Islamic civilization". In this connection, I would like to quote al-Bīrūnī's wise and open-minded state-ment: party-spirit makes clear-seeing eyes blind, and makes sharp hearing ears deaf, and instigates people to en-

gage in things which no mind is in-clined to adopt (Chronology of Ancient Nations, tr. C. E. Sachau, 1879, repr.1998, Frankfurt, p.79). 1This is the Editorial of the 3rd issue of Scientific Heritage of Islam & Iran 2Chief Editor of Scientific Heritage of Islam & Iran

امهن ن

پايا ها

14

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

يز پاي

،92

، متن ويـرايـش اصولي دهم محمد باقر يزدي بر مقالهطوسي، مـتـن ويـرايـش اصولشدة مقالة دهم تحرير

شدة شرح يزدي بر مقالة دهم، ترجمة فارسي و شـرح .رياضي مطالب آن است

اند كه يـكـي از كارشناسان تاريخ علم نشان داده اصول رياضيات باستان، جدا ساختن كامل دو مفـهـوم

بـنـدي، در اين تقسيـم . بوده است » مقدار« و » عدد« وجود ندارد و موجـوداتـي » عدد حقيقي« مفهوم كلي

خـط شونـد، بـا پـاره كه امروزه عدد گُنگ ناميده ميهـاي از اين رو موضوع كـمـيـت . شود نمايش داده مي

گنگ براي يونانيان، بخشي از هندسه در نظر گـرفـتـه كه اصولشد و اين مطلب را اقليدس در مقالة دهم مي

هاي گنگ ساده و مركب است، مـورد مربوط به كميتاين مقاله شامل سه بخش تعريف . بحث قرار داده است

قضيه در تحرير طوسي است و در آن دو نـوع 109و نوع خط گـنـگ 24خط گويا، يك خط گنگ ساده و

.گيرد و مورد بررسي قرار ميشود ميمركب معرفي هاي متعددي بر مقالة دهـم در دورة اسالمي شرح

در اين شروح به كرات از عدد گنگ به جاي . آمدفراهمآيد و تالشي از سـوي مقدار گنگ سخن به ميان مي

دانشمندان اسالمي براي بسط دادن مفهوم گنـگ بـه توان به شـرح در اين ميان مي. پذيرد اعداد، صورت مي

350هاي در بين سال -؟( ، خازن ) قه 275-؟( ماهاني نيمة دوم سدة چهارم و احيـانـاً ( و اهوازي ) قه 360و

.اشاره كرد) قربع اول سدة پنجم هاز جملة شروح دورة اسالمي، شرح محـمـد بـاقـر

قضية مقالة دهم تشريح شده 67يزدي است كه در آن رود و يزدي به همان سنت اقليدس پيش مـي . است

هرچند براي مقادير مختلف گنگي كه در مقالـة دهـم جـا آورد، امـا هـيـچ مورد بحث است، مثال عددي مي

توان گـفـت در سخن از عدد گنگ نيست و تقريباً ميجا در مباحث اصلي مقالة دهم، ابتكاري از خود به هيچ

دهد و تنها به توضيحات بسيار مفيـد بـراي خرج نميتر شدن مفهوم قضيه و توضيحات طوسي بسنده روشن

.كند مي

صـوره تحرير مـقـالـة تصحيح، ترجمه و تحليل الدين فارسي اثر كمال الكسوف

فرهنگ رضانيا دكتر حميد رضا گياهي يزدي: استاد راهنما

الدين فارسي دانشمند نامدار ايـرانـي قـرن كمال افـزوده، تنقيح المناظرهفتم هجري در پيوستي كه بر

هـيـثـم ابـن صوره الكسـوف اي بر رسالة شرح نقّادانهدر اين پژوهش به تصحيح، ترجمه و تحليل . نويسد مي

تحرير مقالة صـوره الـكـسـوف اين رساله تحت عنوان . پرداخته شده است

بـراي مشـاهـدة » اتـاق تـاريـك « استفاده از خورشيدگرفتگي و به منظور پرهيز از مشاهدة مستقيم خورشيد و همچنين نحوة ايجاد تصوير و محل آن در

. ترين ويژگي مقـالـة يـادشـده اسـت اتاق تاريك مهمالدين فارسي اولين افرادي هستند كـه هيثم و كمال ابن

تشكـيـل تصـويـر در اتـاق تـاريـك به شرح علمي .اند پرداخته

در الـمـنـاظـر پس از مهجور مـانـدن كـتـاب الدين فارسي نسـبـت بـه هاي اسالمي، كمال سرزمين

كند و در انتهاي آن سـه بازنويسي و شرح آن اقدام ميتحرير مقـالـة ها افزايد كه يكي از آن پيوست به آن مي

.است صوره الكسوفشرحي بر مباحث نورشناسي دنيـاي بـاسـتـان و

هيثم بـراي درك هاي نورشناسي ابن همچنين نظريههايي است كه الدين، از ضرورت هاي كمال درست نظريه

. ها نيز توجه شده است در كنار پژوهش اصلي، به آن

تصحيح، ترجمه و تحليل باب چهارم از كـتـاب

الدين شيرازي قطبالشاهيه هالتحف

فريبا پايروند ثابت دكتر حميدرضا گياهي يزدي: استاد راهنما

رشد و تطور مفهوم ابعاد و اجرام و به دنـبـال آن هاي عـلـم كـه گيري آن به مثابه يكي از شاخه شكل

اي در اخترفيزيك و از مباني امروزه يكي از مباحث پايهشناسي است، مانند بسياري از علوم، ريشـه در كيهان

اين مفهوم، بـا ورود بـه تـمـدن . يونان باستان دارداسالمي گسترش و تكامل بيشتري يافته و مسير خـود

. را به سوي آينده هموار كرد شاهـيـه تحفهنامة حاضر، بخش انتهايي كتاب پايان في معـرفـه االبـعـاد و « الدين شيرازي با عنوان قطب

13

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

يز پاي

،92

نينرا

سخ

1392هاي دفاع شده در پاييز نامهچكيدة پايان

تواند موضوع چندين جلسه آموزش و بحث واقع مي تواند آموزان باشد كه مي گروهي ميان معلم و دانش

هايي را كه براي برتري هر ها و استدالل توالي نظريه نظريه بر نظرية پيشين وجود دارد، براي دانش آموزان

آموزان نه تنها علم به خوبي روشن كند و دانش بياموزند بلكه با روش علمي و اهميت تاريخي و

. اجتماعي آن آشنا شوندبا اين وجود نبايد فراموش كرد كه آموزش تاريخي

هايي نيز فيزيك يا هر علم ديگري ممكن است آسيب داشته باشد كه معلمان بايد با هوشياري و دانش كامل

ها، براي يكي از اين آسيب . از وقوع آن جلوگيري كنند نگاري امروزمحور است؛ به مثال، گرفتارشدن به تاريخ

اين معنا كه تاريخ علم، تبديل به صحنة مبارزة . دانشمندان قهرمان و دانشمندنماهاي متعصب شود

تصور غلط ديگري كه ممكن است از آموزش تاريخي علم ايجاد شود آن است كه دانش آموز خيال كند علم قديم نامعقول بود چون از روش تجربي يا عقالني

هاي احتمالي توان از آسيب مي. كرداستفاده نمي : ديگري نيز نام برد

علم، كار بي ارزشي است زيرا عمدة نظريات .1 .علمي بعداً ابطال مي شوند

علم، كار نوابغ نادر است نه كار جمعي .2 دانشمندان غيرنابغه

علم خوب، علم انقالبي است و كار دانشمند، .3 انقالب در علم نه چيزي كمتر

ها همه تصورات غلطي است كه ممكن است اين -كسي كه به طور سطحي به مطالعة تاريخ علم رو مي

آورد بدان دچار شود و معلم بايستي توانايي داشته ها با بيان باشد دانش آموزان را از افتادن در اين ورطه

.هاي مناسب بر حذر بداردو استدالل :نوشتپي

خالصة سخنراني در هفتة ترويج علم در برج ميالد 1 دكتراي تاريخ و فلسفة علم2

امهن ن

پايا ها

مطالعة تطبيقي: سينا و مالصدرامكان در نظر ابن لقبناصر كريمي دكتر محمدجواد اسماعيلي: استاد راهنما

يكي از مفاهيم كليدي در طبيعيات است » مكان« . كه از شرايط ضروري حركت نيز شمرده شـده اسـت

متفكّران اسالمي در تبيين ماهيت مكان به مـفـاهـيـم ها ترين و معتبرترين آناند كه مهممختلفي اشاره كرده

عـد « مكان بـه عـنـوان -1: شامل دو تعريف است بـنامنـد، كه پيروان اين عقيده را اصحاب بعد مي» مجرد

سطح باطنِ جسـمِ حـاوي كـه « مكان به عنوان -2و پـيـروان » مماس بر سطح ظاهرِ جسم محوي اسـت

در عالَم اسـالم، . اين عقيده به اصحاب سطح معروفندعقيدة اول را به افالطون و عقيدة دوم را بـه ارسـطـو

.اندنسبت دادهسينا و مالصدرا دو متـفـكّـر بـرجسـتـة دورة ابن

اسالمي، ضمن تحليل و بررسي آراء بيان شده دربـارة . انـد مكان، سعي در تبيين معني و ماهيت آن داشـتـه

سينا تعريف ارسطويي مكان را برگزيده و نـظـريـة ابن

، » تداخل ابعاد« پذيرد و با استناد به سطح حاوي را ميدر مقـابـل، . كندنظرية بعد مجرد بودن مكان را رد مي

مالصدرا مكان را بعد مجرد دانسته و بـا اشـاره بـه ، سعي در رد نظريـة » سكون متحرّك و تحرّك ساكن«

.سطح حاوي بودن مكان دارددر اين رساله ابتدا به معاني مكان در فلسفه و لزوم

ترين فيلسوفان يونان پردازيم و آراء مهمبحث از آن ميسپـس بـه . كنيمو اسالم را در بحث از مكان بيان مي

سينا و مالصدرا دربارة مكان پرداخته و تحليل آراء ابندر خاتمه آراء اين دو فيلسوف را مورد مقـايسـه قـرار

.دهيممي

اصـول دهم شرح مقالة« ويرايش، ترجمه و شرح

تأليف محمد باقر يزدي »اقليدس زهرا پورنجف دكتر حسين معصومي همداني: استاد راهنما

اصـول اي در مـعـرفـي اين پژوهش شامل مقدمه خواجه نصيرالدين طوسي، شـرح اصولاقليدس، تحرير

12

نينرا

سخ

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

يز پاي

،92

قهرمان پرستي، تشويق كوشش در راه علم و دانش و هاي تاريخ علمي در كتاب درسي يا سرگرمي، گزيده

شود كه ما با اين موضوع باعث مي . وارد شده است هايي روبرو شويم، از جمله اين كه تاريخ علم در آسيب

تواند بستري مناسب حاشيه قرارگيرد در حالي كه مي براي آموزش علم باشد، تصويري انباشتي از تاريخ علم

اهميت جلوه ارائه شود و علم پيش از انقالب علمي بي كند يا در نقش دانشمندان پيش از انقالب علمي مي

هاي تاريخي دقتيهمچنين شاهد بي . شودافراط مي حساب ديفرانسيل و هستيم مثال نمونة زير در كتاب

:خوردپيش دانشگاهي به چشم مي انتگرال

در حالي كه پتولمي همان بطلميوس است كه در قرن دوم

اين . زيسته است پس از ميالد مي دهد كه نمونه به خوبي نشان مي

هاي تاريخي از سوي افرادي گزيدهبه كلي ناآشنا با تاريخ علم در كتب

بنابراين . درسي افزوده شده است توان توقع داشت كه نمي

نويسندگان به نقش حياتي تاريخ علم در آموزش علم آگاهي الزم را

.داشته باشندتواند بستر اصلي تاريخ علم مي

اين نوع از . در آموزش علم باشد توان به طور خالصه آموزش را مي

طور تعريف كرد كه معلم به اينجاي آموزش آخرين دستاوردهاي علمي بر اساس كتاب درسي، داستان علم را روايت و مشاهدات و نظرياتي را كه دانشمندان قديم براي توضيح مشاهدات پرداخته بودند معرفي كند و در مرحلة بعد

نشان دهد چطور نظريات بعدي بر ها و مشاهدات اساس استدالل

جديد توانست بر نظريات قبلي آموز بدين ترتيب دانش . پيروز شود

يا دانشجو با توالي نظريات در هر ها و موضوع آشنا شده، استدالل . فهمدمنطق دروني علم را بهتر مي

اين شيوة آموزشي از سوي بسياري از متخصصان آموزش پيشنهاد شده است و آثاري بر اين اساس به رشتة تحرير در آمده

يكي از اين آثار كتابي است . استكه از طرح فيزيك هاروارد به نام

سوي انتشارات فاطمي ترجمه و اين كتاب بر . منتشر شده است

اي گسترده در اياالت اساس پروژه ميالدي 80متحدة امريكا در دهة

اي كه از طراحي شده است، پروژه طريق آزمون و خطاهاي گوناگون

آموزان و معلمان با دانش اشكاالتش برطرف شده و نتيجه

.بخشي آن آزمايش شده است

توان بر اساس همين كتاب مي مثالي از آموزش تاريخي فيزيك

:عرضه كردنظرية ارسطو براي توضيح

چگونگي سقوط اجسام به سمت زمين دو مفهوم اصلي دارد؛ حركت طبيعي اجسام به سمت مركز زمين است و سرعت سقوط اجسام

-دانش. ها دارد بستگي به وزن آن آموزان پس از آشنايي با نظرية

هايش ارسطو و كاربردها و توانايي با انتقادهاي گاليله بر آن مواجه

گاليله بر اساس يك . شوندميدهد كه آزمايش فكري نشان مي

سرعت سقوط اجسام، مستقل از پس از گاليله، . ها است وزن آن

نيوتن نظرية نيروي جاذبه را مطرح هاي توضيحي آن كند و توانايي مي

.شودبه خوبي آشكار مياين خالصة چند خطي در

11

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

يز پاي

،92

نينرا

سخ

اين . قمري به هجري شمسي برجي پيشنهاد كرد پيشنهاد در دورة دوم مجلس شوراي ملي ايران در

صفر 21قانون محاسبات عمومي، مصوب 3ماده شد و تقويم هجري پذيرفته 1289حوت 2، 1329

شمسي برجي به عنوان مقياس رسمي زمان در .محاسبات دولتي تصويب شد

هجري شمسي برجي، جمعي 1303در اواخر سال از نمايندگان دورة پنجم مجلس شوراي ملي ايران،

هاي طرحي را پيشنهاد كردند كه بر اساس آن نام برج هاي فارسي تبديل عربي متداول در تقويم برجي به نام

ها در دورة دوازده حيواني رايج نيز شد و نام سال ميهاي فراوان، باالخره پس از بحث . شدكنارگذاشته مي

فروردين 11شنبه مجلس شوراي ملي ايران در سه هاي فارسي از نوروز ، قانون تبديل بروج به ماه 1304شمسي به تصويب رسيد و تقويم هجري 1304

.شمسي به عنوان تقويم رسمي كشور پذيرفته شدشمسي كه تا امروز تقويم رسمي تقويم هجري

كشور است، به غير از نام و طول هر ماه، همانند تقويم -هاي تقويم هجري نام ماه . برجي است شمسيهجري

شمسي ريشة اوستايي دارند؛ دي يكي از القاب ها اسامي فرشتگان و ياوران اهورامزدا ونام بقية ماه

روزه، 31هاي فروردين تا شهريور ماه. اهورامزدا هستند هاي روزه و ماه اسفند سال 30هاي مهر تا بهمن ماه

.روزه است 30هاي كبيسه روزه و در سال 29عادي النهار رسمي كشورمان اگر لحظة باتوجه به نصف

وپنجمين و وشصتتحويل سال بين بعدازظهر سيصد وششمين روز سال واقع شود، ازظهر سيصدوشصت قبل

. وششمين روز، نوروز و سال عادي است سيصدوشصتاگر لحظة تحويل سال در بعدازظهر روز

وهفتمين وششم واقع شود، سيصدوشصت سيصدوشصتهاي تقويم كبيسه. روز، نوروز و سال كبيسه خواهد بود

شمسي به صورت هر چهار و گاهي هر پنج سال هجري

.افتندساله اتفاق مي 29و 33هاي بار در دورهيكشمسي از لحاظ نجومي و طبيعي، از تقويم هجري

-هاي جهان محسوب مي ترين تقويم بهترين و دقيق برخي از داليل برتري اين تقويم به شرح زير . شود :است

هاي تقويم هجري مدت سال شمسي و كبيسه --شمسي دقيقا بر مبناي محاسبات نجومي تعيين مي

تقويم هجري شمسي، تنها تقويم متداول در . شودجهان است كه عالوه بر كبيسه هاي چهارساله، كبيسه

وجود كبيسه هاي پنج ساله، باعث . پنج ساله نيز دارد تر تقويم هجري شمسي با فصول انطباق دائمي و دقيق

.طبيعي ميشودشمسي مبناي هاي تقويم هجري تعداد روز ماه -

تر، تعداد به عبارت دقيق . نجومي و طبيعي دارد ها با مدت حركت ظاهري غير يكنواخت روزهاي ماه

. البروج هماهنگي كامل دارد مركز خورشيد روي دايره 186مركز خورشيد، نيمة اول مدار ظاهري خود را در

180يا 179روز و نيمة دوم مداري خود را در شبانه .كندروز طي ميشبانه

آغاز سال تقويم هجري شمسي، با سالگرد تولد بهار - .شودو شكوفايي دوبارة طبيعت شروع مي

شمسي از هاي اساسي تقويم هجري بنياد و پايه -اقتباس شده "تقويم سلطاني "قاعدة نوروز تحويلي از

سلجوقي است كه درجهت اجراي فرمان سلطان ملكشاه هدف از . شدگذاريبراي اصالح تقويم يزدگردي پايه

اين كار را . اين اصالح، تثبيت نوروز در اول بهار بود دان و منجم مشهور، ابومنصور ابوالفتح رياضي

445فروردين 18عبدالرحمن خازني با روش علمي در هجري شمسي در 455فروردين 1يزدگردي، مطابق .شهر مرو انجام داد

:نوشتپي علم علم، پژوهشكدة تاريخارشد تاريخدانشجوي كارشناسي1

1نقش تاريخ فيزيك در آموزش فيزيك

2دكتر اميرمحمد گميني

هاي درسي بخشي به تاريخ علم معموالً در كتاب گاه از آن به عنوان شود، اما هيچ اختصاص داده مي

شود، بلكه اي در جهت آموزش علم استفاده نمي وسيلهگيرد تاريخ علم هميشه در حاشية آموزش علم قرار مي

هايي مثل افتخار به گذشتگان و و تنها به انگيزه

نينرا

سخ

10

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

ييز، پا

92

1392علم در پاييز هاي علمي پژوهشكدة تاريخنشست

1فاطمه گنجي، سه نشست علمي در پژوهشكدة 1392در پاييز سال

نگاهي تازه "سخنراني با موضوع . علم برگزارشد تاريخبه موضوع پيدايي و سير تحول تقويم هجري شمسي

دكتر . توسط محمدرضا صياد ارائه شد "در ايران تطور فكر "اي با عنوان محمدجواد ناطق سخنراني

ارائه كردند و آخرين نشست با عنوان "مهندسيپيدايش، تحول و افول آن در طبيعيات : شناسيزلزله"

سرشت با سخنراني دكتر ايرج نيك "دورة اسالمي .برگزارشد

:خالصة سخنراني محمدرضا صياد در زير آمده استتقويمي كه امروزه در ايران از آن استفاده مي شود

.هاي جهان استترين گاهشماريجزو دقيقتقويم هجري شمسي را نخستين بار عبدالغفارخان را "شمسي 1264"او عبارت . الدوله استخراج كرد نجم

جاللي ذكر كرد و از آن 807در حاشيه تقويم سال تاريخ به بعد، تقويمي را در ايران رايج كرد كه اساس

البته . بود) ص(آن شمسي و مبداء آن هجرت پيامبر تقويمي كه او نوشت، به تقويم هجري شمسي برجي

:معروف و اصول آن به قرار زير استمبداء اين تقويم، اول فروردين ماه سال شمسي -

روز قبل از اول 119است كه ) ص(هجرت پيامبر 19محرم سال اول هجري قمري و مطابق با روز جمعه

.ميالدي است 622مارس لحظة تحويل سال، مقارن با عبور مركز خورشيد از -

نقطة اعتدال بهاري است، لحظة ورود خورشيد از نيمكرة جنوبي به نيمكرة شمالي آسمان، اول حمل يا نوروز ناميده مي شود و هميشه بر روز اول بهار منطبق

.استسال هجري شمسي برجي از نوع سال شمسي -

حقيقي است يعني طول سال برابر با مدت زمان دو عبور متوالي مركز خورشيد از نقطه اعتدال بهاري

ساعت و 5شبانه روز و 365مدت متوسط آن . استگيري شده؛ اما مدت ثانيه اندازه 45/2دقيقه و 48

سال شمسي حقيقي ثابت نيست و بر اثر تغيير تعدادي

.از پارامترهاي نجومي، تغيير مي كندساله 50مدت سال شمسي حقيقي در دوره اي -ساعت 5شبانه روز و 365بين ) ش.هـ1385-1335(

دقيقه 4ساعت و 6شبانه روز و 365دقيقه تا 42و البته اين مقدار متفاوت با سال . در تغيير بوده است

نجومي است كه در آن، زمين يك دور كامل به دور روز شبانه 365/2564خورشيد مي گردد و مقدار آن

ثانيه 10دقيقه و 9ساعت و 6روز و شبانه 365معادل .است

است "برج"ماه حقيقي به نام 12اين تقويم شامل -صورت فلكي قديمي منطقه البروج كه 12كه به نام

كند، ها عبور مي خورشيد به صورت ظاهري از ميان آن قرن قبل از آن، 20از حدود . استگذاري شده نام

برج مساوي قراردادي 12البروج را به منجمان دايره تقسيم كرده بودند كه اغلب، متفاوت از آن صورت

ضمن . اي است كه خورشيد در آن به سر مي برد فلكيآن كه به دليل حركت تقديمي زمين، محور زمين هر

ها در زند و برج سال يك بار در آسمان دور مي 25800هاي اين بازة زماني يك دور كامل روي تمام صورت

همين حركت موجب تفاوت (فلكي گردش مي كنند ).بين سال شمسي حقيقي و سال نجومي است

از سوي ديگر، به دليل حركت ظاهري غير يكنواخت مركز خورشيد در آسمان، طول هر برج از

روز متفاوت است و همانند ماه قمري، گاه 32تا 29آيد كه طول يك برج از سالي به سال ديگر پيش مي

سال يك بار نيز مجموع طول 5يا 4هر . تغيير كند شبانه روز مي رسد و به اصطالح، سال 366سال به

.شودكبيسه ميتقويم هجري شمسي برجي در آغاز رسمي نبود و

هاي قديمي و در امور گمركات و مالية تنها در تقويم گرفت تا آن كه درسال ايران مورد استفاده قرار مي

هجري شمسي، ميرزا 1288/هجري قمري 1328، نمايندة تهران )وحيدالملك(خان شيباني عبدالحسين

در مجلس شوراي ملّي، طرحي را با موضوع تغيير قيد تاريخ كلية معامالت و مبادالت مشتركة عمومي از

فيمعر

9

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

يز پاي

،92

شزار

گ

1مرتضي صومي

به مناسبت هزار و پنجاهمين سال تولد كوشيار، همايش كوشيارگيالني در پرديس بنت الهدي صدر

. برگزار شد 1392آذرماه 8گيالن جمعه آوردهاي آثار و دست "اولين سخنراني با عنوان

توسط دكتر محمد باقري ارائه "علمي كوشيارگيالني سخنراني خانم مريم زماني به دليل ناهماهنگي . شد

عنوان آن سخنراني ! دانشگاه از برنامه حذف شد زيج جامع بررسي شرح علي بن احمد نسوي بر "

مسابقة رياضي از آثار كوشيار بخش . بود "كوشيار . ديگري از اين همايش بود

نمايشگاه ميراث علمي كوشيار گيالني از ديگر هاي اين همايش بود كه با همكاري پژوهشكدة برنامهاي از اين نمايشگاه مجموعه . شناسي برگزار شد گيالن

هاي خطي آثار كوشيار بود كه در تصوير نسخه هاي مختلف دنيا ها و دانشگاه ها، موزه كتابخانه

هاي گذشته اين نمايشگاه در سال . شودنگهداري مي هاي ديگر مثل دانشگاه گيالن، انجمن نجوم در مكان

ثاقب گيالن و دانشگاه پيام نور منجيل برگزار شده .بود :نوشتپي

دانشجوي رياضي، عضو انجمن نجوم ثاقب گيالن1

همايش كوشيار گيالني در پرديس بنت الهدي صدر گيالن

اللّباب في شرح تلخيص أعمال الحساب معرفي تصحيح و شرح كتاب

1سادات موسويراضيه

بنّاي مراكشي، نوشتة ابن تلخيص أعمال الحساب كتاب دان سدة هفتم و هشتم هجري قمري است كه رياضي

عبدالعزيز بن علي بن داود الهواري المصراتي در سال آن را با عنوان ) ميالدي 1305(هجري قمري 705

-كردهشرحاللّباب في شرح تلخيص أعمال الحساب بنّا آمده است كه وي بيشتر عمر در احوال ابن . است

خود را به تدريس در علوم مختلف از جمله رياضيات و هاي درس او در مسجد جامع نجوم پرداخت و كالس

شد و حداقل اش برگزار مي شهر مراكش و نيز در خانه هاي خود را او نوشته . هشت شاگرد برجسته داشت

كرد كه نوشت و تالش مي عمدتاً براي شاگردانش مي از اين رو شاگردانش . در نهايت ايجاز و اختصار باشند

جدا . آمدند درصدد شرح آن آثار براي ساير افراد برمي الحساب تلخيص أعمال بنّا بر از شرحي كه خود ابن

اللّباب في شرح تلخيص أعمال الحساب نوشت، كتاب اي است كه در طول حيات تنها نسخة شناخته شده

مؤلف نگاشته شده است و از اين رو داراي اهميت و جفري 3از دانشگاه تونس 2مهدي عبدالجواد . است

هاي موجود اين نسخه 5از دانشگاه ايندياناپليس 4اوكساند و انجمن آموزش رياضي اثر را تصحيح انتقادي كرده

.آن را چاپ كرده است 2013در سال 6تونس

:نوشتپي كارشناس ارشد تاريخ علم1

2Mahdi Abdeljaouad 3University of Tunis 4Jeffery A. Oaks 5University of Indianapolis 6Association Tunisienne de Didactique des Mathématiques

8

شزار

گ

ميراث علمي اسالم و ايران انتشار شمارة سوم مجلة

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

ييز، پا

92

1زهرا قزلباش، ميراث علمي اسالم و ايـران سومين شمارة دوفصلنامة

ايـن . توسط مركز پژوهشي ميراث مكتوب چـاپ شـد شماره شش بخش دارد؛ سخن سردبير، مقاله، معرفي و

.ها و رسائل نقد كتاب، معرفي نسخ خطي، يادنامهدر بخش نخست، دكتر محمد باقري سردبير مجله،

علوم ايراني، علوم عربي يا علوم دورة "مطلبي با عنوان . اندنوشته "اسالمي؟

هـاي در بخش دوم، هفت عنوان مقالـه در زمينـه ها در زيـر مختلف تاريخ علوم ارائه شده كه فهرست آن

:آمده استنوشـتة "هـاي عـادي و كبيـسه ترتيب و توالي سال "

محمدرضا صياد نوشـتة "شاخص نوروز در روسـتاي تـرازوج خلخـال "

محمد باقري "داستان دل سپردنم به تـاريخ نجـوم دورة اسـالمي "

، ترجمة پويان رضواني 2نوشتة ديويد كينگهاي دارويي نگاشته شـده واژگان رومي تبار در رساله"

، 3نوشـتة كـارمن بـارچلو "در اسپانياي دورة اسـالمي ترجمة زينب پيري

نوشـتة جـورج "نجوم و احكام نجوم در دورة اسالمي " ، ترجمة يونس مهدوي4صليبا

الدين خفري در اواخر هاي غيربطلميوسي شمس مدل"نوشتة جورج صليبا، ترجمـة اميرمحمـد "دورة اسالمي

گميني. نوشتة يان "مطالعة مقاطع مخروطي در دورة اسالمي" ، ترجمة حسن اميني5هوخندايك. پ

در بخش معرفي و نقد كتاب، خانم افـسانه منفـرد هـاي تـاريخ علـم در مـدخل "اي بـا عنـوان در مقاله

"المعارف بزرگ اسـالمي دايرهو دانشنامة جهان اسالمهاي تاريخ علمي منـدرج در ايـن دو به معرفي مدخل

. المعارف پرداخته است دايرهنوشـتة "گذر سيارة زهره در عـصر قاجـار "مقالة

مريم زماني، معرفي و نقد كتابي به همين نام است كـه تأليـف تعريف ستارة زهـره متن منقح و انتقادي رسالة

اين كتـاب بـه اهتمـام . الدوله استميرزاعبدالغفار نجم

. زهره مرادي چاپ شده استنوشتة غالمحـسين "علم ميان اروپا و آسيا "مقالة

صدري افشار، معرفي كتابي به همين نام به ويراستاري .است 7و درو راينا 6فضا گونرگون

نوشـتة اميرمحمـد "تبادل علمي بيـن فرهنگـي " تبـادالت علمـي اي در شرح و نقد كتاب گميني، مقاله

8نوشتة آونر بن زاكـن بين فرهنگي در مديترانة شرقيتاريخ علـوم دورة همچنين در اين بخش، نشرية . است

توسط غالمحسين صدري افشار معرفـي شـده عثماني . استتحريـر اي از در بخش معرفي نسخ خطـي، نـسخه

توسط زهرا پورنجف و همچنين دو زيـج اصول اقليدس-فهـم با ترجمة سجاد نيـك 9فارسي توسط يوپ لمير

.روان به خوانندگان معرفي شده استخوبها دو مقاله به ياد استاد هوشنگ اعلم بخش يادنامه

و پروفسور هشترودي دارد كه به ترتيب توسط شـمامه .فر و عبدالحسين مصحفي نوشته شده استمحمدي

و 10گوپتـا . سي. آر"همچنين در اين بخش، مقالة با ترجمـة 11نوشتة كيم پلوفكر "جايزة تاريخ رياضيات

.يونس مهدوي چاپ شده استدر بخش پاياني مجلّه كه مربوط به رسـائل اسـت،

از سيد منجم رسالة تشريح اآلالت في شأن اإلمتحاناتحسيني گيالني توسط مرتضي صومي و محمد بـاقري

.معرفي، تصحيح و شرح شده است :نوشتپي

علمعلم، پژوهشكدة تاريخدانشجوي كارشناسي ارشد تاريخ12David A. King 3Carmen Barcelo 4George Saliba 5Jan P Hogendijk 6Feza Gunergun 7Dhruv Raina 8Avner Ben-Zaken 9Joep Lameer 10R. C. Gupta 11Kim Plofker

7

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

يز پاي

،92

شزار

گ

.بوده است

شاهيجامعابوسعيد سجزي و يونس مهدوي، كارشناس ارشد تاريخ علم

چه دربارة زندگي و دورة فعاليت آن دان و منجم ايراني و مسلمان ابوسعيدسجزي، رياضي دانيم اطالعات اندكي است كه سدة چهارم هجري مي

-دست مي هاي ديگران و بعضي از آثار او به از گزارش برخي از پژوهشگران با توجه به آثار رياضي . آيد

هاي رياضي موجود به خط او، سجزي و بعضي از نسخه . اندق تخمين زده 330تاريخ تولدش را در حدود سال

از سجزي آثار متعددي در سه حوزة رياضي، نجوم و كه تعداد آثار با اين . احكام نجوم بر جاي مانده است

احكامي سجزي در مقايسه با ديگر آثارش چشمگير -ها صورت است، اما تا كنون تحقيقات كمي روي آن

ترين اين آثار است يكي از مهم شاهيجامع. استگرفتههايي از وقايع هايي از آن گزارش كه سجزي در بخش

. استكردهتاريخي و نجومي سدة چهارم هجري ثبت ها اطالعاتي دربارة فعاليت سجزي در خالل اين گزارش

از ديگر آثار . شودو شهرهاي محل اقامتش ديده مي هايي در دست است كه اغلب احكامي سجزي مجموعه

-جامعها ثبت شده و با براي آن » شاهيجامع«عنوان كوشد تا به كمك اين مقاله مي . اندخلط شده شاهي

اطالعاتي كه سجزي در آثار خود آورده است تخمين تري از زندگي و دورة فعاليت او به دست دهد و دقيق

هاي رسائل احكامي سجزي دهد كه مجموعه نشان مي تفاوت شاهيجامعيك اثر واحد نيستند و با رسالة

. دارند

هاي انگليسيچكيدة مقالهمباني تاريخي و : تحول گاهشماري ايراني

اخترشناسيموسي اكرمي، عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد اسالمي،

واحد علوم و تحقيقاتگاهشماري رسمي ايراني يك گاهشماري

خورشيدي است كه هم از نظر طول سال و هم از نظر نخستين روز سال نه بر قرارداد بلكه بر دو عامل

لحظة عبور مركز خورشيد از ) الف: طبيعي مبتني است

نقطة اعتدال بهاري طي حركت ظاهري خورشيد به بازة زماني ميان دو عبور ظاهري ) دور زمين؛ و ب

اين دو عامل باعث . متوالي مركز خورشيد از آن نقطه آغاز گاهشماري ايراني آغاز سال ) 1شده است كه

طول سال آن طول سال ) 2خورشيدي طبيعي باشد، طول ماه آن بسيار نزديك به ) 3خورشيدي باشد، و

هاي فلكي متناظر در زمان عبور خورشيد از صورت -نويسنده در اين مقاله نشان مي . البروج باشد منطقه

مباحث مرتبط با اين امور از پيشينة ) دهد كه الف محاسبات روزآمد ) تاريخي برخوردارند، و ب

كامپيوتري، بر پاية انتخاب سال اعتدالي به عنوان طول .دهدبندي را به دست ميسال تقويمي، بهترين كبيسه

هاي سان، برمبناي اسناد تاريخي، داده بدين اخترشناسي، و محاسبات رياضياتي، گاهشماري ايراني

يابد، كه اين امر با باالترين دقت ممكن استقرار مي جايگاه برجستة منحصر به فردي به گاهشماري ايراني

.بخشدها ميدر ميان همة گاهشماري

اي عبري دربارة تقويم زردشتي ايراني در رساله تقويم يهودي از آبراهام بارهيا

ايالنا وارتنبرگ، دانشگاه لندناي به زبان موضوع اين مقاله تحليل بخشي از رساله

عبري دربارة تقويم يهودي است كه به تقويم زردشتي سفرهاعبور مؤلف اين رساله، كه . ايراني اختصاص دارد

االطراف عبري زبان آبراهام نام دارد، دانشمند جامع بارهيا است و اين رساله را در قرن دوازدهم ميالدي،

بارهيا . استاحتماال در شمال فرانسه تأليف كرده ها و برخي از اعياد ساختار تقويم زردشتي ايراني و ماه

هايي براي دهد و سپس به بيان الگوريتم آن را شرح مي هاي زردشتي ايراني به تاريخ يهودي و تبديل تاريخ ها و اعياد هرچند نام برخي از ماه . پردازدبرعكس مي

است، آبراهام بارهيا ايراني در آثار متقدم يهودي آمده كند بلكه تنها اين مطالب را با تفصيل بيشتر بيان مي نه

هاي تبديل اين دو نوع براي نخستين بار الگوريتم .دهدتقويم را به يكديگر به دست مي

شزار

گ

6

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

ييز، پا

92

علم تاريخانتشار شمارة دوازدهم مجلة

علمتاريخپژوهشي -دوازدهمين شمارة نشرية علمي اين شماره شامل چهار . شدعلم چاپ پژوهشكدةتاريخ

مقالة فارسي و دو مقالة انگليسي است كه چكيدة اين :ها به شرح زير استمقالهسازي هاي فوالدي با مكانيزم تركيبي در قفل قفل

سنتي ايران 2، مهدي محمدزاده1سميه اربابي

عضو هيأت علمي 2كارشناس ارشد هنرهاي اسالمي، 1 دانشگاه هنر اسالمي تبريز

ها و ها، با كاركردها، فرم استفاده از انواع قفل هاي متفاوت، ساليان دراز در ايران متداول مكانيزم

آويزهاي توان به قفل ها مي از جملة اين قفل . استبودهها دو مكانيزم در يك بدنة تركيبي اشاره كرد كه در آن

هاي پژوهش حاضر كه داده . استواحد به كار رفته اي اولية آن با استفاده از منابع آرشيوي و كتابخانه

-است، با استفاده از روش توصيفي آوري شده جمعزمان تحليلي در پي جستجوي داليل به كار بستن هم

جستجوي موارد . هاستدو مكانيزم در اين قفل ها، فوالدي ها، داليل سادگي فرم آن استفاده از اين قفل

-ها نسبت به قفل بودن جنس و بزرگ بودن ابعاد آن مكانيزم، از ديگر مسائلي هستند كه در هاي تك

-ها پاسخ داده پژوهش حاضر تالش شده است تا به آن .شود

اي در حساب رساله: حساب در نزد اهل نجوم

گانيشصت مريم ربيعي، عضو هيأت علمي دانشگاه الزهرا

جا ويرايش و به زبان امروزي اي كه در اين نوشته از "حساب اهل تنجيم "اي با عنوان شرح شده، رساله

نويس قديمي است كه در كتابخانة يك مجموعة دست در . شودملي كشور بوسني و هرزگوين نگهداري مي

-آخر اين رساله عباراتي نوشته شده كه با استناد به آن توان دريافت كه اصل كتابي كه اين رساله ها مي

قوشچي است و بخشي از آن بوده است از آثار مالعلي اين رساله در واقع . زبان اصل اثر نيز فارسي است

اي از مقالة دوم آن كتاب است كه شخصي به خالصه

الخلخالي ملقب به واقف ) ؟(بنصير النصيرنام نصراهللا عمر آن را استنساخ حاجيبنعثمانبرگزيده و حاجي

.كرده استدر اين رساله كه شامل شش باب به پيروي از

هاي مشهور حساب است به موضوعاتي نظير رسالههاي ها، روش روش نوشتن اعداد، تعيين مرتبة ارقام آن

جمع و تفريق، ضرب، تقسيم و جذرگرفتن در دستگاه ها در است و به كاربرد آن شصتگاني پرداخته شده .استدانش نجوم نيز اشاره شده

گذر زهره و ترتيب سيارات نسبت به زمين در

آثار هيئت دورة اسالمياميرمحمد گميني، دكتراي تاريخ و فلسفة علم،

علم، دانشگاه تهرانپژوهشكدة تاريخجامانده از دورة اسالمي از خالل نسخ خطي به

اي سياه بر روي قرص هايي مبني بر رؤيت نقطه گزارشها معموال اين گزارش . استخورشيد به دست ما رسيده

با اين ادعا همراه هستند كه اين نقطة سياه، در واقع، سيارة زهره يا عطارد است كه از مقابل قرص خورشيد

دهد كه زهره كند و وجود اين پديده نشان مي گذر مي تر به اي نزديك يا عطارد نسبت به خورشيد در فاصله

در اين ميان شواهدي وجود دارند كه . زمين قرار دارند . دهدسينا را افزايش مي احتمال رؤيت زهره توسط ابن

-الدين شيرازي، تحت تأثير روش مؤيدالدين ولي قطب عرضي در محاسبة ابعاد و اجرام، معتقد بود كه فلك زهره در باالي فلك خورشيد قراردارد و به همين دليل

وي فهرست . امكان رؤيت گذر سيارة زهره وجودندارد اند، اند اين پديده را رؤيت كرده كساني كه ادعا كرده

دهد كه كند و با داليل مختلف نشان مي عرضه مي باشد، باز حتي اگر فلك زهره در زير خورشيد قرارداشته

وي براي اثبات اين . امكان رؤيت اين پديده وجود ندارد كند و داليلي را موضوع از آثار بطلميوس استفاده مي

كه بر اساس دو مفهوم قاعدة ستر و ترتيب طبيعي . كندبراي ترتيب سنتي سيارات ارائه شده بود، نقد مي

چه بعضي افراد به گيرد كه آن او سرانجام نتيجه مي اند، يك لكة خورشيدي عنوان گذر زهره رؤيت كرده

5

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

يز پاي

،92

شزار

گ

. »شناسم، همواره مترصد يادگيري بوده است را ميپور، استاد بازنشستة فيزيك دانشگاه دكتر خواجه

سالگي 65صنعتي شريف ديگر سخنران نكوداشت دكتر معصومي بود كه با اشاره به شخصيت علمي

وقتي براي اولين بار يكي از مقاالت «: ايشان گفت فيزيكي او را خواندم، دريافتم كه فيزيك و علم هم

چه تا به آن مترجم خود را يافته است؛ چرا كه آن چه هنگام خوانده بودم، نثري به رواني و روشني آن

. »كار برده بود، نداشتند معصومي بهوي ضمن اشاره به برخي آثار دكتر

همداني در حوزة فيزيك بر حساسيت و معصومي: رويكرد صحيح او در گزينش آثار تأكيد كرد و افزود

غالب اين آثار با فهم عميق مترجم از مطلب برگردان «همداني به معصومي. اند و اين نكتة كوچكي نيست شده

عنوان يك محقق، شكل تأثيرگذاري اين آثار را به او با ترجمة اين آثار به فيزيك جديد . داند خوبي مي

متصل شده است؛ در غالب آثار او اين اتصال ديده شود و جاي بسي خرسندي است كه از چنين مي

.»فردي قدرداني كنيم: دكتر فريدزاده نيز در اين جمع اظهار داشت

نتيجة دوستي من با معصومي، تأمل و تعمق در «فضايل او بيش از آن است . معناي دوستي بوده است

شود؛ من تنها خواستم بر اندازة كه گفته شد و مي .»ثمربخشي اين دوستي تأكيد كنم

شناسي دانشگاه دكتر يوسف اباذري، استاد جامعه در «: تهران، با اشاره به شخصيت دكتر معصومي گفت

هاي گويند، نظام عصر جديد، بسياري از فردگرايي مي سازند و بر مبناي آن، جايگاه فرد را مشخص فكري مي

همداني به عنوان يك فرد، همواره با كنند؛ معصومي مي .»هاي قالبي ايستاده است صبر و فروتني در برابر نظام

رضايي، با توجه به همكاري چندين دكتر شيخ همداني در انجمن حكمت و ساله با دكتر معصومي

او «: هاي او تصريح كرد فلسفه، دربارة برخي ويژگي چارچوبي فكري براي آموزش دارد و از نوعي مدل

.»كند سواد علمي با عناصر بسيار زياد، دفاع ميداماد، با اشاره االسالم دكتر مصطفي محقق حجت

به دليل آمدن خود به مراسم نكوداشت دكتر آشنايي من با معصومي، از «: همداني گفت معصومي

نوع خانوادگي است؛ پدر او شاگرد جد من شيخ عبدالكريم حائري بوده و با خانوادة من ارتباط

. »است تنگاتنگ داشتهكه اعجاب من اينكته«: دكتر محقق داماد گفت

همداني را به دنبال داشته است، از معصومي . النفس بودن اوست زادگي، آقازادگي، و سليم بزرگ

سواد هستند، اما نادرگي معصومي ها بي معموال آقازاده .»در باسوادي اوست

در بخشي ديگر از اين مراسم نكوداشت، دكتر حسين معصومي همداني بر عدم تمايل خود به

گونه برگزاري چنين محفلي تأكيد و دليل آن را اين من، در مقابل لطف زباني، حاكي از «: تشريح كرد

-مانم و نمي عالقه، محبت و حسن ظن، به واقع در مي دانم اين عيب از كجا وانم به خوبي تشكر كنم، و نمي ت

به هر روي، به زبان، فقط . در من پيدا شده است گويم كه متشكرم؛ بيش از اين بايد بگويم، كه به مي

.»توانم واقع نميسن من اقتضا «: دكتر معصومي همداني ادامه داد

جا گفته شد، جدي بگيرم چه را اين آن كند همة نمي . كنم صفاتي كه نسبت داده شد، در من هست و گمان

به هر روي اگر كسي اين صفات را داشته باشد، اين چه گفته شد، از آن همة. شود تمجيد متوجه او مي شود، نه از ظن دوستان ناشي مي سرشت پاك و حسن

.»منام، چيزي اگر مستحق اين لطف شده «: وي افزود

من در زندگي از . جز بخت در آن مؤثر نبوده است ام كه شايد بسياري از شرايط و امكاناتي برخوردار بوده

اند؛ امكاناتي براي ها برخوردار نبوده من از آن ساالن همآن دوران به رغم . ام تحصيل و دوراني كه در آن زيسته

هايش، آموزنده بوده است و ها و بلندي پستي همهاين خود نيز از سر . شايد طبيعت من با آن سازگارتر

.»بخت و خواست خدا بوده استاصالت و چه دربارة همداني به آن دكتر معصومي

بايد بگويم «: شد، اشاره و تأكيد كرد اش گفته خانوادهدر ميان . اند من از عالمان دين نبوده تمام خانوادة

ها جز پدرم و برخي اجداد مادري، كسي اهل علم آن . »اند غالباً كشاورز و يا تاجر بوده. نبوده است

علمعضو هيأت علمي پژوهشكدة تاريخ1

4

شزار

گ

همداني سالگي دكتر حسين معصومي 65نكوداشت 1سرشتدكتر ايرج نيك

نكوداشتي براي ، مراسم 1392شنبه، دوم آذرماه سال همداني، به مناسبت شصت و دكتر حسين معصومي

روز تولد او، در مركز فرهنگي شهر كتاب پنجمين سال نفر از دوستان او با ساليق 200بيش از . برگزار شد

اين .مختلف جمع شده بودند تا به او شادباش بگويند اصغر محمدخاني، معاون فرهنگي مراسم به همت علي

. شهر كتاب، برگزار شددر اين مراسم، محمدعلي موحد، ضياء موحد، اهللا مجتبايي، نصراهللا پورجوادي، هوشنگ رهنما، فتح

پور، شهين اعواني، يوسف اباذري، محمدرضا خواجه رضايي، محمدجواد فريدزاده، مصطفي حسين شيخ

اصغر محمدخاني و حسين داماد، علي محققالزم به ذكر است . همداني سخنراني كردند معصومي

ها در بين سخنران "تاريخ علم "كه جاي پژوهشگران .خالي بود

علي موحد، عضو فرهنگستان زبان و دكتر محمد كه دكتر معصومي يك ادب فارسي، ضمن اشاره به اين

گاه كه هر آن «: است تأكيد كرد "دانهمه"همداني شود، كه ام مي شكافد، من حسودي مطلبي را مي

. »كند فهمد و چقدر خوب بيان مي چقدر خوب مي به مفهوم و معناي حسادت نزد وي ضمن اشاره

اين « :چنين تشريح مفهوم بخل، افزود مولوي، و هم چه ندارد بخل است؛ محضر پر دوست عزيز ما، آن

اي است كه هر اش براي دوستان، سفرة گشاده فيض .»گيرد كس از آن بهره مي

دكتر مجتبايي، عضو فرهنگستان زبان و ادب يارم همداني و خودم «فارسي، با خواندن اين بيت

»داني ندان با همه كند هيچ يارب چه /نداني هيچدكتر معصومي به «: سخنان خود را آغازكرد و گفت

معصومي، ذهني «: وي افزود . »دان است واقع همه -من هرگاه نوشته . بسيار دقيق، منطقي و منظم دارد

اي منطقي را خوانم، گويا قضيه هاي او را مي . »ام خوانده

شهين اعواني، عضو هيأت علمي موسسة پژوهشي هايي از اقدامات علمي و حكمت و فلسفه، به بخش

در موسسة حكمت و فلسفه و فرهنگي دكتر معصومي

هاي هاي او در حوزه چنين كم و كيف فعاليت همبه بركت اقدامات او در «: مختلف اشاره كرد و گفت

، دورة دكتراي تاريخ علم تأسيس شد كه موسسهاند و دورة التحصيل شده دانشجويان دور اول آن فارغ جزء "من از طريق كتاب . دوم آن در حين انجام است

.»با ايشان آشنا شدم" و كلموسسة دكتر ضياء موحد، رئيس گروه منطق

پژوهشي حكمت و فلسفه، در تمجيد از همكار خود شود و نه همداني نه مريد كسي مي معصومي«: گفت

اين صفت او را بيش از . دوست دارد مراد كسي باشد

مريد و مرادي چيزي جز تقلب . دارمهر صفتي دوست اي هم بر اما گاليه «: وي ادامه داد . »در خود ندارند

. همداني وارد است؛ تنبلي در ارائة كارهايش معصوميمن شاهد هستم كه بسياري از مقاالت و

هايش تقريبا آمادة چاپ هستند، ولي اقدامي پژوهشدكتر موحد . »در اين خصوص صورت نداده است

آثار و مقاالت دكتر معصومي در سطح «: افزودچنان چاپ و نظير هستند، اما هم المللي و بي بين

من براي او سالمتي و بقاي عمر آرزو . اند عرضه نشده .»كنم مي

دكتر پورجوادي، استاد بازنشستة دانشگاه تهران، كنم بر خالف برخي، گمان نمي «: دربارة آثار وي گفت

كار باشد؛ كارهاي او در برخي همداني كم معصوميموارد به طول انجاميده است، اما در كيفيت آثارش

رئيس سابق مركز نشر . »توان ترديد داشت نميهاي او چه از ويژگي غير از آن «: دانشگاهي ادامه داد

گفته شد، ضروري است بر كنجكاوي علمي و هايي كه من او اش تأكيد شود؛ در تمام سال تحقيقي

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

يز پاي

،92

خبر

3

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

يز پاي

،92

ها به ياد صد و چهل و يكمين شب از اين شب داوينچي برگزارشد كه گزارش آن در نشاني زير آمده

:استwww.bukharamag.com/1392.09.4189.html

. صد و چهل و سومين شب به ياد گاليله برگزارشد :هاي اين شب را در نشاني زير ببينيدمتن سخنراني

www.bukharamag.com/1392.09.4346.html

هاي مجلة صد و چهل و چهارمين شب از شب پژوه بود كه بخارا، بزرگداشت مرحوم محمدتقي دانش

با همكاري موسسة فرهنگي هنري ملت، دايره المعارف بزرگ اسالمي، بنياد موقوفات محمود افشار، گنجينة پژوهشي ايرج افشار و ميراث مكتوب برگزار

در آمل به دنيا 1290پژوه در محمد تقي دانش . شدآمد، ابتدا نزد پدرش، سپس در قم و تهران تحصيل

از دانشگاه تهران، ليسانس حقوق 1320كرد و در او مدتي رئيس كتابخانة دانشكدة ادبيات و . گرفت

. مدتي هم رئيس كتابخانة مركزي دانشگاه تهران بود چشم از جهان 1375آذر 27پژوه مرحوم دانش

ياد اش به مجموعة زنده فروبست و كتابخانة شخصي .مينوي اهدا شد

توان به فهرست كتابخانة از ميان آثار ايشان مي هاي خطي كتابخانة دانشكدة الهيات، فهرست نسخه

-هايي از فهرست نسخه دانشكدة ادبيات و نيز بخش .هاي خطي كتابخانة مركزي دانشگاه تهران اشاره كرد

:استهاي اين شب در نشاني زير آمدهسخنرانيwww.bukharamag.com/1392.09.4362.html

همايش كوشيار گيالني

مركز پژوهشي ميراث مكتوب با همكاري پژوهشكدة علم به مناسبت يكهزار و پنجاهمين سالگرد تولد تاريخ

دان ايراني، همايش كوشيار گيالني، دانشمند و رياضي .كندرا برگزار مي "ميراث علمي كوشيار گيالني"

آثار و دستاوردهاي "محورهاي اصلي اين همايش "رياضيات و نجوم در عصر كوشيار "و "علمي كوشيار

.استاصول در اين همايش از چاپ نسخه برگردان

اسطرالبو نسخة ترجمة فارسي كهن حساب هندي .كوشيار رونمايي خواهد شد

حسين معصومي همداني، محمد باقري، لنارت برگرن، حنيف قلندري، اكبر ايراني، مريم زماني و سيد هادي طباطبايي از سخنرانان اين همايش

.هستندبرگزار 1392اسفند ماه 5اين همايش دوشنبه . شودمي

2

خبررة

شمان،

هرااه ت

شگ دان

علمخ

تاريمة

برناخ

12يز

پاي،

92

6Cambridge University Press 7Warburg Institute 8George Sarton Medal 9History of Science Society 10Kuwait Science Foundation 11Sabra, Abdelhamid I. “The Appropriation

and Subsequent Naturalization of Greek Sci-

ence in Medieval Islam: A Preliminary State-ment”, Journal of History of Science, 1987. 12Sabra, Abdelhamid I. “Kalam Atomism as an

Alternative Philosophy to Hellenizing Fal-safa.” in Arabic Theology, Arabic Philosophy, From Many to the One: Essays in Celebration of Richard M. Frank. ed. by James E. Mont-gomery. Leuven: Peeters Publishers, 2006.

علم علم در هفتة ترويجهاي روز تاريخبرنامه

-درعلميتوسعةعلم با همكاري جمعيت ترويجانجمن .آبان برگزار كرد 9تا 4علم را از ايران، هفتة ترويج

برگزاركنندگان به هر يك از روزهاي اين هفته آبان به نام 8موضوعي اختصاص دادند وچهارشنبه

به همين مناسبت . گذاري شد نام "تاريخ علم روز"

روز تاريخ علم و راهبردهايي براي "نشستي با موضوع عنوان . در برج ميالد برگزار شد "آموزش علم

هاي ارائه شده در اين برنامه و اسامي سخنراني :سخنرانان به شرح زير است

تاريخ علم و آموزش فيزي، دكتر حسين شيخ رضاييتاريخ فيزيك و آموزش فيزيك، دكتر امير محمد

گمينيشناسي، دكتر شناسي و آموزش زيست تاريخ زيست

حسن ميانداري تاريخ رياضي و آموزش رياضي، احسان اميني

اين نشست با پرسش و پاسخ و بحث گروهي .به پايان رسيد "هاي تدريستجربه"دربارة

چنين انجمن ترويج علم، يك مسابقة نقاشي با هم هاي چهار موضوع ترتيب داده بود كه يكي از موضوع

.آن تاريخ علم بود

هاي پاييزي بخارا شب

اي مجلة بخارا در پايـيـز هاي يادوارهچهار شب از شبهايي به يـاد شب. اي تاريخ علمي داشتجنبه 1392

.پژوهپوالك، داوينچي، گاليله و دانش

هـاي مـجـلـة صد و سي و هشتمين شب از شب

او . داشـت بخارا به ادوارد ياكوب پـوالك اخـتـصـاص مدرس اتريشي طب در دارالفنون و پزشك ناصرالديـن

-ها را مـي گزارش اين شب و متن سخنراني. شاه بود :توانيد در نشاني زير بخوانيد

www.bukharamag.com/1392.08.4132.html

1

رة شما

ن، هرا

اه تشگ

دانعلم

خ تاري

مة برنا

خ12

يز پاي

،92

خبر 1درگذشت پروفسور عبدالحميد صبره

ترين مورخان علم عبدالحميد صبره، يكي از برجسته دورة اسالمي در پنجاه سال گذشته، بعد از يك دوره

در آمريكا 2013دسامبر 18بيماري طوالني مدت در او دانشجويان زيادي پرورش داد و صدها . درگذشت

هاي مختلف مقاله، كتاب، ويرايش و ترجمه در موضوع -علوم دورة اسالمي و اروپاي بعد از رنسانس باقي

.گذاشت 1924صبره در شهر طنطاي مصر در سال

با . فلسفه خواند 2در دانشگاه اسكندريه . متولدشدرفت و 3بورس دولت مصر به مدرسة اقتصاد لندن

دريافت 1955مدرك دكتراي فلسفه علم را در سال انجام شد 4نامة او كه با راهنمايي كارل پوپر پايان. كرد

توسط 5هاي نور از دكارت تا نيوتون نظريهبا عنوان -بعد از فارغ . چاپ شد 6انتشارات دانشگاه كمبريج

به تدريس در گروه فلسفة 1962التحصيلي تا سال دانشگاه اسكندريه پرداخت و سپس به مؤسسة

نشان جورج 2005در سال . انگليس پيوست 7واربرگهاي تاريخ علم را كه يكي از معتبرترين جايزه 8سارتن

اي از و همچنين جايزه 9است، از انجمن تاريخ علم .دريافت كرد 10بنياد علوم كويت

اش را با نوشتن عبدالحميد صبره زندگي علمي اي دربارة اپتيك در قرن هفدهم اروپا آغازكرد مقاله

-ولي به علت كارهايش در زمينة علوم دقيق در دورة اسالمي، اسالمي مخصوصا در موضوع اپتيك در دورة

هيثم ابن المناظربراي مثال، او كتاب . استشدهشناخته .را به انگليسي ترجمه و شرح كرد

علم تنها در هاي پروفسور صبره در تاريخ تالش هاي علمي دورة كتاب زمينة تصحيح، شرح و ترجمة

هاي جديدي در مقابل اسالمي نبود؛ او همچنين نظريه خاورشناسان و كساني كه قرائتي اروپامحور از تاريخ

به عنوان . كردتفكر در دورة اسالمي داشتند عرضه علمتاريخدر مجلة 1987اي كه در سال مثال در مقاله

چاپ كرد، نظرية پيردوئم در مورد علوم دورة اسالمي و . 11نسبت آن را با علوم يوناني به چالش كشيد

او در دورة پاياني عمر دانشگاهي خود در زمينة هاي متعددي دربارة تاريخ كالم تمركز كرد و مقاله

اتميسم در اعتقاد متكلمين نوشت كه يكي از اين ها دربارة شكوفايي كالم اسالمي به عنوان مقاله

هاي جايگزيني براي فلسفة ارسطويي در سرزمين ها باعث توجه بيشتر به كالم اين مقاله . 12اسالمي بود .اسالمي شد

هاي او نه تنها درحوزة تاريخ علم بلكه دربارة مقاله

. تاريخ تفكر در دورة اسالمي راهنماي خوبي است طور كه خود او در سخنراني پيش از دريافت همان

-نشان جورج سارتن گفت، در طول زندگي دانشگاهي باشد تا يك "مندعالقه"داد كه يك اش ترجيح مي

بخش مندي او الهام شك دانش و عالقه بي. "متخصص"كساني خواهد بود كه به تاريخ علم و فلسفه در دورة

. اسالمي دلبستگي دارند :نوشتپي

اي است از مقالةاين گزارش ترجمه1”A life devoted to history of Islamic science: Abdelhamid I. Sabra”, Hasan Umut, World Bulletin. 2Alexandria University 3London School of Economics 4Karl Popper 5Theories of Light from Descartes to Newton

خبرنامة تاريخ علم 1392، پاييز 12سال سوم، شمارة

پژوهشكدة تاريخ علم: صاحب امتيازوابسته به دانشكدة الهيات و معارف اسالمي

دانشگاه تهران

پورماچيانيابوذر فرض: سردبير مريم زماني: مديرداخلي و روابط عمومي

فرناز آزيدهاك: صفحه آرا فاطمه كيقبادي: ويراستار ادبي

شوراي علمي محمد باقري اصغر قائدان

حميدرضا گياهي يزدي ايرج نيك سرشت

همكاران اين شماره داود احمدي

معصومه اميري مقدم حسين ثقفي مرتضي صومي زهرا قزلباش

اميرمحمد گميني فاطمه گنجي

راضيه سادات موسوي سرشتايرج نيك

تهران، خيابان انقالب، خيابان قدس، كوچة : نشاني 23بهنام، پالك

131451836: صندوق پستي 1417734491: كدپستي 88993018: دورنگار 88993016: تلفن

www.utihs.ut.ac.ir tarikhelm@ut.ac.ir

از مسجد آقا بزرگ كاشان) بسمله(تصوير

خبر

1 درگذشت پروفسور عبدالحميد صبره

2 علمعلم در هفتة ترويجهاي روز تاريخبرنامه

2 هاي پاييزي بخاراشب

3 همايش كوشيار گيالني

گزارش

4 همداني سالگي دكتر حسين معصومي 65نكوداشت

6 علمتاريخانتشار شمارة دوازدهم مجلة

8 ميراث علمي اسالم و ايرانانتشار شمارة سوم مجلة

9 همايش كوشيار گيالني در پرديس بنت الهدي صدر گيالن

معرفي

9 اللّباب في شرح تلخيص أعمال الحساب معرفي تصحيح و شرح كتاب

سخنراني

10 1392علم در پاييز هاي علمي پژوهشكدة تاريخنشست

11 نقش تاريخ فيزيك در آموزش فيزيك

هانامهپايان

13 1392هاي دفاع شده در پاييز نامهچكيدة پايان

بخش انگليسي

گزارش

1 علمتاريخانتشار شمارة دوازدهم مجلة

3 ميراث علمي اسالم و ايرانانتشار شمارة سوم مجلة

4 عثماني در قرن شانزدهم ةهمايش بين المللي علم و فلسف

هانامهپايان

5 1392هاي دفاع شده در پاييز نامهچكيدة پايان

مقاله

7 اسالمي؟ ةعلوم ايراني، علوم عربي يا علوم دور