1

2

Хянан тохиолдуулсан: Ш.Эрдэнэбат Говь-Алтай аймгийн Засаг даргын орлогч, ТХАХ-ийн

ахлагч, Төрийн удирдлагын магистр Г.Бямбажав орон нутаг дахь судлаач Х.Оросоо орон нутаг дахь судлаач Зөвлөхүүд: О.Энх-Ариунаа НҮБХХ-ийн Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газрын

ажилтан, Олон улсын хөгжлийн удирдлага, Статистикийн ухааны магистр

О.Идшинрэнжин Сангийн яамны ЭЗНБГ-ахлах мэргэжилтэн, Санхүүгийн удирдлагын магистр

Б.Туул Ядуурал, МХЗ-ын мониторинг үнэлгээний тогтолцоог дэмжих төслийн орон нутаг хариуцсан эксперт

Р.Ойдовданзан ҮСХ-ны зөвлөх Х.Маам Үндэсний хөгжлийн хүрээлэн, Ph.доктор

Илтгэлийг нэгтгэн боловсруулж, хэвлэлд бэлтгэсэн: М.Сарантуяа Ядуурал, МХЗ-уудын хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний

тогтолцоог дэмжих төслийн Говь-Алтай аймгийн ТХН-ийн зохицуулагч,

Бизнесийн удирдлагын магистр П.Баасан Говь-Алтай аймгийн ЗДТГ-ын мэргэжилтэн, Төслийн Бодлогын хорооны нарийн бичгийн дарга

Статистик тоо, мэдээлэл: Ю.Туул Ядуурал, МХЗ-уудын мэдээллийн тогтолцоо төслийн

зохицуулагч Д.Жаргалсайхан Ядуурал, МХЗ-уудын хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний тогтолцоог дэмжих төслийн Говь-Алтай аймгийн ТХН-ийн эксперт Н.Баярхүү Статистикийн хэлтэсийн мэргэжилтэн М.Ууганбаяр Статистикийн хэлтэсийн мэргэжилтэн Д.Долгорсүрэн Эрүүл мэндийн газрын статистикч Г.Мөнхжаргал Боловсрол, соёлын газрын статистикч Зураг чимэглэл:

Говь-Алтай аймгийн МХЗ-ын нөхцөл байдлын үнэлгээний анхны илтгэлийг бэлтгэхэд оролцогчид:

3

АГУУЛГА Өмнөх үг ............................................................................................................................

Товчилсон үгийн жагсаалт ............................................................................................... Хүснэгтийн жагсаалт ........................................................................................................ Зураглалын жагсаалт .......................................................................................................

Оршил .............................................................................................................................. Бүлэг 1 Говь-Алтай аймгийн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн тойм .................... Бүлэг 2 МХЗ-уудын хэрэгжилт ................................................................................ Зорилго 1.Ядуурал, өлсгөлөнг бууруулах ............................................ Зорилго 2.Бүх нийтээр анхан шатны боловсрол эзэмших ................ Зорилго 3.Хүйсийн тэгш байдлыг дэмжин хөгжүүлж, шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх ................................ Зорилго 4.Хүүхдийн эндэгдлийг бууруулах .......................................... Зорилго 5.Эхчүүдийн эрүүл мэндийг сайжруулах ............................... Зорилго 6.Бэлгийн замын халдварт өвчин, ХДХВ, ДОХ, сүрьеэтэй тэмцэх, бусад өвчнийг бууруулах ........................................................... Зорилго 7.Байгаль орчны тогтвортой байдлыг хангах ...................... Зорилго 8.Хөгжлийн төлөө дэлхий нийтийн түншлэлийг хөгжүүлэх Зорилго 9.Хүний эрхийг баталгаажуулах, ардчилсан засаглалыг хөгжүүлэх ...................................................................................................... Бүлэг 3 МХЗ-уудын хэрэгжилтийн нэгдсэн үнэлгээ, ойрын жилүүдэд шийдвэрлэх асуудлууд ........................................................................ Бүлэг 4 Хавсралтууд Хавсралт 1 Говь-Алтай аймгийн статистик үзүүлэлтүүд Хавсралт 2 МХЗ-уудын хэрэгжилт, мэдээллийн олдоцын байдалд өгөх үнэлгээ Хавсралт 3 Ашигласан материалын жагсаалт

4

ӨМНӨХ ҮГ

Мянганы хөгжлийн зорилтууд (МХЗ)-уудыг орон нутагт хэрэгжүүлэх нь иргэдийг хөгжлийн үйл явцад татан оролцуулах, төрөөс хэрэгжүүлж байгаа бодлого, арга хэмжээний үр шимийг тэгш хүртэх боломжийг олгож буй арга замуудын нэг юм. Ийм боломжийг иргэдэд олгохын тулд Монгол Улсын Засгийн газар орон нутгийн засаглалыг бэхжүүлэх, МХЗ-уудыг орон нутагт хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх төслүүдийг НҮБХХ-ийн дэмжлэгтэйгээр туршилтын журмаар Говь-Алтай аймагт хэрэгжүүлж эхлээд байна. Олон хүчин зүйлийн нөлөөгөөр өнөөдрийн хувьд аймаг, сумуудын хөгжлийн түвшинд бодьтой ялгарал үүсчээ. Энэ байдалд нухацтай дүгнэлт хийж цаашид бүс нутгуудийн хөгжлийг жигдрүүлэхэд МХЗ-уудтай орон нутагт тодорхойлох энэ төсөл чухал ач холбогдолтой. Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилтийн явц байдлын тухай аймгийн анхны илтгэлийг бичиж боловсруулах нь амар хялбар ажил биш байсныг юуны өмнө тэмдэглэвэл зохино. Энэ ажилд аймгийн нутгийн өөрөө удирдах байгууллага, ЗДТГ-ын бодлого хариуцсан мэргэжилтэнгүүд, алба агентлагууд, иргэний нийгмийн байгууллагын оролцоо, хамтын ажиллагаа чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Уг илтгэлийн агуулга, чанарыг сайжруулах үүднээс янз бүрийн түвшинд хэд хэдэн удаагийн уулзалтуудыг зохион байгууллаа.

5

Илтгэл боловсруулах ажилд НҮБХХ, Сангийн яамны НБХ өөрийн төсөл, хөтөлбөрийн хүрээнд мэргэжилтний болон санхүүгийн туслалцаа үзүүлсэн. Иймд эн тэргүүнд эдгээр байгууллагад онцлон талархал илэрхийлье. Аймгийн анхны илтгэлийг боловсруулахад эрдэм, мэдлэг, хүч хөдөлмөрөө харамгүй дайчлан ажилласан ажлын хэсгийн хамт олонд гүн талархлаа илэрхийлье.

МХЗ-уудын 2005-2006 оны хэрэгжилтийн тухай Үндэсний хоёр дахь илтгэлээс үзэхэд зорилт бүрийн хэрэгжилт, аймгуудад харилцан адилгүй байгаа нь цаашид санхүү, төсөв, үйл ажиллагааны хүрээг зорилт тус бүрээр нарийн судлан тогтоосон судалгаанд үндэслэн МХЗ-уудыг хэрэгжүүлэх нь илүү үр дүнтэй болохыг харуулж байна. Уг илтгэлийн дүнгээр МХЗ-уудын үндэсний хэмжээнд дэвшүүлсэн зорилтуудыг хангалттай хэрэгжүүлж байгаа аймгуудын нэгэнд Говь-Алтай аймаг багтсан байгаа нь чухал бөгөөд цаашид МХЗ-уудын хэрэгжилтийг хангахын тулд, аймгийн стратеги бодлогыг үндэсний түвшний болон салбарын бодлогуудтай уялдуулах, ялангуяа аймгийн ИТХ-аар шинээр батлах гэж буй “Говь-Алтай аймгийн хөгжлийн цогц бодлого, төлөвлөгөө (2008-2021)-тэй нягт уялдуулсан байх шаардлагатай.

МХЗ-уудтай холбогдох статистик тоо, мэдээлэл хангалтгүй байгаа нь үнэн зөв үнэлгээ хийхэд бэрхшээл учруулж тулгамдсан асуудлуудын нэг болж байна. Түүнчлэн аймгийн хүн ам, газар зүй, эдийн засгийн онцлог болон бусад олон хүчин зүйл МХЗ-уудын хэрэгжилтэд нөлөөлсөн болохыг энэхүү илтгэлээр танилцуулж байна.

Цаашид Монгол улсын МХЗ-уудтай уялдуулан Говь-Алтай аймгийн онцлогт нийцсэн МХЗ-уудыг тодорхойлох, түүнийг аймгийн хөгжлийн цогц бодлого, эдийн засаг нийгмийг хөгжүүлэх үндсэн чиглэл, засаг даргын мөрийн хөтөлбөрт, аймгийн төсөв, орон нутгийн болон бүсийн хөгжлийн хөтөлбөрт тусган хэрэгжүүлэх, тайлагнах, хяналт-шинжилгээ үнэлгээ хийх, эдгээр үйл ажиллагаанд олон нийтийн оролцоог хангах, үр шимийг нь зорилтот бүлгүүдэд хүртээх үйл ажиллагааны хөтөлбөр боловсруулахад энэхүү илтгэл чухал үндэс суурь болно.

Говь-Алтай аймгийн Засаг дарга Р.Цогтбаатар

6

Товчилсон үгийн жагсаалт АХОТ Ажиллах хүчний оролцооны түвшин АХБ Азийн хөгжлийн банк БЗДХ Бэлгийн замаар дамжих халдвар БЗХӨ Бэлгийн замын халдварт өвчин ДОТС Оношилгоо эмчилгээний олон улсын стандарт ДНБ Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн ДОХ Дархлалын олдмол хомсдол ДЭМБ Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага ДБ Дэлхийн банк ЗДТГ Засаг даргын тамгын газар ЕБС Ерөнхий боловсролын сургууль ЖАЙКА Японы олон улсын хамтын ажиллагааны агентлаг ЖДҮ Жижиг, дунд үйлдвэр ИНБ Иргэний нийгмийн байгууллагууд ИТХ Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал ИТХТ Иргэдийн төлөөлөгчийн хурлын тэргүүлэгчид ИНХ Иргэдийн нийтийн хурал ИБМА ИБМТ

Иргэний бүртгэл мэдээллийн алба Иргэний бүртгэл мэдээллийн төв

МХЗ Мянганы хөгжлийн зорилт МХТ Мэдээлэл, холбооны технологи НҮБ Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага НҮБХАС НҮБ-ын Хүн амын сан НҮБХХ НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр НҮЭМ Нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд НЭМСХ Нийгмийн эрүүл мэндийн судалгааны хүрээлэн НХСМТ Нийгмийн хамгааллын салбарын мастер төлөвлөгөө ӨАТС Өрхийн амьжиргааны түвшний судалгаа ШУӨЗО Шинжиан Уйгарын өөртөө засах орон СИДА Шведийн олон улсын хөгжлийн байгууллага ТББ Төрийн бус байгууллага ҮСХ Үндэсний статистикийн хороо ХАА Хөдөө аж ахуй ХАОСТ Хүн амын орон сууцны тооллого ХДХВ Хүний дархлал хомсдолын вирус ХХҮХ Хөдөлмөр, халамж үйлчилгээний хэлтэс ХХИ ХӨЦМ

Хүний хөгжлийн индекс Хүүхдийн өвчний цогц менежмент

ЭМГ Эрүүл мэндийн газар ЮНЕСКО НҮБ-ын Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байгууллага ЯБСББ Ядуурлыг бууруулах стратегийн баримт бичиг

7

Хүснэгтийн жагсаалт Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт Зорилго 1 Хүснэгт 1.1 Ядуурлын үндсэн шалтгаан Хүснэгт 1.2 15-24 насны залуучуудын ажилгүйдлийн түвшин, хувь 2003-2007 Хүснэгт 1.3 Ажилгүйчүүдийн боловсролын судалгаа 2007 /сумаар/ Хүснэгт 1.4 Сумдын ажилгүйчүүдийн тоо насны бүлгээр 2007 он Хүснэгт 1.5 Говь-Алтай аймгийн шилжин явсан өрхийн тоо 1996-2007 Хүснэгт 1.6 Иргэний баримт бичиг, шилжилт хөдөлгөөний бүртгэлийн зөрчилтэй иргэдийн судалгаа 2007 он Зорилго 2

Хүснэгт 2.1 Ерөнхий боловсролын сургуулийн дотуур байрны ашиглалт 2000-2007 Хүснэгт 2.2 Ерөнхий боловсролын сургуулийн бүлэг дүүргэлт Хүснэгт 2.3 Бүлэг дүүргэлт /сумдаар, 2007 он/ Хүснэгт 2.4 Хүүхдийн цэцэрлэгийн хүрэлцээ хангамж /2005-2008 оны хичээлийн жил/ Хүснэгт 2.5 Бичиг үсэг тайлагдалтын хувь /сумдаар 2000-2007/

Зорилго 3 Хүснэгт 3.1 Аймгийн ажиллагсадын судалгаа хүйсээр / 2002-2006 он/ Хүснэгт 3.2 Баруун бүсийн ажиллагчдын тоо /мян.хүн/

Зорилго 4 - Зорилго 5 - Зорилго 6 Хүснэгт 6.1. Хүүхдийн шүд цоорох өвчний тархалт Зорилго 7 Хүснэгт 7.1. Агаар бохирдууулах эх үүсвэрийн тоо Хүснэгт 7.2. Сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжинд хамрагдаагүй хүн амын тоо Зорилго 8

Хүснэгт 8.1. Үүрэн телефон хэрэглэгчдийн тоо

Зорилго 9 Хүснэгт 9.1. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийн биелэлтийн бодит хувь, мөнгөн дүн (мянган төгрөгөөр), хэргийн тоогоор Хүснэгт 9.2. Төлбөрийн чадваргүй иргэдийн өмгөөллийн жишиг үйлчилгээний ханш Хүснэгт 9.3. Төсвийн тухай иргэдийн санал асуулгын дүн

8

Зураглалын жагсаалт 2. Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт Зорилго 1 Зураглал 1.1 Говь-Алтай аймгийн бүртгэлтэй ажилгүйчүүдийн тоо Зураглал 1.2 Говь-Алтай аймгийн ажиллах хүчний оролцооны түвшин 2002- 2007 Зорилго 2 Зураглал 2.1 Бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин /2007-2008 оны хичээлийн жил/ сумаар Зураглал 2.2. Бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин 2007 /баруун бүсийн аймгаар байр эзлүүлсэн байдал/ Зураглал 2.2. Бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин 2007 он сумаар байр эзлүүлсэн байдал Зорилго 3 - Зорилго 4 Зураглал 4.1 Тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл, 1000 амьд төрөлтөд, улс, бүсийн дундажтай харьцуулснаар,1990-2007 Зураглал 4.2 Тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл, 1,000 амьд төрөлтөд, сумдаар, 2000, 2007 Зураглал 4.3 Нялхсын эндэгдэл, 1,000 амьд төрөлтөд, улс, бүсийн дундажтай харьцуулснаар, 1990-2007

Зураглал 4.4 Нялхсын эндэгдэл, 1,000 амьд төрөлтөд, сумдаар, 2007он Зураглал 4.5 Улаан бурхны эсрэг вакцинжуулалтанд хамрагдсан хүүхдийн

хувь, улс, бүсийн дундажтай харьцуулснаар, 1990-2007 Зорилго 5 Зураглал 5.1 Эхийн эндэгдлийн түвшин, 100,000 амьд төрөлтөд, 1990-2007 Зураглал 5.2 Эхийн эндэгдэл, 100,000 амьд төрөлтөд, аймгаар, 2007 Зураглал 5.3 Эхийн эндэгдлийн шалтгаан, 2003-2007 Зураглал 5.4 Эхийн боловсрол, нийгмийн байдал, 2007 Зураглал 5.5 Хүн амын төрөлт, Говь-Алтай аймаг, сумдыг харьцуулснаар, 1990-2007 Зорилго 6 Зураглал 6.1 Зонхилон тохиолдох БЗДХ өвчлөлийн хандлага, 1990-2007 Зураглал 6.2 Тэмбүүгийн өвчлөл, 10000 хүн амд, сумдаар, 2007 Зураглал 6.3 Заг хүйтний өвчлөл, 10000 хүн амд, сумдаар, 2007 Зураглал 6.4 Сүрьеэгийн өвчлөлийн түвшин, 100,000 хүн амд, 1990-2007 Зураглал 6.5 Сүрьеэ өвчнөөр оношлогдож богино хугацааны шууд

эмчилгээгээр эдгэрсэн тохиолдлын хувийн жин, 100,000 хүн амд, 1990-2007

Зураглал 6.6 Сүрьеэгээр шинээр өвчлөгсдийн түвшин, 10,000 хүн амд, сумдаар, 2007 Зорилго 7 Зураглал 7.1 Аймгийн ойт нутгийн эзлэх хувь Зураглал 7.2 Аймгийн ойт нутгийн эзлэх хувь, сумдаар 2007 он Зураглал 7.3. Говь-Алтай аймгийн ойжуулалт /га-аар/

9

Зураглал 7.4. Хамгаалалтанд авсан булаг, шандны эхийн тоо Зорилго 8

Зураглал 8.1. Говь-Алтай аймгийн сумдад үүрэн телефоны сүлжээ орсон байдал 2007 он

10

- 11 -

ОРШИЛ Аймгийн илтгэлийн зорилго, бүтэц Дэлхийн баян чинээлэг, ядуу буурай аль ч орон нэгдмэл нэгэн хувь заяатайгаа улам бүр ухамсарлаж, тулгамдаж буй асуудлуудаа тодорхойлон түүнийг шийдвэрлэх арга замаа уялдуулан шинэ зуун, шинэ мянганы гараагаа эхэлсэн билээ. НҮБ-ын 2000 оны дээд хэмжээний чуулга уулзалтаар 189 орны тэргүүнүүд оролцож, шинэ Мянганы Тунхаглал хэмээх түүхэн баримт бичгийг баталж, 2015 он хүртэлх хугацаанд шийдвэрлэвэл зохих асуудлуудыг багцалсан зорилтуудыг тодорхойлсон юм. Мянганы Тунхаглалыг хүлээн зөвшөөрсөн улс орнууд уг Тунхаглалд үндэслэсэн МХЗ-уудыг өөр өөрийн орны онцлогт нийцүүлэн тодорхойлж, зорилтоо хэрэгжүүлэх талаар тусгай хөтөлбөр, төсөл, төлөвлөгөө гарган ажиллаж байна. Монгол Улсын Их Хурал Мянганы Тунхаглал болон шинэ мянганд ядуурлыг бууруулах талаар НҮБ-аас дэвшүүлсэн зорилтыг дэмжиж, ардчилсан засаглалыг бэхжүүлэх тухай зорилгыг нэмж тусган Монгол Улсын Мянганы хөгжлийн 2015 он хүртэлх зорилтуудыг Монгол Улсын Их Хурал 2005 оны 25 дугаар тогтоолоор баталсан юм. Нийт 9 зорилго, 24 зорилт, 67 шалгуур үзүүлэлт бүхий Монгол Улсын МХЗ-уудаа Мянганы Тунхаглалаар тодорхойлогдсон зорилго, зорилтуудтай агуулгын хувьд ижил боловч тэдгээрийг хэмжих зарим шалгуур үзүүлэлт, аргачлалын хувьд өөрийн орны онцлогийг тусгасан ялгаатай зүйлс бий. Монгол Улсын Засгийн газрын 2006 оны 53 тоот тогтоолоор Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилтийг хангах зорилгоор зорилт тус бүрийг холбогдох бодлогын баримт бичгүүдтэй уялдуулах, шаардагдах хөрөнгийн хэрэгцээг тооцох, хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ хийх, оролцоог хангах, хэрэгжилтийн явцын тайланг бэлтгэж байхыг Засгийн газрын гишүүдэд үүрэг болгож, зорилт тус бүрийг хуваарилан өгч хариуцуулсан юм. НҮБ-ын гишүүн орон бүр МХЗ-уудынхаа хэрэгжилтийн явц байдлыг 2-3 жилийн хугацаагаар гаргаж, НҮБ-д тухай бүр хүргүүлж, харилцан мэдээлэл солилцож байх учиртай. Монгол Улсын Засгийн газар МХЗ-уудын хэрэгжилтийн явц, байдлыг дүгнэсэн Үндэсний анхны илтгэлээ 2004 онд, хоёр дахь илтгэлээ 2007 онд гаргасан. УИХ-ын 2007 оны хаврын чуулганаар Монгол Улсын МХЗ-уудын 2005-2006 оны хэрэгжилтийн талаарх Үндэсний хоёр дахь илтгэлтэй танилцаж, уг илтгэлийг сайшаан дэмжсэн шийдвэр гаргасан. МХЗ-уудыг хангах үйл ажиллагаатай уялдуулан Сангийн яаманд хэрэгжүүлж буй “Ядуурал, Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний тогтолцоог бэхжүүлэх нь” гэсэн туршилтын төслөөр дамжуулан НҮБХХ-ийн газраас ихээхэн дэмжлэг туслалцаа үзүүлж байна. Уг төслийн хүрээнд 4 аймаг, Улаанбаатар хотын 2 дүүргийг сонгож авсан бөгөөд МХЗ-уудыг орон нутагт хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны эхлэл болгож Орон нутаг дахь хэрэгжилтийн ялгааг арилгах зорилгоор МХЗ-уудыг аймгийн түвшинд тодорхойлон, үйл ажиллагаа, санхүүжилтийг уялдуулах шаардлага гарсантай холбогдуулан Харилцан ойлголцлын Санамж бичигт (НҮБХХ, Сангийн яам, Засаг дарга ) гурван тал гарын үсэг зурсан. МХЗ-уудыг орон нутагт хэрэгжүүлэхээр туршилтын журмаар сонгосон аймгуудын нэгэнд Говь-Алтай аймаг багтаж, МХЗ-уудыг орон нутагт хэрэгжүүлэх Бодлогын хороог Говь-Алтай аймгийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн 2007 оны 12 дугаар сарын 20-

- 12 -

ний өдрийн тогтоолоор аймгийн Засаг даргаар ахлуулсан нийт 20 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр байгуулан ажиллаж эхэлсэн. Түүнчлэн Говь-Алтай аймгийн МХЗ-уудыг тодорхойлох, Говь-Алтай аймгийн 2008-2015 оны хөтөлбөрийг боловсруулан аймгийн ИТХ-аар батлуулан хэрэгжүүлэх, биелэлтийг 2 жил тутамд аймгийн ИТХ-д тайлагнаж байхыг МХЗ-уудын Бодлогын хороонд даалгасан бөгөөд үүний дагуу орон нутгийн төлөв байдлын суурь судалгаанд тулгуурлан Говь-Алтай аймгийн МХЗ-уудын хэрэгжилтийн анхны илтгэлийг боловсрууллаа. Монгол Улсын Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилтийн талаарх аймгийн анхны илтгэл нь Монгол Улсын МХЗ-уудын орон нутгийн түвшин дэх хэрэгжилтийн өнөөгийн төлөв байдлыг нэгтгэн дүгнэж, үнэлгээ өгч буй баримт бичиг юм. Аймгийн илтгэлийн зорилго нь МХЗ-уудын хэрэгжилтийн явцыг хянаж үнэлэх, хэрэгжилтийн талаарх албан ёсны мэдээлэл, статистик тоо баримтуудыг олон нийтийн хүртээл болгох, зорилтуудын хэрэгжилтийг хангахад шаардлагатай асуудлуудад гадаад, дотоодын оролцогч талуудын анхаарлыг хандуулах, тэдгээрийг бодлого, арга хэмжээнд тусгахад оршино. Энэхүү илтгэлийг боловсруулахад орон нутаг дахь МХЗ-уудын хэрэгжилтийн явцын талаарх статистикийн мэдээ харьцангуй цөөн байгаа учраас аймгийн захиргааны байгууллагын зарим судалгаа, мэдээллийг ашигласан бөгөөд үндэсний түвшинд дэвшүүлсэн Мянганы хөгжлийн зарим зорилт нь орон нутгийн түвшинд шууд тодорхойлогдох, хэрэгжилтийг хянаж, үнэлэх бололцоогүй учраас аймгийн илтгэлд оруулаагүй болно. Аливаа статистикийн мэдээлэлд тулгуурлан, шалгуур үзүүлэлтэд дүн шинжилгээ хийснээр аль бүс нутаг, аймаг ямар үзүүлэлтээр доогуур байна гэдгээс шалтгаалан цаашид хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, шаардагдах хөрөнгийг тодорхой төлөвлөх боломж бүрдэх учраас орон нутгийн түвшинд мэдээлэл цуглуулах нь тулгамдаж буй асуудлуудын нэг болж байна. Аймгийн энэхүү анхны илтгэл 3 бүлгээс бүрдэнэ. Танилцуулга бүлэгт Говь-Алтай аймгийн эдийн засаг, нийгмийн өнөөгийн байдлыг товч дурьдсан. Хоёрдугаар бүлэгт МХЗ-уудын хэрэгжилтийн өнөөгийн төлөв байдлыг статистикийн тоо мэдээ дээр үндэслэн харуулж, цаашид шийдвэрлэх асуудлуудад анхаарал хандуулсан болно. Дараагийн бүлгүүдэд МХЗ-уудын хэрэгжилтийн талаарх ерөнхий дүгнэлт, хэрэгжилтийн хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний явц, тогтолцооны талаарх мэдээллийг багтаав. Төгсгөлийн бүлэгт аймгийн илтгэлийн нэгдсэн дүгнэлт, Аймгийн бодлого арга хэмжээний уялдааг сайжруулах талаар санал дүгнэлт болон цаашид шийдвэрлэх асуудлыг дэвшүүлсэн болно.

- 13 -

ГГООВВЬЬ--ААЛЛТТААЙЙ ААЙЙММГГИИЙЙНН ЭЭДДИИЙЙНН ЗЗААССААГГ,, ННИИЙЙГГММИИЙЙНН ХХӨӨГГЖЖЛЛИИЙЙНН ТТООЙЙММ

- 14 -

Аймгийн онцлог байдал Монгол орны баруун хязгаар говь, хээр хосолсон Монголын хөгжил дэвшлийн ирээдүйн “үүц” болсон Говь-Алтай аймаг бол байгалийн арвин их нөөц баялагтай, газар нутаг нь онгон дагшин, хүн зон нь оюуны өндөр чадамжтай юм.

Засаг захиргааны нэгж, нутаг дэвсгэр

Газар зүйн байршил: Говь-Алтай аймаг Монгол улсын баруун урд хэсэгт Хойд өргөрөгийн, баруун уртрагийн солбилцолд нийтдээ 142.2 мянган хавтгай дөрвөлжин км нутаг эзлэн оршдог бөгөөд хойд талаараа Завханы Шилүүстэй, Цагаан, Чулуут, Алдархаан, Дөрвөлжин сумдтай, зүүн талаараа Баянхонгорын Шинэжинст, Баян-Өндөр, Баян-Цагаан, Буу цагаан, Баацагаан, Хүрээ марал, Баян-Өндөр, Баянбулаг сумдтай, баруун талаараа Ховдын Дарви, Цэцэг сумдтай, Алтай өмнөд хэсгээрээ БНХАУ-ын ШУӨЗО-ны Хами аймагтай тус тус хиллэдэг. Тус аймаг нь газарзүйн байршлын хувьд Алтайн уулархаг мужид багтдаг. Баруун хойноос зүүн урагш чиглэн тогтсон гурван урт нуруу, түүний хоорондох том говь, хоолойнууд оршдог. Уулзүйн хувьд Монгол Алтайн нурууны төгсгөл хэсэгт орших бөгөөд хамгийн өндөр уулс нь Мөнх цаст Сутай хайрхан /4250 м/, Аж Богд/3802м/, Бурхан Буудайн уул/3765м/, Гичгэнийн нуруу/3769м/, Хасагт Хайрхан уул /3578м/. Хамгийн нам дор газар нь Халхын баруун Өмнө Овоо /1667м/, Талын Шовош уул /1382м/, Зангат уул /1246 м/, Хар уул /1044м/. Харьцангуй өндөр нь 800-1000м, болно. Томоохон говь, хотгоруудын гадаргын үнэмлэхүй өндөр 743-1100 орчим метр. Шарга, Хүйс, Загт сайрын, хар сайрын, Зүннгарын, Талын, Нарансэвстэйн, Отгоны, шаралдайн, Цагаан дэрс, Хонин ус, Цэнхэр номин, Захуй, Зармангийн говиуд, Бигэр, Халиун, Улаан шал, Төхөмийн зэрэг Монголын нэрд гарсан 33 говийн арав гаруй оршиж байна. Цаг уур. Байгаль цаг уурын хувьд эрс тэс уур амьсгалтай. Өндөр уулын, хуурай хээрийн, цөлөрхөг говь хээрийн уур амьсгал зонхилно. Жилийн дундаж температур нь 3.7 хэм бөгөөд хамгийн хүйтэн нэгдүгээр сард дунджаар -20-30, зарим жил -50.0 хэм хүрч хүйтэрнэ. Хамгийн дулаан сар нь долдугаар сар бөгөөд дунджаар +20-24 хэм, зарим жил +40 хэм давж халдаг. Геологийн тогтоц. Геологийн тогтоцийн хувьд тус аймгийн нутаг нь архейпротерозойн хувирмал чулуулаг палезой, мезозойн эх газрын тунамал вулканоген чулуулаг болон кайнозойн хурдас хуримтлалаас тогтоно. Төв Азийн бүслүүрийн хэмжээнд өнөө хэр мэдэгдэж буй хамгийн сонгодог тогтоцтой, гүний буюу гадаргуугийн хувирал, өөрчлөлтөнд идэвхитэй орсон гадаад дотоодын геологичдын сонирхлыг маш их татдаг бүс нутаг юм. Ашигт малтмалын орд илэрлүүд. Говь-Алтай аймгийн нутаг дэвсгэрт хийгдсэн олон жилийн геологийн судалгааны ажлын үр дүнд нийт 40 орд, 375 илрэл, олон тооны эрдэсжсэн цэг, геохимийн, шлихийн, сарнилын хүрээ, геофизикийн аномалиуд тэмдэглэгджээ. Орд илэрлүүдийг ашигт малтмалын төрлөөр нь ангилвал нүүрсний 29, Битумий 1, Торфийн 3, Шатдаг занарын 1, Эрдсийн будгийн 5, Давсын 8, Фосфоритийн 7,

- 15 -

Циолитийн 1, Асбестийн 15, Бал чулууны 4, Гялтгануурын 5, Хайлуур жоншны 1, Оптикийн түүхий эдийн 4, Гоёл чимэглэлийн чулууны 39, Талькийн 6, Гөлтгөний 2, Шохойн 7, Тоосгоны шаварын 16, Элс хайрганы хольцын 4, Элсны 3, Цементийн түүхий эдийн 2, Шилний түүхий эдийн 5, Барилгын чулууны 4, Өнгөлгөөний чулууны 4, Ванадий 1, Төмөрийн 23, Магнезитийн 6, Хромны 7, Зэс ийн 84, Никелийн 2, Кобальтийн 1, Цайрын 1, Хар тугалгын 27, Гянт болдын 6, Висмутын 2, Бериллийн 3, Газрын ховор элементийн 5, Алтны 56, Цагаан алтны 1, Мөнгөний 4 орд байна. Үүнээс харахад тус аймаг нүүрс, алт, төмөр, зэс, хар тугалганы орд илрэлүүдээр баялаг болно. Тэр дундаа онцгой сайн чанар бүхий нүүрсээрээ гадаад, дотоодийн хөрөнгө оруулагчид болон уул уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг олон улсын хэмжээний томоохон компаниудын сонирхлыг ихээхэн татдагаас гадна, нөөц нь тогтоогдоогүй ашигт малтмалын ордууд олонтой. Ан амьтан, ургамал. Дэлхийд ховордсон хулан, тахь, хавтгай, ирвэс, цоохондой, бөхөн, мазаалай, анчдын сэтгэлийг татсан аргаль, янгир, хар сүүлт, эдлэг шонхор, хойлог шувуу зэрэг ан амьтад, вансэмбэрүү, гоёо, зээрийн ундаа, хулангийн ундаа, эрээн гомбо, үүргэнэ, юмдүүжин, алтан гагнуур, чихэр өвс, зээргэнэ, гандигар, хурдан цагаан, лидэр, тарваган шийр, дэгд, таван салаа, минжиннавга газрын үс зэрэг эмийн, суль, сульхир, сонгино, хармаг, нохойн хошуу, тошлой зэрэг хүнсний ургамал, жимс жимсгэнэтэй. Засаг захиргааны нэгж, хүн ам. Монгол улсад 1931, 1934 онд хийгдсэн засаг захиргааны хуваарилалт, өөрчлөлтүүдийн гол шалтгаан нь төвийн захиргаанаас орон нутгийг шуурхай удирдлагаар хангахад олон талын бэрхшээл учруулж байсныг гэтлэн давах үүднээс хошуудыг татан буулгаж, орон нутгийн засаг захиргаадын зохион байгуулалтыг өөрчлөн 13 аймаг болгоход Алтай аймгийг 1931 оны 5-р сарын 6-нд 17 сумтайгаар шинээр байгуулж, аймгийн төвийг Халиун голд суурьшуулахаар баталжээ. Түүнээс хойш 3 жилийн дараа З-р сарын 9-нд Сайд нарын зөвлөлийн 5-р хурлын 4-р зүйлээр Засгийн газрын комиссын саналыг үндэслэн Алтай аймгийг татан буулгаж, Завхан аймагтай нэгтгэхээр тогтоожээ. Үүнээс 6 жилийн дараа буюу 1940 оны улсын VIII их хурлын тогтоолоор шинэ Говь-Алтай аймгийг 20 сум, 130 баг, 11843 өрх, 43347 хүн амтайгаар байгуулжээ. 1942 онд Буянтцагаан гол, Баянцагаан гол, Хүрээмарал, Баянцагаан сумдыг Баянхонгорт аймагт шилжүүлж, Завхан аймгийн Баян-Уул сумыг Говь-Алтай аймагт шилжүүлсэн байна. Аймгийн төвийг 1940 онд Олон нуурт төвлөрүүлсөн боловч байршил нь тохиромжтой бус гэж үзээд 1941 онд нүүж Халиуны хоолойд төвлөрүүлжээ. Энд цаг агаар нь эрс, тэс, шуурга ихтэй , элсэрхэг хөрстэй байсан учраас дахин нүүлгэж 1942 онд Тайшир /Түмэн/ сумын нутгийн завсар хил болох Естын булагт төвлөрүүлснээр эдүгээ хүртэл эндээ суурьшиж байна.. Одоо засаг захиргааны 18 сум, 83 багтай. Засаг захиргаа, үйлдвэр аж ахуйн төв нь улсын нийслэл Улаанбаатараас 1010 км алст, далайн түвшнээс 1800 метрт оршдог. Аймгийн төвөөсөө хамгийн их алслагдсан Алтай сум 318 км, хамгийн ойрхон Тайшир сум 43 км-т оршдог. Говь-Алтай аймагт 2007 оны жилийн эцсийн байдлаар 15,2 мянган өрхөд 57,8 мянган хүн амьдарч байна. Тус аймгийн хүн амын бүтцийг авч үзвэл нийт хүн амын 48,6 хувь нь эрэгтэй, 51.4 хувь нь эмэгтэй, насны бүлгээр авч үзвэл 42.0 хувь буюу 24299 нь 19 хүртэлх насны хүүхэд, 35,6 хувь буюу 20598 нь 20-39 насныхан, 40-59 насны 9754 буюу хүн амын 16,9 хувь, 61-ээс дээш ахмад настнууд 5,5 хувийг

- 16 -

эзэлж байна. Хүн амын 28,5 хувь нь аймгийн төвд, 2,2 хувь нь тосгонд, 14,9 хувь нь сумын төвд, 54,4 хувь нь хөдөө амьдарч байна.

Эдийн засаг, нийгмийн байдал Хүн амын 61.0 хувь орчим нь тодорхой хөдөлмөр эрхэлж байна. Аймгийн Хөдөлмөр эрхлэлтийн албанд бүртгэлтэй ажилгүй иргэд 1067 байгаа бөгөөд 2007 онд ажлын шинэ байр 2767 бий болсны 34.3 хувийг байнгын ажлын байр эзэлж байна.

Эрүүл мэндийн салбарт төсөл, хөтөлбөр олон тоогоор хэрэгжин, ялангуяа, Монгол улсын Засгийн газраас сүүлийн жилүүдэд ихээхэн хөрөнгө оруулалт хийсний дүнд энэ салбарын материаллаг бааз нь сайжирч тоног төхөөрөмжийн хүрэлцээ хангамж дээшилж байна. Бүх сумын эмнэлэг цахилгааны эх үүсгүүр болон оношлогооны “ЭХО” аппараттай, багийн эмч нарын олонх нь унаатай болсон байна. Аймгийн Эрүүл мэндийн салбарын мастер төлөвлөгөө боловсрогдож дуусах шатандаа байна. Хэдийгээр эмчилгээ, оношлогооны орчин сайжирч техник тоног төхөөрөөмжийн хангамж нэмэгдэж байгаа боловч эмчийн хүрэлцээ, нарийн мэргэжлийн туслалцаа дутагдаж, эх нялхасын эндэгдэл өсч, халдварт өвчний гаралт буурахгүй байгаад анхаарлаа хандуулах шаардлага гарч байна. Ерөнхий боловсролын 27 сургуульд 12.8 мянган, 26 цэцэрлэгт 3.7 мянган хүүхэд хамрагдан сурч хүмүүжиж байна. МСҮТ-д 14 мэргэжлээр 650 хүүхэд, Анагаах ухааны коллежид 6 мэргэжлээр 953 оюутан суралцаж байна. Эдгээр сургуулиар бэлтгэгдэж байгаа хүүхдүүд ирээдүйн мэргэжилтэй ажилчид, мэргэжилтнүүд учраас сургалтын чанар, өгөөж, мэргэжлийн төрөл чиглэлийг улам боловсронгуй болгох шаардлага нэн чухал болж байна. Сүүлийн жилүүдэд аймгийн төвд 640 суудалтай сургууль, 250 суудалтай сургууль, цэцэрлэгийн цогцолбор баригдан ашиглалтад орж Баянтоорой тосгонд сургуулийн барилга шинээр баригдаж эхлээд байгаагийн дээр 9 сумын сургууль, дотуур байрны барилгуудад их засвар шинэчлэлт хийгдлээ. Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд анги дүүргэлт хөдөөд 1:29, төвд 1:37 болж аймгийн хэмжээнд ээлжийн коэффициент 1.4 байна. Ерөнхий боловсрол олгох ажлын чанар нь багшлах боловсон хүчний хангамж, ур чадвар, мэдээлэл шуурхай авах, өөрсдөө байнга суралцаж хөгжих шаардлагатай байна. Эдийн засгийн өсөлтийг харуулах гол үзүүлэлт болсон дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 2007 онд 35.8 тэрбум төгрөгт хүрч өмнөх оныхоос 6.5 хувиар өсөв. Төсвийн орлого жил дараалан өссөөр 2007 онд 1508.7 сая төгрөг болcон нь өмнөх оныхоос 17.2 хувиар нэмэгдсэн дүнтэй бөгөөд нийт орлогын 83 хувийг орон нутгийн төсвийн орлого эзэлж байгаа юм. Орон нутгийн төсвийн болон улсын төсвийн байгууллагын дүнгээр авч үзвэл зарлага санхүүжилтийн 16.5 хувийг л аймаг өөрийн орлогоор бүрдүүлж байна. Эндээс үзвэл аймгийн хөгжлийн гол асуудлуудын нэг нь төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх бүхий л бололцоог бүрдүүлж өөрийгөө бүрэн санхүүжүүлэх зорилго тавих нь зүй ёсны шаардлага болж байна. Тус аймаг 2007 оны эцэст 2486.6 толгой мал тоолуулсан бөгөөд малын тоо өмнөх оноосоо 287.5 мянган толгойгоор буюу 13.0 хувиар өсөв. Мал аж ахуйн үйлдвэрлэл тогтмол эрхэлдэг 8000-аад өрх буюу аймгийн нийт өрхийн 52.6 хувийг малчин өрх эзэлж, дунджаар нэг малчин өрхөд 300, нэг хүнд 39 толгой мал ноогдож байна. Мал сүргийн үржлийн ажил маллагааны хувьд үндсэндээ

- 17 -

уламжлалт, нүүдлийн арга ажиллагаа хэвээр байна. Сүүлийн жилүүдэд мал аж ахуйн усан хангамжийг сайжруулах чиглэлээр төр засгаас ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж байгаа бөгөөд сүүлийн 2 жилд 700-аад сая төгрөг зарцуулж бэлчээрийн усан хангамж 69.4 хувьд хүрлээ. Малын тэжээлийн ургамал 400-аад га-д тариалж, хязгаарлагдмал нөөц бүхий усалгаатай талбайгаас жилд дунджаар 4000-5000 тн хадлан, 400 тн гар тэжээл бэлтгэж байгаа нь аймгийн хэрэгцээний дөнгөж 9 хувийг хангахаар байна. Мал эрүүлжүүлэх арга хэмжээг хэрэгжүүлэх чиглэлээр мал эмнэлэг-ариун цэврийн лабораторийн тоног төхөөрөмжийг шинэчилж, урьдчилан сэргийлах арга хэмжээг төрөөс санхүүжүүлж хувийн хэвшлийн байгууллагууд гүйцэтгэж байна. Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлд нааштай ахиц өөрчлөлт гарч байгаа хэдий ч цаашид бэлчээрийн уламжлалт мал аж ахуйд шинэчлэл зайлшгүй шаардлагатай болж байна . Малын тоо толгой ихээхэн өсч шалтгаалан бэлчээрийн даац хэтэрсэн нь цөлжилт, хуурайшилтанд нөлөөлөн, өвс ургамлын гарц, хөрсний эвдрэлд муугаар нөлөөлж байгаа нь нэн яаралтай арга хэмжээ авах шаардлагыг бий болгож байна. Тухайлбал, эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх, мал сүргийн таваарлаг шинж чанарыг дээшлүүлэх зорилт тавьж, үүнд чиглэсэн арга хэмжээг тууштай хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Газар тариалангийн салбарт одоогоор услалтын систем бүхий 1600-аад га-д үр тариа, төмс, хүнсний ногоо, малын тэжээл, эмийн ургамал, жимс жимсгэнэ тариалж байна. Улаан буудай, төмс, сармис зэрэг тариалан нутагшсан үртэй болох оролдлого хийж байна. Аймагт үйлдвэрлэсэн буудайгаар гурил хийх бага оврын гурван цех ажиллаж хэрэгцээт гурилынхаа 8 хувийг өөрсдөө хангаж байна. Уламжлалт арвайн тариалалтыг нэмэгдүүлж “Ашвай” жигнэмэг хийж аймгийн брэнд бүтээгдэхүүн болоод байна. Аймгийн хэмжээнд 2007 оны байдлаар нийт 2581.0 тн ургац хураан авчээ. Үүнээс үр тариа 676.0 тн, төмс 1390.3 тн, хүнсний ногоо 519,5 тн тус тус хураан авсан нь аймгийн төмс, хүнсний ногооны хэрэгцээний 35-50 хувийг дотооддоо хангадаг бөгөөд хүлэмжид нарийн ногоо тариалж, түүнийгээ нөөшлөх аргад тариаланчид суралцан сүүлийн жилүүдэд энэ чиглэлд амжилт олж байна. Жимс, жимсгэний тариалалт хэвийн түвшинд явагдан дарс, ундааны үйлдвэрлэл нэмэгдэж байна. Газар тариалан эрхэлж ирсэн өөрсдийн уламжлал, хөрш зэргэлдээ орны туршлагад тулгуурлан өөрсдийн хэрэгцээт бүтээгдэхүүнээ бүрэн хангадаг болох зорилт тулгарч байна. Услалтын системүүдийг сэргээн засварлах тендерт Цогтын Хаяа, Шугуй, Дэлгэрийн Гуулин, Дагналтай, Халиуны Ёлтон Тайширын Хуримтын системүүд шалгарч 2007 онд 700 гаруй сая төгрөгийн засвар хийгдсэн байна. Цаашид говийн нөхцөлд услалтын системийг улам өргөжүүлэх, талбайн хэмжээг нэмэгдүүлэх, га-гийн ургацыг өсгөх замаар газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлэн хөгжүүлэх шаардлагатай байна. Одоо аймгийн хэмжээнд 330 гаруй аж ахуйн нэгж үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхэлж байгаагийн дотор аж үйлдвэрийн салбарт 120 гаруй үйлдвэр 3 тэрбум шахам

- 18 -

төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна. Чацарганы тос, дарсны үйлдвэрлэл, эсгийн үйлдвэрлэл технологоо шинэчилсэн бол гурил, ашвай, барилгын төмөр, бетонон шон бусад хийц, блок, улаан тоосгоны үйлдвэрлэл жилээс жилд нэмэгдэж байна. Үйлдвэрлэл, бизнесийг дэмжих зорилгоор жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих сан байгуулж, бага хувийн хүүтэй зээл өгч байгаа бөгөөд жил бүр “Алтай түншлэл” үзэсгэлэн худалдаа зохион байгуулж аймгийн брэнд бүтээгдэхүүн шалгаруулан “Нэг сум-нэг бүтээгдэхүүн” аяныг хэрэгжүүлэхэд бодитой хувь нэмэр оруулж байна. Аймагт худалдаа аж үйлдвэрийн салбар танхим байгуулагдан бизнесийг дэмжих салбар зөвлөлтэй болж бизнес эрхлэгчдийн зөвлөгөөнийг 2 жил тутам зохион байгуулах болсон нь бизнесийн үйл ажиллагаагаа ч өргөтгөхөд түлхэц өгч байна. Аймагт “ХААН”, “Монгол шуудан”, “Хас” банкууд үйл ажиллагаа явуулж сумдад салбараа ажиллуулах болсноор бизнесийн таатай орчин бүрдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болов. Эдгээр банк жилд 13900.0 сая төгрөгийн зээлийг ахуйн болон үйлдвэр, үйлчилгээний зориулалтаар өгчээ. Тайширын 11 меговаттийн хүчин чадалтай усан цахилгаан станц барих ажил 2004 оноос эхлэн хийгдэж байна. Усан цахилгаан станцыг 2007 онд ашиглалтад өгөх ёстой байсан боловч гангийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан ус хуримтлагдах түвшинд хүрээгүйгээс ашиглалтад оруулж чадсангүй. Бүтээн байгуулалтын ажлын хүрээнд 495 км урттай, цахилгаан дамжуулах агаарын шугам, дэд станц Жаргалан, Шарга, Халиун, Бигэр, Дарив, Дэлгэр, Төгрөг сумдын чиглэлд гүйцэтгэж байна. Бугат, Цээл сумдад нар салхины цахилгаан станцууд баригдаж ашиглалтад өгөхөд бэлэн болжээ. Нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн үндсэн чиглэлд туссанаар 2008 онд тус аймгийн нийт сумууд эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнд холбогдох буюу сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрээр хангагдана. Эрчим хүчний найдвартай эх үүсвэртэй болсноор үйлдвэрлэл, үйлчилгээ хөгжих өргөн боломж нээгдэж бизнесийн таатай орчин бүрдэнэ. Хөдөөгийн малчин өрхийн цахилгааны эх үүсвэр нь Засгийн газрын “Буман нарны гэр” хөтөлбөрийн хүрээнд шийдвэрлэгдэж байгаа бөгөөд одоогийн байдлаар 3200-аад нарны цахилгаан үүсгүүр дагалдах хэрэгслийн хамт нийлүүлэгдээд байна. Тус аймагт авто замын хөгжил хоцрогдож байна. Хөрөнгийнхөө бололцоонд түшиглэн Алтай хот дотор хатуу хучилттай замын засвар, зарим богино замууд барьж улсын чанартай замд зохих хэмжээний арчлалт хийгдэж байна. Хөрөнгө, хүч ихээхэн шаардсан замын хэвтээ тэнхлэгийн ялангуяа Алтай-Баянхонгорын чиглэлийн замд хөрөнгө оруулах асуудал чухлаар тавигдаж байна. Одоогоор аймагт 2 долоо хоногт 3 удаа онгоц ирж байгаа нь иргэдийн зорчих хөдөлгөөнд ихээхэн бэрхшээл учруулж байна. Ийм учраас онгоцны хөөрөх, буух зурвасыг яаралтай ашиглалтад оруулах шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна. Зорчигч ачаа тээвэрлэлтийн хөдөлгөөнийг авто тээврийн хэрэгслээр хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгж гүйцэтгэж байгаа бөгөөд тэдний тав тухтай байдлыг хангах, зам тээврийн элдэв осол, гэмтлээс хамгаалах, замын хяналтыг тогтмолжуулах зэрэг асуудлыг шийдвэрлэх шаардлагатай байна. Ачаа тээвэрлэлтийн ажил үүрэг гүйцэтгэдэг зохион байгуулалттай бие заасан бүтэц бүхий байгууллага ч өнөөдөр байхгүй бөгөөд цаашдаа зах зээлийн шаардлагаар ачаа тээврийн томоохон аж ахуйн нэгж хэрэгтэй болох нь харагдаж байгаа юм.

- 19 -

Аймгийн холбооны газар нь салбарынхаа бүтцийг даган өөрчлөгдөн зохион байгуулагдаад байна. Тус аймагт суурин болон үүрэн телефоны 5 оператор, интернетийн үйлчилгээний салбар нэгжүүд үйл ажиллагаа явуулж хэрэглэгчдийн тоо 20,7 мянгад хүрлээ. Одоо тус аймгийн 12 сум, сууринд үүрэн телефоны сүлжээ ашиглалтад орсон бөгөөд 2008 онд бүх сумд үүрэн телефоны сүлжээ орохоор төлөвлөгдөж байна. Бүх сумдад олон сувгийн телевизийн станц ашигалтад орсон бөгөөд аймгийн төвд кабелийн нэг телевиз, орон нутгийн олон нийтийн радио, телевиз үйл ажиллагаа явуулж байна. Шуудангийн үйлчилгээний хөдөөгийн иргэдэд шуурхай хүргэх бүтэц дутагдалтай хэвээр байна. Хотын төвлөрсөн инженерийн шугам сүлжээний шаардлага хангах хэмжээнд хүргэж сайжруулах асуудал тулгарч байна. Аймгийн хэмжээнд геологийн хайгуулын 141 лиценз эзэмшигч байна. Томоохоноос нь дурдвал: Дэлгэр сумд Интернешнэл Юраниум компани ураны, Цээл сумд “Алтайн хүдэр” ХХК төмрийн хүдрийн, Халиун, Шаргад нефтийн, Төгрөг сумд “Рио-Тинто Монголиа” компани нүүрсний, Чандманад “Гоби Коул Энд Энержи” компани нүүрсний нарийвчилсан хайгуулын ажил хийж байна. Аймгийн хэмжээнд ашигт малтмал ашиглалтын 12 тусгай зөвшөөрөл олгогдсноос нүүрсний 2 уурхайд олборлолт хийж байна. Сүүлийн 2 жилд Монгол улсын Засгийн газраас тус аймагт оруулж буй хөрөнгийн хэмжээ эрс өсч, 2007 онд 17.0 тэрбум төгрөгт хүрч өмнөх оноосоо 3 дахин нэмэгдэв. Хөрөнгө оруулалтын 61.5 хувь нь эрчим хүчний салбарт, 11.2 хувь нь боловсрол, соёлын салбарт 3.6 хувь нь эрүүл мэндийн салбарт тус тус ногдож байна. Тус аймаг барилгын салбарыг хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөөг 2007 онд баталж уг салбарт оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээ эрс нэмэгдэж төлөвлөсөн зорилтоо хэрэгжүүлэх таатай боломж бүрдэж байна. Аймгийн гадаад харилцааны хувьд хөрш БНХАУ-ын ШУӨЗО-ны Хами аймаг, Ганьсу мужуудтай хөршийн харилцаа холбоо тогтоон гэрээ хэлцэл хийж, харилцан айлчилж байгаа боловч хилийн боомтуудын тохижилт муу , зам харилцаа бартаа ихтэй, орон зайн алслалт их байгаагаас шалтгаалан эдгээртэй хийж буй эдийн засгийн харилцаа бага хэмжээний шатахуун оруулах, Тайширын УЦС-д шаардлагатай бараа, тоног төхөөрөмжийг нэвтрүүлэх зэргээс төдийлөн хэтрэхгүй байна. Швейцарийн холбооны улсын хамтын ажиллагааны агентлаг, тус улсын Юра мужтай тогтоосон харилцааны хүрээнд байгалийн хүндрэл тохиолдсон үед ихээхэн туслалцаа дэмжлэг авсны зэрэгцээ жижиг үйлдвэрлэлийг дэмжих чиглэлээр хамтран ажиллаж байна. Мөн 2007 онд хамтын ажиллагааныхаа гэрээг шинэчлэв . Одоо аймгийн нийгэм-эдийн засгийн хөгжилд иж бүрэн дүн шинжилгээ хийсний үр дүнд цаашдын хамтын ажиллагааны чиглэлийг нарийвчлан тогтоохоор бэлтгэж байна. Аймгийн хэмжээнд аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжих бодлого барьж байгаа ба аймгийн нийт нутгийн 23-25 хувь нь хамаарагддаг их говийн дархан цаазат газар, тэнд нутагшсан ховордсон ан

- 20 -

амьтад, өвс ургамал, Монголын түүх соёлын үнэтэй өв дээрээ түшиглэн аялал жуучлалыг хөгжүүлэх өргөн боломж байна. 2007 онд Зам, тээвэр аялал жуулчлалын яамны аялал жуулчлалын газартай хамтран “Баруун бүсэд аялал жуулчлал хөгжүүлэх” хөтөлбөр боловсруулан бүсийн зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлэн батлаад байна.

- 21 -

- 22 -

- 23 -

ЗОРИЛГО 1

ЯЯДДУУУУРРААЛЛ,, ӨӨЛЛССГГӨӨЛЛӨӨННГГ ББУУУУРРУУУУЛЛААХХ

Зорилт 1 Амьжиргааны доод түвшнээс доогуур орлоготой иргэдийн эзлэх хувь хэмжээг 2015 онд 20 хувьд хүргэнэ

Зорилт 2 Хоол, тэжээлийн дуталтай хүн амын тоог 1990 онтой харьцуулахад 2015 онд 2 дахин бууруулах

Зорилт 3

Залуучуудад зориулсан таатай, бүтээмж өндөртэй ажлын байр бий болгох стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх, газар ашиглах боломж нэмэгдүүлэх, жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэх журмыг хөнгөвчлөх, ажил эрхлээгүй иргэн бичил зээл авах боломжийг бий болгох замаар ажилгүйчүүд, ялангуяа залуучуудад зориулсан ажлын байрыг бий болгох

Зорилт 4 Хүн амын төвлөрөл, шилжих хөдөлгөөнтэй холбогдон гарч буй сөрөг үзэгдлийг багасгах, шилжигсдийн эрх ашгийг хамгаалах, эрх зүйн хамгаалалтыг бий болгох, ажлын байраар хангах, орон сууц, эмнэлэг, боловсрол, соёлын болон нийгмийн бусад үйлчилгээнд хамруулах тогтолцоог бүрдүүлэх

- 24 -

1990 2000 2002 2005 2006 2007

Ядуурлын хамралт5 Улсын дундаж*

36.3 (1995)

35.6 (1998)

36.1 - 32.2 -

Баруун бүс* - - 51.1 - 38.7 - Говь-Алтай аймаг**

22.7* (1994)

21.3* 27.4* 46.6** 30.4*** 28.7

Нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, төгрөг6 Улсын дундаж*

5.1 426.2 - - 1440.7 1268.3

Баруун бүс* - - 14.6 - 72.3 830.0 Говь-Алтай аймаг** - 354.1 380.7 766.7 961.0 Эх үүсвэр: *Ядуурлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилт, ядуурал, ажилгүйдлийн судалгаа, **Аймгийн ХХҮХ-ийн тооцоо: 2005 оны тооцоог НХХЯ, ҮСГ-аас боловсруулсан коэф аргаар тооцсон *** Аймгийн ХХҮХ-ийн тооцоо: 2006, 2007 оны тооцоог Орлогын аргаар хийсэн тооцоо болно

Ядуурлын өнөөгийн байдал “Алтай нутгаа хөгжүүлье” сэдэвт 2007 оны 12 сард зохион байгуулагдсан онол практикийн бага хурлаас гарсан уриалгад ард иргэдийн орлогыг нэмэгдүүлж, тэдгээрийн аж амьдралыг дээшлүүлэх асуудлыг аймгийн хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлийн нэг болгон дэвшүүлсэн билээ.

Ядуурал хэмээх нийгмийн үзэгдэл 1990 оноос хойш үүссэн бөгөөд одоог хүртэл нэгдсэн ойлголт, хэмжих арга зүй дээр тогтоогүй ирсэн юм. Одоогоор аймгийн түвшинд ядуурлыг үзлэг болон орлогын аргаар тооцоолоод байна.. Говь-Алтай аймгийн нийт хүн амд амьжиргааны доод түвшингээс доогуур орлоготой хүн амын эзлэх хувь нь улсын хэмжээнд явуулсан 1994 оны үзлэгээр 22.7 2000 онд 21.3, 2005 онд 46.6 хувь байсан бол орлогын аргаар хийсэн тооцоогоор 2006 оны байдлаар нийт хүн амын 30.4 хувь нь амьжиргааны доод түвшинээс доогуур орлоготой амьдарч байна.

Аймгийн Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний хэлтсээс явуулсан судалгаагаар 2005 онд нийт хүн амын 46.6 хувь нь ядуу байгаагийн 40 орчим хувь нь нэн ядуу хүмүүс эзэлж байна. Харин ядуурлын түвшин 2005, 2006 онд бага зэрэг буурч нийт хүн амын 34.9 хувь, 23.4 хувь болж тус тус буурчээ. Говь-Алтай аймгийн ядуурлын байдал хот хөдөө, сумдаар харилцан адилгүй байна. Аймгийн хэмжээнд амьжиргааны доод түвшнээс доогуур орлоготой хүн

5 Үндэсний ядуурлын шугамаас доогуур хэрэглээтэй хүмүүсийн хувийн жин буюу ядуурлын түвшин 6 Нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн

Зорилт 1 Амьжиргааны доод түвшнээс доогуур орлоготой иргэдийн эзлэх хувь хэмжээг 2015 онд 20 хувьд хүргэнэ

- 25 -

амыг 2006-2007 онд харьцуулан үзэхэд Жаргалан,Төгрөг, Хөхморьт, Цээл. Чандмана, Есөнбулаг сумдад ядуурлын түвшин 21.7 - 40.2 хувь буюу хамгийн өндөр түвшинтэй байна. Харин Бугат, Дэлгэр, Халиун, Тонхил , Дарив сумдад ядуурлын түвшин 2.5-11.6 хувьтай бөгөөд хамгийн бага байна. Үндэсний статистикийн газраас 2002-2003 онд явуулсан Амьжиргааны түвшиний судалгаагаар улсын дүнтэй харьцуулахад Баруун бүс ядуурлын байдлаараа харьцангүй өндөр юм. Хэдийгээр Баруун бүс нь Монгол улсын нийт хүн амын 17 орчим хувийг эзэлж байгаа боловч нийт ядуучуудын 25 хувь энэ бүсэд оршин суудаг юм. Доорхи Хүснэгтийг үндэслэн Говь-Алтай аймаг дахь ядуурлын дүр төрх, үндсэн шалтгааныг судалж тулгарч буй асуудлыг тодорхойлсон болно. Хүснэгт 1.1 Ядуурлын үндсэн шалтгаан Шалтгааны ангилал Баримт, фактууд

Байгаль, эдийн засгийн

• Байгалийн гамшиг (зуд, ган, салхи шуурга) • Алслагдсан байдал, дэд бүтэц сул хөгжсөн • Уудам газар нутаг, цөөн хүн ам • Цалин хөлс хүрэлцээгүй • Өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлт • Тэтгэвэр, тэтгэмж хүрэлцэхгүй • Орлогогүй, санхүүгийн эх үүсвэр олдохгүй байх • Зохистой хэдөлмөр эрхлэх орчин сул

Нийгмийн

• Ажилгүйдэл • Мэргэжлийн ур чадвар ажлын байрны шаардлагыг хангахгүй • Хөдөлмөрийн зах зээл хөгжөөгүй • Нас, хүйс, ядуу хоосноор ялгаварлах • Гэр бүл салах • Гэмт хэрэг, хууль бус үйл ажиллагаа ихсэх • Архидалт

Засаглал

• Нийгмийн халамжийн үйлчилгээг хэт хавтгайруулсан • Бодлогыг хянах механизм буруу • Улс төрийн тогтворгүй байдал • Хээл хахууль • Төрийн алба, үйлчилгээ жигд бус, хариуцлага сул • Бодлогын шийдвэр эзэндээ хүрдэггүй • Нийгмийн хамгааллын тогтолцоо буруу

Тухайн өрхийн аж байдлыг шууд илэрхийлэгч үзүүлэлт бол ажил эрхэлж буй эсэх, тэр дундаа хаана, ямар төрлийн үйл ажиллагаа эрхэлж буй байдал мөн билээ. Өөрөөр хэлбэл, зохистой хөдөлмөр эрхлэх орчин тус аймагт төдийлөн сайн бүрдээгүй бөгөөд газар зүйн байршил, уудам дэлгэр нутаг, экологийн тэнцвэрээс шалтгаалан Говь-Алтай аймаг дахь хөдөлмөрийн зах зээл төрөлжилт хязгаарлагдмал юм. Аймгийн хэмжээнд 30.2 мянган хүн ажил эрхэлж байгаа бөгөөд эдгээрийн 63 хувь нь мал маллаж, малаас олсон бүтээгдэхүүнээ борлуулж

- 26 -

амьдардаг. Төсвийн байгууллагад нийт ажиллагчдын 8.2 хувь хөдөлмөр эрхэлж байна. Аймгийн хэмжээнд нэг өрхөд дунджаар 300 толгой мал ногддог бөгөөд нийт мал сүргийн 62 хувь нь ямаа эзэлж байна. Малчин өрхийн амьжиргааны гол эх үүсвэр бол ноос, ноолуураа зах зээлд нийлүүлэх явдал юм. Тухайлбал, Тонхил, Баян-Уул, Халиун, Эрдэнэ, Цээл, Цогт зэрэг суманд ямааг олноор өсгөж нэг хүнд ногдох орлогоopoo бусaд сумдаас өндөр байна. Аймгийн хэмжээнд хийсэн ажиглалтаар нэг малчин өрхөд дунджаар 4 хүн албан бусаар ажиллаж байгаа бөгөөд эдгээр хүмүүс ямар нэгэн нийгмийн хамгааллын арга хэмжээд бараг хамрагддаггүй байна. Ер нь хөдөөд ихэнхи өрх жижиг аж ахуй эрхэлж өөрийн хэрэгцээгээ хагас дутуу хангаж байна. Аймгийн газар зүйн онцлог, байгалийн нөөц нь хүн амын амьжиргаанд шууд нөлөөлж байна. Булаг, шанд, Завхан голыг даган оршин сууж буй иргэд байнгын эх үүсвэртэй байна. Тухайлбал, Чандмань, Бигэр, Халиун, Цогт, Шарга, Алтай, Дэлгэр сумдын оршин суугчид газар тариалан эрхлэх, эмийн ургамал тарих, малын тэжээлээ өөрсдөө бэлтгэж, илүү гарсан бага хэсгийг борлуулах зэргээр орлогын байнгын эх үүсвэртэй байна. Амьжиргааны байнгын өөр нэгэн эх үүсвэр бол нийтийг хамарсан ажил юм. Тайширын усан цахилгаан станцыг барьж эхэлсэн 2004 оноос хойш бетонон шон үйлдвэрлэх ажилд ойр хавийн сумын боловсрол нимгэн залуучууд олноор хамарсан нь амьжиргаагаа залгуулах бас нэгэн эх үүсвэр болж ирлээ. Энэхүү ажилд нийт 65 иргэд хамарч байна. Аймгийн өөр нэг давуу тал бол Хятад улстай хил залгаа байх нь хөрш зэргэлдээ оронтой худалдаа эрхлэх боломжийг бүрдүүлж байна. Тухайлбал, Бугат, Тонхил, Алтай, Дарив, Цээл, Цогт сумын иргэд хил орчмын худалдаа эрхэлж, барилгын үйл ажиллагаа эрхэлж байна. Бага орлоготой иргэдийн амьжиргаа хувь хүний идэвхи санаачлагаас ихээхэн хамаардаг. Тухайлбал, иргэдийн сайн дурын санаачлага дээр бүрдсэн хамтын ажиллгааны хэлбэрүүд нэлээд үр дүнтэй юм. Нөгөө талаас урьд нь хүрсэн амжилт, үр дүнгээ цаашид улам дэлгэрүүлж бэхжүүлэх нь чухал юм. Тухайлбал, Дарив, Жаргалан сумдын иргэдийн оролцоо, уламжлалыг дурьдаж болно. Цогт, Шарга, Бигэр сумын иргэд газар тариалан эрхлэх, анхан шатны боловсруулалт хийх хүнсэндээ хэрэглэж зах зээлийн шинэ нөхцөлд зохицуулан ажиллаж байна. Өөрийн хэрэгцээгээ хангахын зэрэгцээ нэмэгдэл бүтээгдэхүүнээ борлуулдаг байна. Шигтгээ 1.1 Дарив сумын туршлага Дарив сум нь улсын нийслэлээс 1200 км, аймгийн төвөөс 212 км хол , төвлөрсөн зах зээлээс алслагдсан газар юм. Хужирт Жавхлан хоршоо нь анх хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани хэлбэрээр ажиллаж байгаад 1997 оны 11 сарын 01-ны өдөр бүх гишүүдийн хурлаар хоршоо болон зохион байгуулагдсан байна. Хоршооны гишүүн өрх 302, хоршооны жинхэнэ гишүүн 520, нийт гишүүдийн 57,8хувь-ийг нь эмэгтэйчүүд эзлэж байна. Хоршоо нь хоршооны хуулийг удирдлага болгон гишүүдийн аж амьдралыг сайжруулах, ядуурлаас хамгаалх, бие биедээ туслах явдлыг эрхэм зорилгоо болгон, ардчилал, эрх тэгш шудрага байх зарчим, хувийн хариуцлага, нэгдмэл нэгэн санаатай байх чанаруудыг мөрдлөгө болгон ажилладаг. Хоршооны гишүүдийн дүрмийн сан 150-270 сая, нэг гишүүний эзэмшиж байгаа дундаж хөрөнгө 500.0 – 850.0 мянган төгрөг ба гишүүдийн эзэмшил хөрөнгийн хэмжээ нь тэднээс хоршооны үлй ажиллагаанд оролцсон болон нийлүүлсэн бүтээгдэхүүний байдлаас шалтгаалан харилцан адилгүй байдаг. Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг гишүүдээс тухайн үеийн ханшаар хүлээн авч, зах зээлд өндөр үнээр борлуулж, борлуулалтын орлогоос аж

- 27 -

ахуйн болон тээврийн зардлаа хасаад үнийн зөрүүг бэлэн мөнгөөр буюу бараагаар олгодог. Энэ нь гишүүддээ ашигтай хэлбэр мэт боловч эзэмшил хөрөнгийн асалтанд нөлөөлж чаддаггүй сөрөг талтай. Иймээс одоо зөрүү үнэ биш ноогдол ашгийн хэлбэрээр гишүүдийн хөрөнгийг тогтмол өсгөж, гэрчилгээнд нь бичилт хийдэг болсон байна. Тус 2 хоршоо нь жилд 500 саяас 1 тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийж хоршооны гишүүдийхээ итгэлийг хүлээсэн аж ахуйн нэгж болон шинэчлэгдэж байна. “Буян-Ундрал” , “Хужирт-Жавхлан” хоршоо нь тус бүр 2 удаа Улсын тэргүүний хоршоогоор шалгарч, “Буян-Ундрал” хоршоо нь улсын загвар хоршоо болжээ. Зах зээлийн харилцааны нэгэн давуу тал нь хоршин ажиллаж бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртгийг бууруулна.Хоршооны суурь бол харилцан илтгэлцэл, хяналт юм. Манай улсад 2000-2001 онд тохиосон ган, зуд нь хамарсан хүрээ, орон нутгийн эдийн засгийн хөгжил, малчид, хөдөөгийн иргэдийн эрүүл мэнд, амьдралд учруулсан хохирлын хэмжээгээр сүүлийн 60 шахам жилийн түүхэнд тохиолдож байгаагүй гамшиг болсон юм. Говь-Алтай амйгийн хэмжээнд зуднаар 947 өрх огт малгүй болж эдгээр өрхөд 4184 хүн ам үүнээс хөдөлмөрийн чадвартай 1975 хүн, 2369 хүн нийт 24000 хүн буюу аймгийн хүн амын 36 хувь нь амьжиргааны үндсэн эх үүсвэрээсээ салсан. Эдгээр хүмүүст хот суурин газар руу шилжин нүүж амьжиргаагаа залгуулахаас өөр аргагүй байдалд орсон юм. Малчид хот суурин газар руу эрчимтэй нүүж ажлын байр хайсан боловч шинээр бизнес эрхлэх санхүүгийн боломж, мэргэжил ур чадвар дутмаг, шинэ газар дасан зохицох чадвар сул байдлаас хамааран эдгээр шилжин суурьшигчдын ихэнхи нь ажлгүй, ядуу, эмзэг бүлгийн эгнээнд шилжсэн байна. Аймгийн ХХҮХ-ээс хийсэн судалгаагаар аймгийн төвийн сум болох Есөн булаг хамгийн өндөр буюу 40 хувийн ядууралтай гарсан байна. Хэдийгээр мал, тэр дундаа ямаан сүргийн тоо толгой өсч байгаа боловч энэ нь эргээд байгалийн тэнцвэр алдагдуулах, цөлжилтийн явцыг эрчимжүүлэх сөрөг талтай юм. БОЯ-аас хийсэн судалгаагаар Говь-Алтай аймгийн хувьд ургамалжилтын нормчилсон ялгаврын индекс байнга буурч иржээ. Энэ нь ургамалгүй нүцгэн газрын хэмжээний өөрчлөлтийг илэрхийлнэ. Сүүлийн 20 жилийн судалгаагаар тус индекс -0.22-оос -0.72 нэгжээр буурсан байна. Харамсалтай нь энэхүү байгаль цаг уурын өөрчлөлт, гэнэтийн аюулд ядуу, эмзэг бүлгийн хүн ам хэт өртөмтгий байдаг. Ийм нөхцөлд өөрийн зохих санхүүгийн эх үүсвэртэй, мал маллах ур чадвартай эрсдлийг даван туулах чадвартай хүн нь мал сүргээ өсгөн бойжуулж харин цөөн малтай, ажилгүй, ядуу бүлгийн хүмүүст тохирсон ур чадвар, мэргэжил олгож, олон нийтийг хамарсан ажлын байрыг нэмэгдүүлэх орчныг бүрдүүлэх нь чухал юм. Эдгээр ядуу өрх зөвхөн өөрийн хүнсний хэрэгцээгээ хангах цөөн тооны малтай байх нь зохилтой юм. Тус аймгийн хамгийн алслагдсан сумын нэг Хөхморьт мөн бөгөөд элсний нүүдэлд байнга өртөж, жилийн дөрвөн улиралд салхи шуургатай байна. Малаа услах гэж 2 - 3 хоног явах, ундны ус нь 30-40 км зайтай байдаг нь тус сумын иргэдийн ядуурлын нэг үндсэн шалтгаан билээ. Амь зуух зорилгоор тус сумын иргэд банкнаас зээлийг авсаар эргэн төлөх чадвар муугаас улбаалан өрийн гинжэн хэлхээнд орсон байдаг. Эдийн засаг, байгаль цаг уур зэрэг хүчин зүйлээс гадна Монгол хүн сэтгэлгээний ядууралд өртөж байна. Ядуу хүн гэсэн ангилалд хамрагдах нь бэлэнчлэн амьдрах нэгэн арга зам болжээ. Энэ бол төр засгийн буруу бодлогын нэгэн сөрөг үр дагавар мөн билээ. Ядуу хүнээ нарийвчлан тодорхойлоогүй, ядуу хүндээ хүрч ажиллах зөв механизм, тавих хяналтын тогтолцоо сул байгаа тохиолдолд

- 28 -

тусламж, дэмжлэгийг хавтгайруулан олгосон нь иргэдийг бэлэнчлэх сэтгэлгээнд сургаж байна. Ядуучуудад учирч буй нэг бэрхшээл нь өөрийн гэсэн хөрөнгөгүй байнгын хомсдолд байдаг явдал юм. Ядуучууд өөрийн эрүүл мэндийг анхаарах, боловсрол эзэмших, орон байр, хоол хүнс хэрэгцээгээ хангах хэмжээний хөрөнгө, орлогын ямар нэгэн эх үүсвэргүй байгаа нь ядуучуудад учирч буй хамгийн хүндрэлтэй бэрхшээл болсоор байна. Шилжилтийн эхний жилүүдэд ажилгүйдэл ихсэж, инфляци огцом өсч, нийгмийн салбарын санхүүжилт багассан нь ядуурал нэмэгдэхэд ихээхэн нөлөөлсөн. 1990-ээд оны дунд үе хүртэл ядуурлын талаар тодорхой тоо, мэдээлэл дутагдалтай байв. Түүнчлэн, ядуурлыг тодорхойлох судалгааны аргачлалуудад өөрчлөлт орсон нь тоон үзүүлэлтүүдийг шууд харьцуулах боломжгүй болгож байна. Ядуурлыг бууруулах үйл ажиллагаа нь хүүхэд өсвөр үеийнхэнд анхаарал тавих, тэдний сайн сайхны төлөө хөрөнгө оруулахаас эхэлнэ гэж тэмдэглэсэн байдаг. Мянганы хөгжлийн зорилтууддаа аль болох хурдан хүрэх нь дэлхий дээрх нийт ядуурал, анхаарлын нэлээдгүй хувийг эзэлж буй хүүхдүүдийн хөгжил, хамгааллыг дээшлүүлж, ядуурлаас улбаалсан хөгжлийн асар их ялгааг арилгахад чухал ач холбогдолтой юм. Тийм ч учраас төр, засаг, орон нутгийнхаа хөгжлийн баттай тулгуур нь өв тэгш хүмүүжилтэй, өндөр боловсролтой, соёл зан заншлаа өвлөсөн, чадварлаг залуу үе маань гэж үзэж, тэдний төлөө боломжтой бүхнээ зориулж, хүүхдийн эрх ашгийг хамгаалах, тэдний оролцоог нэмэгдүүлж хөгжүүлэх, чанартай боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээгээр тэгш хангахад анхаарч, хамтын чармайлтыг хөгжүүлэхийн төлөө ажиллаж байна. Ядуурлыг бууруулах, нийгмийн хамгааллыг сайжруулах талаар өргөн хүрээтэй арга хэмжээ авч жилээс жилд энэ чиглэлд зарцуулж байгаа хөрөнгийн хэмжээ нэмэгдэж байна. 2000-2007 оны байдлаар хөгжлийн болон ядуурлыг бууруулах, эдийн засгийн өсөлтийг нэмэгдүүлэх, үйлчилгээний чанар хүртээмжийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр хандивлагч, орон байгууллагуудаас нийтдээ 23644.2 сая төгрөгийн буцалтгүй тусламж, зээл, хандивийн хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагаануудыг хэрэгжүүлсэн байна. Эдгээр үйл ажиллагаанууд нь ядуурлыг бууруулах, тогтвортой амьжиргааг дэмжихэд зохих хувь нэмэр оруулсан боловч, төлөвлөж байсан үр дүнд хүрч чадахгүй байгаа ба ядуурал аймгийн хэмжээнд дорвитой буурахгүй байна. Гэвч ядуурлын түвшинг бууруулахад чиглэгдсэн олон арга хэмжээг орон нутагт авч хэрэгжүүлсэн нь үр дүнгээ зохих хэмжээгээр өгч байна. Тэдгээрийн нэг нь “Тогтвортой амьжиргаа-1” төсөл юм. Энэ төсөл Говь-Алтай аймагт амжилттай хэрэгжсэн бөгөөд цаашид 2011 он хүртэл “Тогтвортой амьжиргаа-2“ төсөл үргэлжилэн хэрэгжихээр ажлаа эхлээд байна. Уг төсөл нь аймгийн хэмжээнд Орон нутгийн хөгжлийн сан, зээлийн эргэлтийн сангаар үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Орон нутгийн хөгжлийн сангаас 2003-2006 онд 482.5 сая төгрөгийн 157 төслийг 18 сум 2 тосгоныг хамран хэрэгжүүлжээ.

- 29 -

Суурь боловсрол, СӨБ-ын хамрах хүрээг өргөтгөх материаллаг баазыг бэхжүүлэх, ая тухтай орчин бүрдүүлэх чиглэлээр 81.3 сая төгрөгийн төсөл хэрэгжүүллээ. Хөдөөгийн эрүүл мэндийн үйлчилгээг сайжруулах зорилгоор 166.7 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж 4 сумыг түргэн тусламжийн машинаар хангаж, 49 багийн эмч нарыг мотоциклоор унаажуулсан ба халаалт, засвар, тохижилтын ажлыг хийжээ. Дэд бүтцийг хөгжүүлэх чиглэлээр 133.3 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж, 8 сумын соёлын төвийг засварлаж, 8 сумын ундны усны худгийг засварлаж, 3 сумын нутагт зам шинээр гаргасан байна. Төслийг санаачлах боловсруулах хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанд багийн иргэдийг оролцуулах зарчмыг баримтлан давхардсан тоогоор 84.5 сая төгрөгийн зээлийг 8 сумын 211 өрхийн 1154 хүнд олгож, худалдаа, өрхийн үйлдвэрлэл эрхлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэв. Өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд, нэн ядуу өрхийн амьжиргааг дээшлүүлэх зорилгоор аймгийн Засаг даргын 123-р захирамжаар малжуулах аяны болзол зарлагдаж 2005 онд 442 өрхийг 16649 малаар, 2006 онд 589 өрхийг 24887 малаар, 2007 онд 605 өрхийг бод, бог нийлсэн 21700 толгой малтай болгоход олон улсын хөтөлбөр, төслөөс 39.8 сая, орон нутгийн хөрөнгөнөөс 51.9 сая, малчдаас 619.2 сая төгрөгийг зарцуулсан байна. Энэ аян цаашид үргэлжилнэ. Макро эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд хувийн хэвшил давамгайлсан өсөлтийг бий болгож, хувийн хэвшлийг түлхүү хөгжүүлснээр зохистой ажлын байр нэмэгдэж, иргэн бүр хүний ёсоор амьдрах хүрэлцээтэй хэрэгцээгээ хангаж чадахуйц орлоготой болж ядуурлыг бууруулах зорилтыг хангах боломжтой юм. Тулгамдсан асуудал: • Аймгийн түвшинд ядуурлын талаарх тодорхойлолт, ойлголт харилцан адилгүй,

одоогоор ашиглаж буй аргачлал орон нутагт тохирохгүй байна: Ядуу хүн гэж хэнийг хэлэх, нийгмийн халамж хүртэгчид хэн байхыг тодорхойлох аргачлалыг тодорхой болгож ядуурлын түвшинг бодитой гаргах нь нэн чухал байна.

• Аймгийн хэмжээнд ядуучуудын тоог байршил, орлогын эх үүсвэр зэрэг нийгэм эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтээр нарийвчилан судлах боломж хязгаарлагдмал, аймгийн засаг захиргааны анхан шатны нэгж тус бүрээр ядуу хүн, түүний үндсэн шинж чанарыг тодорхойлсноор тэдгээрийн онцлогт тохирсон үйл ажиллагааг төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, иргэд, төрийн бус байгууллагыг татан оролцуулах боломж бүрдэнэ.

• Бага орлоготой болон ядуу иргэдэд чиглэсэн дэмжлэг жинхэнэ эзнээ олж хүрэхгүй байна. Үнэхээр ядуу, нийгмийн эмзэг бүлэгт төрийн халамж, үйлчилгээ чиглэсэн байх бөгөөд харин бага орлоготой иргэдэд зориулсан санхүү, зээлийн үйлчилгээний хүрээ, төрөл (хадгаламж, зээл, даатгал)-ийг олшруулж, оновчтой болгоно.

• Бага орлоготой, ядуу, эмзэг бүлгийн иргэдийн боловсрол, ур чадвар нь хангалтгүй байна. Ядуу хүнд тохирсон хөдөлмөрийн ур чадвар, арга барилыг эзэмшүүлж, дахин хөрвөх чадвартай болгосноор байгалийн эрсдлийг даван туулах чадвартай болно.

• Төрийн үйлчилгээний хүртээмж тэгш бус байна.

- 30 -

Шийдвэрлэх асуудал:

• Ядуурлын талаархи аргачлал, мэдээ судалгааг бодитой үнэн зөв гаргадаг мэдээллийн нэгдсэн тогтолцоог бий болгох статистик, мэдээлэлд тулгуурласан дунд болон урт хугацааны бодлого боловсруулахад ашиглах

• Аймгийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээний хүрээг өргөжүүлэн, бүтээмж өндөртэй зохистой ажлын байруудыг нэмэгдүүлж, эдийн засгийн өндөр өсөлтийг хангах замаар ядуурлыг түргэн хурдацтай бууруулах.

• Эмзэг хэсгийнхний бэлэнчлэх сэтгэлгээ, хандлагыг өөрчлөх. • Хөдөлмөр эрхлэлтийн сан болон бусад хөтөлбөр төслүүдийн хүрээнд

хугацааны хувьд байнгын, үнэлгээний хувьд цалин өндөртэй ажлын байрыг шинээр бий болгоход голлон анхаарах

• Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ хүртэгчид болон ядуу хүнийг тодорхойлох хэмжүүрийг бодитой тогтоон нийгмийн халамжийн уламжлалт тогтолцооноос урьдчилан сэргийлэх, халамж үйлчилгээ үзүүлэх хосолсон тогтолцоонд шилжүүлэх

• Ядуурлыг бууруулах, амьжиргааг дээшлүүлэхэд чиглэсэн төсөл хөтөлбөрийн талаархи нэгдсэн мэдээллийн санг бий болгох, уялдаа холбоог сайжруулах

• Санхүү зээлийн төрөл бүрийн үйлчилгээнд ядуу хүнийг хамруулах ядуучуудад зориулсан санхүүгийн үйлчилгээг (хадгаламж, зээл, даатгал г.м) бий болгох.

• Ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрт ядуучуудыг зөвхөн ашиг хүртэгч гэхээсээ илүү оролцогчид гэсэн хандлагаар хөтөлбөр боловсруулах, хэрэгжүүлэх, нийгмийн халамж үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг дээшлүүлэх, хяналт тавих үйл явцад иргэд, төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшлийн оролцоог нэмэгдүүлэх

• Ядуу иргэдийн нөхөрлөл болон хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжээр дамжуулан мал аж ахуй болон малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг боловсруулах үйлдвэрлэл, эрчимжсэн фермерийн аж ахуй /гахай, тахиа, сүү, цагаан идээ, мах боловсруулах/-г аймгийн төв болон томоохон суурин газруудад хөгжүүлэх.

Хоол тэжээлийн хангамжийн өнөөгийн байдал Аймгийн Засаг даргын 2008 оны 133 дугаар захирамжаар Хүнсний хангамж, а юулгүй байдлын жил гэсэн уриан дор ажил зохион байгуулах ажлын х эсгийг 9 хүний бүр э лдэхүүнтэй байгуулж ажлын х эсгийн ахлагчаар нь аймгийн Засаг даргын орлогч ажиллаж байна. ИТХ-ын тэргүүлэгчдийн хуралдаанаар энэ чиглэлээрх төлөвлөгөөг х э лэлцүүлэн батлаж хүнсний хангамж аюулгүй байдлын жилийн н ээлтийн ажиллагааг 1-р сард аймгийн төв болон бүх сумдад хийв.

Зорилт 2 Хоол, тэжээлийн дуталтай хүн амын тоог 1990 онтой харьцуулахад 2015 онд 2 дахин бууруулах

1990 2000 2002 2005 2006 2007 5 хүртэлх насны тураалтай хүүхдийн эзлэх хувь

Улсын дундаж* 12.0 (1992)

12.7

- 6.3 - -

Баруун бүс* - - - 11.9 - - Говь-Алтай аймаг** 14.2 12.6 - - 13.7 12.8 Эх үүсвэр: * ҮСГ, 2006, **Аймгийн ЭМГ-ын статистик, 2007

- 31 -

Сумдад хүнсний хангамж а юулгүй байдлын сэрэмжлүүлэг плакат х эвлүүлж график гарган аяны ажлын дэ втэр аялуулж байна. Хүнсний хангамжыг н э мэгдүүлэх зорилгоор аймгийн Засаг даргын албан даалгаврыг сумдын Засаг дарга нарт гардуулан өгсөн ба мөн Алтай радиогоор сар бүр м эдээ мэдээлэл хийж байгаа.

Францын хүнсний хангамжыг н эмэгдүүлэх төслийн зээлээр 5 сумын 60 өрхөд 47 сая төгрөгийн санхүүжилт хийгдээд байна.

Өнөөдөр манай аймагт хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, аюулгүй байдлын асуудал бүрэн шйидвэрлэгдээгүй байна.

Хүнсний хангамж аймаг, сум, багийн түвшинд харилцан адилгүй, хүн амын орлогын түвшин буюу худалдан авах чадвараас шууд хамааралтай байна.

Монгол улсын хүнсний хангамж улирлын хамааралтай байдаг. Агаарын температурын эрс тэс өөрчлөлт нь хэрэгцээт хүнсний тэжээллэг байдалд нөлөөлж, өвлийн хүйтэнд илчлэг ихтэй хоол хүнс хэрэглэхийг шаарддаг.

Тус аймгийн иргэд 2007 онд 2486.6 мянган толгой мал тоолуулсан нь аймгийн нийт малын 99.5 хувийг эзэлж байна. Аминдаа малтай 10.4 мянган өрх байгаагийн 8.4 мянган нь малаа байнга малладаг малчин өрх байна. Иргэдийн хувийн малын бүлэглэлтээс харахад 10 хүртэл малтай 119 өрх, 11-30 малтай 476, 31-50 малтай 618, 51-100 малтай 1709, 101-200 малтай 2905, 201-500 малтай 3669, 501-999 малтай 785 өрх байна. Үүнээс үзэхэд мал бүхий нийт өрхийн 72.0 хувь нь 101-ээс дээш толгой малтай болж энэ нь өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 8.5 хувиар өсч байгаа нь манай малчдын амьдралын түвшин дээшилж байгааг харуулах үзүүлэлт юм.

Уламжлалт аргаар боловсруулсан мах, сүүн бүтээгдэхүүнийг айл өрхүүд өөрсдөө хэрэглэхийн зэрэгцээ зах зээлд борлуулдаг байна.

Аймагт ХАА-н тэжээвэр амьтад өсгөн үржүүлж, хэрэгцээндээ ашиглаж байгаа өрх 17 болж гахайн мах 1.1 тн, өндөг 1.0 мянган ширхэгийг үйлдвэрлэж, өөрийн хэрэгцээндээ болон зах зээлд нийлүүлж байна. 2007 оны эцэст илжиг 269, гахай 75, тахиа 55 тоологдсон байна.

Ногоон хувьсгал хөтөлбөрт жил бүр 500 гаруй өрх хамрагдаж төмс хүнсний ногооны хувийн хэрэгцээгээ хангаж илүү гарсан бүтээгдэхүүнээ зах зээлд нийлүүлэн амжиргаагаа дээшлүүлж байна. Ногоон хувьсгал хөтөлбөрийн хүрээнд 2007 онд 3.5 сая төгрөгийн үр бордоо, багаж хэрэгслийг олгоод байна. Есөнбулаг суманд Сутай бейкер, Баялаг-Алтай, Ээлт-Алтай, Хөхморьт, Төгрөг, Дэлгэр сумдад талх, гурлин боов үйлдвэрлэх цех, Ундрагын эх ХХК “Алтай вит” жүүс, ундаа, цэвэр усны үйлдвэрлэлийг шинээр эрхэлж байна. Улаан буудай, төмс, сармис тариалж нутагшсан үртэй болох оролдлого хийж байна. Аймагт үйлдвэрлэсэн буудайгаар гурил хийх бага оврын гурван цех ажиллаж, хэрэгцээт гурилынхаа 8 хувийг хангаж байна.

- 32 -

Уламжлалт арвайн тариалалтыг нэмэгдүүлж “Ашвай” жигнэмэг хийж аймгийн бренд бүтээгдэхүүн болгоод байгаа ба төмс, хүнсний ногооныхоо хэрэгцээний 35-50 хувийг дотооддоо хангадаг болов. Жимс, жимсгэнээр дарс, ундаа үйлдвэрлэдэг уламжлалаа сэргээн хөгжүүлж байна. Хоол, тэжээлийн дутлын өнөөгийн байдал Малчид, тариаланчдын хүнсний хангамж зохих хэмжээнд байгаа боловч, хоол хүнсний нэр төрөл цөөн учраас аминдэм, бичил бодисын дутал их байна. Хоол, тэжээлийн дутлын өнөөгийн байдлыг тав хүртэлх насны хүүхдийн хоол, тэжээлийн дутал, хүн амын хүнсний хангамж, аюулгүй байдлаар тодорхойлж болно. Аймгийн хэмжээнд сульдаа болон тэжээлийн доройтолд орсон хүүхдийн судалгааг гаргаж 120 гаруй хүүхдийг өрхийн эмнэлгийн тусламжтайгаар эмчилгээ сувилгаанд хамрууллаа. Энэ сувилалд хамрагдсан хүүхдийн 92 хувь нь биеийн алдагдал жинг нөхөж авсан байна. Дэлхийн зөн олон улсын байгууллагатай хамтран эмзэг бүлгийн ядуу өрхийн 5-12 насны 500 хүүхдийг нарийн мэргэжлийн эмч нарын үзлэгт хамруулан, эмчилгээ, сувилгааг тодорхой үе шаттайгаар хийж гүйцэтгэсэн нь зохих үр дүнгээ өгсөн байна. Тав хүртэлх насны хүүхдийн хоол, тэжээлийн дутлыг илэрхийлэх гол үзүүлэлт болох Тураалтай хүүхдийн 2005 ба 2006 оны түвшинтэй 2000 оны түвшинийг харьцуулахад буурахгүй байна. Хоол тэжээлийн талаар албан ёсны статистик мэдээлэл нь аймгийн түвшинд тодорхойлох боломжгүй учраас аймгийн түвшний албан ёсны статистик мэдээллийг улсын дундажтай шууд харьцуулан дүгнэлт хийх боломжгүй байна. Аймгийн эрүүл мэндийн газар нь тав хүртэлх насны хүүхдийн хоол хүнс тэжээлийн байдал, өсөлтийн хоцрогдолын талаар жил бүрийн мэдээллийг сумдаар тооцон гаргадаг боловч анхан шатны мэдээлэл цуглуулах ажлын чанар хангалтгүй, үр дүнг нэгтгэх арга зүй дутагдалтайн улмаас бодлогын түвшинд ашиглахад шаардлага хангахгүй гэж үзэж байна. Хүүхдийн хоол, тэжээлд аминдэм, бичил бодисын хангамж чухал нөлөөтэй. Үүнд :

• Д аминдэмийн хангалт. • Цус багадалт ба төмрийн дутал • А аминдэмийн хамруулалт • Иод дутлын эмгэг

- 33 -

Аймгийн хэмжээнд рахить, цус багадалт, гипитрофийн шинж тэмдэг нь хоол тэжээлийн дутагдал, улмаар туранхай, жингийн бууралтын нэгэн үзүүлэлт болж байна. Тус аймагт сүүлийн жилүүдэд эдгээр өвчин, эмгэгийн тохиолдолд нэмэгдсээр байна. Ялангуяа хүүхдийн дунд рахить цус багадалт түгээмэл байхад жирэмсэн эхчүүдийн талаас их хувь нь цус багатай байна. Тулгамдсан асуудал: • Мэдээллийн хүртээмж тааруу, мэдээллийн зөрүүгээс шалтгаалж хоол,

тэжээлийн дутлын байдлыг бодитой үнэлэх, бодлого үйл ажиллагааг төлөвлөхөд бэрхшээлтэй

• 5 хүртэлх насны хүүхдийн дундах тураалын эзлэх хувь улсын болон бүсийн дунджаас өндөр

• Сум, өрхийн эмнэлгийн түвшинд хүүхдийн дундах хоол тэжээлийн дутлын судалгаа, хяналтын тогтолцоо бүрдээгүй

• Эмч, мэргэжилтнүүдийн тураалыг илрүүлж, эрүүлжүүлэх талаарх мэдлэг , түүнд хандах бодлого хангалтгүй

• Эцэг, эх, халамжлан хүмүүжүүлэгчийн хүүхэддээ тавих анхаарал халамж, мэдлэг боловсрол шаардлагын хэмжээнд хүрээгүй

• Хүүхдийг эрүүлжүүлэх, витаминжуулах нөхцөл бололцоо хангагдаагүй • Одоо хэрэглэж буй хоол, тэжээлийн дуталтай холбоотой шалгуур

үзүүлэлтийг бодит амьдрал, орон нутгийн хөрсөн дээр буулган, олон улсын жишигт нийцүүлэн өөрчлөх шаардлага гарч ирж байна.

• Импортоор орж буй хүнсний бүтээгдэхүүнд тавих стандарт, чанарын хяналтыг сайжруулах, чадавхийг бэхжүүлэх шаардлагатай.

Шийдвэрлэх асуудал:

Ойрын хугацаанд:

• Сум, өрхийн эмнэлгийн 5 хүртэлх насны хүүхдийн өвчлөлийн нарийвчилсан судалгааг гаргаж, эрүүлжүүлэх төлөвлөгөөг шат шатандаа зохистойгоор хэрэгжүүлэх

• Холбогдох байгууллагуудын ажлын уялдаа холбоог сайжруулж, хамтран ажиллаж, үр дүнг тооцох

• ХӨЦМ-ийн сургалтанд эмч нарыг хамруулж тэдний тусламж үйлчилгээ үзүүлэх чадварыг нэмэгдүүлэх

• Эцэг, эхчүүд, халамжлан хүмүүжүүлэгчдээс сонгон шалгаруулж ХӨЦМ-ийн сургалтанд хамруулж, тэднээр дамжуулан мэдээлэл, сурталчилгааг иргэдэд тогтмол хүргэх

• Нэмэгдэл тэжээл, витамины хэрэгцээг тогтоож, холбогдох газруудад тавьж шийдвэрлүүлэх

• 5 хүртэлх насны хүүхдийн өсөлтийн хоцрогдолтой болон туранхай хүүхдийн талаар судалгааг тогтмолжуулах

Дунд хугацаанд болон хэтийн: • Шимт бодисоор баяжуулсан хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг бодлогоор

дэмжих, урамшуулах • Хүн амын орлогыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн арга хэмжээ авах

- 34 -

үн амын тоог 1990 онтой

1990 2000 2004 2005 2006 2007

Ажиллах хүчний оролцооны түвшин, хувь

Улс, а - 62.9* 63.6 62.2 64.3 63.2

Говь-Алтай, б - 83.5 79.0 78.0 77.6 74.4

Ажилгүйдлийн түвшин, хувь

Улс, а - - 3.9 3.6 3.5 3.2

Говь-Алтай, б 7.2 (1997) 7.6 4.3 4.5 3.4 3.9

Эх үүсвэр: а. МУ-ын статистикийн эмхэтгэл, 2007 б. Аймгийн ХХҮХ, 1990-2007 * УИХ-ын 2008 оны 13 дугаар тогтоол, 2008

Залуучуудын хөдөлмөр эрхлэлтийн өнөөгийн байдал Хүн амын аж байдлыг тодорхойлогч нэгэн чухал хүчин зүйл бол өрхийн гишүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал юм. Монгол улс зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн эхний жилүүдэд зах зээлийн шалгуураар үйлдвэрийн газар, аж ахуйн нэгжүүдийн тоо багассан нь олон хүнийг ажлын байргүй болгосон. Ажил эрхлэлт нь ядуурлын түвшинг тодорхойлогч гол хүчин зүйл болж байдаг болохоор түүнийгээ даган ядуурал газар авсан билээ. Бүтцийн өөрчлөлт, үйлдвэрлэлийн уналт, аж ахуйн нэгжүүдийн өөрчлөн байгуулалтын улмаас ажил орлогогүй болсон иргэдийг шинэ ажил үйлчилгээнд зуучлах, мэргэжлийг өөрчлөх, тэтгэлэг олгох ажил хариуцсан хөдөлмөрийн захууд байгуулагдаж эхэлсэн бөгөөд 1992 оноос эхлэн олон улсын стандарт аргачлалын дагуу хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний хэлтэс (хөдөлмөр эрхлэлтийн албанд)-т бүртгэлтэй хүмүүсийг ажилгүйчүүд гэж үзэж улсын хэмжээний ажиллах хүч буюу эдийн засгийн идэвхтэй хүн амыг болон ажиллах хүчний оролцоо, ажилгүйдлийн түвшингийн үзүүлэлтүүдийг улсын дунджаас гадна аймаг, нийслэл, хүйс, насны бүлгээр тооцож гаргадаг болсон. Ажил эрхлэлтийг тодорхойлоход нөлөөлж байгаа хүчин зүйлс нь эдийн засгийн өсөлт, шилжилт хөдөлгөөн, боловсролын түвшин гэх мэт хүн ам зүйн болон нийгэм эдийн засгийн үзүүлэлтүүд байдаг. Нийт ажиллагчдын тоогоор Цогт, Дэлгэр, Баян-уул, Бугат сумд хамгийн олон бөгөөд харин хамгийн цөөн ажиллагчидтай нь Төгрөг сум байна. Ийнхүү ажиллагчдын тоо харилцан адилгүй байгаа нь тухайн сумын байгаль газар зүйн хүчин зүйл, шилжих хөдөлгөөн, дэд бүтцийн хөгжил, зах зээлийн багтаамж зэрэгтэй холбоотой юм. Насны бүлгээр авч үзэхэд 25 - 34 насны залуучууд дийлэнх хувийг эзэлж байгаа боловч 2006 онд энэ насны бүлгийн ажиллагчдын тоо 2003 оныхоос 5.0 хувь, 2005 оныхоос 2.2 хувиар тус тус буурсан байна. Энэ нь нэг талаас залуучууд, хүүхэд боловсролдоо анхаарч байгаа боловч хот суурин газар руу шилжих суурьших үзэгдэл нэлээд түгээмэл байна.

Зорилт 3

Залуучуудад зориулсан таатай, бүтээмж өндөртэй ажлын байр бий болгох стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх, газар ашиглах боломж нэмэгдүүлэх, жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэх журмыг хөнгөвчлөх, ажил эрхлээгүй иргэн бичил зээл авах боломжийг бий болгох замаар ажилгүйчүүд, ялангуяа залуучуудад зориулсан ажлын байрыг бий болгох

- 35 -

Зураглал 1.1 Говь-Алтай аймгийн бүртгэлтэй ажилгүйчүүдийн тоо

Эх үүсвэр: Аймгийн ХХҮХ, 1997-2007 Хөдөлмөрийн насны суралцагсад 4895, хөдөлмөрийн насны хөдөлмөрийн чадваргүй 1497 хүн амьдарч байна. Ажилгүйдлийн түвшин эдийн засгийн идэвхитэй хүн амын 3.9 хувь, ажиллах хүчний оролцооны түвшин 74.4 хувь болж тогтворжих хандлагатай байна. Хүснэгт 1.2 15-24 насны залуучуудын ажилгүйдлийн түвшин, хувь 2003-2007

2003 2004 2005 2006 2007 Улсын дундаж 3.4 3.6 3.3 3.2 3.2 Баруун бүс 3.5 4.3 3.7 3.7 2.9 Баян-Өлгий 4.1 5.6 4.0 3.7 2.6 Говь-Алтай 2.2 3.6 2.1 2.6 5.1 Завхан 4.0 4.6 4.1 3.6 2.3 Увс 3.4 3.8 4.5 5.1 2.9 Ховд 3.5 3.4 3.8 3.5 2.4 Эх үүсвэр: ҮСГ 2006,Говь-Алтай аймгийн ХХҮХ-ийн хөдөлмөрийн зах зээлийн судалгаа 2003-2007

Зураглал 1.2 Говь-Алтай аймгийн ажиллах хүчний оролцооны түвшин 2002-2007

- 36 -

Мэдээллийн эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн ХХҮХ-ийн

хөдөлмөрийн зах зээлийн судалгаа 2002-2007 Хүн амын эдийн засгийн идэвхтэй байдлыг харуулдаг гол үзүүлэлт бол ажиллах хүчний оролцооны түвшин бөгөөд манай аймгийн шилжилт хөдөлгөөнтэй холбоотойгоор хүн амын тоо буурсан шалтгааны улмаас АХОТ өмнөх оныхоос (1997 онд 85.9, 2000 онд 83.5 хүртэл) 3.2 хувиар буурч сүүлийн жилүүдэд тогворжих хандлагатай байна. 15 ба түүнээс дээш насны хүн амын ажиллах хүчний оролцооны түвшин улсын хэмжээнд 64.4 хувь байгаагаас манай аймагт нэлээд өндөр буюу 74.4 хувьтай байна. Хөдөөд ажиллах хүчний оролцооны түвшин өндөр байгаа нь эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс хөдөө аж ахуйн салбарт олноороо ажиллаж, оролцооны түвшин өндөр байгаатай холбоотой. АХОТ-г хүйсээр нь ангилбал эрэгтэй 43.6 хувь, эмэгтэй 56.4 хувь байна. АХОТ сумдын хувьд 2007 оны байдлаар авч үзвэл

Хүснэгт 1.3 Ажилгүйчүүдийн боловсролын судалгаа 2007 /сумаар/

# Сумын нэр

Ажилгүйчүүд

бүгд

Үүнээс

: Эмэгтэй

Дээд

Тусгай

дунд

Техник

Мэргэжлийн

Бүрэн дунд

Бүрэн бус

дунд

Бага

Боловсролгү

й

Нийт

1 Алтай 17 6 2 2 1 4 5 2 1 17 2 Баян-Уул 23 9 2 2 3 7 5 3 1 23 3 Бигэр 21 10 - 1 1 9 8 2 - 21 4 Бугат 8 5 2 1 2 3 8 5 Дарив 32 19 5 1 9 9 8 32 6 Дэлгэр 27 17 3 1 2 8 7 5 1 27 7 Жаргалан 4 2 1 3 1 4 8 Тайшир 0 0 0 9 Тонхил 14 6 2 1 1 5 3 1 1 14

10 Төгрөг 17 8 2 1 1 7 5 1 17

- 37 -

11 Халиун 9 7 2 1 4 1 1 9 12 Хөхморьт 8 4 2 4 1 1 8 13 Цогт 20 13 1 1 1 7 6 3 1 20 14 Цээл 22 14 2 1 1 8 7 3 22 15 Чандмань 3 1 2 3 16 Шарга 11 5 1 1 4 4 1 11 17 Эрдэнэ 13 7 2 1 1 4 3 2 13 18 Есөнбулаг 779 448 209 74 27 240 199 17 12 779

ДҮН 1028 580 238 87 51 327 266 42 17 1028 Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн ХХҮХ-ийн хөдөлмөрийн зах зээлийн судалгаа, 2007 Бүртгэлтэй ажилгүйчүүдийг боловсролын түвшингөөр авч үзвэл 23.1 хувь нь дээд, 8.4 хувь нь тусгай дунд, 4.9 хувь нь мэргэжлийн ажилчид, 61.7 хувь нь мэргэжилгүй, 1.6 хувь нь боловсролгүй хүмүүс байна.

Хүснэгт 1.4 Сумдын ажилгүйчүүдийн тоо насны бүлгээр 2007 он

Насны бүлгээр:

№ Сумын нэр 16-24 25-

34 35-44

45-60

Нийт

1 Алтай 6 6 3 2 17 2 Баян-Уул 6 4 8 5 23 3 Бигэр 4 7 6 4 21 4 Бугат - 8 - - 8 5 Дарив 8 12 8 4 32 6 Дэлгэр 13 8 6 - 27 7 Жаргалан 2 2 - - 4 8 Тайшир - - - - 0 9 Тонхил 5 1 5 3 14

10 Төгрөг 2 6 8 1 17 11 Халиун 6 1 - 2 9 12 Хөхморьт 3 4 1 - 8 13 Цогт 2 5 8 5 20 14 Цээл 4 6 9 3 22 15 Чандмань 2 1 - - 3 16 Шарга 7 - 3 1 11 17 Эрдэнэ 6 7 - - 13 18 Есөнбулаг 199 283 180 117 779

ДҮН 275 361 245 147 1028 Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн ХХҮХ-ийн хөдөлмөрийн зах зээлийн судалгаа, 2007 Дээрх график болон хүснэгтэд харуулснаар 2007 онд 61.8 хувь-ийг 16-34 насны залуучууд, 38.2 хувь-ийг 35-60 насныхан эзэлж байна. ХАОСТ-оор ажил эрхлээгүй хүмүүст сүүлийн 7 хоногт ажил хийгээгүй, тооллогын үед ажил хайж байгаа болон тохирох ажил олдохгүй байгаа хүмүүс хамрагдсан. ҮСГ-аас засаг захиргааны бүртгэлд үндэслэн жил бүр гаргадаг ажил эрхлэлтийн жилийн тайлангаар 2007 оны байдлаар ажиллах хүчний нийт тоо 26330 байгаагийн 25302 нь ажиллагсад, 1028 нь бүртгэлтэй ажилгүйчүүд байна.

- 38 -

Орон нутгийн Хөдөлмөр халамж, үйлчилгээний хэлтэс нь эрх бүхий мэргэжлийн сургалтын байгуулага, болон ажил олгогчтой хамтран мэргэжлийн сургалтанд хамрагдах хүсэлтэй мэргэжилгүй, эсхүл мэргэжлийн ур чадвар доогуур хүн амын эмзэг бүлгийн ажилгүй, ажилгүйдэлд өртөж болзошгүй, үйлдвэрлэлийн осол, хурц хордлого, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний улмаас мэргэжлээ өөрчлөхийг хүссэн ажил хайгч, мэргэжлийн онцлогоос шалтгаалан өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгохоос өмнө ажилгүйдэлд өртөж болзошгүй болон ажилгүй болсон, тухайн онд ерөнхий боловсролын сургуулийн 8,10-р анги төгссөн, цэргээс халагдсан ажил, сургуульгүй иргэдийг мэргэжил олгох сургалтанд хамруулсан байна. Мөн ХХҮХ-т бүртгэлтэй ажилгүйчүүдээс бараг гуравны хоёр нь анх удаа ажил хайж байгаа нь орон нутагт ажлын байр хомс, нөгөө талаар шинээр ажил хайж буй хүмүүсийн ур чадвар, дадлага туршлага дутмаг байдагтай шууд холбоотой юм.

Шийдвэрлэх асуудал:

Ойрын хугацаанд:

• Хөдөлмөр эрхлэлтийн сан болон бусад хөтөлбөр төслүүдийн хүрээнд хугацааны хувьд байнгын, үнэлгээний хувьд цалин өндөртэй ажлын байрыг шинээр бий болгоход голлон анхаарах

• Орон нутагт залуучуудад зориулсан аятай, бүтээмж өндөртэй зохистой ажлын байр бий болгох

• Мэргэжлийн сургалтыг хөдөлмөрийн зах зээлд шаардлагатай ажлын ур чадвар олгоход чиглүүлэх, залуучуудыг ажлын байранд дадлагажуулах хөтөлбөрийг хувийн хэвшлийн байгууллагуудтай хамтран хэрэгжүүлэх

• Залуучуудын ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, тэднийг ажлын байраар хангаж буй ажил олгогчдыг дэмжих төсөв, санхүүгийн бодлогыг хэрэгжүүлэх.

• Хөдөлмөр эрхлэлтийн албанд бүртгэлтэй хөдөлмөрийн чадвартай ажилгүйчүүдийг хувийн хэвшлийн байгууллага, ТББ-уудад хариуцуулан өгч хариуцан авсан байгууллагын захиалгын дагуу шинээр мэргэжил эзэмшүүлэх сургалтанд хамруулах, ажлын байраар хангах хүртэлх бүх үйл ажиллагааг гэрээний үндсэн дээр зохицуулдаг механизм бий болгох.

• Хөдөлмөр эрхлэлтийн сан болон ажлын байр шинээр бий болгох чиглэлтэй төсөл хөтөлбөрүүдийн талаархи мэдээллийн тогтолцоог бий болгох, байнгын бөгөөд цалин өндөртэй ажлын байр бий болгохд түлхүүтэй анхаарах.

Дунд болон урт хугацаанд: • Аймгийн хөдөлмөр эрхлэлтийн статистик тоон мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх

замаар зохистой хөдөлмөр эрхлэлт бий болгох дунд хугацааны төлөвлөгөө боловсруулж хэрэгжүүлэх

• Аймгийн эдийн засаг дахь албан бус секторын нарийвчилсан судалгааг хийж, албан бус секторыг албан болгох арга замыг тодорхойлж үйл ажиллагааг дэс дараатай хэрэгжүүлэхийн зэрэгцээ албан бус секторт ажиллагсдын эрх зүйн хамгаалалтыг бий болгох үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх.

• Ажилгүйдлийг багасгах нэг арга зам болох өрхийн аж ахуйг хөгжүүлэх, өрхөд тулгуурласан ажлын байрыг хөгжүүлэх бодлого боловсруулан хэрэгжүүлнэ.

• Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, ажиллах эрх зүйн таатай орчин бүрдүүлэх

- 39 -

2006 2007 Хот суурингийн нийт хүн амд хаягийн бүртгэлгүй

оршин сууж буй хүн амын эзлэх хувь Говь-Алтай 1.2 1.1 Эх үүсвэр: Аймгийн ЗДТГ-ын ИБМТ-ийн мэдээ

Шилжих хөдөлгөөний өнөөгийн байдал Сүүлийн жилүүдэд хүн амын дотоод шилжих хөдөлгөөн эрчимжсэн нь аймгийн хүн амын тооны өөрчлөлтөд механик өсөлт бий болгож байна. Хүн амын шилжих хөдөлгөөн ядууралтай холбоотой бөгөөд хөрөнгө малаа алдсан хүмүүсийн хувьд амь зуух хамгийн эхний арга нь шилжин суурьших явдал болжээ. Хоёрдахь шалтгаан нь боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээнд ойртох, хот суурин дахь газар хувьчлалд хамрагдах явдал юм. Өөр нэг шалтгаан нь ажил эрхлэх, зах зээлд ойртож амьдралын нөхцөл байдлаа сайжруулах, үр хүүхдийнхээ ирээдүйг бодох, төрөл саднаа бараадах зэрэг шалтгааны улмаас шилжиж байна. Хүснэгт 1.5 Говь-Алтай аймгийн шилжин явсан өрх болон хүн амын тоо 1996-2007

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007Өрх 155 145 270 253 227 161 367 388 525 238 163 207Хүн ам 1050 845 1516 1227 1854 853 1737 1667 2732 1346 1391 1197Мэдээллийн эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн ЗДТГ-ын ИБМТ-ийн мэдээ Гэвч шилжин суурьших нь өртөг өндөртэй үйл явц юм. Шилжин суурьших явц эрчимжснээр хот, суурин газрын дэд бүтэц болон бусад үйлчилгээнд нэмэлт хүндрэл учруулсаар байна. Хөдөөнөөс шилжин ирэгсдийн ихэнх нь бичиг баримтын зөрчилтэй байна. Хүснэгт 1.6 Иргэний баримт бичиг, шилжилт хөдөлгөөний бүртгэлийн зөрчилтэй иргэдийн судалгаа 2007 он

№ Сумдын нэр

Говь-Алтай аймагт оршин суугаа засаг захиргааны шилжүүлэггүй, хаягийн бүртгэлгүй, түр оршин

суух хугацааг хэтрүүлсэн иргэд

Говь-Алтай аймгийн хүн амын бүртгэлээс хасуулаагүй, хаана оршин суугаа нь

тодорхойгүй байгаа иргэдийн тоо

1 Алтай 8 - 2 Баян-Уул - - 3 Бигэр 9 37 4 Бугат 14 16 5 Дарив 35 33 6 Дэлгэр - - 7 Жаргалан 3 2

Зорилт 4

Хүн амын төвлөрөл, шилжих хөдөлгөөнтэй холбогдон гарч буй сөрөг үзэгдлийг багасгах, шилжигсдийн эрх ашгийг хамгаалах, эрх зүйн хамгаалалтыг бий болгох, ажлын байраар хангах, орон сууц, эмнэлэг, боловсрол, соёлын болон нийгмийн бусад үйлчилгээнд хамруулах тогтолцоог бүрдүүлэх

- 40 -

8 Тайшир 31 132 9 Тонхил 7 -

10 Төгрөг - - 11 Халиун 30 55 12 Хөхморьт 9 75 13 Цогт 4 16 14 Цээл 3 32 15 Чандмань - - 16 Шарга 12 4 17 Эрдэнэ - - 18 Есөнбулаг 359 -

ДҮН 524 402 Мэдээллийн эх үүсвэр: Аймгийн ИБМА-наас хийсэн судалгааны тайлан Тус аймгийн төв, суурин газруудад амьдарч байгаа нийт хүн амын дотор хаягийн бүртгэлгүй иргэд 2006 онд 1.2 хувь, 2007 онд 1.1 хувийг тус тус эзэлж байна гэсэн судалгаа гарчээ. Хаягийн бүртгэлгүй иргэд цөөнгүй байгаа явдал нь засаг захиргаа завсардах, улмаар иргэдэд төрөөс үзүүлж буй төрөл бүрийн үйлчилгээнд хамрагдах боломж нөхцлийг нь хааж, төр, иргэдийн хоорондын хэлхээ холбоог тасалж байна гэсэн дүгнэлтийг хийхэд хүргэж байна. Иймээс хаягийн бүртгэлгүй иргэдийн асуудлыг шийдвэрлэх талаар тодорхой арга хэмжээ боловсруулж хэрэгжүүлэх шаардлага тавигдаж байна. Аймгийн Иргэний бүртгэл мэдээллийн албанаас сүүлийн 2 жил дараалан иргэний бичиг баримт, шилжилт хөдөлгөөний байдалд тусгай удирдамжийн дагуу үзлэг шалгалт хийж, үзлэгийн мөрөөр тодорхой арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлсэн явдал нь тодорхой үр дүнд хүрчээ. 2006-2007 онд хийгдсан үзлэгт нийт 14238 өрх, 60037 хүн хамрагдсан байна. Үзлэгийн үеэр баримт бичгийн болон шилжилт хөдөлгөөний бүртгэлийн зөрчилтэй 1701 өрх, 3763 хүнийг илрүүлэн, зөрчлүүдийг барагдуулах арга хэмжээг авчээ. Үзлэгийн үеэр хаягийн бүртгэлгүй, бүртгэлтэй боловч огт баримт бичиггүй, оршин сууж байгаа давхар хаягийн бүртгэлтэй, засаг захиргааны шилжүүлэггүй, түр оршин суух хугацааг хэтрүүлсэн, бүртгэлээс хасуулаагүй, хаана оршин суугаа нь тодорхойгүй зэрэг зөрчлүүд голлон илэрчээ. Үзлэгээр илэрсэн зөрчлүүдэд дүгнэлт хийж үзэхэд нэг талаас иргэд төрийн өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлагаа ухамсарлаагүй, ямар эрх эдэлж ямар үүрэг хүлээхээ ойлгоогүй, иргэдийн хууль эрх зүйн мэдлэг, боловсрол нимгэн байгаатай, нөгөө талаас төр засгийн зүгээс иргэдэд хууль тогтоомжийг тайлбарлан таниулах, сурталчлах, хэрэгжилтийн биелэлтийг хангуулах чиглэлээр дорвитой ажил зохиохгүй байгаатай холбоотой гэсэн үндэслэлүүдийг гарган тавьж байна. Сүүлийн 2 жилд хийсэн үзлэгээр засаг захиргааны шилжүүлэггүй, оршин суугаа хаягийн бүртгэлгүй 987 иргэн (хүн) тус аймгийн хэмжээнд байна гэсэн дүн гарчээ. (2006-2007 оны байдлаар) Гэвч эдгээр зөрчилтэй иргэдийг торгож шийтгэхдээ гол биш, тэдэнд асуудлын мөн чанарыг ойлгуулж, хууль тогтоомжийг судлуулан таниулж, үйл ажиллагаанд мөрдлөг болгоход нь онцгой анхаарал тавьж ажиллах ёстой гэж үзэж байна. Аймгийн хэмжээний хаягийн бүртгэлгүй иргэдийн асуудлыг 2015 он гэхэд шийдвэрлэх бүрэн боломжтой болно.

- 41 -

Иргэдийн шилжилт хөдөлгөөний тухайд тус аймгийн хувьд иргэдийн шилжилт хөдөлгөөн нилээд их байгаа дүн гарч байгаа юм. Тухайлбал: 1996-2005 онд 17418 хүн, 3532 өрх Улаанбаатар, Дархан, Орхон, Төв болон бусад аймаг хотруу шилжин явсан, мөн хугацаанд тус аймагт бусад орон нутгаас 375 хүн, 67 өрх шилжин ирж суурьшсан гэсэн тоо баримт гарч байна. 1996-2005 онд аймгийн нийт хүн амын 26.2 хувь, нийт айл өрхийн 22.9 хувь нь Улаанбаатар, Дархан, Орхон болон бусад аймаг хотруу шилжиж суурьшсан дүн гарч байна. Ийнхүү хүн ам их хэмжээгээр шилжсэн байдалд дүгнэлт хийж үзэхэд ажлын байр байхгүй, зах зээлээс хол, амьжиргааны өртөг өндөр, жижиг бизнес эрхлэх орчин муу, бараа бүтээгдэхүүний үнэ өндөр, үйлдвэрлэл үйлчилгээний нэр төрөл, цар хүрээ бага, эрүүл мэнд, нийгмийн халамж, хамгааллын үйлчилгээний чанар хангалтгүй байгаагаас үүдэлтэй гэж үзэж байна. Аймгийн сумдаас хамгийн их шилжилт хөдөлгөөн, нүүдэл суудалтай суманд Есөнбулаг, Дэлгэр сум хамрагдаж байгаа юм. Тулгамдсан асуудал: • Шилжих хөдөлгөөнд оролцогчдын бүртгэлийг сайжруулах • Иргэдийн хууль эрх зүйн мэдлэг чадвар сул байдал • Орон гэргүй тэнэмэл иргэд, хараа хяналтгүй хүүхдийн асуудал • Засаг захиргаа давхардсан, хаягийн бүртгэлгүй иргэдийн асуудал • Тухайн аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн хүн амын бүртгэлээс хасуулаагүй,

давхардалтай, хаана оршин суугаа нь тодорхойгүй иргэдийн асуудал • Хүн амын төвлөрлийг сааруулах, шилжилт хөдөлгөөнийг багасгахад чиглэсэн

асуудлууд (засаглал, нийгэм, эдийн засгийн)

Шийдвэрлэх асуудал: • Иргэдийн хууль эрх зүйн мэдлэг, боловсролыг дээшлүүлэх талаар системтэй

арга хэмжээ авах • Баримт бичгийн зөрчилтэй иргэдийн асуудлыг шийдвэрлэх талаар бодлого,

чиглэл боловсруулж хэрэгжүүлэх • Хүн амын төвлөрлийг сааруулах, шилжилт хөдөлгөөнийг багасгах чиглэлээр

засаглал, нийгэм эдийн засгийн цогц бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх.

- 42 -

- 43 -

1990 2000 2005 2006 2007

Бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин, хувь Улсын дундаж 95.9

/1997/ 95.0 93.3 91.4 92.7

Баруун бүс 88.7 /1997/

91.9 93.9

89.7 93.5

Говь-Алтай аймаг 92.9 /1995/

93.6

106.3 91.8 95.7

Нэгдүгээр ангид элсэн ороод 5 дугаар анги хүртэл суралцагдын хувь

Улсын дундаж 91.0 83.6 88.9 88.1 89.9 Баруун бүс 86.0 71.7 79.4 78.4 80.9 Говь-Алтай аймаг 85.3 76.2 93.8 82.4 86.9

15-24 насны залуучуудын бичиг үсэг тайлагдалтын хувь Улсын түвшин Баруун бүс

99.0 99.0

97.7 97.0

Говь-Алтай аймаг 98.9 96.9 98.4 98.6 98.8 Мэдээллийн эх үүсвэр: Захиргааниы статистик мэдээ 2000-2007 он Өнөөгийн байдал Говь-Алтай аймагт 2006-2007 оны хичээлийн жилд ерөнхий боловсролын 28 сургуулийн 450 бүлэгт 13097 хүүхэд өдрөөр, 167 хүүхэд орой, эчнээгээр, 390 хүүхэд дүйцсэн хөтөлбөрөөр нийт 13654 хүүхэд, 26 цэцэрлэгийн 106 бүлэгт 3347 хүүхэд сурч хүмүүжиж, ерөнхий боловсролын сургуульд 1170 ажиллагсад, үүний 598 багш, сургуулийн өмнөх боловсролд 338 ажиллагсад үүний 165 багш ажиллаж байна. 2006-2007 оны хичээлийн жилд Мэргэжил Сургалт Үйлдвэрлэлийн Төвд 14 мэргэжлээр 650, Анагаах Ухааны Коллежэд 6 мэргэжлээр 953 оюутан суралцаж байна. Сүүлийн жилүүдэд аймгийн төвд 640 суудалтай сургууль 250 суудалтай сургууль цэцэрлэгийн цогцолбор баригдан ашиглалтанд орж, Цогт сумын Баянтоорой тосгонд сургуулийн барилга баригдаж байгаагийн дээр 9 сумын сургууль дотуур байрны барилгуудад их засвар шинэчлэлт хийгдсэний үр дүнд бүлэг дүүргэлт хөдөөд 29, аймгийн төвд 37 болж аймгийн хэмжээнд ээлжийн коэффициент 1.8 байна. 2006-2007 оны хичээлийн жилд суурь боловсролын хамран сургалт 92.7 хувьтай байна.

Зураглал 2.1 Бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин /2007-2008 оны хичээлийн жил/ сумаар

ЗОРИЛГО 2

ББҮҮХХ ННИИЙЙТТЭЭЭЭРР ААННХХААНН ШШААТТННЫЫ ББООЛЛООВВССРРООЛЛ ЭЭЗЗЭЭММШШИИХХ

Зорилт 5 2015 он гэхэд бүх хүүхдэд бага боловсрол олгох

- 44 -

Мэдээллийн эх үүсвэр: Аймгийн БСГ-ийн статистик мэдээ, 2007 он

Говь-Алтай аймаг бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жингээр 2006 оны оны байдлаар 12 дугаар байр, 2007 онд өмнөх жилээс 1.0 хувиар өсөж 95.7 хувь, нэгдүгээр ангид элсэн ороод 5-р анги хүртэл суралцагсдын хувь 2006 оны байдлаар 10 дугаар байрт, 2007 онд өмнөх жилээс 11.7 хувиар өсч 91.1 хувьд хүрч эдгээр үзүүлэлтүүдийг 2015 онд 100 хувьд хүргэх боломжтой гэж үзэж байна.

Зураглал 2.2. Бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин 2007 /баруун бүсийн аймгаар байр эзлүүлсэн байдал/

Мэдээллийн эх үүсвэр: Аймгийн БСГ-ийн статистик мэдээ, 2007 он

Баян-Өлгий 89.3

БаянхонгорГовь-Алтай 95.7

Завхан 91.7

Увс 98.3

Ховд 93.8

- 45 -

Зураглал 2.2. Бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин 2007 он сумаар байр эзлүүлсэн байдал

Мэдээллийн эх үүсвэр: Аймгийн БСГ-ийн статистик мэдээ, 2007 он

Бага боловсролын хамран сургалтын хувийг сумдаар авч үзвэл ялгаатай байна. Төгрөг суманд 99.8 хувь, Цогт суманд 99.7 хувь, Дэлгэр суманд 99.6 хувь байхад Бигэр 74.7 хувь, Цээл суманд 86.3 хувь байгаа нь сумын төвөөсөө алслагдсан багийн малчдын хүүхэд ойролцоох сумын сургуульд элсэн суралцдагтай

Хөхморьт 13

Цээл 2

Алтай 9

Цогт 3

Эрдэнэ 10

Дарив 7

Төгрөг 2 Тонхил 5

Бугат 6

Халиун 17

Тайшир 18

Есөнбулаг 1 Дэлгэр 4

Бигэр 14

Чандмань 15

Шарга 16

Жаргалан 11 Баян-Уул 8

- 46 -

холбоотой бол аймгийн төвд ойр байрлалтай Шарга 58.3 хувь, Тайшир 40.6 хувь, Халиун 49.6 хувь байхад аймгийн төвийн Есөнбулаг сум 99.9 хувьтай байгаа нь аймгийн төвийн сургуульд хүүхдээ сургах сонирхолтой байгаатай холбоотой.Бага боловсролын хамран сургалтын байдалд дүгнэлт хийж үзэхэд тус аймгийн тухайд 1997 онд бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин 92.9 хувь байснаа 2000 онд 93.6 хувь болж буурч, 2007 онд 95.7 хувь болж өссөн байна. Говь-Алтай аймгийн ерөнхий боловсролын сургууль 2007 оны байдлаар мэргэжлийн багшийн хангалт 98 хувьтай байна. Одоогийн байдлаар бага ангийн багш 7, математик, мэдээлэл зүйн багш 1, англи-орос хэлний хос мэргэжлийн багш 2, дуу хөгжмийн багш 2, зураг хөдөлмөрийн 1 нийт 13 багш дутагдалтай байна. Монгол хэл, Физик, Түүх, Нийгэм, Хими, Биологи Газарзүй, Байгаль шинжлэл, Биеийн тамирын багш нараар бүрэн хангагдсан байна. Энэ мэргэжлийн багш нарыг чадваржуулах зорилгоор сонгон шалгаруулалтаар авч ажиллуулж байна. Ялангуяа аймгийн төвд ойрхон байрлалтай Халиун, Жаргалан, Тайшир, Гуулин, Баян-Уул Шарга сумын багш нарыг давхар мэргэжил эзэмшүүлэх хөрвөх чадвартай болгох сургалт, семинарт хамруулж, БСШУЯ-тай хамтарч гадаад хэлний 25 багшид 21 хоногийн 168 цагийн сургалт зохион байгуулж, сертификат олгожээ.

Хүснэгт 2.1 Ерөнхий боловсролын сургуулийн дотуур байрны ашиглалт 2000-2007

2000-2001 2004-2005 2005-2006 2006-2007

1 Дотуур байрны тоо

22 23 23 23

2 Байранд амьдрах хүсэлтэй хүүхэд 2127 2563 2573 2646 3 Байранд амьдарч байгаа хүүхэд 1855 2333 2356 2428 4 Байрны хүчин чадал 2281 2329 2376 2131 5 Байранд суух сонирхолтой хүүхдийн

хүсэлтийг биелүүлсэн хувь 87.2 91.0 89.1 91.7

Мэдээллийн эх үүсвэр: БСГ-ын статистик мэдээ 2000-2007 Дотуур байранд суух хүсэлтэй хүүхдийн тоо жил бүр өссөөр байна. Дотуур байранд амьдрах хүүхдийн тоо нэмэгдэж, дотуур байрны хүчин чадал хүрэлцэхгүй болсон. Дотуур байрны хүчин чадал ашиглалтын коэффициент 2007 онд 118.3 хувь байгаа нь дотуур байр хүрэлцэхгүй, нөгөө талаар нэг тасагт суух хүүхдийн тоо олширч, хүүхдийн тав тухтай сурч боловсроход хүндрэл гарч байна (Хүснэгт 2.1). Байрны нөхцөл сайжруулах ажлын хүрээнд Цогт, Тонхил, Дэлгэр, I сургууль, Баян-Уул сумын сургуулийн хүүхдийн дотуур байранд Азийн Хөгжлийн Банкны төслөөр 650 гаруй сая төгрөгийн их засвар хийлээ. 2007-2008 оны хичээлийн жилд малчдын 2697 хүүхэд дотуур байранд суух хүсэлт гаргаснаас 2537 хүүхдийг байранд суулгаж, 94.1 хувийг хамрууллаа.

Хүснэгт 2.2 Ерөнхий боловсролын сургуулийн бүлэг дүүргэлт

Үзүүлэлт

2000-2001 2005-2006 2007-2008

Улсын дундаж 31.6 33.7 29.0 Бага Дунд, ахлах

- 47 -

Аймгийн дундаж 26.0 33.0 29.1 Бага 27 29.4 29.0 Дунд, ахлах 25 28.8 29.1

Мэдээллийн эх үүсвэр: БСГ-ын статистик мэдээ 2000-2007 Аймгийн ЕБС-иудын бүлэг дүүргэлт 2000-2005 онд нилээд бага байсан ба ялангуяа дунд, ахлах ангид бага байгаа нь 1 багшид ногдох ачааллыг бага харагдуулж байна. Цаашид улсын дундаж хэмжээнд хүргэх боломжтой. (Хүснэгт 2.2, Хүснэгт 2.3) Хүснэгт 2.3 Бүлэг дүүргэлт /сумдаар, 2007 он/

№

Сумын нэр

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Бага Дунд Ахлах Бүгд

1 Алтай 32 33 24 21 32 25 21 31 22 0 0 28 25 0 27 2 Бугат 34 35 31 35 36 27 28 33 27 0 0 34 28 0 32 3 Баян-Уул 38 41 31 35 33 31 29 36 32 27 27 35 32 27 33 4 Бигэр 36 21 48 31 19 23 37 17 22 26 25 28 23 34 27 5 Дарив 25 28 29 33 31 22 24 27 33 0 0 28 25 0 27 6 Дэлгэр 29 27 26 27 26 26 22 20 33 0 0 27 24 0 26 7 Жаргалан 36 36 33 21 36 38 38 36 37 0 0 31 37 0 33 8 Тайшир 15 15 13 13 19 19 11 17 12 0 0 15 15 0 15 9 Тонхил 23 21 29 29 24 33 25 26 22 31 34 24 26 43 27 10 Төгрөг 22 24 33 34 27 28 29 30 33 28 36 26 30 32 29 11 Халиун 27 23 32 36 22 29 22 17 24 0 0 27 23 0 26 12 Хөхморьт 30 28 28 35 25 36 27 24 27 0 0 29 29 0 29 13 Цогт 27 28 21 31 25 25 26 36 26 28 30 27 28 29 27 14 Цээл 32 32 39 45 25 30 25 36 26 0 0 33 28 0 31 15 Чандмань 22 26 32 37 28 34 27 25 26 0 0 28 27 0 27 16 Шарга 29 19 35 0 30 34 30 29 24 0 0 28 29 0 29 17 Эрдэнэ 35 28 31 28 23 23 31 23 26 0 0 28 25 0 27 18 Есөнбулаг 39 41 35 38 37 32 33 32 32 39 35 38 32 37 36 ДҮН 29 28 31 29 28 28 27 27 27 30 31 29 27 30 29 Мэдээллийн эх үүсвэр: БСГ-ын статистик мэдээ 2007 Сумдаар үзүүлсэн байдлаас харахад аймгийн төвд ойрхон Тайшир сум бусдаас хэт доогуур байгаа нь тойргийн хүүхдээ сумдаа бүрэн суулгаж чадахгүй байгаатай холбоотой. Хүснэгт 2.4 Хүүхдийн цэцэрлэгийн хүрэлцээ хангамж /2005-2008 оны хичээлийн жил/

№ Үзүүлэлт 2005-2006 2006-2007 2007-2008

1 Цэцэрлэгийн тоо 26 26 27 2 Хамран сургах хүүхдийн тоо 7460 6282 6629 3 Хүүхдийн тоо 2561 3347 3469 4 Хүчин чадал 2120 2120 2230 5 Хамрагдалтын хувь 34.3 53.3 52.3

Мэдээллийн эх үүсвэр: БСГ-ын статистик мэдээ 2007

- 48 -

Манай аймгийн хувьд сургуулийн өмнөх боловсролын хамрагдалтын хувь доогуур байгаа нь анхаарал татсан асуудлын нэг болоод байна. 2007 онд сургуулийн өмнөх боловсролд хамрагдаагүй хүүхдийг бүрэн хамруулах зорилгоор гэр цэцэрлэг, цагийн сургалт, ээлжийн бүлэг зуны сургалтуудыг зохион байгуулах зэрэг арга хэмжээ авсны үр дүнд сургуулийн өмнөх боловсролын хамран сургалт 52,3 хувьд хүрлээ. Сургуулийн өмнөх боловсролын багш, удирдах ажилтаны мэргэжлийг дээшлүүлэх бакалаврын болон магистрын сургалтанд Монгол Улсын Боловсролын Их Сургууль, Хүмүүнлэгийн Ухааны Их сургуулиудтай хамтран 17 багшийг бакалаврын болон магистрийн сургалтанд хамрууллаа. 2000-2008 онуудад нийт 244 хүүхэд үүнээс, 2007 онд 19, 2008 онд 11 хүүхэд сургууль тус тус завсарджээ. 2007 онд сургууль завсардсан 19 хүүхэд байсны 42 хувь нь амьдралын гачигдлаас, 26 хувь нь сурах дургүй болон хөдөө ажил эрхлэх шалтгаануудаас болж сургууль завсардсан байна. Сумдаар авч үзвэл хамгийн олон буюу Хөхморьт суманд 4, Жаргалан суманд 3 хүүхэд тус тус завсардсан байхад Алтай, Дэлгэр, Дарив, Тайшир, Чандмань, Эрдэнэ, Есөнбулаг сумдад сургууль завсардалтгүй байна.

Хүснэгт 2.5 Бичиг үсэг тайлагдалтын хувь /сумдаар 2000-2007/

№ Сум, байгууллагын нэр

2000 оны байдлаар

бичиг үсэг үл мэдэгчид

хүүхдийн тоо

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Бичиг үсэгт

тайлсан

1 Алтай 34 2 8 6 3 4 8 10 41 2 Баян-Уул 34 2 8 7 10 5 5 4 41 3 Бугат 26 6 5 8 4 5 4 6 38 4 Бигэр 60 5 5 6 7 7 5 0 35 5 Дэлгэр 17 4 3 5 0 4 3 2 21 6 Дарив 20 3 5 4 5 5 3 6 31 7 Жаргалан 52 2 6 5 4 8 4 10 39 8 Тайшир 26 4 7 5 0 5 7 2 30 9 Төгрөг 23 1 6 5 2 3 5 3 25 10 Тонхил 39 3 5 4 1 4 4 4 25 11 Халиун 70 4 12 8 5 7 8 9 53 12 Хөхморьт 32 2 8 6 2 5 5 2 30 13 Цогт 84 4 10 7 18 12 9 18 78 14 Цээл 54 3 10 4 8 8 6 2 41 15 Чандмань 72 3 8 3 4 4 5 0 27 16 Шарга 56 3 6 4 7 5 5 16 46 17 Эрдэнэ 63 5 3 4 6 8 5 8 39 18 Есөнбулаг 58 4 6 7 19 6 5 7 54

ДҮН 820 60 121 98 105 105 96 109 694 Эх үүсвэр: БСГ-ын статистик мэдээ 2007 Бичиг үсэг тайлагдах боломжийг бүрдүүлэх зорилгоор ”Албан бус боловсролын хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэн 2003-2007 онуудад нийт 524 хүнийг бичиг үсэгт тайлсан. 15-24 насны хүн амын бичиг үсгийн тайлагдалтын түвшинг тодорхойлох шалгуур үзүүлэлт захиргааны статистик мэдээллийн үзүүлэлтээр ирүүлдэггүй учир тодорхойлоход хүндрэлтэй байдаг ба сумдад ажиллаж байгаа

- 49 -

Албан бус боловсролын багш нарын гаргаж ирсэн судалгаанд түшиглэн сургалтуудыг явуулж байгаа болно. Тулгамдсан асуудал: • Бага боловсролын сурлагын амжилт чанарыг дээшлүүлэх асуудлыг богино

хугацаанд шийдвэрлэх шаардлагатай байна. • Өсвөр үе, хүүхэд залуучуудын аятай таатай орчинд сурч, боловсрол эзэмших

орчин нөхцөлийг сайжруулах зорилгоор ерөнхий боловсролын сургууль болон сургуулийн өмнөх боловсролын материаллаг баазыг бэхжүүлэх хэрэгцээ улам бүр нэмэгдсээр байна,

• Орон нутаг сумын сургууль, цэцэрлэгүүдэд цэвэр, бохир усны байгууламж бариулах, багш, сурган хүмүүжүүлэгчдийг орон сууцаар хангах цалин урамшуулалын асуудлын аль болох богино хугацаанд шийдвэрлүүлэх хэрэгтэй байна.

• Чадварлаг багшлах боловсон хүчнээр системтэйгээр хангах нь зүйтэй байна. • Сургуулиудын барилгуудад ойр ойрхон их засвар хийх биш, сургууль

цэцэрлэгийн цогцолборуудыг шинээр барих нь чухал байна. • Хөдөөгийн сургууль цэцэрлэгийн цахилгаан дулаан хангамж, түүний

найдвартай байдлыг хангах хэрэгтэй байна. • Хөгжлийн бэрхшээлтэй, хүүхдийг боловсролд тэгш хамруулж, зуны улиралд

нэн ядуу өрхийн болон сульдаатай хүүхдийг сувилалд хамруулах замаар хүүхдийн зуслангийн үйл ажиллагаагаар дамжуулан төрөл бүрийн мэргэжлийн анхан шатны сургалтанд үр дүнтэй хамруулмаар байна.

• Сургуулиудын ялангуяа бага боловсролын бүлэг дүүргэлт их, ээлжийн коэффициент өндөр, дотуур байрны хангамж, хүрэлцээ дутмаг, хоолны илчлэг стандарт хэмжээнд хүрэхгүй байдлыг арилгах асуудал тулгамдаж байна.

• Боловсролын салбар дахь бодлого, төлөвлөлт, менежементийг боловсронгуй болгох нь чухал болоод байна.

• Боловсролын удирдах ажилтнуудыг бэлтгэх, давтан сургах, мэргэшүүлэх ажилд өөрчлөлт гаргах нь зүйтэй.

• Сургуулийг удирдан зохион байгуулах, сургалтын үйл ажиллагаанд олон нийтийн оролцоог нэмэгдүүлэх арга механизмыг боловсронгуй болгох

• Боловсролын шинэчлэгдсэн стандартуудыг мөрдөн ажиллах

Шийдвэрлэх асуудал: • Бага боловсролын сургалтын менежерийг сургууль бүрт ажиллуулж, бага

боловсролын сургалтын чанарыг одоогийнхоос 10-15 хувиар ахиулах • Бага сургууль, цэцэрлэгийн тоглоом, наадгай, сургалтын хэрэглэгдэхүүний

хангалтыг сайжруулах. • Бага ангийн /6,7настай I,II, III анги/ бүлэг дүүргэлт, хүүхдийг тоог цөөлөх • Сургууль, цэцэрлэгүүдийн гал тогооны цахилгаан тоног төхөөрөмжийг иж бүрэн

шинэчлэн эрүүл ахуйн стандартад нийцүүлэх • Дотуур байрны болон цэцэрлэгийн хүүхдийн хоолны төрөл, амт, чанарыг

сайжруулж илчлэгийг стандартын хэмжээнд байлгах • Сургууль бүрийг хямд өртөгтэй, найдвартай ажиллагаа бүхий интернет номын

сантай болгож, хүүхэд бүрт комьпютер хөтөлбөрийг тус аймагт хүргэх. • Аймгийн төвд сургуулийн ээлжийн коэффициентийг 1.5-д хүргэн, бүлэг

дүүргэлтийг 30-аас хэтрэхгүй байлгах • Сургуулиудын дотуур байрны хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг дэс

дараатай авч 2015 он гэхэд дуусгах.

- 50 -

• СӨБ-ын үйлчилгээнд хамрагдаж чадахгүй байгаа хөдөөгийн болон аймгийн захын гэр хорооллын нэн ядуу айл өрхийн хүүхдүүдэд зориулсан олон хувилбарт үйлчилгээг бий болгон хамралтыг 90 хувьд хүргэх.

• Хөгжлийн бэрхшээлтэй тусгай хэрэгцээт боловсрол шаардсан хүүхдийн суралцах, хөгжих адил тэгш эрх боломжийг хангах.

• Нэн ядуу өрхийн болон өнчин , хагас өнчин хүүхдийн сурах боломжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор хөтөлбөр боловсруулж, 2009-2010 оны хичээлийн жилээс мөрдөн ажиллах

• Албан бус сургалтыг эрчимтэй явуулж, зуны хүүхдийн амралтын хугацаанд хүүхдийн зусланг түшиглэн боловсрол нөхөн олгох төрөл бүрийн сургалтыг эрчимжүүлж, бичиг үсэгт тайлагдалт, сургууль засвардалтыг 2015 он гэхэд таслан зогсоох

• Багш нарыг 40000 айлын орон сууцны хөтөлбөрт хамруулах, орон нутгийн төсвөөс багш нарт зориулан орон сууц барихад хөрөнгө хувиарлах, хувиараа орон сууц барихыг дэмжиж бага хүүтэй , урт хугацааны зээл олгох арга хэмжээг зохион байгуулах

• Дэлгэр, Жаргалан, Баян-Уул сумдад шинэ сургууль барих Хөхморьт сумд 150 хүүхдийн дотуур байр, Цээл, Цогт, Төгрөг, Тонхил сумдын сургуулийн хичээлийн танхимд өргөтгөлийн барилга барих, Бигэр, Тайшир, Цогт, Алтай, Гуулин, зэрэг сумдын хүүхдийн цэцэрлэгийн барилгыг шинээр барих

- 51 -

ЗОРИЛГО ЖЖЕЕННДДЕЕРРИИЙЙНН ТТЭЭГГШШ ББААЙЙДДЛЛЫЫГГ ДДЭЭММЖЖИИНН

- 52 -

1990 2000 2006 2007

Бага боловсрол эзэмшиж байгаа охид, хөвгүүдийн харьцаа Улсын дундаж а 1.03 (1995) 1.01 0.98 0.97

3 ХХӨӨГГЖЖҮҮҮҮЛЛЖЖ,, ШШИИЙЙДДВВЭЭРР ГГААРРГГААХХ ТТҮҮВВШШИИННДД ЭЭММЭЭГГТТЭЭЙЙЧЧҮҮҮҮДДИИЙЙНН ООРРООЛЛЦЦООООГГ ННЭЭММЭЭГГДДҮҮҮҮЛЛЭЭХХ

Зорилт 6

2009 он гэхэд бага болон дунд боловсрол эзэмшигчдийн дунд, 2015 он гэхэд бүх шатны боловсролын байгууллагад суралцагчдын хүйсийн зохистой харьцааг хангах

Зорилт 7 Цалинтай ажил эрхэлж байгаа хүн амын жендэрийн тэгш байдлыг хангах

Зорилт 8 Улс төр, шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх

Зорилт 62009 он гэхэд бага болон дунд боловсрол эзэмшигчдийн дунд, 2015 он гэхэд бүх шатны боловсролын байгууллагад суралцагчдын хүйсийн зохистой харьцааг хангах

- 53 -

Баруун бүс а 1.01(1995) 1.99 1.98 1.98 Говь-Алтай аймаг б 1.0 (1995) 1.08 0.99 1.01

Дунд боловсрол эзэмшиж байгаа охид, хөвгүүдийн харьцаа Улсын дундаж а 1.39 (1995) 1.2 1.03 1.09 Баруун бүс а - - - - Говь-Алтай аймаг б 1.22 1.08 1.05 1.07 Эх сурвалж: а ҮСХ, 2007 б Аймгийн боловсрол соёлын газрын статистик, 2007

Өнөөгийн байдал

Бага боловсрол эзэмшиж байгаа охид хөвгүүдийн харьцаа улсын хэмжээнд 2015 онд 1.0 хүргэх зорилт дэвшүүлсэн бөгөөд уг харьцаа Говь-Алтай аймагт 1995 ба 2000 онд 0,98, 0.99 байсан бол 2007 онд 1.1 хүрч үндэсний зорилтот түвшинг хангах бүрэн боломжтой байна. Энэ үзүүлэлтээр Говь-Алтай аймаг бүсийн дунджаас илүү зохистой түвшинд хүрсэн байна, цаашид энэ байдлаа хадгалж чадвал Мянганы хөгжлийн дэвшүүлсэн зорилтыг хангах бололцоотой юм.

Дунд боловсрол эзэмшиж байгаа охид хөвгүүдийн харьцаа Говь-Алтай аймагт улсын дунджаас илүү бөгөөд уг харьцааг бага боловсрол эзэмшиж байгаа охид, хөвгүүдийн харьцаатай харьцуулахад хүйсийн ялгаа өндөр байна. Дунд боловсрол дахь хүйсийн харьцаа аймгийн хэмжээнд 1990 ба 2000 онд 1.22, 1.08 байсан бол 2007 онд 1.1 болж буурч байгаа хандлагаас харвал 2015 онд 1.0 хүрэхээр дэвшүүлсэн үндэсний зорилтыг хангах боломж байна.

90-ээд оны эхэн үеийн эдийн засгийн хямралаас шалтгаалан хөдөө орон нутагт олон дотуур байр олноороо хаагдсан нь хамран сургалтын хувь буурахад төдийгүй хувьчлалаар хувьдаа малтай болсон хүмүүс үр хүүхдээ, нэн ялангуяа 12-15 насны эрэгтэй хүүхдээ өрх гэрийнхээ ахуй амьдралд туслуулах зорилгоор сургуулиас гаргах, завсардуулах болсон нь, мөн өрхийн санхүүгийн байдал нь ерөнхий боловсрол эзэмшигчдийн хүйсийн ялгааг ихэсгэхэд нөөлөөлсөн.

Нөгөө талаас хичээлийн байр, суудал, дотуур байрны хүрэлцээ хангалтгүй гэсэн шалтгаанаар 9 дүгээр ангид элсэх элсэлтийг хязгаарлах болсон нь ахлах ангийн суралцагчдын хүйсийн ялгаа ихсэхэд нөлөөлсөн төдийгүй их сургууль, коллежид суралцагчдын хүйсийн тэнцвэргүй байдалд багагүй нөлөө үзүүлэх болсон.

Гэвч сүүлийн жилүүдэд хөдөөд боловсролын үнэ цэнийг ойлгож үр хүүхдээ зохих насанд нь эрдэм боловсролтой хүн болгох гэсэн хүсэл эрмэлзэл нэмэгдэж, сургууль завсардалт ихээхэн буурах хандлагатай болсон нь ерөнхий боловсролын түвшинд хүйсийн ялгааг арилгах бололцоо байгааг илтгэж байна. Говь-Алтай аймагт нэг дээд сургуультай(Анагаах ухааны коллежи) 6 мэргэжлээр 953 оюутан суралцаж байна. Дээд боловсрол эзэмшигчдийн дунд хүйсийн харьцаа хот суурин газарт төдийгүй хөдөө орон нутагт мөн алдагдаж байна. Тулгамдсан асуудал: • Говь-Алтай аймагт бага боловсролын түвшиндэх хүйсийн ялгаа бага, харин

дунд боловсролын түвшинд их байна. Иймээс ерөнхий боловсрол

- 54 -

эзэмшигчдийн дунд, ялангуяа дунд, ахлах ангид суралцагчдын хүйсийн ялгааг багасгахад бодлого, үйл ажиллагааг чиглүүлэх нь чухал болж байна.

• Эдгээр сургуулиудад бэлтгэгдэж байгаа хүүхдүүд ирээдүйн мэргэжилтэй ажилчид мэргэжилтнүүд учраас тэдний сургалтын чанар үр өгөөжийг дээшлүүлэх, мэргэжлийн төрөл чиглэлүүдийг олшруулах өргөтгөх материаллаг баазыг бэхжүүлэх талаар тодорхой арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлэх шаардлага тавигдаж байна.

Шийдвэрлэх асуудал: • Малчин өрх, олон хүүхэдтэй ядуу өрхүүдийн хэрэгцээнд нийцсэн дэмжлэг

үзүүлэх; • Дунд боловсролын хүйсийн харьцаа, түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлүүдийн

талаар нарийвчдан судалж, дүгнэх; • ЕБС-ийн хичээлийн болон дотуур байрны хүчин чадлыг нэмэгдүүлж, үйлчилгээг

сайжруулснаар бүрэн дунд боловсрол эзэмших нөхцөл бололцоог өргөжүүлэх; • Хөдөөгийн сургуулиудыг мэргэжилтэй багшлах боловсон хүчнээр тогтвортой

хангах, дунд сургуулийн багш нарын эрэгтэй хүүхэдтэй ажиллах арга барилыг сайжруулах замаар сургалтын чанарт ахиц дэвшил гаргах, суралцагчдын сурах сонирхлыг дээшлүүлэх;

• Дээд боловсрол олгож байгаа сургуулийн сургалтын чиглэлийг аймгийн эдийн засгийн чадавхи, хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлттэй нийцүүлэх.

Өнөөгийн байдал Улс орны эдийн засгийг эдийн засгийн идэвхтэй хүний тоогоор илэрхийлдэг. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам гэдэг нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэхэд ажиллах хүчээ оруулж буй нийт хүмүүс юм. Хүснэгт 3.1-д ажиллах хүчний гол үзүүлэлт болох ажиллагчдыг сүүлийн 5-н жилийн байдлаар аймгийн төв хөдөөгөөр, хүйсээр нь ялгаж харууллаа.

Зорилт 7 Цалинтай ажил эрхэлж байгаа хүн амын жендэрийн тэгш байдлыг хангах

1990 2000 2006 2007

ХАА-гаас бусад салбарт цалинтай ажил эрхэлж байгаа хүн амын дотор эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь

Улсын дундаж 51.1 50.4 53.9 53.1 Баруун бүс 50.4 49.0 53.1 52.5 Говь-Алтай аймаг 53.5 43.6 53.1 49.0Мэдээллийн эх үүсвэр: Аймгийн статистикийн газар 1990-2007он

- 55 -

Хүснэгт 3.1 Аймгийн ажиллагсадын судалгаа хүйсээр / 2002-2006 он/

2002 2003 2004 2005 2006 Үзүүлэлт

Бүгд Эм Бүгд Эм Бүгд Эм Бүгд Эм Бүгд Эм

Ажиллагcaд 28793 14218 29257 14270 29289 14735 29808 14558 30234 15096

Аймгийн төв 6010 3203 6784 3632 6885 3687 7111 3709 8054 3488

Хөдөө 22783 11015 22473 10638 22404 11048 22697 11541 23236 11583

Эх үүсвэр: ҮСГ 2002-2007он

Хүснэгт 3.1-ээс харахад 2006 онд ажиллагчид 30234 байгаагийн 50.2хувь нь эрэгтэйчүүд, 49.8 хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Нийт ажиллагчдын 8054 /26.6хувь/ нь аймгийн төвд, 23236 /76.8хувь/ нь хөдөө сумдад байна. Сумдаар ажиллагчдыг авч үзэхэд хамгийн олон ажиллагчтай сумд Цогт /2672/, Дэлгэр /2132/, Баян-Уул /1778/, Бугат /1711/ бөгөөд хамгийн бага ажиллагчидтай нь Төгрөг /1026/ сум байна. Цогт Дэлгэр Баянтоорой, Гуулин гэсэн 2 тосгонтой учир ажиллагчид илүү их байна. Хүснэгт 3.2 Баруун бүсийн ажиллагчдын тоо /мян.хүн/

Аймгууд 2002 2003 2004 2005 2006 Баян-Өлгий 32.4 35.3 35.6 34.2 34.8 Говь-Алтай 28.8 30.4 30.6 30.8 31.3 Завхан 36.7 39.8 36.5 37.7 37.9 Увс 32.7 34.3 34.2 34.5 34.4 Ховд 34.0 35.2 35.7 36.6 37.6 Эх үүсвэр: ҮСГ, 2002-2007 он Баруун бүстэй харьцуулахад манай аймгийн ажиллагсад хамгийн бага нь байна. Энэ нь манай аймагт эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам баруун бүсийн аймгуудаас хамгийн бага байгаатай холбоотой. Тулгамдсан асуудал:

• Өнөөгийн байдлаар тус аймагт цалинтай ажил эрхэлж буй хүн амын бүтцэд хийсэн судалгаа ихээхэн дутагдаж байна. Уг асуудлын ач холбогдлын талаар иргэд, аймаг, сумдын засаг захиргааны нэгжүүдийн ойлголт дутмаг байгаа юм. Эдийн засгийн харилцаан дахь жендерийн тэгш байдлын талаарх асуудлыг аймгийн нийгэм эдийн засгийн үндсэн чиглэлд жил бүр тусган ажиллах шаардлагатай юм.

Шийдвэрлэх асуудал: • Хөдөлмөрийн зах зээл дэх эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийн оролцоог бодитой

үнэлэхийн тулд жендэрийн статистик мэдээллийг өргөжүүлэх; • Хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн зах зээлийн харилцаан дахь жендэрийн

хэвшмэл ойлголтын хандлагыг өөрчлөх; • Гэр бүлийн өмч эзэмших эрхийг тэнцвэржүүлэх талаар санаачилга гаргах; • Амьдрах ухааны сургалтуудыг нэмэгдүүлэх, чанаржуулах

- 56 -

• Үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэхэд зориулсан бага оврын тоног төхөөрөмжийг зээлээр олгох үйл ажиллагааг зохион байгуулах

• Эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, ажлын байранд хүйсээр ялгаварлан гадуурхах явдлаас сэргийлэхэд чиглэсэн эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх.

• Хөдөлмөрийн зах зээл дэх эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийн оролцоог бодитой үнэлэхийн тулд жендэрийн статистик мэдээллийг өргөжүүлэх;

Зорилт 8 Улс төр, шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх

- 57 -

Өнөөгийн байдал

Эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс илүү өндөр боловсрол эзэмшиж байгаа боловч удирдах болон шийдвэр гаргах түвшний албан тушаалд эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл бага хэвээр байна. Говь-Алтай аймагт шийдвэр гаргах түвшиндэх эмэгтэйчүүдийн оролцоо сүүлийн сонгуулийн жилд өмнөхөөсөө буурсан байна.

Аймгийн Иргэдийн хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдсон эмэгтэйчүүд 2000-2004 оны сонгуулийн жилд нийт 30 төлөөлөгчийн 33.3 орчим хувийг эзэлж байсан бол 2004-2008 оны сонгуулийн жилд 19.9 хувь болж буурсан байна. Сумдын Засаг дарга нарт эмэгтэй дарга нарын эзлэх хувь 4.6-аас 5.6 хувь болж агентлаг, албадын дарга нарт эмэгтэйчүүд 5.5-аас 11.1 хувь болж өссөн байна. Багийн Засаг дарга нарын 7.2 хувь нь эмэгтэй дарга нар байна. Тулгамдсан асуудал: • Удирдах болон шийдвэр гаргах түвшиндэх эмэгтэйчүүдийн оролцоо нэмэгдэж

байгаа ч эмэгтэйчүүдийг дэмжсэн тодорхой бодлого үйл ажиллагаа тодорхойгүй байна.

Шийдвэрлэх асуудал: • Удирдах болон шийдвэр гаргах түвшний албан тушаал дээр эмэгтэйчүүдийн

төлөөллийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлэх • Сонгуульд нэр дэвшигч эмэгтэйчүүдийн тоог нэмэгдүүлэх • Жендэрийн статистикийг хөгжүүлэх • Шийдвэр гаргах түвшний эмэгтэйчүүдийн шийдвэр, хэрэгжилтийн талаар

судалгаа хийх • Төрийн албаны шалгаруулалтыг ил тод шударга явуулах

2000-2004 2004-2008 Аймгийн ИТХ-д төлөөлөгчөөр сонгогдсон эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь

13.3

3.3

Сумын ИТХ-д төлөөлөгчөөр сонгогдсон эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь 20.3 28.1

Сумдын Засаг даргад эмэгтэй Засаг даргын эзлэх хувь 4.3 5,6

Багийн Засаг даргад эмэгтэй даргын эзлэх хувь - 7.2

Аймгийн захиргааны хэлтсийн даргад эмэгтэй даргын эзлэх хувь - 20

Эх үүсвэр: Аймгийн ИТХ-ын архив, 2000, 2004

- 58 -

- 59 -

1990 2000 2005 2006 2007

5 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл (1,000 амьд төрөлтөд) Монгол улсын дундаж 88.8 44.5 26.0 23.2 21.7 Баруун бүсийн дундаж 87.5 41.8 29.1 23.4 28.7 Говь-Алтай аймаг 82.8а

77.4б48.7а46.6б

30.4 23.6а25.7б

38.6а36.2б

Нялхсын эндэгдлийн түвшин (1,000 амьд төрөлтөд) Монгол улсын дундаж 64.4 32.8 20.7 19.1 17.6 Баруун бүсийн дундаж 58.4 29.5 22.5 18.2 23.2 Говь-Алтай аймаг 53.5а

49.9б37.6а36.0б

25.2a 25.1б

18.9а20.6б

32.5а30.5б

Улаан бурхны эсрэг вакцинжуулалтад хамрагдсан хүүхдийн хувь Монгол улсын дундаж 82.3 92.4 97.5 98.9 98.4 Баруун бүсийн дундаж 81.4 91.1 98.2 99.0 97.7 Говь-Алтай аймаг 93.1а

66.2б96.7а99.3б

96.2а 98.3б

97.2а98.2б

96.4а98.5б

Эх үүсвэр: * УИХ-ын тогтоол #25, Монгол Улсын МХЗ-уудыг батлах тухай, 2005 а. ҮСГ, 2007 б. Говь-Алтай аймгийн ЭМГ, Cтатистик 1990-2007

Тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийн өнөөгийн байдал Говь-Алтай аймгийн хүн амын 8.8 хувийг 5 хүртэлх насны хүүхэд эзэлж байна. 1,000 амьд төрөлтөд ногдох тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийн түвшин 2007 онд 36.2 болж 1990 оныхтой харьцуулахад 2 дахин буурсан ч улсын болон баруун бүсийн дунджаас өндөр байгаад анхаарал хандуулах шаардлагатай байна. Зураглал 4.1 Тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл, 1000 амьд

төрөлтөд, улс, бүсийн дундажтай харьцуулснаар,1990-2007

Эх үүсвэр: Аймгийн Эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээлэл, 1990-2007 Хүүхдийг таван нас хүртэл нь эмнэлгийн байнгын хяналтад байлгаж, хүүхдийн эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээнд хамруулах асуудал хангалтгүйгээс нөгөө талаар хүүхдэддээ тавих эцэг, эхийн халамж анхаарал дутмагаас ахуй ослын шалтгаантай хүүхдийн эндэгдэл буурахгүй байна. 2007 онд аймгийн хэмжээнд

Зорилт 9 Тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийг 1990 онтой харьцуулахад 2015 онд гуравны хоёроор бууруулах

- 60 -

гарсан 5 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийн 59.0 хувь нь Есөнбулаг суманд, 25.0 хувь нь Бугат, Бигэр, Баянтоорой, Шарга, Хөхморьт сумдад гарч аймгийн дунджаас өндөр үзүүлэлттэй байна (Зураглал 4.2). Үүнд хүүхдийн эмч мэргэжилтэн хүрэлцэхгүй, аймгийн төвөөс алслагдсан байдал нөлөөлж хүүхдийн эрүүл мэндийн шаардлагатай үйлчилгээг авч чадаагүй байна. Зураглал 4.2 Тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл, 1,000 амьд

төрөлтөд, сумдаар, 2000, 2007

Эх үүсвэр: Аймгийн Эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээлэл

Нялхсын эндэгдэл Аймгийн хэмжээнд нялхсын эндэгдлийн түвшин 1997-2003 онуудад тогтвортой буурч байсан боловч сүүлийн жилүүдэд ихсэх хандлагатай болж улсын болон бүсийн дундаж түвшнээс өндөр гарсан байна. Нялхсын эндэгдэл буурахын хирээр нийт эндэгдлийн дотор нярайн эндэгдлийн хувь нэмэгдэж байна. Нярайн эндэгдэл нь жирэмсэн эхийн эрүүл мэнд, төрөх үеийн хүндрэлтэй ихээхэн холбоотой байдаг. Шинээр төрж буй хүүхдийн дунд гаж хөгжил нэмэгдэж перинаталь эндэгдэл өсч байна. 2007 оны байдлаар нийт гарсан нялхсын эндэгдлийн 62.1 хувийг нярайн эндэгдэл эзэлж, үүнээс 82.6 хувь нь 0-6 хоногтойдоо, 17.4 хувь нь 7-оос дээш хоногтой эндсэн байна. Нялхсын нийт эндэгдлийн 60 шахам хувь нь аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт гарсны 72.7 хувийг нярайн эндэгдэл эзэлж байна. Хөдөөгийн сум, багаас хүндрэлтэй төрөх эхчүүдийг аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт төрүүлэхээр шилжүүлдэгээс эмнэлгийн ачаалал нэмэгдэн тусламж, үйлчилгээг чанартай, шуурхай хүргэхэд сөргөөр нөлөөлж байна. Нярайн эрт үеийн эндэгдлийн 84.2 хувийг эхийн жирэмсний хожуу хордлого, эмчилгээний үр дүнгүй байдал, хугацаанаас өмнөх төрөлт эзэлж байгаа бөгөөд, түүнээс 52.6 хувь нь хугацаанаас өмнө Кесерево хагалгаагаар төрүүлсэн байна. Сүүлийн таван жилийн байдлаар авч үзэхэд төрөлтийн 73.6 хувийг дутуу жинтэй,

- 61 -

амьдрах боломжгүй төрсөн нярай эзэлж байна. Дутуу төрөлтөд ядуурал, боловсролын түвшин, уушигны дутмаг хөгжил, удамшлын өвчин, бруцеллёз, жирэмсэн эхийн хяналт зэрэг нийгмийн болон эрүүл мэндийн хүчин зүйлс нөлөөлж байна. Зураглал 4.3 Нялхсын эндэгдэл, 1,000 амьд төрөлтөд, улс, бүсийн дундажтай

харьцуулснаар, 1990-2007

Эх үүсвэр: Аймгийн Эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээлэл Эндсэн нярайн ээжүүдийн 73.9 хувь нь малчин, ажилгүй, үүнээс 60 гаруй хувь нь боловсролгүй байгаа нь жирэмсний хяналтанд хамрагдахгүй, жирэмсэн үеийн эх, ургийн хүндрэл, эрсдэл гарахад нөлөөлж байна. Нөгөө талаар эмч, мэргэжилтнүүдийн жирэмсэн, төрөх, төрсний дараах үед эх, ураг, нярайд үзүүлэх хяналт, нарийн мэргэжлийн тусламжийн чанар, чадвар дутагдалтай байгааг харуулж байна. Зураглал 4.4-өөс харахад Алтай, Баян-Уул, Бигэр, Бугат, Дарив, Тонхил, Төгрөг, Хөхморьт, Цээл, Есөнбулаг зэрэг сумдын 1,000 амьд төрөлтөд ногдох 1 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл улсын дундаж болон 2015 онд хүрэх зорилтот түвшнээс харьцангуй өндөр байна. Нийт эндсэн нялхсын 16.2 хувь нь эмнэлгийн тусламжгүй гэртээ эндсэн байгаа нь төрсний дараах нялхсын хяналтын чанар дутагдалтай байгааг харуулж байна. Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ Аймгийн хүүхдийн оношилгоо, сэхээн амьдруулахад нэн шаардлагатай тоног төхөөрөмжийн хүрэлцээ хангалтгүй, их эмч, түүний дотроос хүүхдийн эмч дутагдалтайгаас ураг, нярайд үзүүлэх мэргэжлийн эмчийн тусламж хүрэлцээ, үйлчилгээний чанар хангалтгүй байна. 60.0-90.0 мянган хүн амтай аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт хүүхдийн 3 эмч ажиллаж байна. Аймгийн хэмжээнд нэг сум 2 их эмчтэй байх ёстойгоос өнөөгийн байдлаар 13 их эмч дутагдалтай, үүнээс 2 суманд их эмчгүй байна. Сумын их эмч, багийн эмчийн үүрэг хариуцлагыг нэмэгдүүлэх, үйл ажиллагааны уялдааг боловсронгуй болгох шаардлагатай байна. Нөгөө талаар, мэргэжлийн сургууль төгсөгчдийн мэдлэг чадвар, эмнэлгийн багаж, тоног төхөөрөмжийг ашиглах, ажиллуулах чадварыг дээшлүүлэх, мэргэжилтэй боловсон хүчний тогтвор суурьшилтай, ажиллах орчин нөхцлийг бүрдүүлэх хэрэгтэй байна.

- 62 -

Сумдын хүүхэд, эхчүүдэд эмнэлгийн яаралтай тусламж үзүүлэхэд шаардлагатай эм, тарилгын хадгалалтын стандарт хангагдахгүй байна.

Зураглал 4.4 Нялхсын эндэгдэл, 1,000 амьд төрөлтөд, сумдаар, 2007он

Эх үүсвэр: Аймгийн Эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээлэл,2007 Дархлаажуулалтанд хамрагдалт Аймгийн хэмжээнд дархлаажуулалтын өргөжүүлсэн хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлснээр нэг хүртэлх насны хүүхдийн дархлаажуулалтанд хамрагдалт 2007 оны байдлаар сүрьеэгийн эсрэг вакцин 98.5 хувь, халдварт саа, сахуу, хөхүүл ханиалга, татрангийн эсрэг 5-т вакцины хамрагдалт 95.5 хувь, улаанбурханы хамрагдалт 98.5 хувьд хүрч, дархлаажуулалт бүхий халдварт өвчин болох сахуу, хөхүүл ханиадын тохиолдол бүртгэгдээгүй байна. Улаан бурханы эсрэг вакциныг 1972 оноос аймгийн эрүүл мэндийн практикт нэвтрүүлснээс хойшхи хугацаанд өвчлөл бүртгэгдээгүй байна. Зураглал 4.5 Улаан бурхны эсрэг вакцинжуулалтанд хамрагдсан хүүхдийн

хувь, улс, бүсийн дундажтай харьцуулснаар, 1990-2007

Эх үүсвэр: Аймгийн Эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээлэл, 1991-2007

- 63 -

Тулгамдсан асуудал: Тус аймагт нялхсын болон тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийг бууруулахад дараахь тулгамдсан асуудлууд байна.

• Нярай болон тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл, ялангуяа перинаталь эндэгдэл өндөр, дутуу төрөлт их,

• Ядуурал, ажилгүйдэл их, эцэг эх, асран хамгаалагчдын боловсролын түвшин хангалтгүй,

• Ураг, нярайд үзүүлэх мэргэжлийн эмчийн тусламж үйлчилгээний чанар, мэдлэг, ур чадвар шаардлагын хэмжээнд хүрэхгүй.

• Эрүүл мэндийн байгууллагуудын ураг, нярай, хүүхдийн оношлогоо, сэхээн амьдруулахад нэн шаардлагатай тоног төхөөрөмж хуучирсан, шаардлага хангахгүй байна.

• Эцэг, эхчүүд, асран хамгаалагчдын эрүүл мэндийн боловсрол сул, эрүүл зан үйлийг төлөвшүүлэх хандлага, эрүүл мэндийн боловсрол олгох сургалт, сурталчилгаа хангалтгүй.

• Их эмч, түүний дотор эх барих эмэгтэйчүүд, хүүхэд, нярайн эмчийн хангамж дутагдалтай.

• Сумын түвшинд вакцины хадгалалт стандартын шаардлага хангахгүй.

Шийдвэрлэх асуудал:

Ойрын хугацаанд: • Хүүхдийн эндэгдэлд нөлөөлж буй шалтгаан, хүчин зүйлүүдийг

нарийвчлан тодорхойлж, холбогдох арга хэмжээг үе шаттайгаар авах, • Жирэмсэн, төрөх үед эхэд үзүүлэх тусламжийн чанарыг сайжруулах,

нярайн хяналтын стандартыг хангуулах, • Эцэг, эхчүүд, асран хамгаалагчдын эрүүл мэндийн боловсрол, эрүүл зан

үйлийг төлөвшүүлэх, мэдээлэл, сургалт, сурталчилгааг тогтмолжуулж, эрчимжүүлэх.

Дунд хугацаанд: • Сум, өрхийн эмч нарыг төгсөлтийн дараахь хүүхдийн эмчийн баримжаа

олгох богино хугацааны сургалтанд хамруулан мэргэшүүлэх, • Нарийн мэргэжлийн эх барих, эмэгтэйчүүд, хүүхдийн эмчийн тоог

нэмэгдүүлэх, тогтвор суурьшилтай ажиллах нийгмийн баталгааг хангах • Эрүүл мэндийн тусламж үзүүлэгч нарыг хүүхдийн өвчний цогц

менежментийн сургалтанд хамруулж, 5 хүртэлх насны хүүхдийн эмгэгийг илрүүлэх, оношлох, эмчлэх стандартыг мөрдүүлэх,

• Нэгдсэн эмнэлгийн хүүхдийн сэхээн амьдруулах нэн шаардлагатай нярайн амьсгалын аппарат, пульсоксиметр, ургийн гажгийг эрт илрүүлэх скрининг оношлогооны багаж, тоног төхөөрөмжийн хэрэгцээг тогтоож, хангах арга хэмжээ авах.

Хэтийн: • Бүх сумын эмнэлгийг хүүхдийн нарийн мэргэжлийн эмчээр хангах

асуудлыг шийдвэрлэх,

- 64 -

• Аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт хүүхдийн сэхээн амьдруулах эрчимт эмчилгээний тасаг байгуулах,

• Сум дундын эмнэлгүүдийг хүүхдийн сэхээн амьдруулах нэн шаардлагатай багаж, тоног төхөөрөмжөөр хангах арга хэмжээ авах.

- 65 -

- 66 -

1990 2000 2005 2006 2007 Эхийн эндэгдлийн түвшин (100,000 амьд төрөлтөд )

Монгол улсын дундаж 200.0(92) 166.3 92.7 67.2 88.3 Баруун бүсийн дундаж 237.7 201.6 113.8 88.1 162.4 Говь-Алтай аймаг 185.4а(91)

228.7б(91) 129.8а 124.0б

173.8 157.6а 171.8б

439.0а 411.8б

Эрүүл мэндийн мэргэжлийн ажилтан эх барьсан төрөлтийн хувь Монгол улсын дундаж 100.0 99.6 99.6 99.7 99.8 Баруун бүсийн дундаж 100.0 99.6 99.9 99.9 99.7 Говь-Алтай аймаг 99.5 99.4а

99.7б 99.9а 99.7б

99.4 99.4

Эх үүсвэр: УИХ-ын тогтоол #25, Монгол Улсын МХЗ-уудыг батлах тухай, 2005 ҮСГ, 2007 Говь-Алтай аймгийн ЭМГ, статистик 1990-2007

Эхчүүдийн эрүүл мэндийн өнөөгийн байдал Говь-Алтай аймгийн 142.2 мянган хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагт 57.8 мянган хүн ам оршин суудаг бөгөөд Монгол улсын хүн амын нягтрал хамгийн багатай аймгуудын нэг юм. Хүн ам зүйн хувьд хэд хэдэн өөрчлөлт ажиглагдаж байгаагийн дотор дотоод шилжилт хөдөлгөөн нэмэгдэж, хот суурин, хөдөөгийн ялгаа гүнзгийрч, сүүлийн жилүүдэд охидууд эрт хүүхэд төрүүлдэг болжээ. Хэдийгээр улсын хэмжээнд эхийн эндэгдэл тууштай буурч байгаа ч зарим газар, нэн ялангуяа олон үндэстэн, ястан оршин суудаг, дэд бүтцийн хөгжил сул баруун бүсийн аймгуудад өндөр хэвээр байгаа нь анхаарал татсан асуудлын нэг болоод байна. Эхийн эндэгдэлд нөлөөлөх нийгэм, эдийн засаг болон эрүүл мэндийн хүчин зүйлүүд өөрчлөгдөн ядуурал, эрхзүйн макро орчин, гэр бүл, хамт олны талаас нөлөөлөх шинэ хүчин зүйлс бий болсоор байна. Говь-Алтай аймгийн 100,000 амьд төрөлтөд ногдох эхийн эндэгдлийн түвшин 1991 онд 228.7 байснаа 1999 оноос 2006 онд нэг түвшинд тогтворжин буурах хандлагатай байсан боловч 2007 онд 411.9 болж даруй 2 дахин буюу улсын дунджаас 4.5 дахин ихэсч, аймгуудаас хамгийн их эндэгдэлтэй гарсан байна (Дүрслэл 2.12, 2.13). 1991 онд эхийн эндэгдлийн шалтгааны зонхилох буюу 40 хувийг эрхтэн тогтолцооны эмгэг эзэлж байсан бол, 2007 онд жирэмсний хожуу хордлогын хүндрэл, умайн гадуурхи жирэмслэлтийн улмаас эндсэн байгаа нь эхийн эндэгдлийн шалтгааны бүтцэд өөрчлөлт орсон байгааг харуулж байна.

Зураглал 5.1 Эхийн эндэгдлийн түвшин, 100,000 амьд төрөлтөд, 1990-2007

Зорилт 10 Нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн шаардлагатай тусламж үйлчилгээг хүн бүрт хүргэж, эхийн эндэгдлийг 1990 онтой харьцуулахад 2015 онд дөрөвний гурваар бууруулах

- 67 -

Эх үүсвэр: Аймгийн эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээ 1990-2007 Байгаль, цаг уурын бэрхшээл, ган зудын улмаас отор нүүдэл хийн сум, орон нутгаасаа алс хол яваа малчин өрх, шилжих хөдөлгөөнд оролцож, засаг захиргааны бүртгэл завсардсан ядуу, амьдралын түвшин доогуур хүн ам НҮЭМ-ийн тусламж, үйлчилгээнд бүрэн хамрагдахгүй байна. Өртөмтгий бүлгийн9 жирэмсэн эхчүүдийг сумдаас аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн мэргэжлийн эмчийн хяналтанд төрүүлэхээр шилжүүлдэг ч эндэгдэл буурахгүй байна. Энэ нь нэг талаас жирэмсэн эх, гэр бүлийн нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн мэдлэг, өөртөө тавих анхаарал халамж дутмаг байгаатай, нөгөө талаас аймгийн төвийн төрөлтийн тоо ихсэн төрөх тасгийн ачааллыг нэмэгдүүлж, эх барих эмэгтэйчүүдийн эмч, орон байрны хүрэлцээ хангалтгүй, нэг эх, нярайд ногдох нэгж талбайн хэмжээ стандартад нийцэхгүй байгаатай холбоотой байна.

Зураглал 5.2 Эхийн эндэгдэл, 100,000 амьд төрөлтөд, аймгаар, 2007

9 Өртөмтгий бүлэгт - нийгэм, биологийн хүчин зүйл /амьдралын нян ядуу, 20-оос доош, 35-аас дээш насны эмэгтэйчүүд/, эрхтэн тогтолцооны, урьд төрөлтдөө ужиг дурьдатгал, одоогийн жирэмсний явц гэх зэрэг 4 хүчин зүйл багтдаг (39–р тогтоол).

- 68 -

Эх үүсвэр: Аймгийн эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээ 2000 оноос хойш тус аймгийн Хөхморьт, Шарга, Тайшир, Жаргалан, Цээл сумдад эхийн эндэгдэл гараагүй бөгөөд аймгийн Нэгдсэн эмнэлэгт эндэгдэл нэмэгдэх хандлагатай байна. Сүүлийн 5 жилд нийт 11 эх эндсэний 27,2 хувь нь сумын эмнэлэгт, 27,3 хувь нь гэртээ, 45,5 хувь нь аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт тус тус эндсэнээс, зөвхөн 2007 онд 2 нь аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт, 3 нь суманд гэртээ энджээ.

- 69 -

Эхийн эндэгдлийн шалтгаан Нийт эндсэн эхийн нас баралтын шалтгааныг авч үзвэл 28%-ийг жирэмсний хожуу хордлогын хүндрэл манас таталт эзэлж байна (Дүрслэл 5.3). Иймд жирэмсний хяналтын чанарыг сайжруулах, хувь хүн, гэр бүлийн эрүүл мэндийн мэдлэгийг дээшлүүлж, жирэмсний эрт үеийн, төрсний дараах хяналтанд эхийг зайлшгүй хамруулах шаардлагатай байна. Зураглал 5.3. Эхийн эндэгдлийн шалтгаан, 2003-2007

Эх үүсвэр: Аймгийн эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээ Эхийн эндэгдлийг нийгмийн байдлаар авч үзвэл эндэгдлийн 72.7% нь ажилгүй, 18,2% нь малчид байгаа нь гэр бүл, эмэгтэйчүүдийн нийгмийн байдал, амьжиргааны түвшин нөлөөлж байгааг харуулж байна (Зураглал 5.4). Эхийн эндэгдлийг боловсролын байдлаар авч үзвэл нийт эндсэн эхийн 90.9% нь ямар ч боловсролгүй буюу бага, дунд боловсролтой байгаа нь ажилгүй, боловсролгүй гэр бүл, эмэгтэйчүүдийн дундах төрөлт өндөр, эрүүл мэндээ хамгаалах мэдлэг боловсрол дутмаг, гэр бүл төлөвлөлтийн талаарх мэдлэг, мэдээлэл хангалтгүй байгааг харуулж байна. Зураглал 5.4. Эхийн боловсрол, нийгмийн байдал, 2007

Эх үүсвэр: Аймгийн эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээ Сүүлийн 5 жилд эндсэн эхчүүдийг судалж үзэхэд эндэгдэлд нөлөөлж буй үндсэн шалтгаанууд нь эмэгтэйчүүд, түүний гэр бүлийн гишүүдийн НҮЭМ талаарх мэдлэг

- 70 -

боловсрол дутмаг, өөртөө тавих анхаарал халамж сул, түүнчлэн эдийн засаг, нийгмийн нөлөөлөл, дэд бүтэц, зам, харилцаа хөгжөөгүй, төвөөс алслагдсан байдал, эмч, мэргэжилтнүүдийн мэргэжлийн ур чадвар, эмчийн ёс зүй, харилцаа хандлага нөлөөлж байна. Нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээнд эрэгтэйчүүдийн оролцоо нэн хангалтгүй байгаа нь тэдний боловсрол, мэдлэг, зан үйлтэй холбоотой байна. БЗДХ-ын тархалт нэмэгдэж, 2007 оны байдлаар бэлгийн замын халдвар нь нийт бүртгэгдсэн халдварт өвчний 30.7 хувийг эзэлж, эсэн мэнд амаржихуйд сөрөг нөлөө үзүүлж байна.

Эсэн мэнд амаржихуй Нийт нөхөн үржихүйн насны эмэгтэйчүүдийн олонхи буюу 65 гаруй хувь нь сум, багийн түвшинд амьдарч байгаа бөгөөд 1,000 хүн амд 22.6 төрөлт ногдож байгаа нь улсын дундаж (17.70)-аас өндөр байна. Аймгийн түвшинд 1990 онд 2,300 гаруй эх төрж байсан бол 2007 онд 1,200 эх төрсөн нь бараг 2 дахин буурсан үзүүлэлттэй байна. Зураглал 5.5-аас харахад 1990 оноос 2004 он хүртэлх хугацаанд төрөлт тогтмол буурч байсан ба 2005 оноос төрөлт нэмэгдэх хандлагатай байгаа нь харагдаж байна. 2007 оны байдлаар 1,209 эх төрж, 68 эмэгтэй үр хөндүүлсэн бөгөөд 2007 онд төрсөн нийт эхчүүдийн 65.7 хувь буюу 795 нь аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн төрөх тасагт төрснөөс 56.8 хувь буюу 452 нь сумаас нарийн мэргэжлийн эмчийн хяналтад төрүүлэхээр заалтын дагуу илгээсэн эхчүүд ба сумын эмнэлэгт 34.3 хувь, гэртээ 0.2 хувь нь төрж, эмнэлгийн мэргэжилтний тусламжгүй төрөлт гараагүй байна. Зураглал 5.5. Хүн амын төрөлт, Говь-Алтай аймаг, сумдыг харьцуулснаар, 1990-2007

Эх үүсвэр: Аймгийн эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээ Жирэмсэн эхчүүдийн 83.7 хувь нь эрт үедээ үзлэг, хяналтанд хамрагдаж, эрүүл мэндийн ажилтан эх барьсан төрөлтийн хувь 98.8 хувьтай байгаа нь эмнэлгийн тусламжийн хүртээмж нэмэгдэж байгааг харуулж байна. Сүүлийн жилүүдэд эхчүүд, эмэгтэйчүүдийн дундах эрхтэн тогтолцооны эмгэгүүд ихсэж байгаа нь жирэмсэн, төрөх, төрсний дараахь хүндрэлүүдийг эрс нэмэгдүүлж байна. 2007 оны байдлаар нийт эхчүүдийн 68 хувь нь ямар нэг хүндрэлтэй төржээ. Нийт хүндрэлийн 44.7 хувь нь жирэмсний, 55.3 хувь нь төрөх үеийн хүндрэлээр хүндэрч төржээ.

- 71 -

Шигтгээ 1. Олон улсын байгууллагын хамтын ажиллагаа Монгол Улсын Засгийн газраас нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн асуудлаар Төрөөс хүн амын хөгжлийн талаар баримтлах бодлого, Нийгмийн эрүүл мэндийн талаар төрөөс баримтлах бодлого, МХЗ-ууд, НҮЭМ-ийн Үндэсний 3 дахь хөтөлбөр, ХДХВ/ДОХ-оос сэргийлэх үндэсний стратеги зэрэг бодлогын баримт бичгүүдийг батлан хэрэгжүүлж байна. Засгийн газрын баримталж буй дээрх бодлого, хүн амын ядуурлыг бууруулах, МХЗ-уудыг хангах чиглэлээр хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаанд олон улсын байгууллагууд нягт хамтран ажиллаж байна. Тухайлбал, Монгол Улсын Засгийн газрын НҮБ-ын ХАС-тай хамтран 2007-2011 онд хэрэгжүүлэх Дөрөв дэх хөтөлбөр нь нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд, хүн ам ба хөгжил гэсэн 2 бүрэлдэхүүн хэсэгтэй байна. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд НҮЭМ-ийн яаралтай тусламжийн эм, хэрэгслийг улс даяар ханган нийлүүлэхээс гадна, Говь-Алтай, Ховд, Баян-Өлгий, Увс, Хөвсгөл зэрэг баруун бүсийн 5 аймгийн эмзэг бүлгийн хүн амд НҮЭМ-ийн чанартай үйлчилгээг үзүүлэх, хүртээмжийг сайжруулах, хүн амын, ялангуяа залуучууд, өсвөр үеийнхний бэлгийн болон нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн мэдлэгийг сайжруулж, зөв хандлага, зан үйлийг төлөвшүүлэх зэрэгт үйл ажиллагаагаа чиглүүлэн ажиллаж байна. Мөн Люксембургийн Засгийн газраас санхүүжүүлж буй эх барихын болон нярайн яаралтай тусламжийн чанарыг сайжруулахад телемедициний аргыг нэвтрүүлэх “Алсын зай ба анагаах ухаан” төсөл Говь-Алтай, Ховд, Хөвсгөл, Дорнод зэрэг 8 аймагт хэрэгжиж байна. Тулгамдсан асуудал: • Алслагдсан нутгийн эмзэг бүлгийн гэр бүл, эмэгтэйчүүд, өсвөр үеийнхний

НҮЭМ-ийн тусламж үйлчилгээ авах нөхцөл бүрдээгүй, мэдээлэл хүртээмжтэй биш.

• Жирэмсний хяналтын чанар муу, тушаал, шийдвэр, стандартуудын хэрэгжилт бодит амьдралд хэрэгжихгүй байна.

• Нийт нөхөн үржихүйн насны эмэгтэйчүүдийн дундах эрхтэн тогтолцооны эмгэг болон жирэмсэн, төрөх үеийн хүндрэл өндөр байна.

• Орон нутгийн шийдвэр гаргах түвшний удирдлагуудын эсэн мэнд амаржихуйн талаарх мэдлэг дутмаг, тэдний зүгээс үзүүлэх дэмжлэг туслалцаа, оролцоо дутмаг, салбар дундын үйл ажиллагааны уялдаа, холбоо хангалтгүй, санхүүжилтийн эх үүсвэр хүрэлцээгүй байна.

• НҮЭМ-ийн тусламж, үйлчилгээ үзүүлэгчдийн мэдлэг, ур чадвар, харилцаа, хандлага төлөвшөөгүй, нарийн мэргэжлийн эмч нарын хүрэлцээ муу.

• Бэлгийн замаар дамжих халдварын тархалт нэмэгдсэн • Эрэгтэйчүүд, өсвөр үеийнхний НҮЭМ-ийн мэдлэг муу, эрүүл мэнддээ тавих

анхаарал, хандлага сул, зөв дадал хэвшил төлөвшөөгүй. • Эхийн амрах байрны үйлчилгээ тогтмолжоогүй, хоол унааны асуудал бүрэн

шийдвэрлэгдээгүй. • Жирэмсэн эмэгтэйчүүд, эхэд нэн

шаардлагатай нэмэлт хоол, бичил элемент, эрдэс баялаг, аминдэмийн хангамж муу байна.

• Нөхөн үржихүйн насны эмэгтэйчүүд, өсвөр насныхны суурь өвчнийг эрт оношлон эрүүлжүүлэх үйл ажиллагаа хангалтгүй байна.

• Эмнэлгийн эмч, мэргэжилтнүүдийн цалин, хангамжийг нэмэгдүүлэх, ажиллах, амьдрах орчин нөхцөлийг сайжруулах, орон байраар хангах зэргээр нийгмийн

- 72 -

асуудлыг шийдвэрлэн тогтвор суурьшилтай, үр бүтээлтэй ажиллах нөхцлийг дээшлүүлэх хэрэгтэй байна.

Шийдвэрлэх асуудал: Ойрын хугацаанд: • НҮЭМ-ийн дэд хөтөлбөрийн үйл ажиллагааг хүн амд хүртээмжтэй, алслагдсан

эмзэг бүлгийн гэр бүл, эмэгтэйчүүдэд чиглүүлэх, • Шийдвэр гаргах түвшний ба төрийн бус байгууллагын удирдлагуудыг эсэн мэнд

амаржихуйн сургалтанд хамруулах, тэдний оролцоог нэмэгдүүлэх, • Холбогдох тушаал, стратеги, стандартуудын хэрэгжилтийг хангаснаар эмч

мэргэжилтнүүдийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэх мэдлэг, чадварыг сайжруулах, хариуцлагыг дээшлүүлэх,

• Дутуу төрөлтийн шалтгааныг нарийвчлан тогтоож, дутуу төрөлтийг бууруулах. Дунд хугацаанд: • Зарим сум дундын эмнэлгүүдийн эх барихын яаралтай тусламж үзүүлэх

чадварыг нэмэгдүүлэх үүднээс мэргэжлийн эмчээр болон нэн шаардлагатай багаж тоног төхөөрөмжөөр хангах асуудлыг НҮЭМ-ийн дэд хөтөлбөрийн хүрээнд шийдвэрлэх,

• Хөдөөгийн алслагдсан нутгийн хүн амд эсэн мэнд амаржихуй болон НҮЭМ-ийн тусламж үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр сайн дурын идэвхитнүүдийг бэлдэж үйл ажиллагааг тогтмолжуулах, идэвхийг өрнүүлэх арга хэмжээ авах, мэдээллээр хангах тогтолцоог бүрдүүлэх.

Хэтийн: • Аймгийн төвд эх, нялхаст тусламж, үйлчилгээ үзүүлэх иж бүрэн цогцолбор

барих хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийдвэрлэх.

- 73 -

ЗОРИЛГО 6 ББЗЗХХӨӨ,, ХХҮҮННИИЙЙ ДДААРРХХЛЛААЛЛ ХХООММССДДООЛЛЫЫНН ВВИИРРУУСС

- 74 -

1990 2000 2005 2006 2007

Жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн дундах ХДХВ-ын халдварын тархалт Говь-Алтай аймаг 0 0 0 0 0

Жирэмслэлтээс сэргийлэх арга хэрэглэгчдийн хувь

((ХХДДХХВВ)),, ДДААРРХХЛЛААЛЛЫЫНН ООЛЛДДММООЛЛ ХХООММССДДООЛЛ ((ДДООХХ)),, ССҮҮРРЬЬЕЕЭЭ ББООЛЛООНН ББУУССААДД ӨӨВВЧЧЛЛӨӨЛЛИИЙЙГГ ББУУУУРРУУУУЛЛААХХ

Зорилт 11 2015 он гэхэд бэлгийн замын халдварт өвчин, тэмбүү, заг хүйтний тархалтыг 2 дахин бууруулах

Зорилт 12 2015 он гэхэд сүрьеэ өвчний тархалтыг бууруулах Зорилт 13 Хүүхдийн шүд цоорох өвчний тархалтыг бууруулах

Зорилт 11 2015 он гэхэд бэлгийн замын халдварт өвчин, тэмбүү, заг хүйтний тархалтыг 2 дахин бууруулах

- 75 -

Монгол улсын дундаж 37.8 46.9 49.3 50.3 52.8 Баруун бүсийн дундаж 32.6 44.2 49.6 49.8 51.8 Говь-Алтай аймаг 26.9 50.4 55.4 58.7 63.1

Тэмбүүгийн өвчлөл (10,000 хүн амд) Монгол улсын дундаж 3.2 6.9 11.7 10.6 12.7 Говь-Алтай аймаг 0.6 2.1 3.6 9.6 13.9

Заг хүйтний өвчлөл (10,000 хүн амд) Монгол улсын дундаж 9.8 23.1 25.1 17.8 17.4 Говь-Алтай аймаг 2.7 4.63 10.7 6.1 18.8 Мэдээллийн эх үүсвэр: * УИХ-ын тогтоол #25, Монгол Улсын МХЗ-уудыг батлах тухай, 2005 Говь-Алтай аймгийн ЭМГ. Cтатистик 1990-2007

ХДХВ/ДОХ болон бэлгийн замын халдварт өвчин Энэ зуунд ХДХВ-ийн халдвар хамгийн өндөр хурдацтай тархаж буй 5 орны тоонд манай хөрш зэргэлдээ ОХУ, БНХАУ орж байна. Монгол Улс энэ 2 орны дунд оршиж, Говь-Алтай аймаг БНХАУ-тай хиллэдэг нь ХДХВ-ийн халдварын тархалтад өртөх эрсдлийг нэмэгдүүлж, түүнчлэн ядуурал, ажилгүйдэл зэрэг нийгмийн сөрөг үзэгдлүүд ХДХВ-ийн халдвар тархах нөхцөл болж байна. Говь-Алтай аймгийн хэмжээнд одоогоор ХДХВ/ДОХ-ын халдварын тохиолдол бүртгэгдээгүй байна. Гэвч ХДХВ-ийн халдвар авах эрсдлийг 15-20 хувиар нэмэгдүүлдэг БЗДХ-ын тархалт өндөр байгаагийн дотор заг хүйтэн, тэмбүүгийн өвчлөл улсын дунджаас их байгаа нь цаашид БЗДХ ихсэх төдийгүй ХДХВ/ДОХ өвчин гарах нөхцлийг бүрдүүлж байна (Зураглал 6.1). Ажил хайх, худалдаа наймаа эрхлэх, суралцахаар хөдөөгөөс хот руу шилжигчид болон улс, аймаг хооронд зорчигчид, жуулчдын тоо хурдацтай нэмэгдэж байгаа нь БЗДХ-ын тархалтад нөлөөлж байна. Говь-Алтай аймгийн хэмжээнд 2007 оны байдлаар 11 төрлийн халдварт өвчний 973 тохиолдол бүртгэгдсэн нь 10,000 хүн амд 169.6 тохиолдол ногдож байна. Цочмог халдвараас сэргийлэх вакцинжуулалтыг товлол, заавар журмын дагуу зохион байгуулж ирсний үр дүнд тарилгаар сэргийлж болох халдварт өвчин гараагүй, харин сүүлийн жилүүдэд бэлгийн замаар дамжих халдвар нэмэгдэх төлөвтэй байна. Нийт бүртгэгдсэн халдварт өвчний 30.7 хувийг бэлгийн замын халдвар эзэлж байгаагийн 30.1 хувийг трихомониаз, 40.2 хувийг заг хүйтэн, 29.7 хувийг тэмбүү эзэлж байна. Зураглал 6.1. Зонхилон тохиолдох БЗДХ өвчлөлийн хандлага, 1990-2007

Эх үүсвэр: Аймгийн эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээ Сүүлийн жилүүдэд Есөнбулаг, Цогт, Баянтоорой, Эрдэнэ, Шарга, Баян-Уул, Хөхморьт сумдад заг хүйтэн, тэмбүүгийн өвчлөлийн голомт гарч, урьдчилан сэргийлэх үзлэг, шинжилгээнд 18-45 насны хүмүүсийг хамруулан хавьтлыг илрүүлэн эрүүлжүүлэх арга хэмжээг шат дараалан хэрэгжүүлж байна (Зураглал

- 76 -

6.2, 6.3). 10,000 хүн амд ногдох трихомониаз 15.6 /17.5/, заг хүйтэн 20.9 /15.5/, тэмбүү 15.5 /4.2/ байгаагаас тэмбүү, заг хүйтний өвчлөл улсын дунджаас өндөр байна. Бэлгийн замаар дамжих халдвар ихсэж байгаа нь нэг талаас өвчний идэвхитэй голомт тасрахгүй, хавьтлыг бүрэн илрүүлж чадахгүй байгааг, нөгөө талаас өвчний илрүүлэлт, урьдчилан сэргийлэх үзлэгийн хамрах хүрээ сайжирч байгааг харуулж байна. Зураглал 6.2. Тэмбүүгийн өвчлөл, 10000 хүн амд, сумдаар, 2007

- Бүртгэгдээгүй

- Улсын дунджаас доогуур - Улсын дунджийн түвшинд - Өвчлөл өндөр Эх үүсвэр: Аймгийн эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээ БЗДХ-ын тархалт ийнхүү өндөр байхад хүн ам, залуучууд, өсвөр үеийнхний эдгээр өвчний талаарх ойлголт, мэдлэг муу, эрүүл зан үйл төлөвшөөгүй хэвээр байна. ХДХВ/ДОХ/БЗДХ-ын харуулдан тандалтын 2005 оны судалгаагаар улсын хэмжээнд залуучуудын зөвхөн 51.4 хувь нь сүүлийн удаа тохиолдлын бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэсэн гэж гарсан нь өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад нэмэгдэж байгаа ч хангалтгүй хэвээр байна. Биеэ үнэлэх, тэднийг үнэлж авах нь БЗДХ тархах томоохон эрсдэлт хүчин зүйл болж байна. Мөн эрчүүдтэй бэлгийн хавьталд ордог эрчүүдийн дунд ХДХВ/ДОХ-ын тархалт ихсэх, мөн хар тамхи, мансууруулах бодисын хэрэглээ залуучуудын дунд нэмэгдэх хандлагатай байна. Говь-Алтай аймгийн хэмжээнд биеэ үнэлэгчид, ижил хүйстэн, мансууруулах бодис, хар тамхи хэрэглэгчдийн талаарх судалгаа, мэдээлэл хангалтгүй байгаа тул тодорхой зүйл хэлэхэд бэрхшээлтэй байна.

Гуулин

Дэлгэр

Чандмана 8.9

Хөхморьт

Тонхил 11.9

Бугат 7.1

Алтай

Цээл 4.4

Төгрөгг 87.5

Шарга 80.2

Дарви5.2 0.3

11.7 Баян-Уул 114.8

Жаргалан 16.4

ЕБ 7.4

Халиун

Бигэр

Цогт 3.5 Баянтоорой 7.6

Эрдэнэ 4.2

Тайшир

- 77 -

Гуулин12.2

Д

Тайшир 24.3

Тонхил 15.9

Бугат 7.1

Алтай 11.9

Цээл 4.4

Төгрөг

Шарга 25.3

Дарви

Баян-Уул

3.2

Жаргалан 28.7

ЕБ 36 1 Халиун 24.1 Бигэр

7.8

Цогт Баянтоорой

Эрдэнэ 12.7

Хөхморьт 7.8

Зураглал 6.3. Заг хүйтний өвчлөл, 10000 хүн амд, сумдаар, 2007

Чандмань -Бүртгэгдээгүй

-Улсын дунджаас доогуур -Улсын дунджийн түвшинд -Өвчлөл өндөр

Эх үүсвэр: Аймгийн эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээ

БЗДХ-тай тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн халдвартын тасгаас гадна НҮБ-ын Хүн амын сан, Глобал сангийн дэмжлэгтэйгээр сайн дурын шинжилгээ хийлгэх, зөвлөгөө өгөх төв, өсвөр үеийн төв Есөнбулаг суманд байгуулагдан үйл ажиллагаа явуулж байна. Алтай суманд ийм төв нэмж байгуулахаар төлөвлөөд байна. Гэвч БЗДХ-тай хүмүүс, тэдний хавьтагчид, халдварт өртөх эрсдэл өндөртэй бүлгийнхний талаарх мэдээллийг бүрдүүлэх, бүртгэлжүүлэх, хувь хүний нууцыг хадгалах тогтолцоог сайн бүрдүүлээгүй байгаа нь нуугдмал байдлыг үүсгэж, эдгээр хүмүүс эрүүл мэндийн үйлчилгээнд хамрагдах боломжийг хязгаарлан, халдвар тархах нөхцлийг бүрдүүлж байна.

Хөдөө, орон нутагт донорын цусанд ХДХВ болон тэмбүүгийн халдвар илрүүлэх шинжилгээ 100 хувь хийгдэж чадахгүй байна. Энэ нь ХДХВ/БЗДХ-ын лабораторын тоног төхөөрөмж, оношлуур хүрэлцээгүй буюу олон улсын стандартын шаардлагыг хангахгүй, бэлтгэгдсэн боловсон хүчин дутагдалтай байгаатай холбоотой байна.

Шигтгээ 6.1. Халдварт өвчинтэй тэмцэх хөтөлбөрийн хэрэгжилт

Засгийн газрын 2002 оны 129 дугаар тогтоолоор баталсан “Халдварт өвчинтэй тэмцэх хөтөлбөр”-ийн үйл ажиллагааны тодорхой хэсгийн хэрэгжилтэд шаардагдах хөрөнгийг жил бүрийн эдийн засаг нийгмийг хөгжүүлэх үндсэн чиглэл, улсын болон орон нутгийн төсөвт тусган хэрэгжүүлж байна. Говь-Алтай аймагт Халдварт өвчний үндэсний болон дэд хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зорилгоор Дарив, Хөхморьт, Жаргалан, Дэлгэр, Бигэр, Цогт, Халиун зэрэг 7 суманд халдварт өвчинтэй тэмцэх, сэргийлэх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөг батлуулан ажиллаж байна. 2007 онд зохион байгуулсан эрүүл мэндийн удирдах ажилтны зөвлөгөөн дээр шинэ болон сэргэж буй халдварт өвчин, түүнээс сэргийлэх боломж, арга хэмжээ, шаардлагатай

- 78 -

нөхцөлд ажиллах бэлэн байдлыг хангах үүрэг, удирдамж өгч ажиллажээ. Халдварт шар өвчнөөс сэргийлэх сургалтыг бүх сум, өрхийн эмнэлгүүдэд хийж, сэрэмжлүүлэг хүргүүлсэн байна. Бүх сургууль, цэцэрлэгт, мөн халдварт шар өвчин гарч байгаа айл, өрхүүдэд ариутгалыг тогтмол хийж хэвшсэн. Халдварт шар өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх гарын авлага тарааж, сурталчилгааг хийжээ. БЗДХӨ-ний голомт бүхий Цогт, Цээл, Алтай, Баян-Уул, Шарга, Эрдэнэ сумдад халдварын хавьталыг илрүүлэх, өвчлөгсдийн эмчилгээний үр дүнг сайжруулах арга хэмжээг авч, халдвартын тасагт хэвтэн эмчлүүлж байгаа өвчтөнүүдэд сурталчилгааг эрчимтэй хийж хэвшлээ.

Тулгамдсан асуудал:

• БЗДХ ялангуяа, тэмбүү, заг хүйтний өвчлөл ихсэх хандлагатай байна. • Тэмбүүгийн өвчлөл ядуу, эмзэг бүлгийн хүн амын дунд илүүтэй тохиолдож

байна. Тэдэнд үзүүлэх эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний хүртээмж хангалтгүй.

• Хүн амын эрүүл мэндийн мэдлэг боловсрол дутмаг, эрүүл мэндийн зөв дадал хандлага төлөвшөөгүйгээс БЗХӨ-нүүд ихсэх хандлагатай байна.

• Залуучууд, өсвөр үеийнхний дундах бэлгийн хүмүүжил боловсрол зөв төлөвшөөгүй, хамгаалах хэрэгсэл хэрэглэх зөв дадал эзэмшээгүй.

• Зарим халдварт өвчний хавьтал, голомт, үүсгэгч дамжуулагч эх уурхайг бүрэн илрүүлж тасалж чадахгүй, тусламж, үйлчилгээний чанар хангалтгүй, нөгөө талаар хүн амыг урьдчилан сэргийлэх үзлэгт бүрэн хамруулахад хүн хүч, хөрөнгө мөнгөний дутагдалтай байна.

• Орон нутгийн шийдвэр гаргагч удирдлагуудын оролцоо дэмжлэгийг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна.

• ХДХВ/ДОХ-оос урьдчилан сэргийлэх, тархалтыг хязгаарлах ажлыг эрчимжүүлэх хэрэгтэй.

Шийдвэрлэх асуудал:

Ойрын хугацаанд: • Орон нутгийн төрийн болон төрийн бус байгууллагын хамтын ажиллагаа,

уялдаа холбоог сайжруулж жил бүр урьдчилан сэргийлэх үзлэг, шинжилгээ зохион байгуулж, эрүүлжүүлэх арга хэмжээг үр дүнтэй явуулах

• БЗДХ өвчний дийлэнх нь ажил мэргэжилгүй, эмзэг бүлгийн хүмүүс байгаа тул тэдэнд зориулсан мэдээлэл, сургалт, сурталчилгааг мэдээллийн бүхий л сувгаар системтэйгээр хүргэх

Дунд хугацаанд: • Өсвөр үе, залуучуудад зориулсан сайн дурын зөвлөгөө өгөх цэгийн тоог

олшруулж, үйл ажиллагааг тогтмолжуулах, мэргэшсэн мэргэжилтнийг чадваржуулах

• Нэгдсэн эмнэлэг, сумын эмнэлгийн түвшинд ХДХВ/ДОХ/БЗХӨ-ний харуулдан тандалтын тогтолцоог өргөжүүлж, оношлогоо, эмчилгээний хүртээмж, чанарыг сайжруулах

• Сайн дурын шинжилгээ өгөх, иргэдийн нууцыг хадгалсан үйлчилгээний орчин бүрдүүлж иргэдэд үйлчлэх

- 79 -

1990 2000 2005 2006 2007

Сүрьеэгийн өвчлөлийн түвшин (100,000 хүн амд) Монгол улсын дундаж 79.0 124.8 177.4 185.3 166.8 Баруун бүсийн дундаж 34.7 38.5 60.7 54.9 52.8 Говь-Алтай аймаг 20.4а

40.2б 25.1а 23.5б

57.7а 56.6б

46.4а 44.0б

34.8а 32.8б

Сүрьеэ өвчний тархалт (100,000 хүн амд) Монгол улсын дундаж 435.5 60.0 91.2 84.8 72.1 Баруун бүсийн дундаж 115.7 17.6 25.4 24.6 20.2 Говь-Алтай аймаг 68.0а

87.3б 22.0а 34.5б

23.1 18.2а 17.6

15.0а

Сүрьеэгээс шалтгаалсан нас баралт (100,000 хүн амд) Монгол улсын дундаж 4.8 3.2 3.4 2.9 2.4 Баруун бүсийн дундаж 3.6 1.7 1.0 1.7 1.5 Говь-Алтай аймаг 0.28 0.15 0 0 0

Оношилгоо, эмчилгээний олон улсын стандартын хүрээнд сүрьеэг илрүүлж, эмчилсэн тохиолдлын хувь

Монгол улсын дундаж 31.4(94) 80.9 78.9 82.1 83.8 Баруун бүсийн дундаж - 93.4 79.5 83.7 87.1 Говь-Алтай аймаг 51.4а

115.7б 75.0а 17.6б

100.0а 100.0б

100.0а 100.0б

91.7а 100.0б

Эх үүсвэр: * УИХ-ын тогтоол #25, Монгол Улсын МХЗ-уудыг батлах тухай, 2005 а. ҮСГ, 2007 б. Говь-Алтай аймгийн ЭМГ. Cтатистик 1990-2007

Сүрьеэгийн өнөөгийн байдал Говь-Алтай аймагт сүрьеэгийн өвчлөл харьцангуй бага байдаг боловч сүүлийн жилүүдэд ихсэх хандлагатай байна. Энэ нь нэг талаар үндэсний хөтөлбөр, төслүүдийн хэрэгжилт, эрүүл мэндийн сургалт, сурталчилгааны үр дүнд хувь хүний эрүүл мэндийнхээ төлөө тавих анхаарал дээшилсэн, лабораторийн хүчин чадал нэмэгдэн сүрьеэ өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх үзлэгийн хамралт, илрүүлэлт сайжирсантай холбоотой байна. Нөгөө талаар нийгэм, эдийн засгийн өөрчлөлтийн сөрөг үр дагаварууд болох ажилгүйдэл, ядуурал, шилжилт хөдөлгөөн уг өвчний тархалтад нөлөөлж байна. Тухайлбал, хүн амын амьжиргааны түвшний доогуур байдлаас хамааран эмзэг бүлгийн хүн амын хоол, хүнсний хомсдол, чанар, тэжээллэг байдал хангалтгүй, газар зүйн эрс тэс, хуурай, сэрүүн уур амьсгал болон төв суурингаас алслагдсан байдал нөлөөлж байна. Хот сууринд орчны болон агаарын бохирдол их, ариун цэвэр муу байгаа нь сүрьеэ, бусад халдварт өвчин гарах нөхцөл болж байна. Түүнчлэн олон эмэнд дасалтай сүрьеэ, ХДХВ/ДОХ-той хамт халдварлах зэрэг орчин үеийн нэмэлт хүчин зүйлс сүрьеэгээр өвчлөх, тархалтад хяналт тавихад шинэ тулгамдсан асуудлуудыг үүсгэж байна. Хэдийгээр аймгийн сүрьеэгийн өвчлөлийн түвшин улсын болон баруун бүсийн дунджаас доогуур байгаа ч, сүүлийн 7 жилийн турш өсөх хандлагатай байна. (Зураглал 6.4). Тухайлбал, 2000-2003 онуудад жилд дунджаар 24 хүн, 2004-2007 онуудад жилд дунджаар 27 хүн шинээр сүрьеэ өвчнөөр өвчилсөн байна. Сүрьеэгийн өвчлөлийг 10,000 хүн амд тооцож үзвэл 2003 онд 3.7, 2004 онд 3.9, 2005 онд 5.7, 2006 онд 4.4, 2007 онд 3.3 болж буурсан бөгөөд 2007 оны өвчлөлийн

Зорилт 12 2015 он гэхэд сүрьеэ өвчний тархалтыг бууруулах

- 80 -

12 тохиолдол буюу 44.4 хувь нь уушигны, 15 тохиолдол буюу 55.6 хувь нь бусад эрхтний сүрьеэ эзэлж байна. Зураглал 6.4. Сүрьеэгийн өвчлөлийн түвшин, 100,000 хүн амд, 1990-2007

Эх үүсвэр: Аймгийн эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээ Илэрсэн сүрьеэгийн өвчлөлийн оношийн баталгаажилт аймгийн хэмжээнд 2003 онд 76, 2004 онд 84.6, 2005 онд 66.6 байгаа бөгөөд эдгээр онуудад эдгэрэлт 100 хувь байгаа нь үндэсний хөтөлбөр тодорхой хэмжээний үр дүнтэй байгааг харуулж байна (Зураглал 6.5). 2007 оны байдлаар шинэ сүрьеэтэй 21 хүн хяналтанд орж эмчилгээ хийлгэж байгаагаас уушигны сүрьеэ 13 үүний 9 нь ил хэлбэрийн халдвартай сүрьеэтэй бөгөөд бусад эрхтний сүрьеэгийн 8 тохиолдол байна. Өвчлөгсдийн 61.9 хувь нь эрэгтэйчүүд ба 85.7 хувь нь тодорхой эрхэлсэн ажилгүй, малчин хүмүүс байна. Зураглал 6.5. Сүрьеэ өвчнөөр оношлогдож богино хугацааны шууд

эмчилгээгээр эдгэрсэн тохиолдлын хувийн жин, 100,000 хүн амд, 1990-2007

Эх үүсвэр: Аймгийн эрүүл мэндийн газрын статистик мэдээ Аймгийн түвшинд сүрьеэгийн өвчлөл 10,000 хүн амд улсын дунджаас бага байгаа боловч Баян-Уул, Халиун, Дэлгэр, Тонхил, Цээл, Бугат, Чандмана, Дарив, Есөнбулаг сумдад бусдаасаа илүү өвчлөлтэй байна (Зураглал 6.6).

- 81 -

Гуулин Дэлгэр 7.5

Тайшир

Тонхил 19.9

Бугат 3.5

Алтай

Цээл 4.4

Төгрөг

Шарга

Дарви 5.2

Баян-Уул 3.2

Жаргалан

ЕБ 3.5

Халиун 3.4

Бигэр

Цогт Баянтоорой

Эрдэнэ

Хөхморьт

Зураглал 6.6. Сүрьеэгээр шинээр өвчлөгсдийн түвшин, 10000 хүн амд, сумдаар, 2007

- Бүртгэгдээгүй

- Улсын дунджаас доогуур - Улсын дунджийн түвшинд - Өвчлөл өндөр Говь-Алтай аймагт сүүлийн жилүүдэд сүрьеэгээс шалтгаалсан нас баралтын тохиолдол гараагүй гэсэн статистик мэдээлэл байдаг боловч сүрьеэтэй байсан хүн өөр өвчнөөр нас барсан тохиолдлуудыг нарийвчилж тогтоосон судалгаа байхгүй тул хавсарсан өвчнөөс шалтгаалаагүй гэж үзэх үндэслэл болж чадахгүй юм. Эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээ Аймгийн хэмжээнд сүрьеэгийн биеэ даасан диспансер төсөв орон тоогоор зохион байгуулагдаагүй нэгдсэн эмнэлгийн нэг тасгийн хэмжээнд хэвтүүлэн эмчлэх палат, үзлэг хяналтын кабинеттэй, 2 эмчийн орон тоотой боловч мэргэжлийн эмчийн хүрэлцээгүйгээс одоогоор нэг эмч ажиллаж байна. Идвэхтэй сүрьеэгээр өвчлөөд эмчилгээ хийлгэсэн хүмүүсийг хянаж бүрэн гүйцэд эдгээх, дахилтаас сэргийлэх гүүний саам болон айргаар эмчлэн сувилах айргийн сувилал хаагдаад олон жил болж байна. Хөдөөгийн хүн амыг бүрэн хамруулж сүрьеэг эрт илрүүлэх рентген болон лабораторын шинжилгээтэй урьдчилан сэргийлэх үзлэгийн чанар хамралт хангалтгүй байна. 2007 онд сүрьеэгээр шинээр өвчилсөн 21 хүний 13 нь буюу 60 орчим хувь нь уушигны сүрьеэтэй байгаагаас үзэхэд сүрьеэгээс урьдчилан сэргийлэх, тархалтыг хязгаарлах талаар эрүүл мэндийн байгууллагын үйл ажиллагаа хангалтгүй байгааг харуулж байна. Нийгмийн эрүүл мэндийг сайжруулах Тус аймагт биеийн тамир, спортыг хөгжүүлж ард иргэдийг хөдөлгөөний хомсдлоос урьдчилан сэргийлэх, эрүүл мэндийг сайжруулах тодорхой ажлууд төлөвлөн явуулж, ард иргэд, залуучууд бие

- 82 -

бялдараа сайжруулах, чөлөөт цагаа зөв боловсон өнгөрөөх, гоо зүйн боловсрол олгох чиглэлээр суралцаж байгаа боловч тоног төхөөрөмж, спорт зал, орон байрны хүрэлцээгүйгээс шаардлагын хэмжээнд хүрэхгүй байна. Тулгамдсан асуудал: • Сүрьеэтэй өвчний хавьтал, голомт, үүсгэгч дамжуулагч эх уурхайг бүрэн

илрүүлж тасалж чадахгүй нөгөө талаар хүн амыг урьдчилан сэргийлэх үзлэгт бүрэн хамруулахад хүн хүч, санхүүжилт хангалтгүй байна.

• Сүрьеэгийн эмч, мэргэжилтний хүрэлцээ хангамж дутагдалтай. • Эмчилгээ удаан хугацаагаар үргэлжилдэг учраас эмчилгээгээ таслах,

эмчилгээний стандартыг зөрчсөнөөс дутуу эмчлэгдэж эмэнд дасалтай сүрьеэ нэмэгдэх хандлагатай байна.

• Өрхийн орлого багатай, эмзэг бүлгийн хүн ам, ажилгүйчүүд, малчдын дунд сүрьеэгийн өвчлөл өндөр байна.

• Аймгийн хүнс, барааны зах, хөдөө орон нутагт ундны цэвэр усны хангамж, эрүүл ахуйн нөхцөл муу байна.

Шийдвэрлэх асуудал:

Ойрын хугацааны: • Сүрьеэтэй тэмцэх ажилд орон нутгийн засаг захиргааны болон төрийн бус

байгууллага, хувь хүний оролцоог нэмэгдүүлэх, сүрьеэтэй тэмцэх төслийн шугамаар ажилладаг ажилтныг эрүүл мэндийн байгууллагатай хамтран багаар ажиллах чадавхийг бүрдүүлэх,

• Мэргэжлийн боловсон хүчнийг бэлтгэх, мэргэшүүлэх, тогтвортой ажиллуулах, лабораторийн оношлогооны чадамжийг сайжруулж, орчин үеийн, явуулын флюр аппаратыг суурилуулах,

• Сүрьеэгийн 6 сарын курс эмчилгээ, түүний дараагийн шатны 4 сарын курс эмчилгээний чанарыг сайжруулж, эмчилгээг боловсронгуй болгох, хоол хүнснээс гадна нэмэлт эм өгөх тогтолцоог бүрдүүлэх,

• Хот, суурингийн орчинг ариутгах, халдваргүйжүүлэх. • Урьдчилан сэргийлэх үзлэгт нийт хүн амыг хамруулахаас илүү дундаас доош

орлоготой, архичин зэрэг эмзэг бүлгийн хүн амыг жил бүр хамруулах, МСС-ны чанар, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх.

Дунд хугацааны: • Эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлж, малчид, ажилгүйчүүд,

эмзэг бүлэгт чиглэсэн, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг сайжруулах, хүн амыг калорилог хоол хүнсээр хангах үйл ажиллагааг үр дүнтэй зохион байгуулах,

• Аймгийн сүрьеэтэй тэмцэх дэд хөтөлбөр боловсруулж хэрэгжүүлэх, • Сум, баг бүрт сүрьеэ өвчний тархалтыг тандах, урьдчилан сэргийлэх ажил

хариуцсан идэвхтэнг бий болгон баг болж хамтран ажиллах. • Хүн ардын бие бялдарыг сайжруулах, гоо зүйн боловсрол олгох, чөлөөт цагаа

боловсон өнгөрөөхөд шаардагдах тоног төхөөрөмж бүхий биеийн тамир, чийрэгжүүлэлтийн талбайг сумдад байгуулах.

• Сүрьеэгээр өвчлөөд эмчилгээ хийлгэсэн болон уушгины архаг өвчтэй хүмүүсийг хамруулан гүүний саам айргаар эмчлэх сувилал байгуулах.

Зорилт 13 Хүүхдийн шүд цоорох өвчний тархалтыг бууруулах

- 83 -

Шүд цоорох өвчний өнөөгийн байдал Говь-Алтай аймагт шүд цоорох өвчлөл өндөр, ялангуяа бага насны хүүхдийн өвчлөл харьцангуй их тохиолддог. Энэ нь аймгийн ундны усны хатуулаг өндөр, фторын агууламж бага, магнийн агууламж их, макро, микро элементийн бүтэц сум бүрд харилцан адилгүй байдагтай нэг талаар холбоотой боловч, нөгөө талаар хувь хүний амны хөндийн эрүүл ахуйн зөв дадал төлөвшөөгүй, нийгмийн өөрчлөлтийг дагаад хүнсний хэрэглээнд төрөл бүрийн химийн гаралтай бүтээгдэхүүн ихээр хэрэглэдэг болсонтой холбоотой гэж үзэж байна. 2006-2007 оны судалгаагаар үзлэгт хамрагдсан нийт хүүхдүүдийн дунд 5-6 настай хүүхдийн шүд цоорох өвчин 70 гаруй хувийг эзэлж байгаа нь анхаарал татсан асуудал болж байна. 5-6 настай хүүхдийн 85.5 хувь нь шүдний ямар нэг өвчлөлтэй нь тогтоогджээ (Хүснэгт 6.1). Хүснэгт 6.1. Хүүхдийн шүд цоорох өвчний тархалт 5-6 нас 12 нас 18 нас

Шүд цоорох өвчний тархалт 85.5 63.0 63.6Шүд цоорлын эрчим 2.6 1.1 1.0Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн Нэгдсэн эмнэлэг, 2005

Эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээ Аймгийн хэмжээнд орчин үеийн тоног төхөөрөмжөөр тоноглогдсон шүдний кабинетэд амны хөндийн эрүүл мэндийн асуудлыг хариуцсан нэг эмч, сувилагч ажиллаж байна. Хүн амын дундах шүдний өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх, шүд цоорлын эрчимийг бууруулах, амны хөндийн эрүүл ахуйн мэдлэг, боловсрол олгох ажлыг хариуцсан шүдний болон шүдний мэс заслын эмч, эрүүл ахуйч эмчээс бүрдсэн мэргэжлийн багийг бүрдүүлэн хамтран ажиллах шаардлагатай байна. Аймагт шүдний “Анар-дент” хувийн эмнэлэг байгуулагдан амбулаториор үйлчилгээ үзүүлж байна. Энэ эмнэлэгт жилд дунджаар 3000-3500 хүн амбулаториор үзүүлэн эмчлүүлж зөвлөгөө авч, аймгийн шүдний кабинетийн ачааллаас хөнгөлөн, өвчлөл, тархалтыг бууруулахад зохих хувь нэмэр оруулж байна. Орчин бүрдүүлэх Шүдний өвчлөл нь бусад өвчний суурь гэж үздэг бөгөөд эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор хүүхдийн шүдний өвчлөлийг бүрэн эмчилж хамгаалах, насанд хүрэгчдийг шүджүүлэх, протез хийх хэрэгтэй юм. Сургуулийн өмнөх насны цэцэрлэгийн хүүхдүүдэд шүд, гараа зөв угаах дадал эзэмшүүлэх эрүүл ахуйч эмч, ерөнхий боловсролын сургуульд амны хөндийн эрүүл мэндийн мэдлэг олгон, шүдний өвчлөлөөс хамгаалах, шүдний цоорлыг хянаж эмчлэх чиглэлээр зөвлөх эмчийг ажиллуулах, сум дундын эмнэлгүүдэд шүдний эмчээр хангах шаардлагатай байна. Хүүхдийн шүд угаах насыг тогтоож, ДЭМБ-ын аргачлалын дагуу 2 наснаас нь эхлэн шүд угаах дадал эзэмшүүлэх, ирээдүйн иргэнийг багаас нь зөв төлөвшүүлэхэд эцэг эх, эмч мэргэжилтнүүд анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй байна. Хүүхдийн сүүн шүд солигдох үед өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг үр дүнтэй зохион байгуулах шаардлагатай байна.

- 84 -

Зарим сургууль, ихэнхи цэцэрлэгт хүүхдүүд гар угаалтуур, нийтийн модон бие засах газар хэрэглэж байгаа нь ариун цэврийн шаардлага хангахгүй байна. Иймд сургууль, цэцэрлэгийг аймгийн төвийн цэвэр, бохир усны нэгдсэн системд холбон эрүүл ахуйн нөхцлийг хангах ажлыг үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна. Тулгамдсан асуудал: • Усны макро, микро элементийг нарийвчлан судлаж, усны фтор багатай

суманд фторийн хэмжээг, аймгийн төвд усны зөөллөгийг нэмэгдүүлэх зэргээр тэнцвэрт байдлыг хангах арга хэмжээ авах шаардлагатай.

• Хүүхдүүдийн дундах шүд цоорох өвчний тархалт нэмэгдэх хандлагатай, • Шүдний болон мэс заслын эмч, амны хөндийн эрүүл ахуйч зэрэг мэргэшсэн

мэргэжилтэн дутагдалтай байна. • Оношлогоо эмчилгээний багаж, эм хэрэгслийн хангамж хүрэлцээ муу. • Сургууль, цэцэрлэгийн эрүүл ахуйн стандартын орчин нөхцөл бүрдээгүй • Хүн амын дунд шүдээ хамгаалах наад захын амьдралын зөв дадал

төлөвшөөгүй. • Төв, суурин газрын ихэнхийн хэрэглэж буй ундааны ус хэрэглээний

стандартын шаардлага хангахгүй байна. Шийдвэрлэх асуудал: Ойрын хугацаанд: • 18 хүртэлх насны бүх хүүхдийн дунд амны хөндийн эрүүл мэндийн үзлэг

зохион байгуулж, өвчлөлийн нарийвчилсан судалгаа гаргаж, эрүүлжүүлэх арга хэмжээг шат шатандаа төгс явуулах,

• Сургууль, цэцэрлэгийн орчинд угаалтуур, цэвэр усны хүрэлцээ хангамжийг нэмэгдүүлж, хүүхдүүдийн амны хөндийн эрүүл ахуйг сахих нөхцөл бололцоогоор хангах,

• Төрийн захиргаа, боловсрол, эрүүл мэндийн байгууллагуудын ажлын уялдаа холбоог сайжруулах арга хэмжээг хэрэгжүүлж үр дүнг тооцох,

Дунд хугацаанд: • Эмч нарын хүрэлцээ хангамжийг нэмэгдүүлэх, эмч нарыг ортопед, ортодонт

зэрэг мэргэжлээр төрөлжүүлэн мэргэшүүлэх, • Сургууль, цэцэрлэгийн эмч нарыг амны хөндийн эрүүл ахуйчаар бэлдэн

ажиллуулж хүүхдийн амны хөндийн эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх, • Нэгдсэн эмнэлгийн шүдний кабинетийг шүдний оношлогоо, эмчилгээний иж

бүрдэл, шаардлагатай эм хэрэгслээр хангах, • Шүд цоорох эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх төрөл бүрийн хамгаалах

уусмалуудыг /гель/ хэрэглэх арга технологид сургаж, сургууль, цэцэрлэгийн үйл ажиллагаанд хэрэглүүлж хэвшүүлэх.

Хэтийн: • Аймаг, сумын төв, суурины ундны усны эрүүл ахуйн стандартыг хангуулах,

зөөлрүүлэх тоног төхөөрөмжийг суурилуулах асуудлыг холбогдох газруудад тавьж үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх,

• Өсвөр үеийнхний дунд шүдний согог засал, протезийн үйлчилгээг дэмжин хөгжүүлэх.

• Аймагт шүд, амны хөндийн тусламж үйлчилгээг иж бүрэн үзүүлэх хүчин чадал бүхий шүдний төв байгуулах

- 85 -

- 86 -

ЗОРИЛГО 7 ББААЙЙГГААЛЛЬЬ ООРРЧЧННЫЫ ТТООГГТТВВООРРТТООЙЙ ББААЙЙДДЛЛЫЫГГ ХХААННГГААХХ

Зорилт 14 Тогтвортой хөгжлийн зарчмыг аймгийн хөгжлийн бодлого, хөтөлбөрт тусган хэрэгжүүлж, хот суурингийн агаарыг цэвэршүүлэх

Зорилт 15 Гол, горхины усны эхийг хамгаалж, нөхөн сэргээх замаар ширгэлтийг багасгах

Зорилт 16 2015 он гэхэд баталгаат ундны ус хэрэглэх боломжгүй хүн амын хувийг 2 дахин бууруулах

Зорилт 17 2015 он гэхэд орон байрны нөхцөл муу хүмүүсийн аж байдлыг мэдэгдэхүйц дээшлүүлэх

- 87 -

Байгаль цаг уурын өнөөгийн байдал XXI зууны эхэнд дэлхий нийтийг хамарсан экологийн тулгамдсан асуудлууд хөндөгдөж түүнээс учрах хор хөнөөл улам бүр өсөн нэмэгдэж байна.

Байгаль орчныг хамгаалах, нөөц баялагийг зохистой ашиглах, хяналтыг сайжруулах нь манай улс, түүний дотор Говь-Алтайчуудын тухайд онцгой анхаарал татаж байна.

Говь-Алтай аймаг нь өндөр уул, ой тал, говь, цөл хосолсон өвөрмөц байгалийн нөхцөлтэй, байгалийн хэд хэдэн бүслүүр багтаасан, газрыг гадаргын хотгор гүдгэрийн ялгаа их, далайн түвшнээс дээшхи өндрийн зөрүү 2600 метр гаруй байгаа нь уур амьсгалын эрс тэс байдлыг улам тодотгодог. Алтайн их өндөр нуруудаас ухагшлах дутам хээр тал, говь, цөл болж өөрчлөгдөх хирээр дулааны хангамж, салхины хурд нэмэгдэн, хур тундас хөрсний чийг буурдаг. Ерөнхийдөө агаар хуурай, хур тунадас бага, жилийн температурын зөрүү ихтэй эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, хуурайдуу нутаг болно.

Газар, газрын хөрс, хэвлийн нөөц Говь-Алтай аймаг хөрс газарзүйн мужлалтаар Төв Азийн говийн мужийн бүсшилийн Алтай хийгээд говийн тойргуудад багтана. Ийм болохоор уулын болон талархаг ба хотгор газрын хөрс зонхилно. Аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн гол нуруу, түүний салбар уулсаар уулын тундрын, өндөр уулын хээрийн бүдүүн ялзмагт, уулын хуурай хээрийн бүдүүн ялзмагт, уулын нугын, уулын нугат хээрийн уулын хүрэн, цайвар хүрэн, уулын цөлөрхөг хээрийн бор, уулын хээржүү цөлийн цайвар бор хэв шинжийн хөрсүүд хослон тогтжээ. Аймгийн нутгийн хөрсний эвдрэлийн хэв шинж нь эвдэрсэн ба эвдрэх аюултай хөрс, хийсэх аюул бүхий сайрын эвдрэлтэй хөрс, ус салхинд эвдрэх аюултай хөрс (хагалж тариалахад, бэлчээрийн даац хэтрэхэд), хүчтэй элэгдсэн гадарга, элс бүхий хийсэлттэй хөрс, элс болон элсээр хучигдсан хөрс гэсэн ангиллаар тодорхойлогдож байна. Үүнээс үзвэл тус аймгийн хөрс нь газар зүй-экологийн хувьд тун эмзэг бөгөөд орчин үеийн шаардлагын түвшинд хөрсний үнэлгээ хийлгэх хэрэгтэй байгаа юм. Биологийн төрөл зүйл Говь-Алтай аймгийн нутагт Дэлхийн болон Монголын улаан номонд орсон ховор, нэн ховор амьтан, ургамал элбэгтэй бөгөөд амьтан, ургамалын зүйлийн бүрдлийн нөөцийн хувьд ховор аймгуудын тоонд ордог. Аймгийн нэн ховор, болон ховор амьтад болох хавтгай, мазаалай, цоохондой, тахь гэх мэт амьтан, ахууна, хойлог, тоодог зэрэг шувууд мөн аргаль, угалз, янгир ямаа, ирвэс, харсүүлт, зээр хулан, бөхөн гэх мэт амьтад байдаг. Говь-Алтай аймаг нь ургамал, газар зүйн мужлалтаар Евроазийн хээрийн их муж буюу Төв Азийн дэд их мужийн Монголын хээрийн болон говийн умард цөлөрхөг хээрийн буюу Монгол Алтайн уулын дэд баг муж хийгээд Африк, Азийн цөлийн их мужийн Төв Азийн буюу Говийн төв мужийн Алтайн өвөр говийн дэд бага мужид тус тус багтана. Ургамлын аймагт 16 зүйлийн унаган ургамал багтаж байна. Аймгийн хэмжээгээр 506 төрлийн ургамал байгаагаас эмийн ургамал 70 зүйл, хүнсний ургамал 39 зүйл, тэжээлийн ургамал 331 зүйл, гоёл чимэглэлийн ургамал 10 зүйл, техникийн ургамал 12 зүйл, ахуйн бусад хэрэглээний ургамал давхардсан тоогоор 60 зүйл, газрыг ургамжуулах 36 зүйл, хорт ургамал 8 зүйл, улаан номонд данстай нэн ховор

- 88 -

ургамал 13 зүйл, дансгүй нэн ховор ургамал 16 зүйл, улаан номонд данстай ховор ургамал 5 зүйл, дансгүй ховор ургамал 19 зүйл байдаг. Аймаг нь эмийн ургамлаар баян бөгөөд голлон алтан гагнуур, монгол тарваган шийр, вансэмбэрүү, говийн ганга, үнэгэн сүүлхэй лидэр, эмийн бамбай, урал чихэр өвс, ягаан хүн хорс, эгэл өмхий өвс, алаг цэцэгт башир, жавхаалаг башир, олон зүйл дэгд, хүн хороохойдой, тоорой, хонин арц, өргөст нохойн хошуу, марцны хоржигнуур, нангиад зээргэнэ, шар зээргэнэ, сийрэг сарнай, эгэл нишинги, алтайн сонгино, говь цөлийн нутгийнхаас хулангийн болон зээрийн ундаа, цөлийн аргамжин цэцэг, элсний суль, сулихар, бажууна гэх мэт олон төрлийн ургамал ургадаг. Сүүлийн жилүүдэд нэн ховор болон ховор амьтдын нөөц эрэс цөөрч байгаатай холбогдуулан аймаг орон нутгийн хэмжээнд байгалийн баялагийн ашиглах дээд хэмжээг ИТТэргүүлэгчдийн хурлаар хэлэлцүүлж агнуур болон ашигт ургамалын хэмжээг бага тогтоолгож хэрэгжилтийг аймгийн хэмжээнд нэгтгэн дүгнэж, зарим ан амьтдыг тодорхой хугацаагаар агнуулахгүй байх хүртэл арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна. Ховор ургамалыг хамгаалах талаар хийгдэж буй ажлуудаас ГИДЦГазар 2 га-д чихэр өвс, лидэр, зэрэг ургамлыг тарьж мөн Гуулин тосгонд 98 га-д зээргэнэ. 17 га-д хунчир, 16 га-д чихэр өвс тариалж байгаа нь амжилттай болж хурааж ашиглан үйлдвэрлэлд нийлүүлж болхуйц хэмжээнд хүрсэн байна. Сүүлийн жилүүдэд уур амьсгалын өөрчлөлт нь цаг агаарын гамшигт үзэгдлийн давтамж ойртон, дулааралт, хуурайшилт эрчимтэй явагдаж, гол горхи, булаг шанд хатаж ширгэн, бэлчээрийн болон хөдөө аж ахуйн таримал ургамал ганд нэрвэгдэх цөлжих үйл явц улам бүр газар авч байгаагаас тус аймаг уур амьсгалын сөрөг нөлөөлөлд бараг жил бүр өртөх болоод байна. Туайлбал, Аймгийн цаг агаарын олон жилийн дундаж температур +1.1 хэм өсөж, нийт нутаг дэвсгэрийн 40 орчим хувь нь цөлжилт, элсний нүүлтэнд автагдсаны зэрэгцээ сүүлийн жилүүдэд 37 нуур, цөөрөм, гол, горхи, булаг шандын ус ширгэсэн байна. Говийн заг, бутлаг ургамлыг түлшинд их хэмжээгээр хэрэглэж байгаагаас элсний нүүлт ихсэж, цөлжилтийг нэмэгдүүлэх хүчин зүйл болж байна. Ховор болон нэн ховор амьтан ургамлын тоо толгой, нөөц жилээс жилд цөөрч мазаалай, хавтгай, аргаль, угалз, хар сүүлт зээр зэрэг амьтан устаж үгүй болохын ирмэгт тулаад байна.

Агаар мандал Алтай, түүний салбар уулс орчмын нутаг нь чийглэгдүү хүйтэн таг, хуурай хүйтэн өндөр уулс нь хуурай сэрүүн уулын хээрийн мужид хамагдана. Нарны цацраг гадаргын халалт, хүйтэн агаарын урсгал нэмэгдэх зэрэг шалтгаанаас улбаалан зуны улиралд 100 м өгсөх дутам агаарын температур буурдаг. Харин хотгор газартаа агаарын хөдөлгөөн бага. Орж ирсэн агаар нь удаан хадгалагддагаас өвөл хүйтэн, зун халуун байдаг онцлогтой. Аймгийн өмнөд хилээр хүрээлэн тогтсон уул нуруу цөөн, бэсрэг талархаг учир дулаан бүсийн хуурай халуун агаар өмнөд зүгээс чөлөөтэй нэвтрэн орж ирнэ. Тэр нь газрын гадаргыг халааж, агаарын температурыг ихэсгэн ууршилтыг идэвхжүүлдэг. Аймгийн баруун болон хойд зүгийн өндөр уулс хур тундасыг хааж, тогтсон зэрэг нь ерөнхийдөө цөл цөлөрхөг нөхцлийг үүсгэжээ.

Баруун өмнө болон өмнө зүгээс орж ирсэн циклон ихэнхдээ Алтайн нурууны өврөөр зүүн урагш шилжих боловч, зарим үед Алтайн нурууг даван Олон нуурын

- 89 -

хөндийд нэвтрэх үедээ Сибирийн хүйтэн агаартай мөргөлдөн дахин хүч аван сэргэж, заримдаа тус аймгийн нутгаар, ялангуяа хавар намрын улиралд цаг агаар богино хугацаанд өөрчлөгдөн хувьсаж, үлэмж хэмжээний цас орох, хүчтэй салхи шуурга дэгдэх зэрэг байгалийн гамшигт үзэгдэл давтагдах нөхцлийг бүрдүүлдэг. Сүүлийн дөрвөн жилд байгалийн нэн аюултай үзэгдлийн тоо 57 болж өссөн байна.

Говь-Алтай аймгийн нутаг өвөлдөө -17С°-19 С°, хөндий хотгор, говь нутгаар 20 С°-23 С° байх нь ердийн бөгөөд заримдаа 45С°-50 С° хүрч хүйтэрнэ. Хамгийн хүйтэн сар нь нутгийн аль ч хэсэгт 1-р сар, хамгийн дулаан сар нь 7-р сар байдаг.

Говь, цөлийн бүсэд намар хожуу хүйтэрч, хавар эрт 3-р сарын 20-доор дулаарч байхад, өндөр уулын бүсэд эрт хүйтэрч (9-р сарын 25) хавар 5-р сарын эхээр дулаарах тул ууландаа жилийн 235-260 хоног, говьдоо 180-220 хоног хүйтэн байна. Нутгийн уулархаг хэсгээр дулааны нийлбэр 1400-1100 градус байхад, говь нутгаар 3000 градусаас дээш байдаг нь тариалах ургамлын сортыг сонгоход чухал үзүүлэлт болдог. Ногоон хэрмийн экотрасс дайран өнгөрч байгаа сумдын нутгаар дулааны нийлбэр 2300 градус байгаа нь ямар ч ургамлыг тариалах, тэр тусмаа дулаан орны зарим ургамлыг нутагшуулах бололцоо байна.

Агаарын хуурайшилтаас шалтгаалан хур тундасны хэмжээ бага, далйн түвшнээс дээш 2500 м газарт 260 мм, 2000м-ийн өндөрт 180 мм, харин 1000-1500 м өндөрт 50-80 мм хур тундас дулааны улиралд унана. Жилийн 188-220 хоног цасан бүрхүүлтэй, харин хээр цөлийн бүсэд цасан бүрхүүл бараг тогтдоггүй, тогтсон ч 24-50 хоногоос үл хэтэрнэ.

Жилийн дундаж салхины хурд ууландаа 3.4 м/сек, говьд 2.2 м/сек байна. Салхины хамгийн их хурд 20-30 м/сек хүрдэг.

Ерөнхий орчил урсгалын загвараар бодсон уур амьсгалын өөрчлөлтийн тооцоогоор ХХI зууны эхний 25 жилд Монгол орны жилийн дундаж агаарын температур ойролцоогоор 1.8-2.8 градусаар дулаарах төлөвтэй ба өвлийн улиралд энэ дулааралт эрчимтэй (1.4-3.0С°) нэмэгдэх тооцоо гарчээ. Энэ зууны 2 дахь 25 жилд даруй 2 дахин нэмэгдэх хандлагатай байгаа нь ялангуяа цөлжих процесс идэвхтэй явагдаж буй Говь-Алтай аймгийн хувьд саармагжуулах эсрэг арга хэмжээг одооноос төлөвлөгөөтэй хэрэгжүүлэх шаардага улам бүр чухлаар тавигдаж байна. Говь-Алтай аймаг нөхцөл байдлаа тооцон 2006 оноос “Говь-Алтай аймагт байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн баялгийг зохистой ашиглах, нөхөн сэргээх талаар 2010 он хүртэл хэрэгжүүлэх мастер төлөвлөгөө” гэсэн дунд хугацааны хөтөлбөрийг ИТХ-аар батлан хэрэгжүүлж байгаа нь аймгийн эдийн засгийн хөгжил байгаль орчныг хамгаалах уялдааг хангах, байгалийн нөөц баялагийг оновчтой, хэтийн баримжаатай ашиглах, нөхөн сэргээх, байгаль орчны төлөв байдлыг тогтовортой байлгахад ач холбогдол үзүүлж байна.

Зорилт 14 Тогтвортой хөгжлийн зарчмыг аймгийн хөгжлийн бодлого, хөтөлбөрт тусган хэрэгжүүлж, хот суурингийн агаарыг цэвэршүүлэх

- 90 -

1990 2000 2006 2007 Ойт нутгийн эзлэх хувь

Улсын дундаж, а 7.8 8.5 8.1 Баруун бүс, б 3.6 3.6 4.8 4.8 Говь-Алтай аймаг, в 3.8 3.8 8.6 8.6

Тусгай хамгаалалтад авсан газар нутгийн эзлэх хувь Улсын дундаж, а 3.6 13.1 13.76 -

Баруун бүс, б 7.6 18.5 20.5 20.5 Говь-Алтай, в улсын тусгай хамгаалалттай 21.8 26.5 26.5 26.5

орон нутгийн тусгай хамгаалалттай - - 5 7 Цөлжилт, элсний нүүлт явагдаж буй нутгийн эзлэх хувь

Улсын дундаж, а 41.3 44.7 Баруун бүс, б - - - - Говь-Алтай аймаг, в - - - 60 Эх үүсвэр: а. УИХ-ын # 13 тогтоол, Монгол Улсын МХЗ-уудыг батлах тухай, 2008 б. ҮСГ, 2006 в. Аймгийн Байгаль орчны алба

Ойт нутгийн эзлэх хувь

Өнөөгийн байдал Говь-Алтай аймаг нь шилмүүст ойн маш бага нөөцтөй харин заган ойгоор улсад тэргүүлдэг аймгуудын тоонд ордог. Нийт ойн сан бүхий газар нь хамгаалалтын бүсийн ойд хамрагддаг. Аймгийн нийт нутгийн 0.06 хувь буюу 5 сумын нутгийг хамарсан 8548 га талбайд шинэсэн ой, 13.6 хувь нь буюу 10 сумын нутгийг хамарсан 1794710 га талбайд заган ой, 122416 га талбайг хамарсан шар мод, 4525 га талбайг хамарсан хармаг, 716 га талбайг хамарсан сухай, 3288 га талбайг хамарсан тоорой зэрэг говийн модлог, бутлаг ургамал байгаа нь говийн эмзэг хөрсийг элсний нүүлтээс хамгаалахад чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.

Зураглал 7.1 Аймгийн ойт нутгийн эзлэх хувь

- 91 -

Зураглал 7.2 Аймгийн ойт нутгийн эзлэх хувь, сумдаар 2007 он

Шинэсэн ой Халиун, Жаргалан, Есөнбулаг зэрэг сумдын нутгаар, заган ой Тонхил, Бугат, Шарга, Халиун, Алтай, Цогт, Цээл, Эрдэнэ, Бигэр, Төгрөг зэрэг 10 сумын нутгаар армаг тармаг байдлаар зонхилон оршиж байна. 2003 онд Цөлжилттэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөр, 2005 онд Ногоон хэрэм үндэсний хөтөлбөр зэрэг арга хэмжээг батлан хэрэгжүүлж байгаа хэдий ч хөрөнгийн эх үүсвэр дутагдалтай учир хэрэгжилт нь удаашралтай байна. Аймгийн хэмжээнд 2000 оноос хойш төсөл, хөтөлбөрийн хүрээнд болон хувь хүн, байгууллагуудын санаачилга зүтгэлээр жил бүр 80-100 га-д мод бут тарьж ургуулж байгаа нь тодорхой хэмжээний үр дүнд хүрч байна. Тухайлбал, Есөнбулаг сумд 20 га, Тайшир сумд 10 га, Жаргалан сумд 5 га, Хөхморьт сумд 5 га, Гуулин тосгонд 75 га ойжуулалт, Цогт сумд заг болон бусад бутлаг ургамалыг үрээр огт зэлүүд газар тарьсан нь сайн ургаж одоогоор 100 га газар заган ойгоор бүрхэгдэж өөрсдийн чадвараар сэргэн ургах талбайн хэмжээ нь нэмэгдэх хандлагатай байна.

Зураглал 7.3. Говь-Алтай аймгийн ойжуулалт /га-аар/

Эх үүсвэр: Аймгийн байгаль орчны алба, 2002-2007 Тулгамдсан асуудал:

- 92 -

• Заг болон говийн бутлаг ургамлыг хөдөөгийн хөдөлмөрчид түлшний хэрэгцээнд ихээхэн хэмжээгээр ашиглаж байна. Аймгийн хэмжээгээр нийт малчин өрхийн 50 хувь нь хөр аргал, бусад төрлийн түлш хэрэглэж байгаа бөгөөд жилд дундажаар заг бүхий нутагт амьдардаг 2000 гаруй өрх хамгийн багаар бодоход 4000 гаруй куб метр заг түлшинд хэрэглэж байна. Мөн түүнчлэн шар мод, хармаг, сухай, тооройг нилээд хэмжээгээр түлшинд хэрэглэж байгаа юм. Эдгээр нь хөрсний элэгдэл, элсний нүүлтэд муу нөлөө үзүүлж байгаа боловч өнөөгийн тээвэр шатахууны үнэ нэмэгдсэн, малчин иргэдийн амьдралын төвшин тийм сайнгүй байгаа зэргээс шалтгаалан заг болон говийн бутлаг ургамлыг түлшинд хэрэглэхэд хүргэж байгаад дүгнэлт хийж, шаардагдах арга хэмжээ авах хэрэгтэй байна.

• Тус аймгийн нутагт шинэсэн ойг хөрөөдөж бэлтгэх ажил зогссон ба заг болон говийн бутлаг ургамлыг аймаг, сум, багийн төв зэрэг төв суурин газруудад оруулж хэрэглэхийг хориглосон захирамж гаргасан боловч төдийлөн сайн хэрэгжихгүй, нууцаар төв сууринд оруулж ашиглах явдал гарсаар байна.

• Ойн тухай хуулиар заган ойн зохион байгуулалтын ажлыг 10 жил тутамд хийж байхаар заасан байдаг. Гэтэл аймгийн заган ойд 1991 онд зохион байгуулалт хийснээс хойш 17 жил өнгөрөөд байна. Иймд ойрын хугацаанд заган ойн зохион байгуулалтын ажлыг хийх зайлшгүй шаардлагатай байна.

Шийдвэрлэх асуудал: Ойрын хугацаанд: • Заган ойн зохион байгуулалтын ажлыг мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэх,

загийг үрээр тарьж ургуулах, шилмэл үр бэлтгэх талбайг сонгож хамгаалалтанд авах

• Мод үржүүлгийн газар байгуулж орон нутагтаа тарьц суулгацыг бэлтгэх • Ойжуулалт, байгалийн сэргэн ургалтанд туслах ажлыг жил бүр 50-иас доошгүй

га талбайд гүйцэтгэх • Ногоон хэрэм хөтөлбөрийн шугамаар жил бүр 30-аас доошгүй га талбайд

ойжуулалтыг гүйцэтгэх • Бүх нийтээр мод тарих өдрөөр төв суурин газрыг цэцэрлэгжүүлэх, ногоон

байгууламжийг нэмэгдүүлэх Дунд хугацаанд: • Ойжуулалт, нөхөн сэргээх мэргэжлийн боловсон хүчин тоног төхөөрөмжөөр

хангах • Мод тарьсан, ойжуулалт хийсэн иргэн, аж ахуй нэгж ,байгууллагын ажлыг

урамшуулах, тарьсан модыг худалдаж авах журмыг хэрэгжүүлэх • Ойн экологийн тэнцвэрт байдал, нөхөн ургах нөхцөлд сөрөг нөлөө

үзүүлэхгүйгээр гагцхүү цэвэрлэгээний журмаар түлшний мод бэлтгэж байх • Нутгийн иргэд, нөхөрлөлд ой хамгаалах ажлыг гэрээгээр эзэмшүүлэх замаар

ойг хамгаалах, нөхөн сэргээх, зохистой ашиглах хариуцлагын тогтолцоог бүрдүүлэх

Хэтийн: • Ойг нөхөн сэргээх, түүний дагалт баялгийг бүрэн ашиглахад гадаад дотоодын

хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх • GIS-д суурилсан мэдээллийн сантай болж, өөрчлөлтийг тухай бүр хийж

баяжуулах

- 93 -

• Ойн түймрээс урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах ажлын тогтолцоо, механизмыг бүхэлд нь оновчтой болгон сайжруулах

Тусгай хамгаалалтанд авсан газар нутгийн хэмжээг нэмэгдүүлэх

Өнөөгийн байдал Говь-Алтай аймгийн нутаг дэвсгэрийн 34 хувийг улсын болон орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд авснаас 26.5 хувь нь улсын тусгай хамгаалалтынх, 7.5 хувь нь орон нутгийн тусгай хамгаалалтынх байна. Улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг Шарга-Манхан Хоорондоо 200 орчим км зайтай орших Ховд аймгийн буянт, Манхан сумын нутагт орших Манханы хэсэг /78660 га/, Говь-Алтай аймгийн Тонхил, Дарив, Төгрөг халиун сумдыг хамарсан Шаргын хэсэг/ 311411 га / хэсгээс тогтсон, нийт 390071 га газар хамрана. Дэлхий дээр байгаа 2 зүйлийн бөхөнгийн нэг болох монгол бөхөнгийн сүүлчийн голомт нутаг. Бөхөнг хамгаалж өсгөн үржүүлэх зорилготой. Хасагт хайрхан Аймгийн Шарга, Жаргалан сумын нутагт орших 27448 га талбайтай. Говийн их дархан газар Говь-Алтай аймгийн Алтай /787200 га/ , Цогт /780300 га/, Эрдэнэ /1490000 га/ , Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр, Шинэжинст сумын нутаг дэвсгэрийг хамарсан “А” хэсэг, Ховд аймгийн Үенч, Алтай , Говь-Алтай аймгийн Тонхил /137370 га/, Бугат /100730 га/ сумын нутаг дэвсгэрт орших “Б” хэсэг гэсэн хоёр хэсгээс тогтож, нийт 5311730 га газар нутгийг эзэлнэ. Төв Азийн говь, Цөлийн унаган төрхийг хадгалсан дэлхийд ховордсон зэрлэг ан амьтдын өлгий нутаг бөгөөд 1991 онд Дэлхийн Хүн ба шим мандлын нөөц газрын сүлжээнд хамрагдсан байна. Ээж хайрхан уул Монгол орны баруун өмнөд хэсэг, Говь-Алтай аймгийн Цогт, Алтай сумын хилийн заагт оршдог бөгөөд 22475 га талбайтай. Говийн дунд уулсаас тасарч тогтсон өнчин ганц уул. Алаг хайрхан Аймгийн Бугат сумын 36400 га нутгийг хамарна. Монгол Алтай нурууны дунд хэсгийн өндөр уулсын нэг бөгөөд ховор, нэн ховор ургамал /вансэмбэрүү, сэржмядаг, юмдүүжин/ амьтдын /аргаль, янгир, ирвэс, хойлог/ байршил нутаг юм. Бурхан буудай Бигэр, Цогт, Халиун, сумын заагт орших Бурхан буудай уулын байгалийн нөөц газарт 52110 га газар хамрагдана. Тулгамдсан асуудал: • Улсын тусгай хамгаалалттай газар нутагт байгаль орчны эсрэг хэрэг зөрчил

өсөх хандлагатай байна. Тухайлбал хулгайгаар алт олборлох, чулуужсан мод, үнэт чулуулгийг түүх, хууль бусаар ан хийх явдал гарсаар байна.

• Цөлжилт болон элсний нүүлт тэлж гол горхи булаг шанд ширгэх үзэгдэл жилээс жилд нэмэгдсээр байна.

• Тусгай хамгаалалттай газарт ажиллах байгаль хамгаалагчдын тоо тогтоосон нормативаас цөөн, бие хамгаалах хэрэгсэл, унаа, дуран зэрэг техник хэрэгсэл дутагдалтай байдаг.

• Орон нутгийн хамгаалалтанд авсан газрын байгалийн баялгийн ашиглалт, хамгаалалт нийтийн эзэмшлийн бусад газраас төдийлөн ялгагдахгүй байгаа төдийгүй орон нутгийн иргэд ч хамгаалалтанд авсаныг мэддэггүй, ач

- 94 -

холбогдлыг нь ойлгохгүй, байгаль орчныг хамгаалах урамшууллын хөшүүрэг байхгүй, энэ талаархи ухуулга сурталчилгааны ажил хангалтгүй, мөн хамгаалалтын горим дэглэмийг батлуулж мөрдүүлээгүй зэрэг дутагдал байсаар байна. Иймд тусгай хамгаалалтад авсан газар нутгийн менежмент, хяналтыг сайжруулахад анхаарал хандуулах нь чухал байна.

Шийдвэрлэх асуудал:

Ойрын хугацаанд: • “Монгол элс”-ний 451.8 мянган га газрыг байгалийн цогцолборт газрын

ангиллалаар улсын тусгай хамгаалалтанд авах асуудлыг холбогдох байгууллагад тавьж шийдвэрлүүлэх

• Орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд авсан газруудыг баталгаажуулах ажлыг гүйцэтгэх

Дунд хугацаанд: • Байгаль хамгаалагчдын тоог нормативт хэмжээнд хүргэж ажиллуулах,

урамшуулах ажлыг өргөтгөх • Хасагт Хайрханы дархан цаазат газрыг хамгаалалтын захиргаатай болгох

асуудлыг холбогдох дээд байгууллагуудад тавьж шийдвэрлүүлэх • Ховор болон нэн ховор амьтдын судалгаа шинжилгээний ажлыг гадаад,

дотоодын шинжлэх ухааны байгууллагуудтай хамтран явуулах • Хантайшир, Хар Азаргын нурууг улсын тусгай хамгаалалттанд авах асуудлыг

холбогдох байгууллагаар шийдвэрлүүлэх Хэтийн: • ГИДЦГ-ыг Дэлхийн байгалийн өвд хамруулах асуудлыг олон улсын

байгууллагад оруулах • Тусгай хамгаалалттай газар нутагт байгалийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх • Орон нутгийн тусгай хамгаалалтай газруудыг улсын тусгай хамгаалалтанд

шилжүүлэх замаар улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тоо хэмжээг нэмэгдүүлэх

Агаарын бохирдол

Өнөөгийн байдал Хүний эрүүл мэндэд ноцтой хохирол учруулдаг хүчин зүйлийн нэг болох агаарын бохирдол аймгийн хот сууринд жилээс жилд нэмэгдэж, ялангуяа хүйтний улиралд 10 дугаар сараас дараа оны 4 дүгээр сар хүртэл эрс ихсэж байгаа нь айл өрхийн тоо тасралтгүй нэмэгдэж, албан байгууллага аж ахуйн нэгжүүд тус тусдаа нам даралтын зуух хэрэглэдэг болсноос гадна автомашины тоо нэмэгдэж байгаагаас үүдэлтэй юм. Мөн Алтай хотын орчны хөрсний эвдрэл ихсэж, агаарт дэгдэх тоосонцорын хэмжээ байнга өсч байна.

Хүснэгт 7.1. Агаар бохирдууулах эх үүсвэрийн тоо

Гүйцэтгэл 2005 2006 2007 а/ аймгийн төвд байгаа Агаарыг бохирдуулах эх үүсвэрийн нийт тоо 5787 5939 6112

- суурин 4695 4805 4810 - хөдөлгөөнт 1092 1134 1140

- 95 -

б/ бүх сумын төвд байгаа Агаарыг бохирдуулах эх үүсвэрийн нийт тоо 5255 5339 6898

- суурин 2574 2350 2635 - хөдөлгөөнт 2681 2989 3705 Эх үүсвэр: Аймгийн Ус цаг уур, орчны шинжилгээний төв, 2005-2007

Алтай хотод 22 уурын зуух /томоохон хэмжээтэй 3 зуух байна / ажиллаж, жилд дунджаар 20000 тн нүүрс түлж байна. Мөн аймгийн төвд 3561 өрх нам даралтын болон энгийн зууханд галлаж дунджаар 12000 мянган тн нуурс, 7000 м3 мод түлж байна. Алтай хотын агаарын бохирдол ихсэх хандлагатай байгаа учир агаарын бохирдлоос сэргийлэх, түүнийг багасгах арга хэмжээг цаг алдалгүй хэрэгжүүлэх чухал байна. Тулгамдсан асуудал: • Аймаг сумын төвд хүйтний улиралд агаарын бохирдол ихэсдэг. Манай аймгийн

хувьд агаарын бохирдлын судалгааны цэг салбар байхгүйгээс нүүрс хүчлийн хий, азотын давхар исэл, хүхэрлэг хий зэрэг гол бохирдуулагч бодисын хяналт шинжилгээ хийх боломжгүй байгаа.

• Орон нутгийн болон улсын төсөв, олон улсын төсөл, хөтөлбөрийн хүрээнд нэн тэргүүн ээлжинд Алтай хотод агаарын бохирдлын судалгааны цэг салбар байгуулж шаардлагатай багаж хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжөөр хангах шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.

Шийдвэрлэх асуудал: Ойрын хугацаанд: • Утаа бага гаргадаг, түлш хэмнэдэг зуухаар айл өрхийг хангах, уурын

зуухнуудын янданг өндөрсгөж , шүүлтүүр тавих арга хэмжээ авах • Өндөр илчлэгтэй шахмал түлш, коксжсон нүүрс, шатдаг хийн түлшийг өргөнөөр

хэрэглэх • Агаарын бохирдлын судалгааны багаж хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж оруулан

судалгаа шинжилгээний нэгж ажиллуулах Дунд хугацаанд: • Агаар дахь тоосжилт ихсэж байгаатай холбогдуулан хатуу хучилттай авто зам

барих ажлыг зохион байгуулах • Агаар бохирдуулагч бодис ялгаруулж байгаа техникийг хөдөлгөөнд

оролцуулахгүй байх журмыг тогтоох хэрэгжүүлэх • УЦУОШТөвийн агаарын бохирдлын нэгжийг шаардлагатай тоног төхөөрөмж,

урвалж багаж хэрэгсэл, мэргэжлийн боловсон хүчнээр хангах Цөлжилт, элсний нүүлт Өнөөгийн байдал Нутгийн ихэнх хэсэг нь байгаль цаг уурын хуурай, хуурайвтар бүсэд оршдог бөгөөд байгаль орчныг доройтуулж байгалийн нөөц, түүний дотроос биологийн нөөцийг хомсдуулж байгаа хүчин зүйлийн нэг аваас цөлжилт юм. Цаг уурын дулааралт, хур тунадасны жигд биш тархалт, бэлчээрийн талхагдал, газрын хөрсний элэгдэл, гангийн давтамж зэргээс шалтгаалан цөлжилт эрчимжих хандлагатай болж байна.

- 96 -

Гандуу нутгийн 21.7 хувийг эзлэх Их нууруудын хотгорт байрлах Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын хувьд нутгийн 10.6 хувь нь цөлжилт нэн хүчтэй , 35.2 нь хүчтэй , 37.5 хувь нь дунд зэрэг илэрсэн нутагт хамрагдаж байна. Мөн Баян-Уул, Есөнбулаг сум болон Шарга-Халиуны хоолойн нутаг дэвсгэрт сүүлийн жилүүдэд хур тунадас бага унаж улмаар хуурайшилт эрчимтэй явагдаж, ургамлын нөмрөг алдрах, элсчих хандлага давамгайлж цөлжилтийн байдалд аль хэдийнээ ороод байна. Судалгаагаар үзэхэд, Тус аймгийн нийт нутгийн 40-60 хувь нь элсний нүүлт, цөлжилт явагдаж байгааг судлаачид мэргэжилтнүүд тогтоогоод байна. Энэ нь газар, ус хөрс ургамал зэрэг байгалийн хам бүрдлүүдийг алдагдалд оруулж экологийн тэнцвэрт байдалд сөрөг нөлөө үзүүлсээр байна. Тулгамдсан асуудал:

• Тус аймагт цөлжих үйл явцыг идэвхижүүлэх гол хүчин зүйл нь үе үе хүчтэй шороон шуурга тавьдаг, хур тунадас бага унадаг зэрэг байгалийн хүчин зүйл, нөгөө талаар малын бэлчээрийн давтагдал их, заг болон говийн бутлаг ургамлыг иргэд түлшинд хэрэглэх явдал багагүй хэмжээтэй байгаа зэрэг хүний хүчин зүйлүүд хам нөлөөлж байгаа учраас элсний нүүлт хөдөлгөөн цөлжилтийг улам газар авахуулсаар байна. Иймээс цөлжилтийг сааруулах шаардлага зүй ёсоор гарч ирж байна.

Шийдвэрлэх асуудал:

Ойрын хугацаанд: • Элсний нүүдлийг зогсоох, ургамлыг нөхөн сэргээхэд ашиглаж болох

ургамлуудыг /заг, жигд, хайлаас, харгана, бүйлс, шар хуайс гэх мэт/ туршин үзэж тодорхой үе шаттайгаар сонгон тариалах

• Айл өрхийг шахмал түлш болон бусад төрлийн түлшээр хангах асуудлыг зохион байгуулалттай хэрэгжүүлэх

• Үүлэнд зориудаар нөлөөлж хур тунадасыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авах • Мод ү ржүүлгийн газар байгуулж орон нутагтаа тарьц суулгацыг бэлтгэх

Дунд хугацаанд: • Газрын элэгдэл, эвдрэл, бэлчээрийн хомсдол, хөрсний үржил шимийн

доройтол, элсний нүүдэл, хуурайшилт, цөлжилтийн явцын талаар мэдээллийн сан байгуулах

• “Ногоон хэрэм” хөтөлбөртэй уялдуулан говь, хээрийн бүсийн ногоон бүсийн талбайг нэмэгдүүлэн, ойн зурвас байгуулах

• Бэлчээр талхагдалаас урьдчилан сэргийлэх газар зохион байгуулалт, ашиглалтын оновчтой бодлого явуулах

• Цөлжилтийн төлөв, байдал, шалтгаан, үр дагаврын судалгааг шинжлэх ухааны байгууллагуудаар хийлгэж цөлжилтийг сааруулах бодлого болвсруулах

Хэтийн: • Цөлжиллтэй тэмцэх дотоод, гадаадын санхүүгийн нөөц, боломжийг бүрэн

дайчлах, олон улсын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх • Хөрш орнуудын цөлжилттэй тэмцэж байгаа арга туршлагыг судлаж нэвтрүүлэх

- 97 -

1990 2000 2006 2007

Хамгаалалт барьж тохижуулсан усны эх үүсвэр, булаг шандын эхийн тоо

Улсын дундаж - - 229 - Говь-Алтай 7

(1999) 10 17 21 Эх үүсвэр: Аймгийн байгаль орчны алба, 1990-2007

Өнөөгийн байдал Говь-Алтай аймгийн нутаг нь гадаргын усны хуваарилалтаар Монгол Алтайн ар хажуу болон өвөр хажуугийн мужид багтах бөгөөд Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай савд цутгах том голын нэг Завхан гол аймгийн зүүн хойд хэсгээр Тайшир, Жаргалан сумын нутгаар баруун хойд зүг урсан өнгөрнө. Мөн энэ савд багтах Сутай хайрханаас эх авсан Зүйлийн гол, Хасагт хайрханаас эх авч Шаргын говьд шургадаг Гурван Шарын гол, Бурхан буудайн уулнаас эх авсан Уст чацран, мөн энэ уулнаас эх авч Захуйн говьд очдог Сагсай гол, Төгрөг гол, Хар азаргын нуруунаас эх авсан Шаргын гол, Алаг хайрханаас эх авсан Бижийн гол, Гичгэний нуруунаас эх авч баруун хойш урсан Бигэр нуурт цутгах Мянгайн гол зэрэг нь Тонхил, Шарга, Халиун, Цогт, Бугат, Бигэр сумдын нутагт бий. Эдгээр гол нь улирлын хомсдолтой гүний болон цас мөсний усаар гол төлөв тэжээгддэг ба дээрх говиудын төв хэсэг болон нууруудад ил хийгээд гүний урсацаар цутгана. Монгол улсын “Усны тухай” хуулийн 8 дугаар зүйлийн 1 дэх заалт, Байгаль орчны сайдын “ Улсын усны тоо бүртгэл тухай” 2007 оны 265 тоот тушаалийн дагуу явуулсан усны тооллогын дүнгээс үзэхэд аймгийн хэмжээнд ашиглаж байгаа худаг 814, гол, горхи 238, нуур тойром 89, рашаан 2, усан сан хөв 10, услалтын систем 10, булаг 858, Баянбүрд 7, үерийн хамгаалалтын далан 3, цэвэрлэх байгууламж 1 тоологдлоо. Ширгэсэн гол горхи 9, нуур 3 байна.

Зураглал 7.4. Хамгаалалтанд авсан булаг, шандны эхийн тоо

Эх үүсвэр: Аймгийн байгаль орчны алба, 2000-2007

Улсын төсвийн 2008 оны санхүүжилтээр тус аймгийн Алтай, Эрдэнэ, Жаргалан, Баян-Уул, Есөнбулаг, Цээл, Чандмань сумдын нутагт 7 булаг шандын эхийг

Зорилт 15 Гол, горхины усны эхийг хамгаалж, нөхөн сэргээх замаар ширгэлтийг багасгах

- 98 -

хашиж, хамгаалах ажлыг хийж гүйцэтгэх юм. Орон нутгийн хөрөнгөөр болон төслийн шугамаар 3 булгийн эхийг хашиж хамгаалахаар төлөвлөөд байна. Тулгамдсан асуудал: • Хүн ам, мал сүргийн усан хангамжийн хүрэлцээ муу байгаагаас олон сөрөг үр

дагавар үүсч байна. • Манай аймагт усны бохирдол харьцангуй бага байгаа боловч усны шинэ

нөөцийг илрүүлэх гадаргуугийн усыг оновчтой ашиглах, бэлчээрийг усжуулах, усалгаатай газар тариалан эрхлэх, зарим сум суурингийн ундны усны чанарыг сайжруулах нь нэн шаардлагатай байна.

• Алтай хотын ундны усны гол эх булаг болсон Шаврын голын орчимд гар аргаар алт олборлож байгаа нь ундны усны нөөц хомсдоход нөлөө үзүүлж байна.

Шийдвэрлэх асуудал: Ойрын хугацаанд: • Хур тунадасны усыг хуримтлуулж хөв, цөөрөм байгуулах • Усны мэдээллийн сан бий болгох • Алтай хотын ундны усны эх үүсвэр, аймгийн төв орчмын булгууд, Шаврын

голын усны нөөцийг хамгаалах, хамгаалалтыг сайжруулах арга хэмжээ авах Дунд хугацаанд: • Усны ундаргыг хамгаалах, ширгэсэн гол горхийг сэргээх, хурын усаар шинээр

усан сан, хөв байгуулах, усыг ашиглах, дахин ашиглах, цэвэршүүлэх орчин үеийн технологийг нэвтрүүлэх

• Гол, горхи усны эхийг хамгаалах ажиллагаанд иргэд, байгаль хамгаалах нөхөрлөлүүдийн оролцоог өргөтгөх

• Жил бүр тодорхой тооны булаг, шандын эхийг хамгаалах, тохижуулах • Гадаргын ус, уст цэгийн үзлэг тооллогыг 2-4 жил тутам явуулах

Хэтийн: • Гол горхины голдрилыг эвдрэлээс хамгаалах арга хэмжээ авах • Зарим голын усыг хуримтлуулах цогцолборыг барьж байгуулах замаар

гадаргын усны нөөц, усан хангамжийг нэмэгдүүлэх • Цас, борооны усыг хуримтлуулж хөв, цөөрөм, усан сан байгуулах замаар усны

нөөцийг нэмэгдүүлж ашиглах

Зорилт 16 2015 он гэхэд баталгаат ундны ус хэрэглэх боломжгүй хүн амын хувийг 2 дахин бууруулах

- 99 -

1990 2000 2006 2007 Баталгаат ундны усны хангамжгүй

хүн амын эзлэх хувь Улсын дундаж, а - - 60.8 - Говь-Алтай, б 69.0 53.2 61.7 50.0

Сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжид хамрагдаагүй хүн амын эзлэх хувь

Улсын дундаж, а - - 73.4 -

Говь-Алтай, б 97.6 (2005) - 96.3 95.4

Эх үүсвэр: а.УИХ-ын 2008 оны 13 дугаар тогтоол б. Аймгийн байгаль орчны алба, 1990-2007

Өнөөгийн байдал Аймгийн төвийн нийт хүн амын 9.5 хувь нь төвлөрсөн усан хангамжийн системээс, 91.5 хувь нь зөөврийн машинаар буюу ус түгээх байрнаас ундны усаа хэрэглэж байна.

Усны чанар, эрдэсжилт, бохирдлын нөлөөлөл: Монгол улсад 1 хүн хоногт 4-5 л ус хэрэглэж байгаа нь эрүүл ахуйн нормоос 8-10 дахин бага байгаа ба улсад 27 сум хатуулаг ихтэй, 22 сум магни ихтэй ус хэрэглэж байхад Говь-Алтай аймгийн төв , мөн 10 орчим сум хүний эрүүл ахуйд сөрөг нөлөө үзүүлэхээр ус хэрэглэж байна. Геоэкологийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн судлаачдын ундны усны чанарыг сайжруулах судалгаанаас үзвэл ундны усыг зөөлрүүлэх шаардлагатай Дарив, Төгрөг, Бигэр, Чандмана, Есөнбулаг, Тонхил, Эрдэнэ, Цогт, Алтай сумд, ундны усны ерөнхий эрдэсжилтийг бууруулах шаардлагатай Чандмана, Эрдэнэ сумд, ундны усны магнийг бууруулах шаардлагатай Дарив /магнийн агууламж 45.7/, Төгрөг /62.8/, Халиун /37.3/, Чандмана /65.3/, Баян-Уул /43.8/, Есөнбулаг /69.3/, Дэлгэр /31.9/, Жаргалан /42.5/, Шарга /48.3/, Хөхморьт /38.6/, Эрдэнэ /118/, Цогт /38.5/сумууд байгаа нь тогтоогдсон. Говь-Алтай аймгийн иргэдийн ихэнх хувь нь ходоод, гэдэс, элэгний өвчтэй байна гэсэн судалгаа гарчээ. Түүгээр ч барахгүй аймгийн төвд мод тарихад усны хатуулгийн чанараас болж ургалтанд туйлын муу нөлөө үзүүлж байна гэсэн дүгнэлт гарсан байна. Говь-Алтай аймаг 2007 оны байдлаар 57818 хүн амтай, үүнээс сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжинд хамрагдсан 1680 хүн , хамрагдаагүй 56138 хүн ам байна. Энэхүү 1680 хүн нь зөвхөн аймгийн төвд оршин буй орон сууц, хувийн хаусанд амьдарч буй иргэд юм.. Үлдсэн нь аймгийн төвийн гэр хороололын болон сумдын хүн ам мөн хамрагдаж байгаа ажээ. Бэлчээрийг усжуулах ажлын хүрээнд 2003-2005 онуудад 22 худаг шинээр гаргаж, 33 худаг засварлаж, 13 гол горхи, булгийн эхийг тохижуулсан байна. 2006 онд 34 гол горхи, булгийн эх тохижуулж, 6 хөв шинээр байгуулж, 3 хөв засварлаж, 43 худаг гаргаж, 50 худаг засварласан, 2007 онд улсын төсвийн хөрөнгөөр 360.0 сая төгрөгт багтаан инженерийн хийцтэй 29 худаг шинээр гаргаж 26 худаг сэргээн засварлаад байна.

Хүснэгт 7.2. Сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжинд хамрагдаагүй хүн амын тоо

- 100 -

2003 2004 2005 2006 2007

Хүн ам 61742 61105 61262 61606 55193

Эзлэх хувь 96.4 96.3 96.3 96.3 95.4 Эх үүсвэр: Аймгийн байгаль орчны алба, 2003-2007

Тулгамдсан асуудал: • Ахуйн хэрэглээний бохир ус, үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн хог хаягдал, бохир ус,

боловсруулаагүй хатуу болон хуурай хог хаягдал нь газрын гадарга, хөрсний усыг бохирдуулж байна.

• Ихэнх сумдын хөрсний ус нь эрдэс ихтэй, хатуулагтайн улмаас шүд цоорох, элэг, цөс, шээсний замын болон зүрх судасны өвчин үүсэх байнгын нөхцөл шалтгаан болж байна.

Шийдвэрлэх асуудал:

Ойрын хугацаанд: • Худаг усан сан, ил задгай усны ариун цэвэр хамгаалалт, онцгой хамгаалалтын

бүсүүдийг тогтоож горим дэглэмийг хатуу мөрдүүлэх • Усны нөөцийг зохистой ашиглах хамгаалах, нөөц чанар доройтохын хор

уршигийн талаар олон нийтийг хамруулсан сурталчилгааны ажил зохион байгуулах

• Хүн амын ундны усны хэрэгцээг чанарын хувьд хангахгүй байгаа сумдын төвийн худгийн усыг цэнгэгжүүлэх төхөөрөмж тавих

• Төв суурин газрын ойролцоох ил задгай усны эрэг орчим болон ёроолыг хатуу хог хаягдлаас цэвэрлэх цэвэрлэгээг тогтмол хийж байх, энэ арга хэмжээнд иргэдийг татан оролцуулах

Дунд хугацаанд: • Усны ундаргыг хамгаалах, ширгэсэн гол горхийг сэргээх, хурын усаар шинээр

усан сан, хөв байгуулах, усыг ашиглах, дахин ашиглах, цэвэршүүлэх орчин үеийн технологийг нэвтрүүлэх

• Хөдөө орон нутагт гүний худгийг сэргээн засварлах, шинээр гаргах ажлыг эрчимжүүлэх, Алтай хотын ус хэрэглэгч, ашиглагч бүрийг тоолууржуулах замаар ус хэрэглээнд хяналт тавьж, зохистой ашиглуулах

• Услалтын системүүдийн ашиглалтыг нэмэгдүүлж хөрс сайжруулах арга хэмжээ авах

• Рашаан болон цэнгэг усыг савлаж зах зээлд нийлүүлэх Хэтийн: • Усны чанарт хяналт тавьж аймгийн хэмжээний нийт ундны усны эх үүсвэрийг

шинжилгээнд хамруулж эрдэсжилтийн агууламж болон хатуулаг ихтэй усыг цэвэршүүлэх тоног төхөөрөмж суурилуулах

• Ундны усны эх үүсвэрийг бохирдуулагчийг өндөр төлбөр төлдөг байх, хөрөнгөөр цэвэршүүлэх зарчимд шилжих

- 101 -

1990 2000 2005 2006 2007

Инженерийн шугам сүлжээтэй орон сууцанд амьдарч байгаа хүн амын эзлэх хувь

Улсын дундаж - 22.7 - 21.4 -

Говь-Алтай аймаг 2.4 /1995/ 2.7 3.7 3.7 4.5

Эх үүсвэр: Аймгийн байгаль орчны алба, 1990-2007

Өнөөгийн байдал Аймгийн төвд 2007 оны байдлаар дулаан, цэвэр ус, бохирын шугам сүлжээнд холбогдсон нийтийн орон сууцанд 477 айл өрх оршин суудаг ба хөдөөгийн Тайшир, Дарив, Эрдэнэ зэрэг нэгдсэн халаалт бүхий 3 сумд нийт 48 айл өрх дулааны шугамд холбогдсон орон сууцанд амьдарч байгаа нь аймгийн нийт өрхийн 3.45 хувийг эзэлж байна. Аймгийн төвд 2007 онд хувийн хөрөнгөөөр 55 айл өрх шугам сүлжээ бүхий шинэ орон сууц барьж ашиглалтад оруулсан. Хөдөө 4 сумд 8 айлын, 7 сумд 4 айлын орон сууцыг Засгийн газрын бондын хөрөнгөөр барьж ашиглалтад оруулаад байна. Дулаан болон бусад шугам сүлжээнд холбогдоогүй боловч нам даралтын халаалт бүхий хувийн орон сууцтай айл өрх нийт айл өрхийн бараг 40 гаруй хувийг эзэлж байна. Орон сууцны эрэлт хэрэгцээ маш их байгаа бөгөөд одоогийн байдлаар орон сууцны урт хугацааны зээл авах хүсэлтээ гаргасан 800 орчим өрх, 3500 гаруй иргэн аймгийн хэмжээгээр байна. Хүн ам орон сууцны 2000 оны тооллогоор тус аймагт инженерийн шугам сүлжээтэй байшинд амьдардаг өрх 3143 байсан ба гэр хорооллын байшинд амьдардаг өрх 4790 өрх байв. Хот, суурин газарт амьдарч буй оршин суугчдыг инженерийн болон нийгмийн дэд бүтцийн стандартад нийцсэн орон сууцаар хангах, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Орон сууцжуулах бодлогыг аймгийн хэмжээнд хот төлөвлөлт, шилжих хөдөлгөөний талаар баримтлах бодлоготой нягт уялдуулан нарийн тооцоо судалгаанд үндэслэх нь хамгийн чухал асуудал болж байна. Тулгамдсан асуудал: • Аймгийн төвийн гэр хороололд байгаа амины орон сууц бүхий айл өрхийг “Гэр

хорооллын нөхцөл сайжруулах төсөл” болон бусад хөтөлбөр төсөлд хамруулах замаар дулаан, цэвэр ус, бохирын шугам сүлжээнд холбож өгөх нь хүн амын аятай тухтай амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэхэд илүү үр дүнтэй ажил болохоор байна.

Шийдвэрлэх асуудал: Ойрын хугацаанд:

Зорилт 17 2015 он гэхэд орон байрны нөхцөл муу хүмүүсийн аж байдлыг мэдэгдэхүйц дээшлүүлэх

- 102 -

• Говь-Алтай аймгийн Барилгын салбарыг хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөөнд тусгагдсан барилгын материалын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх асуудлыг жил жилийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөнд тусгаж хэрэгжилтийг хангах;

• Барилгын материалын түүхий эдийн нөөцийг тогтоох, хайгуул судалгааны ажлыг дэс дараалан хийх

• Хөнгөн блокийн үйлдвэр байгуулах санал санаачлагыг дэмжиж, эхний ээлжинд хөнгөлөлттэй зээл, төсөлд хамруулах

• Орон сууц барих иргэдэд дэмжлэг үзүүлж, Засгийн газрын бондын урт хугацааны зээлд хамруулах

Дунд хугацаанд: • Орон сууцны зах зээлийг жилээс жилд нэмэгдүүлж хамрах хүрээг өргөтгөх, үнэ

ханшийг тогтвортой байлгах бодлого баримтлах • Орон сууцны барилгын чанарт тавих Мэргэжлийн хяналтын газрын хяналтыг

сайжруулах • Гэр хороолол дахь амьдралын нөхцөлийг сайжруулан, хямд төсөр материал

ашиглан хувийн орон сууц барих . • Төрийн албан хаагчдад хувийн орон сууц барихад зориулсан зээлийг

материалаар олгох • Газар өмчлөх үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх, сурталчилгааг нэмэгдүүлэх

- 103 -

- 104 -

ЗОРИЛГО 8 ХХӨӨГГЖЖЛЛИИЙЙНН ТТӨӨЛЛӨӨӨӨ ДДЭЭЛЛХХИИЙЙ ННИИЙЙТТИИЙЙНН ТТҮҮННШШЛЛЭЭЛЛИИЙЙГГ ХХӨӨГГЖЖҮҮҮҮЛЛЭЭХХ

Зорилт 18 Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлж нь аймгийн хөгжлийн шийдвэрлэх хүчин зүйлийг нэг болгоно.

Зорилт 19 Газар, газрын баялгыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж аймгийн эдийн засгийн хөгжлийн шийдвэрлэх хүчин зүйл болгоно.

Зорилт 20 Аймгийн дэд бүтцийн салбаруудыг хөгжүүлж, аймгийн эдийн засгийн хөгжлийг эрчтэй тэтгэгч хүчин зүйл болгоно.

Зорилт 21 Мэдээлэл холбооны шинэ технологийг хөгжүүлэх, мэдээлжсэн нийгэм байгуулах

- 105 -

Говь-Алтай аймаг өнөөдөр 8706.9 мян.га бэлчээр, хадлангийн талбайтай байгаа нь 2003 оныхоос 114.2 га-гаар буюу 1.3 хувиар буурсан, 100 га бэлчээр, хадлангийн талбайд хонин толгойд шилжүүлснээр 31 мал ногдох болж, 2003 оныхоос 13 малаар нэмэгдсэн дүн гарчээ. Мал аж ахуйн тогтвортой хөгжлийг хангах нэг үндэс нь бэлчээр, нутгийнхаа даац, багтаамжийг зөв тодорхойлж, түүндээ тохирсон төрөл, тооны малыг хамгийн үр ашигтайгаар эрхлэн хөгжүүлэх явдал юм. Бэлчээрийн доройтол нь дулаарал, усан хангамжийн хомсдол, ашиглалтын гаж тогтолцоо, даац, багтаамжийн хэтрэлт, уул уурхайн үйлдвэрлэл, технологийн нөлөө зэрэг олон хүчин зүйлийн шалтгаантай. Эдгээрээс хүний буруутай үйл ажиллагаа бэлчээрийн доройтолд хамгийн ихээр нөлөөлж байгаа тул нутаг, орныхоо өвөрмөгц онцлогт тохируулан бэлчээрийг зохицуулах эрхзүйн орчинг сум, баг бүрт нэн тэргүүнд бий болгож мөрдүүлэх шаардлагатай. Өвөлжөө, хаваржааны бэлчээрийн усан хангамжийн асуудлыг сум, баг бүрт нарийвчлан тооцож, шийдвэрлэх арга замыг боловсруулж, ойрын жилүүдэд бодлогоор хэрэгжүүлэхийн зэрэгцээ халуун намраар өвөлжөө, хаваржааны бүс нутгийн бэлчээрийг уралдан талхалдаг буруу зуршлыг таслан зогсоож, бэлчээрийг жилийн дөрвөн улирлаар сэлгэн ашиглаж байсан эцэг, өвгөдийнхөө түүхэн уламжлалыг малчин бүр сэргээн чанд мөрдөх шаардлагатай байна. Өвөлжөө, хаваржааны бэлчээрийг худаг, уст цэгийн хамт малчдын бүлгүүдэд урт хугацааны гэрээгээр эзэмшүүлэх замаар бэлчээр улсын өмч гэсэн малчдын хол хөндий,буруу ойлголт, арга барилыг өөрчилж, бэлчээрийн үнэ цэнийг гүнзгий мэдрүүлж улмаар өөрсдөөр нь хөрөнгө оруулалт хийлгэж, унаган байдлыг хадгалах, сайжруулах сэтгэлзүйн орчинг бүрдүүлэх нь чухал байна. Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн үр ашигтай байх эсэх нь тухайн бэлчээрийн нэгж талбайд өвөл, хаврын улиралд барьж болох малын тоо, төрлийн харьцаа, сүргийн зохистой бүтцийг зохицуулах замаар бэлчээрийн ачаалалыг тохируулах удирдлага, зохион байгуулалтаас шууд шалтгаална. Статистикийн мэдээнээс үзэхэд тус аймаг энэ оны эхний байдлаар 2486.6 мян.толгой малтай болоод байгаа бөгөөд улсын хэмжээнд ямааны тоо(1570,2 мян.тол)-гоор нэгдүгээр, тэмээний тоо (27.3 мян. тол)-гоор хоёрдугаар байранд орж байна. Мал сүргийн тоо өсөх сайн хэрэг боловч 1990 оны малын бүтцийг 2007 оныхтой харьцуулан үзэхэд тус аймгийн нийт малд тухайн төрлийн малын эзлэх хэмжээ ямаанаас бусад төрөл дээр буурч, харин ямааных 29.7хувь (1990 онд) байсан бол 62.3хувь-ийг (2007 онд) эзлэх болтлоо нэмэгджээ. Говь-Алтай аймгийн хэмжээнд 1990-ээд оныг хүртэл нийт мал сүргийн 90 шахам хувийг бог мал эзэлж байсан уламжлалтай бөгөөд 2 хонь, 1 ямаа гэсэн харьцаатай байсан бол 2007 оны байдлаар 95.0 орчим хувийг бог мал эзлэх болсны зэрэгцээ 2 ямаа, 1 хонь гэсэн харьцаатай болсон нь мал аж ахуйн салбарын үндсэн

ЗЗооррииллтт 18 Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлж нь аймгийн хөгжлийн шийдвэрлэх хүчин зүйлийг нэг болгоно.

- 106 -

бүтээгдэхүүн болох мах үйлдвэрлэлд болон байгаль экологийн тэнцвэрт байдалд сөрөг нөлөө үзүүлэхээр болсон байна. Энд говь, тал хээрийн бүсэд цөлжилт эрчимтэй явагдаж, хур тундас багасч, хуурайшиж байгаа нь бэлчээрийн ургамлан нөмрөг ядуурч байгаатай ч холбоотой. Шигтгээ 8.1. ӨМӨЗО-нд хонин сүрэгт эр мал байлгахгүй, тухайн жилийн төлөөс сүрэг сэлбэхийг үлдээгээд бусдыг борлуулж их ашиг олдог арга хэрэглэдэг. Энэ аргыг зөв нэвтрүүлж чадвал оны эхний хонины /ямааны/ 80 хувийг маханд борлуулж хээлтэгчийн хувийн жинг 75-80 хувьд барьдаг байна. “Эцэг мал–сүргийн тал” гэсэн уламжлалт зарчмыг мөрдлөгө болгон ажиллаж, Засгийн газраас баталж гаргасан “Малын чанар сайжруулах хөтөлбөр”-ийг аймгийн түвшинд далайцтай хэрэгжүүлж, хээлтүүлэгчийн чанар, хангамжийг сайжруулах нь нийт мал сүргийн ашиг шимийг дээшлүүлэх үндэс болно. Малчид нь бэлчээр нутгаа цагийн байдалд тохируулан зөв сонгох, түүндээ тохирсон төрөл, тооны мал сүргээ эрүүлжүүлэх, аж ахуйгаа удирдан хөтлөх, хөрөнгө санхүүгийн хуримтлал бий болгох, түүнийг үр ашигтай захиран зарцуулах, арвижуулах, эргэлтэнд оруулах зэргээр маш өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа явуулахын тулд тэр бүх талын мэдлэг чадвар эзэмшсэн байхыг шаардаж байна. Нийгмийн энэ эрэлт хэрэгцээнд нийцэж, зах зээлд ажиллах арга ухаанаа зөв олж, тодорхой зорилго чиглэлтэй чармайн хөдөлмөрлөж чадвал малчин бүхэн ямар ч төрлийн бизнес эрхлэгчдээс дутахааргүй амьдрах боломж байна. Тулгамдсан асуудал: Байгаль-цаг агаарын дулаарлын улмаас ган гачиг тохиолдох нь элбэгшиж, малын өсөлтөөс шалтгаалан бэлчээрийн даац хэтэрч цөлжилт, хуурайшилт нэмэгдэж, өвс ургамалын гарц улам муудаж хөрсний элэгдэл эвдрэл гарсаар байгаа нь шинэ хандлага чиглэлэлийг тодорхойлох нөцлийг бүрдүүлж байгаа юм. Ямааг хяналтгүй өсгөснөөс Грекийн хээр тал, уулын хөндий нүцгэрэн цөлжиж, Мадагаскарын өтгөн ой хүртэл сүйрсэн тухай гашуун түүхийг бид өөрийн унаган нутаг, бэлчээртээ дахин давтах аюултай. Шийдвэрлэх асуудал:

Ойрын хугацаанд: • Олон талын мэдээлэл, мэргэжил олгох сургалтад малчдыг хамруулах • Залуу малчдыг хашир туршлагатай малчдын ажлын туршлагаас суралцах

үзүүлэх сургалт тогтмол зохион байгуулах • Мал үржлийн алба болон малчдын хоорондын ажил хэрэгч харилцааг

сайжруулах • Өвөлжөө, хаваржааны бэлчээрийг худаг, уст цэгийн хамт малчдын бүлгүүдэд

урт хугацааны гэрээгээр эзэмшүүлэх замаар бэлчээр улсын өмч гэсэн малчдын ташаа ойлголтыг өөрчилж, бэлчээрийн үнэ цэнийг гүнзгий мэдрүүлэх улмаар өөрсдөө хөрөнгө оруулалт хийж, унаган байдлыг хадгалах, сайжруулах эрмэлзлэл сэтгэлгээг төлөвшүүлэх

• Халуун намраар өвөлжөө, хаваржааны бүс нутгийн бэлчээрийг уралдан талхалдаг буруу зуршлыг таслан зогсоож, бэлчээрийг жилийн дөрвөн улирлаар

- 107 -

сэлгэн ашиглаж байсан эцэг, өвгөдийнхөө түүхэн уламжлалыг мал аж ахуй эрхлэгч бүхэн сэргээн хэрэгжүүлэх

• Эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх үүднээс мал сүргийн таваарлаг шинж чанарыг дээшлүүлэхэд чиглэсэн арга хэмжээг тууштай хэрэгжүүлэх

Дунд хугацаанд болон хэтийн: • Нутгийнхаа байгаль цаг уурын нөхцөл, бэлчээр экологит сайтар дасан

зохицсон, арвин ашиг шимтэй үүлдэр, омог, хэвшлийн малыг сонгон үржүүлэх хүрээг өргөтгөхийн тулд удам гарвал, ашиг шимийн гарц, чанар, эрүүл мэндийн хувьд эрх бүхий мэргэжлийн байгууллагаар баталгаажсан, стандартын шаардлагад нийцсэн хээлтүүлэгчийг үржилд ашигладаг бүтэц тогтолцоог бүрдүүлэх

• Сүргийн бүтцийг сайжруулах замаар хонь-ямаа-тэмээ зонхилсон эрчимжсэн мал аж ахуйг эрхлэдэг болох

• Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдийн болосруулалтын түвшинг эрс нэмэгдүүлж, дотоодын хэрэгцээг хангаад зогсохгүй, экспортод гарах боломжтой бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг тогтвортой үйлдвэрлэлтэй уламжлалт бэлчээрийн аж ахуйгаа хослон хөгжүүлэх

Аймгийн газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлснээр 2007 оны байдлаар 1.3 мянган га-д тариалалт хийж, 1511.1 тн ургац хураан авсан нь өмнөх мөн онд тариалсан талбай, авсан ургац, тарималын төрөл бүр дээрээ нэмэгдсэн дүнтэй байна. Одоо 3598 га-ийн төслийн хүчин чадал бүхий 9 услалтын систем ашиглагдаж байгаа боловч ургалтын хугацаанд ус хүрэлцээгүй, бороожуулагч зарим машин данснаас хасагдсан, усалгааны төхөөрөмж тоногдсон эргэлтийн хөрөнгөгүй зэрэг шалтгаанаар эдгээр услалтын системийн төслийн хүчин чадлыг бүрэн дүүрэн ашиглаж чадахгүй байна. 1950 га талбайтай услалтын систем одоогоор огт ашиглагдахгүй байгаа ч тариаланд тохиромжтой, үржил шимтэй газар шороо нь хэвээр байгаа. Хүнс, хөдөө аж ахуйн газраас 2007 онд хийсэн тооцоогоор аймагт жилдээ 6975 тн гурил, гурилан бүтээгдэхүүн, 3932 тн хүнсний ногоо, 3800 тн төмс, 1839 тн жимс жимсгэнэ үйлдвэрлэвэл хүн амынхаа хүнсний хэрэгцээг хангахаар байна. Нэгж талбайгаас хурааж авч буй өнөөгийн ургацын түвшингээр тооцвол жилд 3700 га-д үр тариа, 380 га-д төмс, 320 га-д хүнсний ногоо, 368 га-д жимс жимсгэнэ тариалахад дээр дурьдсан хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр байна. Шигтгээ 8.2. Чацаргана –Hippophoe rhamnoides нь Elaeagnacea/Яншуу/–ийн овог Чацаргана нь эртний Грекээс хүн төрөлхтөнд танил болж Hippos – адуу, phas-гялалзах, гөлтийх гэдэр грек үгнээс гаралтай “Hippophoe” нэршилтэй. Латин нэр нь rhamas - өргөс, eidos – төрөл гэдэг үгнээс бүтжээ. 1976 онд явуулсан судалгаагаар Монгол орны баруун хэсэгт нуур болон голын эрэг сав газарт нийтдээ 30 гаруй мянга га талбайд чацарганы бут ургадаг байна.

ЗЗооррииллтт 19 Газар, газрын баялгыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж аймгийн эдийн засгийн хөгжлийн шийдвэрлэх хүчин зүйл болгоно.

- 108 -

Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт, Тайшир сумд зэрлэгээр, Бигэр, Халиун, зэрэг газруудад тарималаар нутагшуулан ургуулжээ. Чацаргана нь байгаль экологи, хүнс, гоо сайханы, эм болон биологийн идэвхт бодис үлйдвэрлэх анагаах ухааны, нийгэм, эдийн засгийн ач холбогдолтой нь нотлогдон дэлхий дахинд өргөн хэрэглэгддэг болжээ. Сүүлийн жилүүдэд дэлхий даяар тод илрэх болсон дулаарал, түүнийг дагалдсан хуурайшилтын үзэгдэл хөдөө аж ахуйд сөргөөр нөлөөлж эхэллээ. Говь-Алтай аймгийн тариалан бол усалгаатай, тухайлбал бороо, цасны усаар тэжээгддэг гол горхины ил задгай урсгал усанд түшиглэдэг онцлогтой. Сүүлийн 3 жилд Халиуны Ёлтон, Цогтын Шугуй, Тайширын Хуримт, Дэлгэрийн Дагналтайн услалтын системүүдийг ихээхэн хөрөнгө зардал гаргаж сэргээн засварласан боловч засварын чанар хангалтгүй, эзэмшигч нь урагшгүй, эзэнгүйдсэн зэрэг шалтгаанаас үр өгөөж нь хүлээсэн үр дүндээхүрэхгүй байна. Алтайн тариаланд усалгаанаас дутуугүй амин чухал хоёр дахь асуудал бол механикжуулалтын түвшин юм. Хүнс, хөдөө аж ахуйн газраас гаргасан мэдээгээр аймгийн хэмжээнд одоо комбайн 3, дунд оврын комбайн 1, дугуйт трактор 26, гинжит трактор 2, анжис 25, үр тарианы үрлэгч 5, төмс суулгагч 4 байгаа нь цаашид газар тариалангийн бүтээгдэхүүнээр аймгаа хангах шаардлагыг хангахад хүрэлцэхээргүй байна. Үүний тулд хүнд хүчир гар хөдөлмөрийг бүрэн халж, хөрс боловсруулалтыг 4-5 хоногт, тариалалтыг 6-7 хоногт, тариа ногоо хураалтыг 10-15 хоногт дуусгах, улмаар жигд болцтой, чанартай арвин ургац авах нөхцлийг бүрдүүлэх шаардлагатай болно. Алтай нутгийн бэлчээр, хадлан, тариалангийн өвс ургамлын хөнөөгч мэрэгчид, шавьж, өвчин бас ургацыг бууруулж, бүтээгдэхүүний чанарыг бууруулаад зогсохгүй, нутаг орныг цөлжүүлэх үндсэн хүчин зүйл болоод байна. Аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газар, Ургамал хамгааллын хүрээлэнгийн хамтарсан судалгаанаас үзвэл 2006 оны хавар 8 сумын 630 гаруй мянган га бэлчээрт улийн цагаан оготно, шар чичүүл тархсан байсан бол 2007 оны хавар 1064.8 мянган га буюу аймгийн нийт бэлчээрийн 20 хувьд тархаж тэлсний дээр зун намартаа 10, 20 дахин олширч нягтрал нь нэмэгддэг. Гэвч эдгээр мэрэгчидтэй 190 гаруй мянган га талбай хамруулан тэмцэхийг мэргэжлийн байгууллага санал болгосон ч устгалын цар хэмжээ хомс, тархсан талбайн дөнгөж 7 хувийг хамарч байна. (диаграмм) Энэ жилийн хувьд Баян-Уул сумын зүүн өмнөт тал Замтын даваа, Чандмань уул, Тайшир сумын Далангийн нуруу, Дэлгэр сумын Баянбуурал уулын ар, өвөр бие, Цээл, Цогтын Хар азарга, Бурханбуудай уулын өвөр бие, Бигэрийн Баян-Овоо уул, Чандмань сумын Эрдэнэ уулын өвөр бие, Эрдэнэ сумын Алаг хайрхан уулын өвөр биеэр хамгийн их нягтралттайгаар тархалтын голомт үүсээд байна. Үлийн цагаан оготно, шар чичүүл бэлчээр, хадлангийн ургацыг 2-3 дахин бууруулахын зэрэгцээ голомт үүссэн газартаа ургамлын бүрхэвчийг нүцэглэн үлийгээрээ олон наст ургамлын үндэсний систем, үндэслэг ишийг сөнөөж цаашид ургах боломжгүй болгодог байна. Буудай, арвай, таримал тэжээл, хүнсний төрөл бүрийн ногоонд ч ихээхэн хөнөөл учруулдаг.

- 109 -

Бэлчээр, хадлан, таримлын ургацад мэрэгчдээс дутуугүй хөнөөлт шавьж бол царцаа юм. Монгол Алтай, Говь-Алтайн нурууны нам бэсрэг уулын хуурай хээрийн хэв шинжит нутгаар дөрвөлжин далавчит болон сибирийн царцаа зонхилон тархсан бөгөөд 2006-2007 онд аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газар, Ургамал хамгааллын хүрээлэнгээс хийсэн судалгаанаас үзвэл хамрагдсан 7 сумын 354 мян.га бэлчээрт эдгээр царцаа голомтлон тархаж 1 м2 тутамд 15-39 ширхэг царцаа тоологдож байжээ.

Сүүлийн 20-иод жил таримал ургамлын өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх ариутгал, ургамал ургалтын хугацааны устгалын арга хэмжээ орхигдсноос буудай, арвайн тоост харуу, төмсний фитофтор, цахлай, хуурай нойтон илжрэл өвчнүүд ихсэж ургац бууруулах, чанарыг муутгах томоохон хүчин зүйл болон хувирлаа. Эдгээр өвчин бүх таримал дээр их, бага хэмжээгээр илэрч байснаас арвай, буудайн тоост харуу ойрын жилүүдэд аюулын хонх дэлдэх хэмжээнд хүрчээ. Манай аймгийн газар тариалангийн үйлдвэрлэл жил бүр 483 тн буудай, 231 тн арвай, 1140 тн цэвэр сортын сайн чанартай, дээд үржүүлгийн төмсний үр нөөцлөн хадгалах шаардлагатай байдаг. Тулгамдсан асуудал: • Газар тариалан эрхлэгчдэд үндсэн болоод эргэлтийн хөрөнгө дутмаг байна • Бэлчээр, хадлан, тариалангийн өвс ургамлын хөнөөгч мэрэгчид, шавьж, өвчин

ургацыг бууруулж, бүтээгдэхүүний чанарыг бууруулаад зогсохгүй нутаг орныг цөлжүүлэх үндсэн хүчин зүйл болоод байгаа

• Төмсний зонхилох хортон буглаа цохууд, утсан өт, байцааны хивэн, бөөс, манжин байцааны үсрэгч цох, бүгэг, алимны үрэлж, чацарганы хивэн, үхэр нүдний цог эрвээхэй эдгээр тарималд төрөлжсөн хортон олон сумдын хүнсний ногоонд голомтлон тархаж ихээхэн хөнөөл учруулж байгаа

• Бэлчээр, хадлан, тариалангийн өвс ургамлын хөнөөгч мэрэгчид, шавьж, өвчин бас ургацыг бууруулж, бүтээгдэхүүний чанарыг бууруулаад зогсохгүй нутаг орныг цөлжүүлэх үндсэн хүчин зүйл болоод байгаа

• Усалгаатай тариалан эрхэлж байгаа менежментийн доголдлоос болж ихээхэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломж алдагдаж байна. Тухайлбал, ус хүрэлцээтэй урсаж байв ч дэргэдэх талбайг хувьчлан эзэмшсэн эзэнд эргэлтийн болон үндсэн хөрөнгө дутагдсан, мэргэжлийн ур чадвар мөхөсдсөн шалтгаанаар усалгаатай талбайг ашиглахгүй өнжөөх юмуу, ургац алдах, орон нутгийн дунджаас доогуур ургац авдаг нь түгээмэл байгаа

• Говь-Алтайн услагаатай тариалангийн нөхцөлд дасан зохицож шалгарсан сорт байхгүй үр хадгалах найдвартай агуулах, үрийн төмсний зоорийн хүрэлцээ хангамж тариаланчдад дутагдалтай байна.

Шийдвэрлэх асуудал: • Хадлан, бэлчээрийн ургамал хөдөө аж ахуйн таримлын өвчин, хортны гаралтай

тархалтыг эрс бууруулсан, хадлан, бэлчээрийн унац, таримал ургамлын ургацыг нэмэгдүүлж, чанарыг сайжруулах

• Үлийн цагаан оготно, шар чичүүл, царцаа зэрэг мэрэгчид, хортон шавьжийн гэнэтийн олшролын прогноз, дохиоллын системтэй хийж, голомттой нутгийн зураглал үйлдэн, тэмцэх биологи, микробиологийн дэвшилтэт арга хэрэглэснээр хөнөөлөөс урьдчилан сэргийлэх, тархалтыг бууруулах боломжийг бүрдүүлэх

• Хөдөө аж ахуйн таримлын өвчин, хортонтой тэмцэх биологи, микробиологийн орчин үеийн аргыг нэвтрүүлэхийн зэрэгцээ тухайн өвчин, хортонд тэсвэртэй,

- 110 -

дархлаатай сорт сонгон тариалах замаар бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлж, чанарыг сайжруулах

• Өндөрлөг сэрүүн, хуурайдуу болон нэн хуурай дулаавтар нутагт зохицсон үр тариа, төмс хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ, таримал тэжээлийн ургамлын арвин ургацтай, чанар сайтай, өвчин, хортонд тэсвэртэй сорт дээжүүдийг шалгаруулан нутагшуулах, цэвэр сортын сайн чанарын үр, суулгацаар аймгийн тариалан эрхэлдэг аж ахуйн нэгж, өрхийн тариаланчдыг хангах

• Тайширын Хуримт, Дэлгэрийн Дагналтай, Чандманын Хөрхрөөгийн услалтын системүүдэд овьёос, хүнсний арвайн; Баянтооройн Хаяагийн услалтын системд буудай, наранцэцэг, эрдэнэшиш, судан өвс, жугар будааны; Чандманы Хөрхрөө, Шаргын услалтын системд буурцагт ба үет олон наст өвсний цэвэр сортын үр үржүүлгийн ажлыг дагнан гүйцэтгэх

• Бигэрийн Мянгай, Бургас, Баянтооройн Тэгш, Шугуй болон Алтай суманд давжаа алим чацаргана, үхэр нүдний цэцэрлэгийг шинэчлэх, талбайг өртгөтгөх

• Цэвэр сортын үр, суулгац үйлдвэрлэж байгаа болон өндөр ашиг шимт саалийн үхэр, гахай, шувуу үржүүлж, хүлэмжийн аж ахуй эрхэлж байгаа эрчимжсэн фермерийн болон өрхийн аж ахуйтныг татвараас чөлөөлөхийн зэрэгцээ ашиглаж буй газрыг нь өмчлүүлэх

• Бэлчээр хадлангийн нутаг, тариалангийн талбайн ашиглалтыг сайжруулан, эрчимжсэн мал аж ахуй, газар тариалан хосолон эрхлэх замаар бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх

• Говийн болон өндөр уулын бэлчээрийг улирлын хуваарьтай ашиглах журамд шилжиж, хадлан бэлчээрийн талбайг усжуулах, сайжруулах дэвшилтэт аргыг хэрэгжүүлэх

• Ердийн хөсгөөр нүүдэллэх уламжлалт аргыг сэргээн нэвтрүүлэх замаар бартаат бэлчээр, хадлангийн нутгийг бүрэн эзэмших

• Уулын хавцал, амуудад хаалт, далан байгуулж инженерийн хийцтэй томоохон усан сан, энгийн хийцтэй жижиг хөвүүдийг бий болгон цас борооны усыг хуримтлуулах замаар хөдөө аж ахуйн таримлын ургацыг тогтвортой нэмэгдүүлэх баталгаа бий болгоно. Бугатын Бижийн ам, Халиуны Ёлтон, Шаргын голын зэрэг услалтын системийг сэргээн засварлаж хэвийн ажиллагаанд оруулахын зэрэгцээгээр бүх услалтын системд ойн зурвастай болгох

• Таримлын сэлгээнд олон наст буурцагт, үет ургамал оролцуулах, ногоон бордуурын ургамал ашиглах, бог малын өтөг бууцыг зүй зохистой ялзруулан тариалангийн талбайг эрчимтэй бордох, биоялзмаг, бактерийн бордоо хэрэглэх үндсэн дээр байгаль орчин хүн амьтанд хоргүй, хөрсний бүтэц үржил шимийг сайжруулан тэтгэх аргад тулгуурлах

• Бага оврын бороожуулагч, дуслын болон нэвчих усалгааны техник, тоног төхөөрөмж ашиглан усны зарцуулалтыг эрс багасгах, усалгаагаар хөрсний бүтэц алдагдахаас сэргийлэх асуудлыг хамтатган шийдвэрлэх

• Хөрс боловсруулах, шим бордоо цацах, тарих, суулгах, мөр хоорондох хөрс сийрүүлэх, ургамал хамгааллын арга хэмжээ хэрэгжүүлэх, ургац хураах, ялгах, дугаарлах зориулалтын бага оврын техник, технологийг өргөн нэвтрүүлж, гар хөдөлмөрийг хэмнэн бүтээгдэхүүний өөрийн өртгийг хямрдруулах

• Усалгааны тоног төхөөрөмж, усалгаатай газар тариалангийн техникийг лизингээр олгох

• Өрхийн газар тариалан, мал аж ахуйн хөдөлмөр хөнгөвчлөх, амьжиргааг тохижуулах зориулалтын бага оврын техник, багаж хэрэгсэл импортолдог,

- 111 -

ялангуяа ердийн хөсгийн тоног хэрэгсэл үйлдвэрлэж байгаа аж ахуйн нэгжийг татвараас чөлөөлөх, тэргүүн ээлжинд зээл олгох зэргээр дэмжих

• Шилэн болон нийлэг хальсан хүлэмж, бүхээгийг аймаг, сумдын төв түшиглүүлэн байгуулж эрт ургацын ногоогоор суурин хүн амыг хангах, ил талбайд ургах боломжгүй ногоо түүнд тариалж хүнсний ногооны нэр төрлийг олшруулах, ил талбайнхтай харьцуулбал хүлэмжээс хураан авах ногооны ургацыг 3-4 дахин нэмэгдүүлж, тариалах талбай, хөдөлмөр хүч хэмнэнэ. Зоорь, агуулах, хүлэмж барихад нь хөнгөлөлттэй зээл олгож дэмжих

• Газар тариалан эрхлэгчдэд газрыг урт хугацаагаар түрээсээр эзэмшүүлэх, өмчлүүлэх, ашиглуулах замаар газрыг зах зээлийн эргэлтэнд оруулах ажлыг эрчимжүүлэх;

Газрын дорх баялгийг ашиглах тухай Говь-Алтай аймгийн газрын хөрсөнд алт, мөнгө, зэс, хар тугалга, төмөр, нүүр зэрэг дотоодын төдийгүй дэлхийн зах зээлд эрэлт хэрэгцээтэй ашигт малтмалын их нөөцүүд хадгалагдаж байна. Олон жилийн геологийн судалгааны ажлын үр дүнд нийт 40 орд, 375 илрэл, олон тооны эрдэсжсэн цэг илэрчээ. Ганцхан “Талын мэлтэс”-ийн алтны орд нь Говь-Алтай аймгийн, улмаар Баруун бүсийн эдийн засгийг хурдацтай хөгжүүлэхэд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлэх нөөц боломжтой. Мөн тус аймгийн магнезит, керамзит, төмөр бетон эдлэхүүний болон өнгөлгөөний чулуу, шохойн үйлдвэрлэлийг түлхүү хөгжүүлэх, Цээлийн төмрийн хүдрийг ашиглах, Төгрөгийн болон Зээгт, Хүрэнголын нүүрс олборлолтыг эрс нэмэгдүүлэх, аймгийн нутаг дэвсгэрт газрын тосны хайгуулын ажлыг эрчимжүүлэх шаардлагатай байна. Ойрын хугацаанд Цээлийн төмрийн орд болон Төгрөгийн зэрэг арвин нөөц бүхий нүүрсний ордуудын ашиглалтыг шийдэн, улмаар нүүрснээс кокс, шатдаг хий гаргах технологийг нэвтрүүлж, шингэн түлш, химийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх цогцолбор байгуулах чиглэлээр хүч чармайлт гаргах нь тус аймагт хүнд үйлдвэрийн суурь тавигдан хөгжлийг чирэх гол хөшүүрэг болно. Тус аймгийн үйлдвэржилтийн ирээдүйтэй нэг үндсэн чиглэл бол барилгын материалын үйлдвэрлэл мөн. Барилга, барилгын материалын үйлдвэрлэлийг түрүүлүүлэн хөгжүүлэх нь тус аймгийн хөгжлийг хурдасгаж, улмаар бүс нутаг, улсын хөгжилд тэргүүлэх байр сууринд авч хүрэхэд дөрөөлөх нэгэн чухал хүчин зүйл мөн. Нөгөө талаар Говь Алтай аймаг нь Монгол улсын аймаг, хотуудын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн түвшний нэгдсэн үнэлгээгээр одоогийн байдлаар улсын хэмжээнд доороосоо гуравт орж байна . Энэ талаас нь ч үзсэн хоцрогдлыг даван гарахын тулд давуу тал, боломжиндоо тулгуурлан тус аймагт барилга, барилгын материалын үйлдвэрлэлийг бүсийн хэмжээнд дагнан, түлхүү хөгжүүлэх стратеги, зорилтыг хэрэгжүүлэх хэрэгцээ, зайлшгүй шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна. Зах зээлийн судалгаанаас үзэхэд барилгын материалын үйлдвэрлэлийн хэрэгцээ зөвхөн тус аймгаар хязгаарлагдахгүй баруун бүс болон зэргэлдээ орших аймгуудад нэн шаардлагатай байна. Аймгийн браилгын матераилын түүхий эдийн байршил, дэд бүтэц, ажиллах хүчний хангамж зэргээс үзэхэд барилгын үндсэн материалын үйлдвэрүүдийн байршлыг аймгийн төвийн раойнд, түүний дотор Алтай хот, Тайшир суманд сонгох нь илүү тохиромжтой байгаа юм.

- 112 -

Тэргүүлэх чиглэлийн үйлдвэрлэлд галд тэсвэртэй материалын үйлдвэрлэл ба цементийн үйлдвэрлэлийг багтааж байна. Шигтгээ 8.3. Аймгийн төвөөс ердөө 35 км зайд /Тайшир сумын нутаг - Бидэрийн голд/ Монгол улсын хэмжээнд цорын ганц нөөц нь тогтоогдсон магнезитийн орд байдаг. Энэ ордын ашигт малтмалын агууламж маш өндөр, 3123,1 мянган тонн нөөцтэй. Үүнээс гадна ойролцоо нь цаашид нарийвчлан судлаж ашиглах ирээдүйтэй гэсэн 4 илрэц байгаа. Галд тэсвэртэй материалын түүхий эдийн хувьд ийм ашигтай байрлалтай өөр ямар ч аймаг байхгүй учраас энэ чиглэлээр Говь-Алтай аймаг улсын хэмжээнд тэргүүлэх байр эзлэх нь тодорхой юм. Магнезитийг барилгын дуу дулаан тусгаарлагч материал, шал ханын өнгөлгөө, керамик эдлэлүүд зэргийг үйлдвэрлэхэд хэрэглэнэ. Мөн галд тэсвэртэй материалын болон металлургийн үйлдвэрлэлд өргөн ашиглахаас гадна сүүлийн үед MgO-г цэврээр ялган импортлох нь ихсэж байна. Дэлхийн зах зээл дээр 1тн MgO өнөөгийн ханшаар 2000 гаруй ам.доллар байгаа, Япон, Солонгос, ОХУ, БНХАУ зэрэг хөрш зэргэлдээ том зах зээлээс гадна АНУ, Канад зэрэг дэлхийн томоохон хэрэглэгчид байдаг. Иймд уг ордыг түшиглүүлэн экспортын чиг баримжаатай үйлдвэрлэл явуулах бүрэн үндэслэл бий юм. Цементийн үйлдвэрлэлийн хувьд өнөөгийн байдлаар баруун бүсийн цементийн хэрэгцээ үндсэндээ импортоор хангагдаж байна. Харин Говь алтай аймгийн хувьд үндсэн түүхий эд болох шохойн чулуу, шавар, гөлтгөнийн чулуу, төмрийн хүдэр, хайлуур жонш зэргийн орд илрэцүүд аймгийн төвөөс ердөө л 50 км-ийн радиус дотор оршиж байгаа. Энэ нь тус аймагт цементийн үйлдвэрлэл хөгжүүлэн өөрийн болон баруун бүс, зэргэлдээ аймгийн хэрэгцээг хангах тун таатай боломж юм. Гэхдээ цементийн үйлдвэрлэлд хэрэглэх түүхий эдийн шинж чанар, нөөцийг дахин нарийвчлан судлаж сонголт хийх, үйлдвэрлэлийн технологийг боловсронгуй болгож, бүтээгдэхүүний чанар 400 маркаас багагүй байхаар тооцох шаардлагатай. Үндсэн чиглэлийн үйлдвэрлэлд бетон, төмөрбетоны үйлдвэрлэл, дүүргэгч материалын боловсруулалтын үйлдвэрлэл, ханын материалын үйлдвэрлэл, дулаан тусгаарлагч материалын үйлдвэрлэл, хуурай өнгөлгөө, өнгөлгөөний чулуун материалын үйлдвэрлэл, цахилгаан дамжуулах төмөрбетон шонгийн үйлдвэрлэл, дээврийн материалын үйлдвэрлэл зэргийг багтааж байна. Үндсэн чиглэлийн үйлдвэрлэлийг аймгийн бодлогын хүрээнд бүсийн болон аймгийн хэрэгцээг хангах зориулалтаар, одоо ажиллаж байгаа үйлдвэрүүдийг шинэчлэн тоноглох, хүчин чадлыг нь нэмэгдүүлэх, бүтээгдэхүүний нэр төрлийг олшруулах, шинээр бага, дунд хүчин чадлын үйлдвэрийг байгуулах бизнес эрхлэгчдийг тодорхой бодлоготойгоор дэмжин тэдний хөрөнгө оруулалт дээр түшиглэн хөгжүүлэх юм. Туслах чиглэлийн үйлдвэрлэлд шохойн үйлдвэрлэл, гөлтгөнөт эдлэхүүний үйлдвэрлэл, эрдэс будгийн үйлдвэрлэл, зам, талбай, засал чимэглэл, тохижилтын жижиг бүтээц, эдлэлийн үйлдвэрлэлийг хамруулж байгаа. Энэ чиглэлийн үйлдвэрлэлийг хувийн хэвшлийн аж ахуй, бизнесийн байгууллагын сонирхлын хүрээнд, орон нутгийн хэрэгцээг хангах хүчин чадалтайгаар, аль болох энгийн хялбар, экологид хор нөлөөгүй технологиор, үндэсний стандартын шаардлага хангасан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх зарчмыг баримтлан хөгжүүлэх юм. Шийдвэрлэх асуудал: • Барилгын материалын эрдэс түүхий эдийн нөөцийг баталгаажуулж,

нэмэгдүүлэх; • Барилгын материалын үйлдвэрлэлийг түрүүлүүлэн, эрчимтэй хөгжүүлэх;

- 113 -

• Барилга, барилгын материалын үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүний чанарыг олон улсын жишигт хүргэх;

• Барилгын үйлдвэрлэлд угсармал, цутгамал хосолсон технологийг нэвтрүүлж, хийц, бүтээц, эдлэхүүний нэр төрлийг хэрэглээний шаардлагад нийцүүлэн олшруулах;

• Хот байгуулалт, барилгажилтын талаар алсыг харсан, цэгцтэй бодлого баримтлан, хэрэгжүүлэх;

• Барилга, барилгын материалын салбарт гарсан шинжлэх ухаан технологийн ололтыг үйлдвэрлэлд шуурхай нэвтрүүлэх;

• Зураг төсөл, хайгуул судалгааны ажлыг зах зээлийн нөхцөлд нийцүүлэн боловсронгуй болгох;

• Аймаг, бүс нутгийн хүрээнд барилгын салбарын боловсон хүчин бэлтгэх, давтан сургах тогтолцоог бүрдүүлэх;

• Барилгын мэдээллийн иж бүрэн системийг бүрдүүлэн, төвийн нэгдсэн сүлжээнд холбогдох;

• Барилга, барилгын материалын үйлдвэрлэлийг машин техник, бага механикжуулалтын тоног төхөөрөмжөөр зах зээлийн эрэлт хэрэгцээнд зохицуулан хангах.

• БНХАУ-тай харьцах шууд гарцтайн дээр ОХУ-тай бүсийн аймгаар дамжин харьцах боломжоо ашиглан Баянхонгор, Өвөрхангай, Архангай гэсэн хилийн гарцгүй аймгуудад үйлчлэх.

Эрчим хүчний салбарыг хөгжүүлэх тухай Говь-Алтай аймаг нь цахилгаан эрчим хүчний төвлөрсөн хангамжийн сүлжээнд холбогдоогүй хоёр аймгийн нэгэнд ордог. Өнөөгийн байдлаар аймгийн төв, сум, суурин газрыг 60-690 кВт нэгж хүчин чадалтай 60 гаруй дизель-цахилгаан станцуудаас цахилгаан эрчим хүчээр хангаж, жилдээ 2400 гаруй тонн шатахуун хэрэглэж байна. Дизель түлшний үнэ нэмэгдсэн, улсын татаасын хэмжээ хязгаартай байдлаас шалтгаалан хэрэглэгчдийг найдвартай цахилгаанаар хангахад ихээхэн хүндрэл учирч байна. Сумдын төвийн дизель станцууд хоногт 4-5 цагаас илүү ажиллаж чадахгүй байна. Тайширын усан цахилгаан станцыг 2007-2008 онд ашиглалтад оруулснаар аймгийн төв, Шарга, Тайшир, Халиун, Бигэр, Дэлгэр, Жаргалан, Дарви, Эрдэнэ, Чандмана, Цогт, Баян-Уул, Тонхил, Төгрөг сумын төвийг өндөр хүчдлийн цахилгаан дамжуулах 35 кВ-ын 490 км, 10-15 кВ-ын З50 км шугамаар төвлөрсөн эрчим хүчний хангамжинд холбох бөгөөд, Цээл, Алтай, Бугат, Хөх морьт сум, Баянтоорой тосгоныг сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсгүүрээр хангаснаар тус аймгийн цахилгаан эрчим хүчний хангамж тодорхой хэмжээгээр шийдэгдэх болно. Гэвч аймгийн дулаан хангамжийн асуудал хүндрэлтэй хэвээр үлдэх юм. “100000 нарны гэр” үндэсний хөтөлбөрийн 3 дахь үе шатны төсөл хэрэгжиж 2000 малчин өрх нарны цахилгаан үүсгүүрээр нэмж хангагдсанаар нийт малчин өрхийн 80 орчим хувийн цахилгааны асуудлыг шийдвэрлээд байна. Шийдвэрлэх асуудал:

ЗЗооррииллтт 20 Аймгийн дэд бүтцийн салбаруудыг хөгжүүлж, аймгийн эдийн засгийн хөгжлийг эрчтэй тэтгэгч хүчин зүйл болгоно.

- 114 -

• Монгол улсын “Эрчим хүчний нэгдсэн систем” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээн дотоодод үйлдвэрлэж буй эрчим хүчээр өөрийн хэрэгцээг бүрэн хангадаг болох;

• Алтай хотын цахилгаан шугам сүлжээг Дэлхийн банкны “Нам хүчдэлийн шугам сүлжээний алдагдал бууруулах” төсөлд хамруулаж өргөтгөх;

• Тайширын усан цахилгаан станцыг ашиглалтанд оруулж, Завхан, Говь-Алтай аймгийг цахилгаанаар хангах;

• Алтай хотын дулаан хангамжийг сайжруулах төсөл хэрэгжүүлэх; • “Цахилгаан түгээх сүлжээ” компаниудыг хувьчилж, менежментийг сайжруулан

техник, технологийн шинэчлэлт хийх замаар шугамын болон зүй бус алдагдлыг эрс багасгах;

• Дулааны компаниудыг хувьчилж, менежментийг сайжруулан техник, технологийн шинэчлэлт хийж дулаан хангамжийн хэвийн ажиллагааг хангах;

• Нар, салхины с эргээгдэх эрчим хүч, бусад д эвшилтэт технологи нэвтрүүлэх замаар сум, суурин, хөдөөгийн малчин өрхийг цахилгаанаар бүрэн хангах;

• “Буман нарны гэрэл” хөтөлбөрийн хүрээнд бүх малчин айл өрхийг нар, салхины эрчим хүчний эх үүсвэртэй болгох;

• Нүүрсний ордуудад ойрхон байрлалтай сум, суурин газарт нүүрсний хийн түлшээр ажилладаг бага оврын цахилгаан станц барьж ажиллуулах

Зам тээврийг хөгжүүлэх тухай Говь-Алтай аймгийн хувьд улсын нийслэлтэй сайн чанарын хамгийн богино замаар холбогдох асуудал нэн чухал байгаа боловч, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний хоногийн дундач эрчим нь 2007 оноос өмнө 50-60 автомашин байснаас хатуу хучилттай зам тавих нь эдийн засгийн хувьд ач холбогдол бага байх учир Баянхонгор-Алтай, Алтай-Улиастай чиглэлийн замд хэсэгчилсэн хөрсөн замын засвар хийсээр өнөөг хүрэв. Сүүлийн жилүүдэд Баянхонгор-Алтай-Ховд чиглэлийн тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний эрчим нилээд нэмэгдэж, зарим үед хоногийн дундач хөдөлгөөн 100-150 автомашин болсны зэрэгцээ одоо боловсрогдон дуусч байгаа ерөнхий төлөвлөгөөнд Алтай хотыг улсын нийслэлтэй Улиастай-Алтай чиглэлээс гадна Улаанбаатар-Арвайхээр-Баянхонгор-Алтай чиглэлээр холбохоор тусгагдаж, ойрын жилүүдэд хатуу хучилттай замтай болох төлөв нээгдэж байна. Ачаа тээвэрлэлт: Баруун бүсийн тээврийн дэд бүтцийн хөгжил бусад бүсүүдээс харьцангуй сул хөгжсөн байгаа нь бүсийн нийгэм-эдийн засгийн хөгжилд сөрөг нөлөө үзүүлж байна. Баруун бүс нутагт ойрын жилүүдэд төмөр зам барьж байгуулах магадлал бага байгаа ба агаарын тээврийн өртөг зардал өндөр учир авто замын тээвэр Монгол оронд одоо ч, цаашдаа голлох үүрэг гүйцэтгэж байгаа нь харагдана. Тээврийн салбарыг цаашид түргэн хурдацтай хөгжүүлэх зорилтуудыг шийдвэрлэхэд ДБ, АХБ, сайн хөршийн найрсаг харилцаа бүхий ОХУ, БНХАУ болон Епроп, Зүүн Азийн өндөр хөгжилтэй орнуудтай хамтран хэрэгжүүлж байгаа хамтын ажиллагаа чухал ач холбогдолтой юм. Агаарын тээвэр: Төр засгаас агаарын тээврийн дэд бүтэц, онгоц нисэх, буух талбайг сайжруулан улмаар олон улсын стандартад хүргэж зорчигсодын аюулгүй байдал, тав тухыг сайжруулах талаар онцгой анхаарч, тухайлбал, хэд хэдэн аймгийн нисэх буудлыг хатуу хучилттай болгосны зэрэгцээ, 2008 оноос Алтай,

- 115 -

Улиастай, Өлгий хотуудын нисэх онгоцны нисэх, буух талбайг хатуу хучилттай болгохоор төлөвлөн хэрэгжүүлж эхлээд байна. Бараа үйлчилгээний өртөг хурдацтайгаар өсч, хүн амын худалдан авах чадвар буурч агаарын тээврийн үнэ тариф нэмэгдсэн нь агаарын тээврээр зорчигсдын хэмжээг эрс бууруулсны зэрэгцээ аль 60-аад онд ашиглалтанд орсон нисэх онгоцууд хуучирч нисэх онгоцны шинэчлэл хийхэд хүндрэл учруулж байна. Тулгамдсан асуудал: • Монгол улсын гадаад харилцаа хамтын ажиллагаа улам өргөжин тэлж улмаар

хөрш зэргэлдээ орнуудад дамжин тээвэр хийх асуудал холгүй байгаа өнөө үед автотээврийн хэрэгслийн паркийг шинэчлэн олон улсын шаардлага стандартад тохирсон тээврийн шинэ төрөл, систем ашиглах

• Авто замын хөдөлгөөнд удирдлага зохион байгуулалтын орчин үеийн арга барил, тээврийн зохицуулалтын ухаалаг тогтолцоог нэвтрүүлэх, тээврийн системийн мэдээлэл дамжуулах сүлжээ байгуулах,

• Мэдээллийн эх сурвалжууд /шатахуун түгээх станц, техникийн засвар үйлчилгээний газар, жолооч, зорчигчийн амрах, хооллох, хоноглох буудал,...г.м./-ыг сүлжээнд холбох,

• Тээврийн хэрэгслийн байршил, хөдөлгөөнийг тодорхойлох системийг нэвтрүүлэх,

• Хөрш хоёр улсын хилийн гарц болон улсын чанартай гол замуудыг тэмдэгжүүлэх,

• Хатуу хучилттай болгон замын сүлжээг сайжруулах Шийдвэрлэх асуудал: • Онгоцны нисэх, буух талбайг хатуу хучилттай болгож, 7 хоног бүрийн нислэгийн

тоог нэмэгдүүлэх • Сумдад онгоц бууж байсан зурвасыг сэргээх • Сум, багт жижиг оврын онгоц, нисдэг тэргээр тээвэр хийх Аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх тухай Аймгийн нутагт байгалийн үзэсгэлэнтэй, өвөрмөц тогтоцтой, говь, цөл, тал хээрийн бүс бүслүүрийн онцлог шинж төрхтэй газрууд элбэг бөгөөд түүх соёлын дурсгалт газрууд олонтой, төрөл бүрийн ан амьтан элбэгтэй нь гадаад дотоодын аялагч, жуулчлагчид, анчдын сонирхолыг эртнээс татаж ирсэн юм. Байгалийн гоо үзэсгэлэнгээрээ давтагдашгүй Хасагт хайрхан, Сутай, Бурханбуудай, Алаг хайрхан, Хулд, Бүрэн, Ээж уул гэх зэрэг уулсууд, Эрээн, Сангийн далай зэрэг нуурууд, Хаяа, Захуй Зарман, Шарга, Бигэр зэрэг говиуд, хүн чулуун болон гэрэлт хөшөөнүүд, хиргисүүрүүд, бичигт хад, булш, бунхан, өнгө өнгөөр алаглан тогтсон говийн хөрс шороо, говийн ганд тэсвэртэй төрөл бүрийн ургамлууд, янз бүрийн дүрс зурагтай хаднууд, уулын болон талын агуйнууд, байгуулсан далан, давс хужир, нүүрсний ордууд, жимсний төгөлүүд, баян бүрдүүд, өндөр өндөр элсэн манханууд гэх зэрэг нэн сонирхолтой байгалийг үзэж, дэлхийд ховордсон аргаль угалз, янгар ямаа, хар сүүлт зээр, бугын агналт хийх боломжтой болно. Тус аймаг нь дулааны улирлын үргэлжлэх хугацаа урттай учир 5 дугаар сараас 10 дугаар сарыг дуустал гадаад, дотоодын жуулчдыг хүлээн авч үйлчлэх боломж байгаа.

- 116 -

Аймгийн Засаг даргын мөрийн хөтөлбөрт аялал жуулчлалын салбарыг түлхүү хөгжүүлэх замаар аймаг орны хөгжлийг хурдасгах боломжтой гэж тусгасан юм. Улаанбоомын /Тайширын/ усан цахилгаан станц баригдаж үйл ажиллагаа нь эхлэх, мянганы замд Хөвсгөлийн Ханхаас Говь-Алтайн Бургастай хүртэл 1263 км босоо замаар холбогдох зэрэг нь манай аймагт аялал жуулчлал хөгжих таатай нөхцөл болно гэж үзэж байна. Аймгийн хэмжээнд аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжих бодлого барьж байгаа боловч аймгийн нийт нутгийн 23-25 хувь нь хамаарагддаг их говийн дархан цаазат газар, тэнд нутагшсан ховордсон ан амьтад, өвс ургамал, Монголын түүх соёлын үнэтэй өв дээрээ түшиглэн /эко-туризм/ аялал жуучлалыг хөгжүүлэх өргөн боломж бий. Тухайлбал, Алтай хот- Хvнхэр амралт- Жаргалангийн сvмийн дэнгийн хvн чулуун хөшөө- Эрээн, Ажиг нуур- Долоон тогооны талын агуй- Сэнжид хад- Завхан голын Шохойн булан- Шар булаг- Алтай хот (320 км), Алтай хот-Бигэрийн улаан явар-Таван элсний бөөрний сувилал-Цагаан хаалганы рашаан-Бурхан буудай уул-Найтаастийн бичигт хад-Ээж уул-Хаяагийн говь, услалтын систем-Буурийн гол давсны орд газар-Цагаан голын бичигт хад-Алтай хот (530 км), Алтай хот- Шаргын хар заг-Цагаан нуур-Сутай-Гурван хулд-Тахь нутагшуулах төв-Бижийн амны далан- Ширтийн агуй- Алаг нуурын говь- Шvvтийн хавцал- Алтай хот (690 км) гэсэн 3 үндсэн чиглэлээр хөгжүүлэх боломжтой. Тулгамдсан асуудал: • Явах зам хол, бартаа ихтэй. • Зам зуурт үдлэх, цайлах талбай, байр бариагүй үед хүний биенд ядаргаатай • Замын тэмдэгт, хэмжээг заасан тэмдэгт замд байхгүйгээс очих газрын

баримжаа муутай. • Аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхээр зориглон ажиллах, аж ахуйн нэгж байгууллага,

иргэд одоогоор тодроогүй. Ийм байгууллага байлаач хөрөнгө мөнгөний туслалцаа үзүүлэх боломж хомс.

• Гадаадын болон дотоодын аялал жуулчлал эрхлэх байгууллагуудтай тогтоосон холбоогүй, гэрээ хэлэлцээ хийгдээгүй.

• Аялал жуулчлалын мэргэжилтнүүд /хэлмэрч, тогооч, үйлчлэгч, бие хамгаалагч, газарч г.м / бэлтгэгдээгүй.

• Жуулчлалын материаллаг бааз байхгүй. /Буудал, хоолны газар, гэр майхан, халуун ус, бие засаг байр г.м./

• Гэрэл цахилгаан, холболтын хүртээмж тун бага байгаа Шийдвэрлэх асуудал: • Аймгийн тухай танилцуулыг Орос, Англи, Япон, Солонгос зэрэг хэл дээр

шинэчлэн хийж тарааж сурталчлах • Дотоод, гадаадын жуулчид, анчдыг хүлээн авах олон улсын зэрэглэлийн зочид

буудал, жуулчдын бааз, дэн буудлын сүлжээ байгуулах; • Жуулчдын баазын ойролцоо угсаатны зүйн болон бусад зан үйлийг

сонирхуулах, эмнэг мал сургах, эсгий хийх, цагаан идээ боловсруулах, морин аялал хийх, үзэсгэлэн гаргаж үзүүлэх зэрэг арга хэмжээг өргөн зохион байгуулах, энэ чиглэлээр сурталчилагаа явуулах;

• Байгальд халгүй, орчин үеийн технологид суурилсан эрчим хүчний эх үүсвэрээр жуулчны үйлчилгээний газруудыг хангах арга хэмжээ авах;

- 117 -

• Аялал жуулчлалын чиглэлээр гадаадын сонирхогч томоохон компаний хөрөнгө оруулалтыг татан оруулах арга хэмжээг зохион байгуулах;

• Дотоодын аялал жуулчлал хөгжүүлэх үүднээс юуны өмнө дотоодын амрагчид хүлээн авч байгаа Хар ус нуурын жуулчдын бааз болон бусад амралт сувиллын газруудыг тохижуулж, хүчин чадлыг нь бүрэн ашиглах нөхцөл бүрдүүлэх;

Зорилт 21 Мэдээлэл холбооны шинэ технологийг хөгжүүлэх, мэдээлжсэн нийгэм байгуулах

1990 2000 2006 2007 Суурин утасны цэгийн тоо (1000 хүн тутамд)

Улсын дундаж 30.8 46.6 60.3 56.9 Баруун бүс 17.8 18.4 30.2 Говь-Алтай аймагт 25.7 23.7 38.8 39.0

Үүрэн телефон хэрэглэгчдийн тоо (1000 хүн тутамд) Улсын дундаж - 31.2 296.8 Говь-Алтай аймаг* - - - 20.7 Интернет байнгын хэрэглэгчдийн тоо (1000 хүн тутамд)

Улсын дундаж - 2.2 10.0 Говь-Алтай аймагт** - - - 2.7 Эх үүсвэр: ҮСГ, 2007 * Үүрэн телефоны операторуудын орон нутаг дахь салбарын мэдээ 2007 **Үүрэн телефоны операторуудын орон нутаг дахь салбарын мэдээ 2007

Өнөөгийн байдал Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улс дэлхийн бусад улсын нэгэн адил мэдээлэл холбооны технологи (МХТ)-ийг хөгжүүлэх, түүнийг нийгэм, эдийн засгийн бүх салбарт нэвтрүүлэх, дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөх тэргүүлэх салбар болгож, улмаар “Мэдээлжсэн нийгэм” байгуулах зорилтыг дэвшүүлэн ажиллаж байгаа бөгөөд эл зорилтыг хэрэгжүүлэх үүднээс бодлого, зохицуулалтын таатай орчинг бий болгох, мэдээлэл холбооны үндсэн сүлжээг сэргээн шинэчлэхэд анхаарч ирлээ. Үүний үр дүнд Говь-Алтай аймгийн суурин телефоны тоо сүүлийн 3 жилд хувиар өсч, 2 сумын шилэн кабельд холбож, 5 үүрэн телефоны операторын 20700 хэрэглэгчтэй болсон нь нийт хүн амын 35,8 хувийг эзэлж байна. Интернэт холбоо, өгөгдлийн сангийн сүлжээ ч хурдтай хөгжиж байна. Өнөөдрийн байдлаар аймагт интернэтийн үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллага 4 байгаа ба 2005-2006 онд интернэт хэрэглэгчдийн тоо 950, 2007 онд 2700 болж 2.8 дахин өсчээ. Монгол Улсын мэдээлэл, холбооны суурь сүлжээнд Есөнбулаг сум шилэн кабель /Улиастай хотоос/, тоон радио релейний дамжуулах шугамаар холбогдон ажиллаж, улс хооронд, хот хоорондын орох, гарах яриаг автоматаар гүйцэтгэж байна. Тус аймагт ХБНГУ-ын зээлийн Харилцаа холбоо 2 ба 3 төслийн хүрээнд сансрын холбооны ВиСАТ станцыг 2001 оны 3 сард, 1768 хэрэглэгчийн шинэ тоон

- 118 -

автомат телефон станц \АТС\-ыг 2001 оны 5 сард суурилуулан ашиглалтанд оруулсан. Түүнчлэн энэ төслийн хүрээнд аймгийн төвийн кабель, шугамыг 2002 онд 1000 хосоор өргөтгөн шинэчилсэн байна. 2004 онд “Завхан–Говь-Алтай” чиглэлийн шилэн кабелийг ашиглалтанд оруулснаар Говь-Алтай аймаг улс болон хот хоорондын хоёр дахь гарцтай болсон юм. Говь-Алтай аймагт нийт 5 үүрэн телефоны оператор үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд тэдгээрийн хэрэглэгчдийн хүснэгтээр харуулбал:

Хүснэгт 8.1. Үүрэн телефон хэрэглэгчдийн тоо №

Байгууллагын

нэр

Сүлжээ орсон он

Хэрэглэгч дийн тоо

Интернет

хэрэглэгчдийн тоо

1 Монголын цахилгаан холбоо

2 Мобиком 2002 14500 1200 3 Скайтель 2005 2350 13 4 F-Zone 2007 300 1500 5 Юнитель 2007 2100 6 G-Mobile 2007 1540 7 Нийт 20790 2713

Эх үүсвэр: Үүрэн телефоны операторуудын орон нутаг дахь салбарын мэдээ, 2007 Мэдээлэл холбооны технологийг сургалтанд нэвтрүүлж байгаа IIREM төслийн хүрээнд Алтай, Бугат, Цээл, Халиун, Шарга, Дэлгэр, Эрдэнэ 11 жилийн 1 дүгээр дунд сургуулиудад зөөврийн компьютер, Дижитал аппарат, камер, LCD прожектор, цахилгааны эх үүсвэр мотор, нэг ангийн ширээ сандал, самбар, багшийн ширээ, сандал , электрон заагуур зэрэг орчин үеийн техник хэрэгсэлээр хангалаа. Эдгээр сургууль интернетийн сүлжээнд холбогдон хоорондоо болон өөр аймаг, хотын сургууль багш нартай электрон шуудангаар харилцаж, мэдээлэл солилцон сургалтанд компьютерийг өргөнөөр ашиглаж, техникийн хангамж сайжирлаа. Зураглал 8.1. Говь-Алтай аймгийн сумдад үүрэн телефоны сүлжээ орсон байдал 2007 он

- 119 -

Эх үүсвэр: Үүрэн телефоны операторуудын орон нутаг дахь салбарын мэдээ, 2007 Тулгамдсан асуудал: Монгол Улсын хувьд “Мэдээлжсэн нийгэм”, түүний үндэс суурь болсон “Мэдлэгт тулгуурласан нийгэм” байгуулах, МХТ-ийг эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих хэрэгсэл болгох үүднээс хууль эрх зүйн орчин, бодлого зохицуулалтыг бүрдүүлэх, боловсронгуй болгох, техник технологийн шинэчлэлтийг гүнзгийрүүлэх, хөдөө орон нутгийн холбоог шинэчлэх, шинэ төрлийн мэдээлэл холбооны үйлчилгээ хэрэглээг нэвтрүүлэх, хамрах хүрээг нэмэгдүүлэх талаар бүх талын арга хэмжээ авч байгаа боловч Говь-Алтай аймгийн мэдээлэл, харилцаа холбооны өнөөгийн сүлжээ нь сум, багийн түвшинд хүрч хүн амын хэрэгцээ шаардлагыг хангахгүй байгаа бөгөөд шийдвэрлэх шаардлагатай олон асуудал байна.

Шийдвэрлэх асуудал:

Ойрын хугацаанд: • Монгол Улсын мэдээлэл, харилцаа холбооны улс, хот хоорондын суурь

сүлжээнд Есөнбулаг сумыг бие даасан, нөөц бүхий дамжуулах сүлжээгээр шинэчлэх.

• Аймгийн төв, сумдын харилцаа холбоо, шуудан холбоо, мэдээллийн технологи, интернэт, радио телевизийн сүлжээний хөгжлийн бодлого стратеги, бүсчилсэн хөгжил, салбарын зах зээл, дэлхийн чиг хандлагад уялдуулан шинэ нөхцөлд 2-3 жил тутам шинэчлэн боловсруулах

• Говь-Алтай-Өвөрхангай чиглэлийн шилэн кабелийн дамжуулах сүлжээг байгуулах

• Аймгийн төвд мэдээлэл, холбооны цагираг сүлжээ байгуулах арга хэмжээг эхлүүлэх

• Аймгийн хэмжээнд Цахим Засаглалыг хэрэгжүүлэх

- 120 -

• Аймгийн төвийн утасгүй холбоо, үүрэн телефон, интернэтийн сүлжээний багтаамжийг өргөтгөн шинэчилж, үйлчилгээний чанарыг дээшлүүлэх

• Телевизийн өргөн нэвтрүүлгийн сувгийн тоог 10 хүртэл нэмэгдүүлэх • Бүх сумдын төвд утасгүй холбоо, үүрэн телефон, интернэтийн үйлчилгээг

нэвтрүүлэх. • Хөдөөгийн холбооны сүлжээг тоон сүлжээнд шилжүүлэх, тоон ялгааг арилгах,

шинэ технологи нэвтрүүлэх, томоохон сум суурин газарт мэдээлэл-холбооны төв байгуулах

• Аймгийн төвийн төр, захиргаа, аж ахуйн нэгж, байгууллагыг нэгдсэн сүлжээнд холбож, мэдээллийн санг бүрдүүлэх

• Электрон засаглал, электрон арилжаа, зайн оношлогоо, эмчилгээ, зайн сургалтыг эрчимтэй нэвтрүүлэх, өргөн зурвасыг нэвтрүүлэхэд шаардлагатай хэрэглээг тодорхойлж, олон нийтэд сургалт явуулах, бага насны хүүхдүүд, өндөр настан, эмэгтэйчүүдэд зориулан тусгайлсан сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх

• Ядуурлыг бууруулах зорилгоор нийгмийн эмзэг бүлэгт чиглэгдсэн, ялангуяа бага орлоготой бүлэг хүмүүсийг мэдээлэл, холбооны үйлчилгээгээр хангахыг дэмжих нөхцлийг бүрдүүлэх

Дунд хугацаанд болон хэтийн: • Цахим Монгол хөтөлбөрийн зорилт, арга хэмжээг аймаг, сумдад бүрэн

хэрэгжүүлэх • Төрийн байгууллагын бүх шатанд мэдээлэл, холбооны технологийг нэвтрүүлэх. • Бүх нийтийн компьютержүүлэлт, өрх бүрт интернэт дэд хөтөлбөрийг бүрэн

хэрэгжүүлэх • Аймгийн хэмжээнд гадаад аутсорсинг, програм хангамжийн үйлдвэрлэлийг

дэмжих • Мэдээллийн технологийн бүх нийтийн боловсролыг эзэмшүүлэх хөтөлбөр, үйл

ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулан хэрэгжүүлэх • Бүх шатны сургуулиудыг компьютержүүлэх үйл ажиллагааг идэвхжүүлэн

дэмжих • Аймаг ба сумын дамжуулах болон холбох байгууламжийг тоон технологид

шилжүүлэх • Мэдээлэл, холбооны хэрэглээ, үйлчилгээгээр дамжуулан иргэд нийгмийн

харилцаанд идэвхтэй, эрх тэгш оролцох боломжийг бүрдүүлэх, иргэд мэдээллийг чөлөөтэй олж авах тогтолцоог бий болгох

• Өргөн зурвасын технологи ашиглан бүх төрлийн шинэ үйлчилгээг нэвтрүүлэхийг нээлттэй болгох бөөний болон дахин худалдаалах үйлчилгээг бий болгох

• Банк санхүү, төрийн байгууллагууд, зайны сургалт, эмчилгээ оношлогооны нэгдсэн тогтолцоог бий болгох

• Интернэтийн шинэ технологи, аюулгүй байдлыг хангах талаар ажиллах бүсийн судалгаа шинэжилгээний төв байгуулах

- 121 -

- 122 -

ЗОРИЛГО 9 ХХҮҮННИИЙЙ ЭЭРРХХИИЙЙГГ ББААТТААЛЛГГААААЖЖУУУУЛЛААХХ,, ААРРДДЧЧИИЛЛССААНН ЗЗААССААГГЛЛААЛЛЫЫГГ ХХӨӨГГЖЖҮҮҮҮЛЛЭЭХХ

Зорилт 22 Хүний хөгжлийг хангаж, эрхийг баталгаажуулах

Зорилт 23 Орон нутгийн засаглалыг бэхжүүлэх

Зорилт 24 Авлига үүсэхгүй байх нөхцөл боломжийг бүрдүүлэх

- 123 -

Зорилт 22

Хүний хөгжлийг хангаж, эрхийг баталгаажуулах

1990 2000 2004 2006

Хүний хөгжлийн индекс Улсын дундаж, а 0.652 0.669 0.691 0.718 Баруун бүс, б 0.658 0.687 0.712 Говь-Алтай аймаг, б 0.635 0.646 0.657 Эх үүсвэр: а. УИХ-ын 13 тогтоол, Монгол Улсын МХЗ-уудыг батлах тухай, 2008 б. Монголын Хүний хөгжлийн илтгэл, 2007

Өнөөгийн байдал 1990–ээд оноос хойш улс орнуудын эдийн засгийн өсөлтийн үр дүн иргэдийнхээ амьдралын чанар, төвшинд хэрхэн нөлөөлж байгааг үнэлэх зорилготойгоор Хүний хөгжлийн индекс (ХХИ) гэдэг үзүүлэлтийг түгээмэл хэрэглэж байна. Говь-Алтай аймгийн ХХИ-ийн түвшин дээшилж байгаа хэдий ч харьцуулж үзэхэд Говь-Алтай аймаг 2000, 2001 онд 14-15-р байранд байсан бол 2006 онд 20-р байр руу ухарч, баруун бүсдээ сүүлийн, улсын хэмжээнд сүүлээсээ 2-3-р байр эзлэж байна. Тулгамдсан асуудал: • Сумын түвшинд ХХИ-ийг тооцдоггүй, тогтоож чадахгүй байна. • Бусад аймгаас хүн амын орлогын түвшингээр хоцорч орлогын хомсдол, байгаа

боловсрол, эрүүл мэнддээ хөрөнгө оруулалт хийх боломж тааруу,хүн амын дунд зонхилон тохиолдож байгаа хорт хавдар, халдварт өвчний тохиолдол нэмэгдэж, дундаж наслалт улсын дунджаас доогуур байх шалтгааныг үүсгэж байна.

Шийдвэрлэх асуудал: • Мэргэжлийн байгууллагын тусламжтайгаар аймаг, сумын түвшинд ХХИ тооцох

аргачлал боловсруулан, жил бүр тооцож үзэх

Хүний эрхийн тухай Говь-Алтай аймагт иргэний эрхийн хэрэгжилт, гэр бүлийн хүчирхийлэл, шүүхийн шийдвэр биелэлтийн бодит хувь, төлбөрийн чадваргүй иргэдэд үйлчилгээ үзүүлж буй өмгөөлөгчдийн тоо, гэмт хэргийн үзүүлэлт гэсэн 5 асуудлын хүрээнд авч үзэж байна. Аймгийн 2007 оны нийгэм, эдийн засгийн үндсэн чиглэлд мониторингийг аймгийн төвийн иргэдийн дунд санал асуулга хэлбэрээр явуулж үзэхэд иргэдийн аюулгүй аж төрөх, ажиллах нөхцөл боломжийн талаар хангалттай гэсэн үзсэн иргэн байхгүй, дунд зэрэг гэж үзсэн 29 хувь, хангалтгүй гэж 49 хувь тус тус, эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний чанар, хүртээмжийн талаар хангалттай гэж үзсэн иргэн байхгүй, дунд зэрэг гэж үзсэн 23, хангалтгүй гэж 59 хувь, гэрэл цахилгаан, дулаан хангалтын талаар иргэдийн 69 хувь нь хангалтгүй гэж тус тус үзжээ. Энэхүү

- 124 -

судлагааны дүн тус аймагт хүний эрхийн асуудал олон чиглэлээр зөрчигдөж байгаа нь харагдаж байна. Архидалтаас үүдэлтэй гэр бүлийн хүчирхийлэл, ажилгүйдэл далд хэлбэрээр оршсоор байна. Гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас үүссэн гэмт хэрэг аймгийн хэмжээнд 2003-2006 онд гарсан гэмт хэргийн багагүй хувийг нь эзлэж байна. Цагдаагийн байгууллагын судалгаагаар 2003 онд согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэж бусдын амгалан тайван байдлыг алдагдуулан эрүүлжүүлэгдсэн 1536 хүний 54 нь гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгч, мөн онд 34 хүн баривчлагдсаны 12, 2004 онд 2470 хүн эрүүлжүүлэгдсэний 267, мөн онд 78 хүн баривчлагдсаны 13, 2005 онд 714 хүн эрүүлжүүлэгдсний 130, энэ онд 80 хүн баривчлагдсаны 16 иргэн тус тус гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгчид байна. Аймгийн хуульч эмэгтэйчүүдийн зөвлөл 2005 онд 4, 2006 онд 2 хүн нийт 6 хүний амь нас хохирсон гэсэн судалгааг гаргажээ. Үүнээс гадна 2003-2006 онд гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас ард иргэдэд 8.8 сая төгрөгийн эд материал болон сэтгэл санааны хохирол учирчээ. Гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртөгсөд буюу хохирогчдын 96.6 хувийг эхнэр, хүүхэд, өндөр настнууд эзэлж байна. Тулгамдсан асуудал: • Албан бус мэдээгээр гэр бүлийн хүчирхийлэл түгээмэл боловч, далд хэлбэртэй

байна. • Аймагт гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай Монгол улсын хуулийн

заалтуудын хэрэгжилт хангалтгүй байна. • Хүчирхийлэлд автсан хүүхэд, эмэгтэйчүүдийг хоргодох байр аймгийн төвд

байхгүй байна. Шийдвэрлэх асуудал: • Гэр бүлийн хүчирхийлэлийн далд хэлбэрийг илрүүлэх оновчтой механизмыг

бүрдүүлэх • Хүчирхийлэлд автсан хүүхэд, эмэгтэйчүүдийг хамгаалах түр байр барих • Хүчирхийлэлийн эсрэг төв байгуулж , орон тооны сэтгэл зүйч ажиллуулах • Хууль эрх зүйн зөвлөгөө өгдөг утас ажиллуулах • Эмэгтэйчүүд, хүүхдийн эрхийн талаар судлагааг 2010 оноос эхлэн тогтмол

давтамжтайгаар хийх Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийн биелэлтийн бодит хувь Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийн биелэлтийн бодит хувь дараах байдалтай байна. Хүснэгт 9.1. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийн биелэлтийн бодит хувь, мөнгөн дүн (мянган төгрөгөөр), хэргийн тоогоор

Он Биелүүлбэл зохих Биелэгдсэн Хувь Биелүүлбэл

зохих Биелэгдсэн Хувь

1990 419 335 80.0 1030.9 924.5 89.6 2000 437 271 62.0 95991.7 74876.8 78.0 2005 180 142 78.8 153097.0 131452.7 85.8 2006 251 193 77.1 169796.1 137065.5 80.7 2007 228 173 75.6 253177.7 207855.6 82.1

Эх үүсвэр: Аймгийн Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийн алба, 1990-2007

- 125 -

Шүүхийн шийдвэрийн гүйцэтгэл аль онд ч бүрэн биелэгдээгүй бөгөөд биелэлтийн хувь ерөнхийдөө буурах хандлагатай байна. Шийдвэрлэх асуудал: • Эрүүгийн хэргийн хохиролыг нөхөн төлүүлэх шүүхийн шийдвэрийн гүйцэтгэлийг

бүрэн хангах тусгайлан хөтөлбөр боловсруулж хэрэгжүүлэх • Хоригдлуудын хөдөлмөр эрхлэлттэй холбоотой цогц арга хэмжээ төлөвлөж

хөдөлмөр эрхлэлтийн орлогоос хохирогчийн хохиролыг шуурхай төлөгдөх нөхцлийг бүрдүүлэх

• Хохирогчийн хохиролын их багын хэмжээнээс шийдвэр гүйцэтгэгч нарын ашиг сонирхол хамаардаггүй шударга байх нөхцлийг бүрдүүлэх

Төлбөрийн чадваргүй иргэдэд үйлчилгээ үзүүлж буй өмгөөлөгчдийн тоо Өнөөгийн байдал Эрүүгийн хэрэгт холбогдсон, ял эдэлж байгаа хүмүүсийн 80 орчим хувь нь нэн ядуу, ядуу, ажилгүйчүүд байна. 2005 онд ял шийтгүүлэгчдийн 70.9 хувь нь төлбөрийн чадваргүй иргэд байна. Төлбөрийн чадваргүй иргэдийн өмгөөллийн жишиг үйлчилгээний ханш маш бага байдаг байна. Тухайлбал,

Хүснэгт 9.2. Төлбөрийн чадваргүй иргэдийн өмгөөллийн жишиг үйлчилгээний ханш

Гэмт хэргийн ангилал

Жишиг ханш, төг

Хөнгөн 12600 Хүндэвтэр 21600 Хүнд 28800 Онц хүнд 43200

Эх үүсвэр: Аймгийн өмгөөлөгчдийн холбоо, 2008 Өмгөөлөгч онц хүнд гэмт хэргийн холбогдогчийн 4-10 сарын хугацаанд мөрдөн байцаалт, анхан шатны шүүх хуралдаанд оролцсоны төлөө 23760 төгрөг авч байгаа нь үнийн өсөлт, гэмт хэргийн тооны өсөлт, төлбөрийн чадваргүй холбогдогч нарын тоо өсч байгаагаас үзэхэд энэхүү тогтоосон ханшийг өсгөх зайлшгүй шаардлагатай байна. Тулгамдсан асуудал: • Төлбөрийн чадваргүй иргэдийн өмгөөллийн ханш бага байна. • Төлбөрийн чадваргүй иргэд нь нийт ял шийтгүүлэгчдийн 71 хувь байгаа нь

цаашид энэ чиглэлийн үйлчилгээ хүртэгчдийн тоо өндөр байгаа юм. Шийдвэрлэх асуудал: • Хууль зүйн туслалцааны төвийг байгуулж, өмгөөлөгчдийн тоог нэмэгдүүлэх • Өмгөөллийн ханшийг зах зээлийн өнөөгийн нөхцөлд тохируулан нэн даруй

өөрчлөх Гэмт хэргийн үзүүлэлт

- 126 -

Аймгийн хэмжээнд 2007 онд нийт 239 гэмт хэрэг гарсан нь өмнөх оны мөн үеэс 32.6 хувиар өссөн, хамгийн түгээмэл гэмт хэргээр хулгай байна. Харим сумдаар авч үзвэл Есөнбулаг сум гэмт хэргийн тоогоор тэргүүлдэг буюу аймгийн хэмжээний гэмт хэргийн 68 хувийг эзэлж байхад хамгийн бага гэмт хэргийн гаралттай аймгаар Бугат, Тонхил, Хөхморьт аймгууд, нийт гэмт хэргийн 0.8 хувийг тус тус эзэлсэн үзүүлэлттэй байна. Гэмт хэрэг үйлдэгддэг түгээмэл газар нь гудамж талбай, бэлчээр, гэр орон сууцанд үйлдэгддэг бөгөөд шөнө оройн цагаар үйлдэгдсэн гэмт хэрэг нийт хэргийн 58.6 хувийг эзэлж байна. Тулгамдсан асуудал: • Аймгийн хэмжээнд иргэдийн эрх чөлөө, эрүүл мэндийн эсрэг гэмт хэрэг, авто

осол, танхай, орон байрны хулгай, хүүхэд оролцсон гэмт хэргүүд өндөр үзүүлэлттэй байгааг онцгой анхаарах шаардлагатай байна.

• Ажилгүйдэл, ядуурал, архидалт гэсэн хоорондоо нягт уялдаа харилцан хамаарал бүхий нийгмийн үзэгдэл гэмт хэрэгт шууд нөлөөлж байна. Тухайлбал: 2007 онд үйлдэгдсэн гэмт хэргийн 30.7 хувь согтуугаар, гэмт хэрэг үйлдэгчдийн 41.3 хувь нь ажилгүй хүн байгаагаас харагдаж байна.

• Сум, багийн түвшинд хууль сахиулах байгууллагын ажил үйлчилгээг иргэдэд цаг хугацаанд хүргэх асуудал дутагдалтай байгаа нь тэдний ажиллах нөхцөлтэй шууд холбоотой.

Шийдвэрлэх асуудал: • Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг цаг хугацаанд нь иргэд, олон

нийтэд хүртээмжтэй, зохистой хэлбэрээр зохион байгуулах • Иргэдийн өмч хөрөнгөө хамгаалах, хариуцлагатай байх сэтгэлгээг өөрчлөх • Анхан шатны нэгж дэх хууль сахиулах байгууллагын албан хаагчдын ажиллах

нөхцлийг сайжруулах • Гэмт хэргийн үзүүлэлтийг цаашид аймгийн хүний эрхийг баталгаажуулах

шалгуур үзүүлэлт гэж үзэж тайланд байнга тусгаж ажиллах нь зүйтэй байна.

Зорилт 23

Орон нутгийн засаглалыг бэхжүүлэх

Орон нутгийн засаглалын чиглэлээр аймгийн хэмжээнд хийсэн судлагаа мэдээ байхгүй байна. Иймд НҮБХХ-ийн дэмжлэгтэйгээр орон нутгийн засаглалыг дэмжих хөтөлбөрийн хүрээнд Говь-Алтай аймагт 2007 онд хийсэн судлагааг ихэвчлэн ашигласан. Харин төрийн үйлчилгээний талаар 100 гаруй хүнийг хамруулан түүвэрчилсэн судалгааг хийж энэхүү зорилтийг тодорхойлоход ашигласан болно. Тус зорилтыг Төрийн байгууллагын үйл ажиллагааны хүртээмж ба иргэдийн үнэлэмж, Иргэний нийгэм, иргэдийн оролцооны түвшин гэсэн 2 шалгуур үзүүлэлтийг тодорхойлон авч үзлээ. Эдгээр шалгуур үзүүлэлтүүдийн түвшинг тодорхойлох аргачлалыг цаашид боловсруулж байнга ашиглаж байх нь зүйтэй гэж үзсэн. Төрийн байгууллагын үйл ажиллагааны хүртээмж, иргэдийн үнэлэмж Өнөөгийн байдал Аймгийн захиргаа иргэдийн санал хүсэлтийг хүлээн авах дүрэм журам аймагт батлагдан мөрдөгдөж, санал хүсэлтийн бүртгэл хийгддэг байна.

- 127 -

Судлагаанаас (RDI 2007)10 үзэхэд иргэдэд аймгийн ИТХ-ын мэдээлэл хүрдэг байдалд хийсэн судалгаанд оролцогчдын зүгээс дунд зэрэг гэсэн хариултыг өгсөн байна. Захиргааны шийдвэр болон бусад дүрэм журмын талаар мэдээллийг иргэдэд хүргэхэд багийн Засаг дарга нар онцгой анхаарч, идэвхитэй ажиллах шаардлага байгаа нь харагдаж байна. Харин иргэд сонирхсон мэдээллээ олоход хүндрэлтэй байдаг бөгөөд тэд ихэвчлэн нутгийн удирдлагын байгууллага дээр өөрийн биеэр ирж хариуцсан ажилтантай нь уулзах замаар мэдээллээ олж авдаг байна. Тус аймагт хувийн “Бурхан буудай”, “Миний нутаг” гэсэн 2 телевизийн студид мэдээ мэдээлэл бэлтгэн нэвтрүүлэг хийхээс гадна “Зэрэглээт – Алтай” кабелийн телевиз үзэгчдэд спорт, уран сайхны кино нэвтрүүлгийг дамжуулж байна. Цахиур төмөр хувийн сонин цөөн захилагчтай бөгөөд байгууллагын сурталчилгаа, тайлан, ойд зориулан тусгай дугаар, нүүр бэлтгэн гаргадаг. “Алтай олон нийтийн радио” Баруун бүсийн өргөн нэвтрүүлгийн сүлжээнд холбогдож 7 хоногт 3 удаа 30 минутын нэвтрүүлэг явуулдаг бөгөөд мөн FM-104.5, FM-107.5 радио суваг ажиллаж байна. Орон нутгийн хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийн үйл ажиллагаа чиглэл, агуулгын хувьд баялаг бус, хангалттай түвшинд хөгжөөгүй, орон нутгийн мэдээллэх ур чадвар төдийлөн сайн биш байна. Иргэддээ мэдээллээ хүргэдэг гол арга зам нь байгууллагын үүдэн дэх мэдээллийн самбар болдог ба мөн шуурхай хурал зөвлөгөөн дээр мэдээлэл хийж байна. Төрийн байгууллагын үйл ажиллагааны талаарх түүвэрчилсэн санал асуулгад нийт 100 гаруй хүн оролцож, асуулга тус бүр дээр дараах дүгнэлтүүдийг хийлээ. Аймгийн ЗДТГ, Засаг даргын дэргэдэх агентлаг албадын ажлын талаарх иргэдийн үнэлэмжийг судалж үзэхэд аймгийн Засаг даргын тамгын газар, цагдаагийн хэлтэс иргэний бүртгэл мэдээллийн алба, ерөнхий боловсролын сургуулиудыг тус тус хангалттай ажилладаг, харин мэргэжлийн хяналтын газар, эрчим хүчний байгууллагыг хангалтгүй ажилладагт харин орон нутгийн өмчийн алба, эд хөрөнгийн эрхийн улсын бүртгэлийн алба болон архивын тасгийн ажлын талаар ямах нэгэн ойлголтгүй гэж тус тус үзжээ. Аймгийн үйлчилгээний чанарыг салбаруудаар авч үзэхэд шинээр ажлын байр нэмэгдүүлэх, жижиг, дунд бизнес эрхлэх орчин нөхцөл болон хүүхэд залуусын чөлөөт цагаа зөв, боловсон өнгөрүүлэх орчин нөхцөл, боловсролын чанар хүртээмж, дэд бүтцийг сайжруулах талаар аймгийг хангалтгүй ажиллаж байна гэж үзсэн байна. Тулгамдсан асуудал: • Төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны талаар иргэдийн мэдлэг, ойлголт

дутмаг, иргэдэд мэдээлэл хүргэх ажил тааруу байна. • Орон нутгийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлүүдийн чанар, хүртээмж, ажиллах

хөгжих чадвар сайнгүйгээс тогтмол бус ажиллаж, мэдээллийг тогтмол өгч чадахгүй байна.

Шийдвэрлэх асуудал: 10 НҮБХХ-ийн дэмжлэгтэйгээр орон нутгийн засаглалыг дэмжих хөтөлбөрийн 2007 онд хийсэн судалгаа

- 128 -

• Төрийн байгууллагын ажилтнуудыг төрийн үйлчилгээний ажилтан гэсэн үүднээс ажилдаа ханддаг байдалд хэвшүүлэх

• Хэвлэл мэдээллийн алба нэгжийн хараат бус байдлыг бэхжүүлэх • Иргэдийг шаардлагатай мэдээллээр цаг алдалгүй, шуурхай, тогтмол хангаж

байх • Аймгийн төрийн захиргааны байгууллагын ажилтнуудын өрөөний үүдэнд анкет,

ажил үүргийн тухай танилцуулгыг нийтэд ил тод байхаар байрлуулдаг байх • Төрийн захиргааны байгууллагын үйл ажиллагааны мэдээллийг иргэдэд элдэв

саад тавихгүйгээр өгдөг байх явдлыг эрх зүйн хүрээнд баталгаажуулах Иргэний нийгэм, иргэдийн оролцооны түвшин Өнөөгийн байдал Багийн Иргэдийн нийтийн хуралд иргэдийн оролцож байгаа байдалд судалгаа хийж үзэхэд огт оролцдоггүй 40.4 хувь, 1-2 удаа оролцдог 50.9 хувь, 3-аас дээш оролцдог 8.3 хувь тус тус эзэлж байгаа нь багийн ИНХ шаардлагатай түвшинд хүртэл ажиллах чадахгүй байгаа бөгөөд эрх ашигт шууд нөлөөлөх асуудлыг тэр бүр хэлэлцэж шийдвэрлэдэггүйг харуулж байна. Зарим иргэд хурлын төлөөлөгчтэйгээ уулздаг боловч тэдэнд эрх мэдэл байхгүй, уулзсан уулзаагүй адилхан ажил юм хийж чаддаггүй гэсэн хандлага иргэдийн дунд их байгаа нь орон нутгийн удирдлагад иргэдийн оролцох идэвхийг сулруулахад нөлөөлж байна. Орон нутагт хэрэгжүүлж байсан ямар нэг төсөл, хөтөлбөрийн талаар танаас санал авч байсан эсэх гэсэн асуулгад судалгаанд оролцогсдын 93 хувь нь үгүй хэмээн хариулсанаас үзэхэд аливаа төсөл, хөтөлбөрийг төлөвлөхдөө иргэдийг бараг оролцуулдаггүй гэсэн дүгнэлт хийж болохоор байна. Иргэд шийдвэрлэвэл зохих асуудлаа орон нутгийнхаа бодлого, үйл ажиллагаанд тусгаж чадаж байна уу?” гэсэн асуултын “бараг чаддаггүй”, “огт чаддаггүй” гэсэн хоёр хариултын хувьд нэгтгэн дүгнэвэл Говь-Алтай аймгийн иргэд хамгийн их буюу 51.8 хувь мэдэхгүй гэсэн хариулт өгсөн байна. Аймгийн иргэд төсвийн үйл ажиллагаанд хяналт тавих боломж хязгаарлагдмал байдгаас иргэдийн дунд хардлага их байдаг гэж уулзаж ярилцсан хүмүүс хэлж байлаа. Төсвийн зарцуулалтын хяналт дахь иргэдийн оролцооны тухай хариултыг доор үзүүлэв. Хүснэгт 9.3. Төсвийн тухай иргэдийн санал асуулгын дүн

Хариулт

хувь

Байнга оролцдог 0 Хааяа оролцдог 10.2 Оролцох боломж олддоггүй 42.4 Оролцохыг сонирхдоггүй 25.4 Оролцохыг хүсдэг ч оролцох аргаа мэдэхгүй 22

- 129 -

Эх үүсвэр: Аймгийн ЗДТГ Байнга оролцог гэж нэг ч хүн хариулаагүй, үүнээс гадна 40 орчим хувь нь боломж олддоггүй хэмээн хариулсан нь иргэд хяналт, үнэлгээ хийх сонирхолтой, харин нутгийн удирдлага боломжийг бүрдүүлэх, өргөтгөхөд сул анхаарч байгааг илэрхийлж байна. Тулгамдсан асуудал: • Иргэдийн оролцооны түвшин доогуур үзүүлэлттэй байгаа, төсвийг дээрээс

батлан явуулдаг тогтолцоо үйлчилдэг, иргэдийн санал хүсэлт, оролцоог өрнүүлэх талаар нутгийн удирдлагын байгууллагын доголдолтой үйл ажиллагааг өөрчлөт шаардлагатай байна.

• Орон нутгийн бодлогын баримт бичгүүдийг тодорхойлоход иргэний нийгмийн байгууллагууд нийгмийн эрх ашгийн үүднээс хандаж оролцдоггүй, зөвхөн өөрсдийн байгууллагын үйл ажиллагаанд дэмжлэг авах гэсэн явцуу байдлаар оролцдог нь өрөөсгөл тал бас байдаг.

Шийдвэрлэх асуудал: • Иргэний нийгмийн байгууллагуудын үйл ажиллагаанд судалгаа хийж, чиглэлийг

төлөвшүүлэх • Төрийн зарим үүргийг иргэний нийгмийн байгууллагуудад шилжүүлэх талаар

чиглэл боловсруулж ажиллах • Нутгийн удирдлагын байгууллагын үйл ажиллагаанд иргэдийг татан оролцуулах

тогтолцоог хэвшүүлэх, боловсронгуй болгох

Зорилт 24

Авлига үүсэхгүй байх нөхцөл боломжийг бүрдүүлэх

Авлигыг хянах үнэлгээ Өнөөгийн байдал Авлигатай тэмцэх чиглэлээр хуулийн хүрээнд тус аймагт нэр бүхий төрийн албан хаагчид хөрөнгө орлогын мэдүүлгээ гарган өгч эхлээд байна. Энэ нь төрийн албаны нээлттэй ил тод байдлын эхлэл болж байна. Авлигатай холбоотой түүвэрчилсэн санал асуулгыг аймгийн ЗДТГ-ын Хууль зүйн хэлтсээс аймаг, сумдыг хамруулан нийт 200 хүнээс авч дүгнэлт гаргахад авлига, хээл хахууль хамгийн их байгаа салбарын байгууллагаар хуулийн байгууллага, төрийн захиргааны байгууллага, хамгийн бага авлига авдаг салбарт банк санхүүгийн байгууллага орж байна. Хамгийн их авлига хээл хахууль авдаг байгууллагыг судалж үзэхэд аймгийн нэгдсэн эмнэлэг, шүүх, гаалийн хэлтсийг нэрлэсэн байна. Харин хамгийн бага авлига хээл хахууль авдаг байгууллагад аудитын байгууллага, стандартчилал хэмжил зүйн төв, ХААН болон ХАС банкууд байна. Аймгийн авлига хээл хахууль авдаг шалтгааныг юунаас гарч байгаад нийт оролцогчдын 32.5 хувь нь төрийн албаны хүнд суртал, чирэгдэл үйл ажиллагааны

- 130 -

хаалттай байдлаас, 25.5 хувь байгууллагын хяналт шалгалт муу байгаа, 23.5 хувь төрийн албан хаагчийн цалин муу байгаагаас, 20.0 хувь иргэд ажлаа бүтээхийн тулд өгөх ёстой гэсэн сэтгэл зүй тогтсоноос, 15.5 хувь хууль тогтоомжийн мэдээлэл сурталчилгаа муу байгаатай холбоотой гэж үзсэн байна. Ямар нэгэн ажил асуудал бүтээхийн тулд эрх бүхий албан тушаалтанд авлига хээл хахууль өгч байсан уу? гэсэн асуултанд нийт оролцогчдын 34.0 хувь өгч байсан, 44.0 хувь нь өгч байгаагүй гэсэн дүн мэдээ гарсан бол авлига хээл хахууль өгч байсан бол ямар хэлбэрээр авлига өгч байсан гэсэн асуултанд нийт оролцогчдын 24 хувь бэлэн мөнгө, 12 хувь эд материал, мал болон бусад хэлбэрээр өгч байсан гэж хариулжээ. Тулгамдсан асуудал: • Хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг удирдах албан тушаалтнуудаас гадна, төрийн

үйлчилгээний албан хаагчдаас /эмнэлэг, сургуулийн дунд тушаалын албан хаагчид/, гаргуулан авахгүй байна.

• Сумдын ИТХ-ийн Төлөөлөгчдийг хамруулах хүрээнээс хасах нь зүйтэй. Учир нь дийлэнх нь авлигад өртдөггүй, тодорхой албан тушаалтан бус малчид, жирийн иргэд байх жишээтэй.

• Иргэдийн дунд төрийн үйлчилгээг авах, тодорхой шийдвэр гаргуулахын тулд ямар нэгэн байдлаар авлига өгөх ёстой гэсэн нийтлэг ойлголттой байгаа нь ажиглагдаж байна.

Шийдвэрлэх асуудал: • Авилгын талаар хууль, Үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд арга хэмжээнүүдийг шат

дараатайгаар хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Үүнд:

o Авлигаас ангид байх сургалт сурталчилгааг иргэдэд хүргэх o Хөрөнгө орлогын мэдүүлгийн хамрах хүрээг оновчтой болгох o Төрийн байгууллагын дотоодын хяналтыг хүчтэй бөгөөд ил тод зохион

байгуулах o Төрийн албан хаагчдын нийгмийн баталгааг хангах орчинг бүрдүүлэх o Аймаг, сумдын түвшинд авилгыг хянах үнэлгээг тооцох аргачлалыг

боловсруулах o Цаашид энэхүү судалгаа мэдээллийг албан ёсоор хэрэглэдэг болох

• Аймгийн түвшинд гарч байгаа тогтоол, захирамж олон улсын хүний эрхийн гэрээ, конвенцид нийцэж буйд үнэлгээ өгөх шинжээчдийг жил бүр томилон ажиллуулах

• Аймаг сумдын шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийн бодит биелэлт, төлбөрийн чадваргүй иргэдэд үйлчилгээ үзүүлж буй өмгөөлөгчдийн тоо, төсөв, түүний зарцуулалтын тайланг вэб хуудсандаа тогтмол байрлуулдаг төрийн байгууллагын тоо, улсын болон орон нутгийн төсвийн төслийг боловсруулах, батлах үед саналаа албан ёсоор ирүүлсэн иргэний нийгмийн байгууллагын тоог жил бүр гаргаж, нийтэд мэдээллэж байх, энэ талаар захиргааны статистик мэдээ, тайлангийн маягт боловсруулж мөрдүүлэх

• Дараах асуудлаар иргэдийн төсөөллийг тодорхойлох статистик мэдээллийг тогтмол давтамжтайгаар гаргадаг болох

o Улс төр, эдийн засаг, санхүүгээс хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хараат бус байдлын талаар

o Төрийн байгууллагын үйл ажиллагааны талаар

- 131 -

o Улс төр, хуулийн байгууллагын хүрээнд дэх авилгын талаар o Төрийн захиргааны болон үйлчилгээний байгууллагын хүрээн дэх

авилгын талаар

- 132 -

- 133 -

Монгол Улс нь үндэснийхээ МХЗ-уудыг тодорхойлохдоо ардчилсан засаглалын асуудлыг МХЗ- уудынхаа салшгүй хэсэг болгон чухалчилж нийт 9 зорилго түүний дотор 24 зорилтыг дэвшүүлсэн. Ардчилсан засаглалын асуудлыг үндэснийхээ МХЗ-уудын бүрэлдэхүүн хэсэг болгон томъёолсон хоёр орон нь Монгол Улс, Албани улс байна. Монгол Улсын Мянганы хөгжлийн есдүгээр зорилго нь “Хүний эрхийг баталгаажуулах, ардчилсан засаглалыг хөгжүүлэх” гэсэн өргөн агуулга бүхий зорилгыг дэвшүүлснээрээ онцлогтой. Монгол Улсын үндэсний МХЗ-ууд нь Мянганы Тунхаглалд тодорхойлогдсон зорилго зорилтуудтай агуулгын хувьд ижил төстэй боловч тэдгээрийг хэмжих шалгуур үзүүлэлтүүдийн хувьд зарим нэгэн аргачлалын ялгаатай талууд бий. Тухайлбал, ядуурлын хамралтын хүрээг өдөрт 1 ам. доллараас хэтрэхгүй орлоготой буюу хэрэглээтэй хүн амын хувийн жингээр бус, харин амьжиргааны доод түвшнээс доогуур амьдралтай хүмүүсийн хувийн жингээр тогтоож байна. Орон нутаг дахь хэрэгжилтийн ялгааг арилгах зорилгоор МХЗ-уудыг аймгийн түвшинд тодорхойлон, үйл ажиллагаа, санхүүжилтийг уялдуулах шаардлага гарсантай холбогдуулан 5 аймагт туршилтын ажлыг эхлүүлээд байна. Тэдгээрийн дотор манай Говь-Алтай аймаг багтсанд туйлын талархалтай байгаа бөгөөд МХЗ-ын нөхцөл байдлын үнэлгээний анхны илтгэлийг бэлтгэх цаг хугацаа, хүн хүч шаардсан томоохон ажилд бүхий л талаар дэмжлэг болсоныг цохон тэмдэглэхийн ялдамд санхүүжүүлэгч НҮБХХ, удирдан зохион байгуулсан СЯ-ны ЭЗНБГ болон PMMS-ын хамт олонд талхарлаа илэрхийлье. Илтгэл нь Говь-Алтай аймгийн МХЗ-уудын хэрэгжилтийн өнөөгийн төлөв байдлыг нэгтгэн дүгнэж, үнэлгээ өгч буй баримт бичиг юм. Говь-Алтай аймгийн МХЗ-уудын хэрэгжилт удаашралтай, МХЗ-уудтай холбогдох бодлого, арга хэмжээний уялдаа холбоо сул байна. Орон нутаг дахь МХЗ-уудын талаарх ойлголт ялгаатай, хэрэгжилт харилцан адилгүй, сумуудын хоорондох ялгаа нэлээд их байна. Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний тогтолцоо, салбарын зорилтуудыг уялуудан зохицуулах тодорхой нэгж, байгууллага байхгүй, шалгуур үзүүлэлтүүдийн мэдээллийн сан бүрэн бүрдээгүй зэргээс МХЗ-уудыг хангаж буй байдалд тавих хяналт муу байна. Монгол Улсын МХЗ-уудын хэрэгжилтийн өнөөгийн хүрсэн түвшинг дүгнэвэл хэрэгжилт ерөнхийдөө удаашралтай, МХЗ-уудыг хангахаар хэрэгжүүлж байгаа бодлого, арга хэмжээний үр дүн хангалтгүй, уялдаа холбоо сул гэсэн үндэсний илтгэлийн дүгнэлт аймгийн түвшинд адил байна. МХЗ-ууд нь үндэсний түвшинд тодорхойлогдсон бөгөөд тэдгээрийг сумдын түвшинд харьцуулж үзвэл нэлээд ялгаатай үр дүнгүүд гарч байна. МХЗ-уудыг салбарын бодлоготой уялдуулж буй байдал, тэдгээрийн хэрэгжилт, санхүүжилт, төсөвтэй уялдаж буй байдал, тайлагнал зэргээр хяналт-шинжилгээ, үнэлгээг хариуцсан тодорхой нэгж байхгүйгээс хэлтэс, алба, агентлагуудад МХЗ-ын хэрэгжилт урсгалаар зохицуулагдаж байна. Аймгийн МХЗ-ын шалгуур үзүүлэлтүүдийн 2015 онд хүрэх түвшинг тогтоохдоо: • Үндэсний түвшинг харгалзаж үзсэн • Зарим нэгэн үзүүлэлтийн тодорхойлолтыг орон нутгийн нөхцөлд уялдуулсан

- 134 -

• Аймгийн МХЗ-уудыг хэрэгжүүлэх Бодлогын хороо, Сэдэвчилсэн ажлын хэсэг болон иргэний нийгмийн оролцоо бүхий хэлэлцүүлгээс гаргасан саналын дагуу зарим үзүүлэлтүүдийг шинээр оруулсан болно.

Шийдвэрлэх асуудлууд Үндэсний илтгэлийн бүлэг бүрт МХЗ тус бүрийн цаашид анхааран үзэж, шийдвэрлэх асуудлыг дэлгэрэнгүй тусган санал болгосон. Монгол Улсын МХЗ-уудын хэрэгжилтийг бүхэлд нь сайжруулахын тулд дараах асуудлуудад анхаарах хэрэгтэй байна.Үүнд: • Аймгийн 2015 он хүртлэх МХЗ-ууд, шалгуур үзүүлэлтийг тогтоох, МХЗ-

уудын шалгуур үзүүлэлтийг эцсийн үр дүнгээр тодорхойлох төдийгүй, завсрын үзүүлэлтүүдээр баяжуулан, аймаг, сумаар гаргах, үндэсний болон олон улсын хэрэглэгчдэд шуурхай хүрэх тогтолцоог бүрдүүлэх;

• Аймгийн МХЗ-уудыг аймгийн хөгжлийн хөтөлбөр, салбарын бодлого, санхүүжилт, төсөвтэй уялдуулах, боловсруулах, зорилтуудыг хэрэгжүүлэх, тэдгээрийн хэрэгжилт, хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний тогтолцоог бүрдүүлэн, байнгын ажиллагаатай болгон МХЗ-уудыг тунхаглалын чанартай тодорхойлж байгаа өнөөгийн байдалд дүгнэлт хийж, үр дүнтэй бодлого, арга хэмжээнүүдийг санаачлан хэрэгжүүлэх;

• МХЗ-уудын хэрэгжилт удаашралтай, анхаарах шаардлагатай байгаа сумын онцгой нөхцлийг тусгасан бодлого, арга хэмжээг хэрэгжүүлэх замаар орон нутаг дахь МХЗ-уудын хэрэгжилтийн ялгаатай байдлыг багасгах, хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх;

• МХЗ-уудыг хангах хэрэгцээний үнэлгээний ажлыг эхлүүлэн санхүүжилтийн стратегийг боловсруулах, тогтмолжуулах, үр дүнтэй болгох;

• Бодлого, арга хэмжээний уялдааг хангах, бодлого, арга хэмжээ нь тодорхойгүй, үр дүн нь харагдахгүй байгаа зарим зорилтуудыг онцгой анхаарч, хөрөнгө, нөөцийг дахин хянах, үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх

• Аймгийн МХЗ-уудыг хэрэгжүүлэхэд иргэд, олон нийт, сонирхогч талуудын оролцоог хангах, ойлголтыг дээшлүүлэх, чадавх бэхжүүлэх, сургалт сурталчилгааны ажлыг тодорхой стратeгийн дагуу зохион байгуулах шаардлагатай байна.

Аймгийн статистик мэдээллийн байдалд хийсэн дүгнэлт Аймгийн тайланг бэлтгэх явцад зарим салбарын тоо, мэдээлэл дутуу, ялангуяа сумдаар гарах тоо мэдээллийн олдоц, түүний чанар хангалтгүй, мэдээллийг тооцох арга зөрүүтэй, аймгийн түвшинд МХЗ-уудын бүрэн мэдээллийн сан үүсээгүй байх зэрэг хүндрэлүүд гарч байв. Зорилго 1. Ядуурлын түвшинг үндэсний болон бүсийн түвшинд ҮСХ-ноос зохион байгуулдаг Өрхийн орлого, зарлага, Амьжиргааны түвшний 2002-2003 оны түүвэр судалгааны дүнгээр авсан байна. Энэхүү түүвэр судалгаануудын түүврийн хэмжээнээс хамаарч, судалгааны үр дүнг зөвхөн үндэсний болон бүсийн түвшинд гаргасан тул аймгийн ядуурлын талаархи мэдээллийг гаргах боломжгүй байна. Аймгийн түвшний хүн амын амьжиргааны доод түвшин/ ядуурлын шугамаас /доогуур орлоготой өрх, хүн амын тоог 1990 оноос хойш оролцооны аргаар тодорхойлж байсан бол 2007 оноос аймгийн нийгмийн халамжийн хэлтсийн санаачлагаар малын ашиг шимийн коэффициентийг ашиглан малчин айлын

- 135 -

орлогыг туршин тодорхойлж байна. 2008 оноос аймгийн Иргэдийн хурлын тэргүүлэгчдийн 2007 оны 88 дугаар тогтоолын дагуу оролцооны аргыг Үндэсний Статистикийн газрын дарга, Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн сайдын хамтарсан 2005.06.17-ны өдрийн 01/77/71 тоот тушаалаар батлагдсан өрхийн амьжиргааны “түвшинг” үнэлэх аргачлалтай хавсран хэрэгжүүлж байна. Судалгааны аргачлал, хамрах хүрээ ялгаатай учир дээрхи 2 түүвэр судалгааны дүн, болон аймгийн нийгмийн халамж, хөдөлмөрийн хэлтсээс тооцсон ядуурлын үзүүлэлтүүдийг хооронд нь харьцуулах боломжгүй болно. Тав хүртэлх насны хүүхдийн тураал, туранхай, өсөлтийн хоцрогдлын талаархи мэдээллийг ҮСХ-оос 2000, 2005 онд зохион байгуулсан “Хүүхэд хөгжил” түүвэр судалгаануудаас үндэсний болон бүсийн түвшний үзүүлэлтийг тооцон гаргасан ба аймгийн түвшний хүүхдийн хоол тэжээлийн дутлын талаархи үзүүлэлтүүдийг эдгээр судалгаанаас гаргах боломжгүй байсан. Гэхдээ НЭСХ-ийн Хоол судлалын төвөөс явуулсан Үндэсний судалгаанд тулгуурлан хийсэн болно. Харин 2004 онд судалгаа хийгдээгүй учир 2006 оны түвшинг ашигласан байна. Хөдөлмөр эрхлэлтийн талаархи үзүүлэлтүүдийг аймгийн статистикийн хэлтсийн мэдээгээр, сумдаар тооцож гаргасан болно. Цаашид түүвэр судалгааны дүнгээр гарч байгаа хүн амын ядуурал, хүүхдийн тураалын талаархи үзүүлэлтүүдийг аймгийн түвшинд гаргах шаардлагатай байна. Хүүхдийн тураалын талаархи 3 үзүүлэлтийг ЭМЯ-ны статистик мэдээллийн маягтанд бүрэн тусгаж, хэмжих багаж хэрэгсэл болон тооцох нэгдсэн арга зүйгээр хангах хэрэгтэй. Түүнчлэн ҮСХ-оос явуулж байгаа нийгэм- эдийн засгийн холбогдох судалгаануудын түүврийн хэмжээг нэмэгдүүлж, мэдээллийг цуглуулах, хянах, боловсруулах тоологч нарыг тогтмол сургах, шаардлагатай хөрөнгийн асуудлыг аймгийн болон улсын төсөвт тусгах, орон нутгийн ажилтнуудын чадавхийг бэхжүүлэх асуудлуудыг ҮСХ болон аймаг орон нутаг хариуцах шаардлагатай байна. Аймгийн түвшний статистик мэдээллийн чанар, хамралтыг сайжруулах, мэдээллийг сумдаар тооцдог болох, аймгийн захиргааны холбогдох бусад нэгжүүдтэй хамтран ажиллах, мэдээллийн зөрүүг аргилгах хэрэгтэй байна. 4-р зорилтын үзүүлэлтүүдийг улсын түвшинд тооцоогүй, ямар нэгэн тоо мэдээлэл одоогоор байхгүй байгаа, аймгийн хувьд зөвхөн дотоод шилжих хөдөлгөөний мэдээгээр гаргах боломжтой байгаа тул мэдээллийн олдоц “муу” гэж дүгнэв. Зорилго 2. Тайланд аймгийн БСГ-ын статистик мэдээг ашигласан. Хэдийгээр боловсролын тоо мэдээлэл жил бүр, сумдаар гарч байгаа боловч зарим сумдын мэдээлэл буруу, дутуу байх зэрэг хүндрэл гарч байсан. Цаашид сумдаар гарч байгаа мэдээллийн чанар, хамралтыг сайжруулах шаардлагатай байна. Зорилт 5-ийн бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жинг сумдаар нэгдүгээр ангид элсэн ороод 5 дугаар анги хүртэл суралцагчдын хувийг аймгийн түвшинд жил бүр тооцож байгаа. Харин 15-24 насны залуучуудын бичиг үсгийн мэдлэгийн хувийг ХАОСТ-оос 10 жил тутамд, сумдаар тооцон мэдээлж байна. Хамран сургалтыг нэмэгдүүлэхийн тулд сургуульд завсардалт, түүний бодит шалтгаан, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн талаарх судалгаануудыг нарийвчлан гаргах шаардлагатай байгаа юм. Боловсролын салбарын статистик мэдээг сайжруулахын тулд аймгийн статистикийн болон бусад холбогдох нэгж газрууд, ТББ-уудтай хамтран ажиллах, мэдээллийг сумдаар гаргаж, тооцоо хийх, нарийвчилсан судалгааг сумдаар хийх, шаардлагатай сургуулиудад мониторинг хийх нь зүйтэй гэж үзэж байна. Зорилго 3. Жендэрийн талаарх мэдээ, судалгаа хомс байдаг бөгөөд Аймгийн ИТХ-ын 2000, 2004 оны хуралдааны тогтоол, тэмдэглэл, аймгийн статистикийн хэлтсийн мэдээ, холбогдох судалгааг ашиглав.

- 136 -

Бага, дунд, дээд боловсрол эзэмшиж байгаа охид, хөвгүүдийн харьцаа, Хөдөө аж ахуйгаас бусад салбарт цалинтай ажил эрхэлж байгаа хүн амын дотор эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь зэрэг үзүүлэлтүүдийг сумын түвшинд тооцон гаргасан байна. Харин дээд боловсрол эзэмшиж байгаа эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн тооны харьцаа гэсэн үзүүлэлтийг цаашид аймаг, сумын түвшинд тооцох шаардлагатай байна. Дээд боловсрол эзэмшиж байгаа эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн тооны харьцааг аймгийн түвшинд тооцох мэдээллийг бий болгох, “Улс төр, шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх” гэсэн 8 дугаар зорилтын үзүүлэлтүүдийг баг, сум, аймгийн түвшнээр, сонгуулийн онуудаар гаргаж, мэдээллийн санд байршуулан, тухай бүр баяжуулах хэрэгтэй байна. Зорилго 4-6. Аймгийн эрүүл мэндийн газраас гаргасан эрүүл мэндийн салбарын статистик үзүүлэлтүүдийн хамралт, чанарыг сайжруулах, бодит байдлыг хангах хэрэгтэй байна. Гэхдээ үндэсний болон бүсийн түвшний эрүүл мэндийн үзүүлэлтүүдийг ҮСХ-ны төрөлт, нас баралт, хүн амын тоог ашиглан тооцсон тул бага хэмжээний тооцооны зөрүү гарч байгаа юм. Статистикийн хэлтсээс ХА-1 мэдээний хүрээнд хүн амын төрөлт, нас баралтын мэдээг Иргэний бүртгэлийн мэдээгээр авч байгаа, харин ЭМГ нь тухайн аймаг, сумын хэмжээнд бүртгэгдсэн төрөлт, нас баралтыг эмнэлгийн мэдээгээр авч байгаа тул зөрүү гарч байгаа юм. Үндэсний түвшний зорилтод тусгагдсан “5-6 настай хүүхдийн шүд цоорох өвчний тархалт /хувь/” гэсэн үзүүлэлтийг талаархи мэдээлэл тун хангалтгүй байна. Сум, аймгийн түвшинд эмнэлэг, иргэний бүртгэлийн төрөлт, нас баралтын мэдээг сар бүр холбогдох мэргэжилтгүүд тулган, зөрүүг багасгах, ингэснээр аймгийн, цаашлаад улсын хэмжээний төрөлт, нас баралт, түүнтэй холбоотой тооцооны үзүүлэлтүүдийн зөрүү багасах боломжтой болох юм. Сүрьеэгийн өвчлөлийн түвшин, Оношилгоо, эмчилгээний олон улсын стандартын хүрээнд сүрьеэг илрүүлж, эмчилсэн тохиолдлын хувь зэрэг үзүүлэлтүүдийг сумдаар жил бүр тооцон мэдээлж байгаа хэдий ч багаж тоног төхөөрөмжийн болон эмч дутагдалтай байгааг анхаарч ойрын хугацаанд шийдвэрлэх шаардлагатай байна. Сүрьеэгээс шалтгаалсан нас баралт гэсэн үзүүлэлтийг сумдаар аймгийн ЭМГ-аас тооцох бүрэн боломжтой тул мэдээллийн олдоцыг “сайн” гэж дүгнэв. Зорилго 7. Аймгийн хэмжээнд агаарын бохирдол, ойт нутгийн эзлэх хувь, тусгай хамгаалалтад авсан газар нутгийн эзлэх хувь, усны талаарх үзүүлэлтүүдийг гаргаж байна. Сайжруулсан ариун цэврийн хангамжгүй хүн амын эзлэх хувь, усны тооллогын дүнгийн үзүүлэлтүүд сумдаар гарч байна. Баталгаатай ундны ус хэрэглэж байгаа хүн амын эзлэх хувь, Эрүүл ахуйн шаардлага хангахуйц нөхцөлд амьдарч байгаа хүн амын эзлэх хувь нь 10 жилд нэг удаа болдог хүн амын орон сууцны тооллогийн мэдээгээр сумдаар гардаг тул ундны усны чанар хүртээмжийн талаар мэдээ судалгааг аймгийн ЗДТГ-ын холбогдох хэлтэс, алба агентлагууд / ҮДББОБЗХэлтэс, Байгаль орчны алба, Хүнс хөдөө аж ахуйн газар/ -ын тайлан мэдээллээс авч ашигласан. 2000, 2003, 2005, 2007 оны булаг шанд, гол горхи, уст цэг, худаг усны тооцоо судалгааг Байгаль орчны алба, болон Хөдөө аж ахуйн газар, статистикийн хэлтсийн жилийн эцсийн тайлан мэдээ болон уст цэг, худаг усны тооллогын дүн мэдээнээс авч тайланд ашигласан. Цаашид Хүн амын цэвэр ус, орон сууцны хангамжийн талаарх болон тогтоолд орсон Хамгаалалт барьж тохижуулсан усны эх үүсвэр, булаг шандын эхийн тоо, Хамгаалалтад авсан гол мөрний усны урсац бүрэлдэх ундаргын эхийн эзлэх хувь зэрэг үзүүлэлтүүдийг сумдаар тооцон гаргах шаардлагатай. Зорилго 8. Санхүүгийн талаарх мэдээллийг аймаг дахь монгол банкны салбараас гаргасан тоо баримтууд, үйлдвэрлэл, үйлчилгээний тоо баримтыг аймгийн

- 137 -

статистикийн хэлтэс, аймгийн ЗДТГ-ын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний хэлтэс, ҮДББОБЗ-ын хэлтсийн хөрөнгө оруулалтын судалгаанаас гадаадын төсөл хөтөлбөр, зээл тусламжийн хэмжээ зэргийг авч тайлан бичихэд ашигласан болно. Аймгийн хэмжээний экспорт, импортын нийт эргэлт, бүтцийн талаарх сар, жилийн тайлан мэдээлэл хангалтгүй түвшинд байна. “Мэдээлэлжсэн нийгэм” байгуулах зорилтын хүрээнд суурин утасны цэгийн тоо, үүрэн телефон хэрэглэгчдийн тоо, персональ компьютерийн тоо, эдгээр үзүүлэлтүүдийн 1000 хүнд ногдох үзүүлэлтүүд сумдаар цаашид тооцох боломжтой гэж үзэж байна. Цаашид гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалт, интернет хэрэглэгчдийн талаарх мэдээллийг бий болгох, байгаа мэдээллийн чанар, хамралтыг сайжруулах, тогтмол давтамжтайгаар авдаг болгох шаардлагатай. Зорилго 9. Хүний эрх, хүүхдийн хөдөлмөр, гэмт хэрэг, насанд хүрээгүй хүүхдийн үйлдсэн гэмт хэрэг, шүүхийн шийдвэрийн биелэлт, төлбөрийн чадваргүй иргэдэд өмгөөллийн үйлчилгээ үзүүлсэн өмгөөлөгчдийн тоо, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тоо, багийн засаг даргыг сонгох сонгуульд оролцсон иргэдийн хувь зэрэг үзүүлэлтүүдийг аймгийн түвшинд гаргаж тайланд ашигласан. Улс төрийн боловсролын академиас тогтмол давтамжтайгаар хийсэн судалгаанаас ардчиллын талаарх үзүүлэлтүүд, авлига, хээл хахууль, хүнд суртлын талаарх мэдээллийг авсан байна. “Хүний эрхийг баталгаажуулах, ардчилсан засаглалыг хөгжүүлэх” гэсэн 9 дүгээр зорилгын мэдээллийг бий болгох ажлын хүрээнд хүн амын төсөөллийн талаарх үзүүлэлтүүдийг Өрхийн нийгэм, эдийн засгийн түүвэр судалгаанд тусгай модуль болгон оруулахаар бэлтгэгдэж байгаа ба энэ судалгаа 2008 оны 9 дүгээр сараас эхлэн явагдахаар төлөвлөгдөөд байна. Цаашид аймгийн түвшний үзүүлэлтүүдийг бий болгох, боломжтой үзүүлэлтүүдийг сумаар гаргах арга хэмжээ авах нь зүйтэй. байна. Ядуурлын судалгааг аймгийн түвшинд хийвэл хүн амын төсөөллийн талаарх асуудлыг судлах модулийг энэхүү судалгаанд мөн нэмж тусгах шаардлагатай. Аймгийн түвшний мэдээллийг бий болгох зорилгоор цаашид хийх шаардлагатай судалгааны жагсаалт: - Ядуурал - Хүн амын хүнс, тэжээлийн хангамж, илчлэг, хүнсний аюулгүй байдлын

судалгаа - Хүн амын бичиг үсэг тайлагдалтын судалгаа - Боловсрол дахь хүйсийн харьцаа түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн судалгаа - Сургууль завсардалтын судалгаа - Нялхас болон хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдлийн шалтгааны судалгаа - Шингэрүүлсэн шатдаг хий, хийн плитка хэрэглэдэг айл өрхийн тоо, шахмал

түлшний үйлдвэрлэлийн талаарх судалгаа - Интернет хэрэглэгчдийн талаарх судалгаа - Авлига үүсэхэд нөлөөлж байгаа шалтгаан, нөхцлийн талаарх судалгаа

- 138 -

- 139 -

Хавсралт 1. Говь-Алтай аймгийн статистик үзүүлэлтүүд Говь-Алтай аймгийн хүн амын нас, хүйсийн суврага, 1990, 2007 оноор

- 140 -

Эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд 1990 2000 2005 2006 2007 Суурин хүн ам 63 299 67 006 63 587 63 973 57 818 үүнээс: эрэгтэй 30 047 32 945 30 927 31 115 28 582 эмэгтэй 33 252 34 061 32 660 32 858 29 236Эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам /мян.хүн/ 28.9 /1992/ 30.9 30.8 31.3 26.3 үүнээс: ажиллагчид 26.9 /1992/ 28.5 29.8 30.2 25.3 бүртгэлтэй ажилгүйчүүд 1 991 /1992/ 2 345 1 025 1 056 1 028Ажилгүйдлийн түвшин 6.9 /1992/ 7.6 3.3 3.4 3.9Ажиллах хүчний оролцооны түвшин 87.1 83.6 77.8 79.2 74.4 ДНБ, оны үнээр /сая төг/ 22 531.0 30 745.0 46 231.8 57 849.5Нэг хүнд ногдох ДНБ /мян. төг/ 354.1 506.6 765.5 959.8Төрсөн хүүхдийн тоо 2 149 1 541 1 150 1 269 1 139Нас барсан хүний тоо 531 446 332 383 338Гэрлэсэн хүний тоо 520 428 301 1 026 931Гэр бүлээ цуцалсан хүний тоо 9 3 4 4 9Өрхийн тоо 13 585 15 351 15 473 15 609 15 185Дундаж наслалт 62.73 /1992/ 61.54 63.34 63.94 64.55Орон нутгийн төсвийн орлого /сая төг/ 68.6 584.6 1 519.9 2 215.5 3 571.9Орон нутгийн төсвийн зарлага /сая төг/ 122.3 4 045.1 1 583.0 2 007.3 3 547.6Улсын төсвөөс орон нутгийн төсөвт олгосон санхүүгийн дэмжлэг /сая төг/ 59.8 3 003.8 770.1 965.6 2 152.6Малын тоо /мян толгой/ 1 693.6 2 035.1 1 834.3 2 199.2 2 486.6Малчин өрхийн тоо /мян өрх/ 3.9 9.6 8.1 8.4 8.4Малчдын тоо /мян хүн/ 8.4 22.3 18.6 19.1 17.9Тариалсан талбай /га/ 4 476.0 1 055.2 1 382.9 1 034.2 1 308.2Хураасан ургац /тонн/ 13 118.7 3 621.3 3 848.6 3 123.2 4 100.1Автомашины тоо 1 415 /1997/ 1 559 2 379 2 553 2 789Телефон цэгийн тоо 1 661 1 509 2 403 2 342 2 121 Ерөнхий боловсролын сургуулийн тоо 26 28 27 29 29ЕБС-д суралцагчдын тоо /мян хүн/ 14.7 12.7 15.1 13.1 12.9ЕБС-ийн нэг багшид ногдох суралцагчдын тоо 36.4 30.8 27.7 24.0 21.5ЕБС-ийн багшийн тоо 653 486 546 546 598Цэцэрлэгийн тоо 32 25 26 26 27Цэцэрлэгийн хүүхдийн тоо /мян хүүхэд/ 2.3 3.0 3.4 2.2 2.5

Цэцэрлэгийн багшийн тоо 68 80 85 88Их эмчийн тоо 126 132 112 106 109Нэг их эмчид ногдох хүний тоо 511 482 542 602 559

Сувилагчийн тоо 293 188 199 209 210

Нялхсын эндэгдлийн түвшин 1000 амьд төрөлт тутамд

53.5 37.6 25.2 18.9 32.5

Бүртгэгдсэн гэмт хэргийн тоо 101 251 157 175 239* Урьдчилсан гүйцэтгэл Тайлбар: * 2005-2007 оны Эрүүл мэндийн яамны мэдээгээр (хувийн эмнэлгүүдийнх бүрэн тусгагдаагүй).

- 141 -

- 142 -

Суурин хүн амын тоо, насны бүлэг, хүйсээр

1990 2000 2005 2006 2007 Насны бүлэг Бүгд Эмэгтэй Бүгд Эмэгтэй Бүгд Эмэгтэй Бүгд Эмэгтэй Бүгд Эмэгтэй Бүгд 63 299 33 252 67 006 34 061 63 587 32 660 63 973 32 858 57 818 29 2360-4 10 193 5 189 7 279 3 624 5 692 2 863 5 602 2 811 5 416 2 6605-9 9 196 4 624 7 818 3 999 6 729 3 372 6 720 3 403 6 450 3 214

10-14 8 684 4 398 8 898 4 429 6 630 3 381 6 599 3 352 6 142 2 98915-19 7 465 3 739 7 830 3 809 7 241 3 595 7 369 3 680 6 291 3 01220-24 5 215 2 842 6 920 3 505 6 344 3 163 6 720 3 360 6 205 3 06125-29 4 848 2 643 6 058 2 959 6 017 3 070 5 977 3 039 5 086 2 58330-34 3 377 1 844 4 865 2 428 5 690 2 945 5 626 2 859 4 954 2 49635-39 2 563 1 426 4 239 2 142 4 961 2 532 5 007 2 538 4 353 2 22040-44 2 240 1 265 3 476 1 815 3 953 2 031 4 169 2 145 3 656 1 81545-49 2 364 1 264 2 599 1 325 3 339 1 759 3 347 1 775 2 906 1 53050-54 1 888 984 1 846 1 040 2 039 1 084 2 204 1 195 2 027 1 06355-59 1 720 938 1 837 1 010 1 467 826 1 316 729 1 165 68160-64 1 275 678 1 451 823 1 253 671 1 179 649 967 54465-69 1 090 654 907 532 953 530 875 508 952 54070+ 1 181 764 983 621 1 279 838 1 263 815 1 248 828

- 143 -

Өрхийн тоо, сумдаар

Сум 1990 2000 2005 2006 2007 Бүгд 13 585 15 351 15 473 15 609 15 185

Алтай 468 605 579 566 579Баян-Уул 727 883 776 776 787Бигэр 567 682 647 648 643Бугат 490 628 633 646 603Дарви 365 508 482 491 498Дэлгэр 510 980 852 863 848Жаргалан 481 648 552 547 504Тайшир 628 456 422 436 432Тонхил 628 695 663 657 659Төгрөг 425 503 495 513 522Халиун 636 743 746 768 686Хөхморьт 496 634 615 619 638Цогт 900 1 029 1 004 993 980Цээл 491 682 600 615 624Чандмана 540 690 558 558 565Шарга 600 626 613 602 577Эрдэнэ 452 601 570 573 608Есөнбулаг 3 817 3 758 4 666 4 738 4 432Гуулин 364 - - - -

- 144 -

Төрсөн хүүхэд, нас барсан, гэрлэсэн хүний тоо

Төрсөн хүүхдийн тоо Нас барсан хүний тоо Гэрлэсэн хүний тоо Сум 2005 2006 2007 2005 2006 2007 2005 2006 2007 Бүгд 1 150 1 269 1 139 311 367 338 301 1 026 931

Алтай 56 63 48 17 18 18 14 37 86Баян-Уул 61 80 44 11 17 11 35 43 45Бигэр 54 57 47 14 16 19 17 30 29Бугат 65 58 70 20 23 22 11 52 38Дарви 34 30 38 5 10 12 19 19 29Дэлгэр 71 62 45 19 19 13 3 30 17Жаргалан 30 39 35 13 11 14 9 25 27Тайшир 33 34 17 6 8 10 10 22 20Тонхил 55 55 49 14 19 17 29 22 56Төгрөг 40 49 44 7 17 15 11 26 21Халиун 53 64 49 13 16 15 9 45 41Хөхморьт 59 61 61 14 23 12 13 45 36Цогт 110 116 101 24 15 27 21 109 81Цээл 43 54 56 14 21 10 13 35 31Чандмана 40 47 37 12 12 12 11 16 41Шарга 29 28 40 11 8 12 2 29 56Эрдэнэ 44 60 43 9 13 10 10 37 35Есөнбулаг 273 312 315 88 101 89 64 404 242

- 145 -

1000 хүн амд ногдох төрөлт, нас баралт

Төрөлт Нас баралт Сум 2005 2006 2007 2005 2006 2007 Бүгд 18.1 19.8 19.7 4.9 5.7 5.8

Алтай 22.7 25.0 20.1 6.9 7.2 7.5Баян-Уул 19.9 25.5 14.9 3.6 5.4 3.7Бигэр 20.8 22.3 19.1 5.4 6.3 7.7Бугат 22.9 20.5 28.4 7.0 8.1 8.9Дарви 17.8 15.5 20.2 2.6 5.2 6.4Дэлгэр 21.0 17.7 14.7 5.6 5.4 4.2Жаргалан 13.0 16.0 18.6 5.7 4.5 7.4Тайшир 20.3 20.6 10.8 3.7 4.9 6.3Тонхил 21.5 21.9 20.5 5.5 7.6 7.1Төгрөг 22.0 26.8 23.5 3.9 9.3 8.0Халиун 18.5 22.0 19.2 4.5 5.5 5.9Хөхморьт 22.8 23.7 25.4 5.4 8.9 5.0Цогт 25.0 27.8 25.6 5.5 3.6 6.8Цээл 19.9 24.0 25.1 6.5 9.3 4.5Чандмана 17.9 21.0 18.3 5.4 5.3 5.9Шарга 12.0 11.8 20.7 4.6 3.4 6.2Эрдэнэ 19.6 25.4 18.9 4.0 5.5 4.4Есөнбулаг 13.6 15.4 18.0 4.4 5.0 5.1

- 146 -

15-49 насны эмэгтэйчүүдийн тоо

Сум 1990 2000 2005 2006 2007 Бүгд 15 023 17 983 19 095 19 396 16 717

Алтай 448 691 619 626 582Баян-Уул 746 917 830 875 742Бигэр 588 745 759 750 714Бугат 511 773 801 815 659Дарви 373 525 506 517 492Дэлгэр 518 1 061 986 1 037 816Жаргалан 491 839 728 745 505Тайшир 435 477 470 479 446Тонхил 636 837 758 765 664Төгрөг 473 576 483 485 495Халиун 478 780 690 710 693Хөхморьт 489 696 734 712 610Цогт 1 007 1 230 1 343 1 251 1 177Цээл 497 753 584 628 602Чандмана 495 767 628 647 541Шарга 636 683 729 716 525Эрдэнэ 439 610 575 663 596Есөнбулаг 5 312 5 023 6 872 6 975 5 858Гуулин 451 - - - -

- 147 -

Цалинтай ажил эрхэлж байгаа хүн амын жендэрийн тэгш байдлыг хангах 1990 2000 2005 2006 2007 Хөдөө аж ахуйн бус салбарт цалинтай ажиллагч эмэгтэйчүүдийн хувийн жин

53.5 43.6 51.7 53.1 49.0

Хөдөө аж ахуйн бус салбарт цалинтай ажиллагч эмэгтэйчүүдийн тоо /мян. хүн/

6.2 3.3 5.4 5.6 4.2

Хөдөө аж ахуйн бус салбарт цалинтай ажиллагчдын тоо /мян. хүн/

11.5 7.6 10.4 10.5 8.6

15-24 насны хүмүүсийн ажилгүйдлийн түвшин - 2.2 (2003) 2.1 2.6 5.1 Эдийн засгийн идэвхтэй хүн ам, ажиллагчдын тоо

Эдийн засгийн идэвхтэй хүн амын тоо Ажиллагчдын тоо

2000 2005 2006 2007 2000 2005 2006 2007 Бүгд 30 882 30 833 31 290 26 330 28 537 29 808 30 234 25 302

Алтай 1 371 1 318 1 327 1 245 1 355 1 301 1 317 1 228Баян-Уул 1 829 1 631 1 676 1 397 1 790 1 629 1 674 1 374Бигэр 1 381 1 398 1 365 1 353 1 343 1 384 1 344 1 332Бугат 1 354 1 592 1 582 1 116 1 352 1 574 1 572 1 108Дарви 1 020 902 987 953 987 885 967 921Дэлгэр 2 073 1 862 1 845 1 413 1 912 1 790 1 810 1 386Жаргалан 1 447 1 368 1 364 975 1 412 1 357 1 360 971Тайшир 1 051 895 947 827 1 025 895 947 827Тонхил 1 605 1 334 1 355 1 188 1 506 1 318 1 343 1 174Төгрөг 1 054 887 865 882 1 029 882 858 865Халиун 1 786 1 512 1 509 1 364 1 745 1 486 1 495 1 355Хөхморьт 1 401 1 471 1 372 1 243 1 387 1 460 1 363 1 235Цогт 1 489 2 090 2 098 2 098 1 434 2 069 2 082 2 078Цээл 1 426 1 194 1 305 1 148 1 404 1 169 1 281 1 126Чандмана 1 133 1 202 1 198 963 1 108 1 129 1 170 960Шарга 1 265 1 407 1 389 1 127 1 222 1 396 1 378 1 116Эрдэнэ 1 198 994 1 052 1 116 1 147 973 1 041 1 103Есөнбулаг 6 999 7 776 8 054 5 922 5 379 7 111 7 232 5 143

- 148 -

Ажиллагчид, салбараар

2000 2005 2006 2007 Бүгд 28 537 29 808 30 234 25 302

Хөдөө аж ахуй, ойн аж ахуй 20 953 19 396 19 710 16 694 Уул уурхай, олборлох аж үйлдвэр 14 15 197 52 Боловсруулах аж үйлдвэр - 510 504 264 Цахилгаан, дулааны үйлдвэрлэл, усан хангамж 413 645 486 429

Барилга 279 385 310 238 Бөөний, жижиглэн худалдаа, гэр ахуйн барааны засварлах үйлчилгээ 1 575 2 735 2 535 2 404

Зочид буудал, зоогийн газар 82 137 135 122 Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо 686 584 504 301 Санхүүгийн гүйлгээ хийх үйл ажиллагаа 90 158 167 260

Үл хөдлөх хөрөнгө, түрээс, бизнесийн бусад үйл ажиллагаа 2 20 345 101

Төрийн удирдлага, батлан хамгаалах, албан журмын даатгал 2 018 2 057 2 039 1 616

Боловсрол 1 424 1 481 1 514 1 581 Эрүүл мэнл, нийгмийн халамж 618 821 823 959 Нийгэм, бие хүнд үзүүлэх бусад үйлчилгээ 383 490 529 238 Бусад - 374 436 43 Бүртгэлтэй ажилгүйчүүд, хүйсээр

Бүртгэлтэй ажилгүйчүүдийн тоо Үүнээс: эмэгтэй 2000 2005 2006 2007 2000 2005 2006 2007 Бүгд 2 345 1 025 1 056 1 028 862 552 594 580Алтай 16 17 10 17 9 10 7 6Баян-Уул 39 2 2 23 16 2 2 9Бигэр 38 14 21 21 18 6 10 10Бугат 2 18 10 8 2 8 6 5Дарви 33 17 20 32 12 5 7 19Дэлгэр 161 72 35 27 68 40 17 17Жаргалан 35 11 4 4 18 5 2 2Тайшир 26 - - - 11 - - -Тонхил 99 16 12 14 48 9 8 6Төгрөг 25 5 7 17 10 2 3 8Халиун 41 26 14 9 21 16 6 7Хөхморьт 14 11 9 8 8 7 8 4Цогт 55 21 16 20 21 13 10 13Цээл 22 25 24 22 9 9 14 14Чандмана 25 73 28 3 12 55 16 Шарга 43 11 11 11 24 6 5 5Эрдэнэ 51 21 11 13 26 12 7 7Есөнбулаг 1 620 665 822 779 529 347 466 448

- 149 -

Бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин

1990 /1997/ 2000 2005 2006 2007

Бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин

92.9 93.6 106.3 91.8 95.7

Анхан шатны сургуульд суралцаж буй суралцвал зохих насны суралцагчдын тоо

6797 6231 7079 6103 6138

Суралцвал зохих насны хүүхдийн тоо 7317 6659 6658 6651 6411

Бага, дунд сургуулийн эрэгтэй, эмэгтэй сурагчдын тооны харьцаа

2005 2006 2007 Сум Бага Дунд Бага Дунд Бага Дунд Бүгд 1.04 1.12 0.99 1.05 1.01 1.07 Алтай 0.98 1.14 1.01 1.23 0.90 0.88 Бугат 0.88 1.10 0.76 1.32 0.97 1.07 Баян-Уул 1.08 1.17 1.03 1.25 1.04 1.27 Бигэр 1.17 1.16 1.13 1.11 1.33 1.06 Дэлгэр 0.90 1.02 1.04 1.01 1.12 0.93 Дарви 1.16 0.94 1.14 0.99 0.98 1.34 Тонхил 1.05 1.17 1.16 1.12 1.12 1.29 Төгрөг 1.05 1.24 0.77 1.17 0.76 1.13 Жаргалан 1.27 0.72 0.99 0.77 0.89 0.90 Тайшир 0.79 0.90 1.03 0.74 1.41 0.80 Халиун 0.94 1.29 0.72 1.14 0.84 1.07 Хөхморьт 1.16 0.87 1.23 0.83 1.06 0.94 Цээл 1.18 1.00 0.93 0.87 1.03 1.12 Шарга 1.32 1.35 1.02 1.17 1.18 0.92 Эрдэнэ 1.29 1.05 0.97 1.23 0.89 1.21 Чандмань 1.01 1.09 1.04 0.64 1.10 0.82 Цогт 1.20 0.93 0.98 0.90 0.93 0.95 Есөнбулаг 0.98 1.20 0.99 1.07 1.03 1.09

- 150 -

Сургуульд суралцагчдын тоо, хүйсээр

Бага боловсрол Дунд боловсрол 2005 2006 2007 2005 2006 2007 Сум

Бүгд Эмэгтэй Бүгд Эмэгтэй Бүгд Эмэгтэй Бүгд Эмэгтэй Бүгд Эмэгтэй Бүгд ЭмэгтэйБүгд 7 448 3 802 6 415 3 194 6 327 3 179 7 687 4 056 6 682 3 419 6 549 3 383Алтай 291 144 281 141 274 130 229 122 196 108 184 86Бугат 383 179 309 133 287 141 237 124 195 111 203 105Баян-Уул 391 203 352 179 348 177 362 195 333 185 331 185Бигэр 273 147 194 103 156 89 290 156 259 136 243 125Дэлгэр 474 225 380 194 403 213 370 187 291 146 308 148Дарви 281 151 255 136 238 118 171 83 151 75 171 98Тонхил 344 176 263 141 201 106 400 216 339 179 295 166Төгрөг 252 129 211 92 225 97 377 209 365 197 356 189Жаргалан 234 131 183 91 185 87 160 67 149 65 139 66Тайшир 174 77 75 38 70 41 118 56 59 25 63 28Халиун 209 101 163 68 145 66 119 67 92 49 91 47Хөхморьт 352 189 261 144 272 140 219 102 200 91 215 104Цээл 290 157 260 125 244 124 192 96 198 92 172 91Шарга 183 104 113 57 120 65 153 88 117 63 125 60Эрдэнэ 300 169 256 126 267 126 174 89 147 81 159 87Чандмань 249 125 220 112 212 111 230 120 187 73 173 78Цогт 469 256 398 197 404 195 595 286 454 215 449 219Есөнбулаг 2 299 1 139 2 241 1 117 2 276 1 153 3 291 1 793 2 950 1 528 2 872 1 501

- 151 -

2007-2008 оны хичээлд суралцагчдын тоо

Бага боловсрол Суурь боловсрол Дунд боловсрол Нийт

Сум Бүгд Эмэгтэй Эрэгтэй Бүгд Эмэгтэй Эрэгтэй Бүгд Эмэгтэй Эрэгтэй Бүгд Эмэгтэй Эрэгтэй

БҮГД 6 327 3 179 3 148 4 926 2 487 2 439 1 623 896 727 12 876 6 562 6 314 Алтай 274 130 144 184 86 98 - - - 458 216 242Бугат 255 126 129 203 105 98 - - - 458 231 227Баян-Уул 348 177 171 259 147 112 72 38 34 679 362 317Бигэр 156 89 67 164 78 86 79 47 32 399 214 185Дэлгэр 403 213 190 308 148 160 - - - 711 361 350Дарви 238 118 120 171 98 73 - - - 409 216 193Тонхил 170 91 79 194 105 89 101 61 40 465 257 208Төгрөг 225 97 128 227 131 96 129 58 71 581 286 295Жаргалан 185 87 98 139 66 73 - - - 324 153 171Тайшир 70 41 29 63 28 35 - - - 133 69 64Халиун 122 56 66 91 47 44 - - - 213 103 110Хөхморьт 272 140 132 215 104 111 - - - 487 244 243Цээл 244 124 120 172 91 81 - - - 416 215 201Шарга 120 65 55 125 60 65 - - - 245 125 120Эрдэнэ 267 126 141 159 87 72 - - - 426 213 213Чандмань 212 111 101 173 78 95 - - - 385 189 196Цогт 404 195 209 340 161 179 109 58 51 853 414 439Есөнбулаг 2 362 1 193 1 169 1 739 867 872 1 133 634 499 5 234 2 694 2 540

- 152 -

Сургууль завсардсан 7-15 насны хүүхдийн тоо, сумдаар

Сургууль завсардсан 7-15 насны хүүхдийн тоо Сургуульд суралцдаггүй 7-15 насны хүүхэд, 2007 онд

2005 2006 2007 Сургуульд огт ороогүй

Сургуульд ороод завсардсан

Сум

Бүгд Бага Бүгд Бага Бүгд Бага Бүгд Эмэгтэй

Бүгд Эмэгтэй Бүгд ЭмэгтэйБүгд 76 29 85 68 107 60 107 32 38 9 69 23Алтай - - - - 5 5 5 4 - - 5 4Бугат 11 8 24 24 6 4 6 2 2 - 4 2Баян-Уул 12 6 6 5 12 3 12 6 5 2 7 4Бигэр - - - - 27 25 27 9 2 - 25 9Дэлгэр - - - - - - - - - - - -Дарви 7 2 - - 1 - 1 1 1 1 - -Тонхил 17 - - - - - - - - - - -Төгрөг - - 2 - - - - - - - - -Жаргалан - - 10 10 10 2 10 2 8 1 2 1Тайшир - - 6 6 6 3 6 - 3 - 3 -Халиун 6 3 3 1 18 9 18 5 6 3 12 2Хөхморьт - - 5 5 3 1 3 - 2 - 1 -Цээл 8 2 10 6 - - - - - - - -Шарга 6 3 2 2 9 5 9 2 4 1 5 1Эрдэнэ - - 10 6 - - - - - - - -Чандмань - - - - - - - - - - - -Цогт 1 - 6 2 10 3 10 1 5 1 5 -Есөнбулаг 8 5 1 1 - - - - - - - -Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн БСГ-ын мэдээгээр

- 153 -

Сургууль завсардсан 7-15 насны хүүхдийн тоо, сургууль засвардсан шалтгаанаар, 2007 он

Сургуульд огт сураагүй Сургуульд ороод завсардсан 7-11 настай 12-15 настай 7-11 настай 12-15 настай Бүгд Үүнээс:

эмэгтэй Бүгд Эмэгтэй Бүгд Эмэгтэй Бүгд Эмэгтэй Бүгд Эмэгтэй

Бүгд 107 32 18 5 20 4 22 9 47 14 Амьдралын гачигдал 43 14 5 1 3 1 11 5 24 7 Сурах дургүй 5 2 1 1 2 1 1 - 1 - Ажил эрхлэхээр - - - - - - - - - - Бусад 59 16 12 3 15 2 10 4 22 7 Ерөнхий боловсролын сургуулийн бүлгийн тоо, бүлэг дүүргэлт

Бүлгийн тоо Бүлэг дүүргэлт 2005 2006 2007 2005 2006 2007 Сум

Бага Дунд Бага Дунд Бага Дунд Бага Дунд Бага Дунд Бага Дунд Бүгд 234 223 218 232 218 225 31.8 34.5 29.4 28.8 29.0 29.1

Алтай 9 8 10 8 8 6 32.3 28.6 28.1 24.5 34.3 30.7 Бугат 14 8 13 7 13 7 27.4 29.6 23.8 27.9 22.1 29.0 Баян-Уул 10 10 10 11 10 11 39.1 36.2 35.2 30.3 34.8 30.1 Бигэр 9 9 7 10 6 9 30.3 32.2 27.7 25.9 26.0 27.0 Дэлгэр 15 11 14 11 14 13 31.6 33.6 27.1 26.5 28.8 23.7 Дарви 10 5 9 6 9 7 28.1 34.2 28.3 25.2 26.4 24.4 Тонхил 12 12 11 13 10 12 28.7 33.3 23.9 26.1 20.1 24.6 Төгрөг 8 12 8 12 8 12 31.5 31.4 26.4 30.4 28.1 29.7 Жаргалан 8 4 6 4 6 4 29.3 40.0 30.5 37.3 30.8 34.8 Тайшир 7 4 5 4 5 4 24.9 29.5 15.0 14.8 14.0 15.8 Халиун 11 4 8 4 9 4 19.0 29.8 20.4 23.0 16.1 22.8 Хөхморьт 10 7 9 7 9 8 35.2 31.3 29.0 28.6 30.2 26.9 Цээл 10 6 7 7 9 6 29.0 32.0 37.1 28.3 27.1 28.7 Шарга 6 4 4 4 4 4 30.5 38.3 28.3 29.3 30.0 31.3 Эрдэнэ 10 5 9 6 9 7 30.0 34.8 28.4 24.5 29.7 22.7 Чандмань 7 8 9 7 8 7 35.6 28.8 24.4 26.7 26.5 24.7 Цогт 15 18 15 16 15 16 31.3 33.1 26.5 28.4 26.9 28.1 Есөнбулаг 63 88 64 95 66 88 36.5 37.4 35.0 31.1 34.5 32.6 Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн БСГ-ын мэдээгээр

- 154 -

Дотуур байрны хүчин чадал, дотуур байранд сууж байгаа болон дотуур байранд суух хүсэлт гаргасан сурагчдын тоо

Сум Дотуур байрны хүчин чадал Дотуур байранд сууж байгаа

сурагчдын тоо Дотуур байранд суух хүсэлтэй

сурагчдын тоо 2000 2005 2006 2007 2000 2005 2006 2007 2000 2005 2006 2007

Бүгд 1 826 2 176 2 139 2 176 1 083 3 319 2 428 2 537 2 231 5 341 2 646 2 883Алтай 75 75 75 75 96 156 58 85 190 252 58 115Бугат 180 185 130 185 106 156 110 106 106 216 119 128Баян-Уул 275 100 100 100 61 198 128 128 75 427 128 128Бигэр 100 100 100 100 137 210 173 171 137 352 173 186Дэлгэр 100 150 150 150 0 197 126 133 39 290 130 149Дарви 100 100 100 100 69 197 120 120 217 277 120 120Тонхил 156 185 185 185 90 270 140 116 106 476 180 151Төгрөг 235 80 80 80 74 210 176 172 179 217 190 192Жаргалан 125 100 100 100 88 133 150 150 173 251 150 160Тайшир 270 100 100 100 50 144 40 80 70 144 40 80Халиун 100 150 150 150 84 146 118 123 112 212 143 123Хөхморьт 100 75 75 75 111 150 130 150 169 311 130 200Цээл 100 70 70 70 85 164 125 130 118 312 125 130Шарга 100 100 100 100 85 160 90 100 109 217 90 100Эрдэнэ 100 100 100 100 39 161 100 120 39 306 100 148Чандмань 160 86 104 86 33 163 86 86 53 308 163 163Цогт 100 220 220 220 116 372 388 397 136 428 427 420Есөнбулаг 180 200 200 200 159 132 170 170 203 345 180 190Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн БСГ-ын мэдээгээр

- 155 -

Дотуур байранд суух сонирхолтой сурагчдын хүсэлтийн биелэлтийн хувь, дотуур байрны хүчин чадлын ашиглалтын хувь

Дотуур байранд суух сонирхолтой сурагчдын

хүсэлтийн биелэлтийн хувь*

Дотуур байрны хүчин чадлын ашиглалтын хувь

Сум 2000 2005 2006 2007 2000 2005 2006 2007Бүгд 48.5 62.1 91.8 88.0 59.3 152.5 113.5 116.6

Алтай 50.5 61.9 100.0 73.9 128.0 208.0 77.3 113.3Бугат 100.0 72.2 92.4 82.8 58.9 84.3 84.6 57.3Баян-Уул 81.3 46.4 100.0 100.0 22.2 198.0 128.0 128.0Бигэр 100.0 59.7 100.0 91.9 137.0 210.0 173.0 171.0Дэлгэр - 67.9 96.9 89.3 - 131.3 84.0 88.7Дарви 31.8 71.1 100.0 100.0 69.0 197.0 120.0 120.0Тонхил 84.9 56.7 77.8 76.8 57.7 145.9 75.7 62.7Төгрөг 41.3 96.8 92.6 89.6 31.5 262.5 220.0 215.0Жаргалан 50.9 53.0 100.0 93.8 70.4 133.0 150.0 150.0Тайшир 71.4 100.0 100.0 100.0 18.5 144.0 40.0 80.0Халиун 75.0 68.9 82.5 100.0 84.0 97.3 78.7 82.0Хөхморьт 65.7 48.2 100.0 75.0 111.0 200.0 173.3 200.0Цээл 72.0 52.6 100.0 100.0 85.0 234.3 178.6 185.7Шарга 78.0 73.7 100.0 100.0 85.0 160.0 90.0 100.0Эрдэнэ 100.0 52.6 100.0 81.1 39.0 161.0 100.0 120.0Чандмань 62.3 52.9 52.8 52.8 20.6 189.5 82.7 100.0Цогт 85.3 86.9 90.9 94.5 116.0 169.1 176.4 180.5Есөнбулаг 78.3 38.3 94.4 89.5 88.3 66.0 85.0 85.0* Дотуур байранд сууж байгаа сурагчдын тоог дотуур байранд суух хүсэлт гаргасан сурагчдын тоонд харьцуулан гаргав. Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн БСГ-ын мэдээгээр Сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагад хамрагдсан хүүхдийн тоо, сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагад хамрагдалтын хувь

СӨБ-д хамрагдсан хүүхдийн тоо СӨБ-д хамрагдалтын хувь Сум 2000 2005 2006 2007 2000 2005 2006 2007

Бүгд 2 961 3 391 3 347 3 469 39.3 54.0 54.9 60.5Алтай 105 113 98 36.5 37.2 33.6Бугат 101 127 99 30.4 40.4 35.1Баян-Уул 144 172 191 42.6 47.8 57.7Бигэр 97 129 122 33.8 48.1 42.4Дэлгэр 225 235 224 60.6 66.2 70.2Дарви 96 87 95 44.4 44.4 57.9Тонхил 87 115 139 34.7 49.4 59.4Төгрөг 118 68 67 56.5 33.5 31.8Жаргалан 93 73 89 41.5 33.3 48.6Тайшир 83 52 50 61.9 41.6 35.0Халиун 78 116 117 23.8 37.1 45.5Хөхморьт 83 82 92 29.4 30.3 33.9Цээл 99 54 80 36.8 21.8 31.5Шарга 94 86 87 47.2 45.0 47.0Эрдэнэ 79 90 134 26.7 29.1 47.0Чандмань 109 95 89 49.8 40.4 37.4Цогт 175 193 297 42.4 47.5 77.3Есөнбулаг 1 525 1 460 1 399 93.7 94.6 99.1Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн БСГ-ын мэдээгээр

- 156 -

Эрүүл мэндийн зарим үзүүлэлтүүд

1990 2000 2005 2006 2007 Эхийн эндэгдлийн түвшин /100 000 амьд төрөлтөд ногдох/ 46.5 129.8 173.9 157.6 439.0

Жирэмслэлтээс сэргийлэх арга хэрэглэдэг эмэгтэйчүүдийн хувь

30.1 /1997/ 48.0 52.4 50.4 53.7

Сүрьеэ өвчний улмаас нас барсан хүмүүсийн хувийн жин /100 000 хүн амд ногдох/

4.7 0.0 0.0 0.0 0.0

Сүрьеэ өвчний тархалтын түвшин /100 000 хүн амд ногдох/ 68.0 22.0 23.2 18.2 15.0

Сүрьеэтэй нийт өвчтний тоо 44 14 14 11 9

Сүрьеэ өвчнөөр оношлогдож богино хугацааны шууд эмчилгээгээр эдгэрсэн тохиолдлын хувийн жин

51.4 /1994/ 75.0 100.0 100.0 91.7

Нялхсын болон Тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийн түвшин /1000 амьд төрөлтөд ногдох/

Нялхсын эндэгдэл Тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл Сум 1990 2000 2005 2006 2007 1990 2000 2005 2006 2007 Бүгд 54.7 36.0 25.2 20.6 30.5 75.6 46.6 30.4 25.8 36.2Алтай 40.5 - 46.5 - 62.5 94.6 - 69.8 - 62.5Баян-Уул 20.4 43.0 58.8 41.7 57.1 20.4 43.0 58.8 41.7 57.1Бигэр 30.9 34.5 20.4 - 80.0 10.3 34.5 20.4 - 120.0Бугат 65.9 15.9 89.3 30.3 81.1 76.9 47.6 107.1 30.3 108.1Дарви 100.0 15.9 - - 38.5 133.3 15.9 - - 38.5Дэлгэр 31.3 10.8 - 24.4 - 46.9 10.8 - 24.4 -Жаргалан 53.3 - - - - 26.7 22.7 - 111.1 -Тайшир 35.1 90.9 - - - 87.7 90.9 - - -Тонхил 49.4 55.6 23.3 28.6 32.3 98.8 83.3 23.3 28.6 32.3Төгрөг 108.4 - - 27.0 34.5 12.0 18.5 - 27.0 34.5Халиун 18.5 34.5 - - - 18.5 69.0 - 76.9 -Хөхморьт 78.9 54.1 42.6 - 95.2 131.6 67.6 42.6 - 95.2Цогт 49.4 20.0 13.9 - - 104.9 30.0 27.8 - 27.0Цээл 36.1 39.5 46.5 - 23.3 48.2 39.5 46.5 - 23.3Чандмана 92.6 88.2 - - - 148.1 117.6 - - -Шарга 83.3 - - - 200.0 69.4 100.0 - - 200.0Эрдэнэ 41.1 33.3 69.0 33.3 - 41.1 50.0 69.0 66.7 -Есөнбулаг 55.4 44.4 20.9 25.1 27.4 85.5 49.6 26.6 29.6 32.4Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн Эрүүл Мэндийн газрын статистик мэдээ

- 157 -

Улаанбурханы эсрэг вакцинжуулалтад хамрагдсан хүүхдийн эзлэх хувь, Эрүүл мэндийн мэргэжлийн ажилтан эх барьсан төрөлтийн эзлэх хувь

Улаанбурханы эсрэг

вакцинжуулалтад хамрагдсан хүүхдийн эзлэх хувь

Эрүүл мэндийн мэргэжлийн ажилтан эх барьсан төрөлтийн хувь Сум

1990 2000 2005 2006 2007 1990 2000 2005 2006 2007 Бүгд 91.9 89.7 93.7 92.1 99.1 99.6 99.5 99.4 99.4

Алтай 96.7 94.1 97.2 97.6 98.7 100.0 100.0 100.0 100.0Баян-Уул 98.1 94.7 100 98.6 100.0 97.9 100.0 100.0 100.0Бигэр 92.9 96.3 100 100 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0Бугат 96.9 96.2 100 97.6 100.0 98.4 100.0 100.0 100.0Дарви 98.5 96.6 100 97.4 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0Дэлгэр 97.5 96.5 100 97.4 97.7 100.0 100.0 100.0 100.0Жаргалан 98.4 95.5 100 100 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0Тайшир 97.9 96.1 100 95.4 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0Тонхил 98.7 96.1 100 97.8 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0Төгрөг 98.4 97.1 100 94.4 98.8 100.0 100.0 100.0 100.0Халиун 97.6 77.7 100 96.4 96.4 100.0 100.0 100.0 100.0Хөхморьт 95.2 95.1 100 94.4 98.7 100.0 95.7 96.8 100.0Цогт 95.1 94.7 98.5 97.2 98.8 100.0 100.0 100.0 100.0Цээл 96.5 96.2 94.8 98 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0Чандмана 98.4 94.5 95.9 94 98.2 100.0 93.5 100.0 100.0Шарга 98 96.7 100 98 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0Эрдэнэ 97.1 94.4 95.4 96 98.6 100.0 100.0 100.0 100.0Есөнбулаг 95.1 96.3 98.9 100 99.2 99.5 99.6 99.1 99.1Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн Эрүүл Мэндийн газрын статистик мэдээ Сүрьеэгийн өвчлөлийн түвшин

Сүрьеэ өвчнөөр шинээр өвчилсөн хүн Сүрьеэгийн өвчлөлийн түвшин Сум

1990 2000 2005 2006 2007 1990 2000 2005 2006 2007 Бүгд 13 16 35 28 21 20.8 23.4 55.1 43.9 34.5

Алтай 1 1 - 3 - 50.1 39.9 - 120.5 -Баян-Уул - - - - 1 - - - - 32.8Бигэр - 1 1 1 - - 35.3 38.5 38.8 -Бугат - - - 1 1 - - - 35.2 37.8Дарви - 1 1 2 1 - 46.4 52.7 104.0 52.5Дэлгэр - - 3 1 2 - - 88.0 29.0 60.9Жаргалан - - 3 2 - - - 129.2 84.4 -Тайшир - - - - - - - - - -Тонхил 6 - 2 - 5 211.3 - 78.0 - 204.1Төгрөг 1 - - 1 - 48.9 - 0.0 54.9 -Халиун - - 2 - 1 - - 69.1 - 36.7Хөхморьт - - 1 1 - - - 38.6 38.8 -Цогт - 3 1 2 - - 64.2 22.9 46.7 -Цээл 1 - 1 2 1 44.5 - 45.9 90.7 44.6Чандмана - 1 - 2 - 35.2 - - 93.7Шарга - - 3 - - - - 122.2 - -Эрдэнэ - - 1 1 - - - 44.5 43.5 -Есөнбулаг 4 9 16 11 7 21.1 49.2 80.2 54.6 37.1Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн Эрүүл Мэндийн газрын статистик мэдээ

- 158 -

Нийт төрөлтөд эмнэлэгт төрсөн төрөлтийн эзлэх хувь, Жирэмслэлтээс хамгаалах хэрэгслийн хэрэглээний түвшин /хувь/

Нийт төрөлтөд эмнэлэгт төрсөн төрөлтийн

эзлэх хувь Жирэмслэлтээс хамгаалах хэрэгслийн

хэрэглээний түвшин /хувь/ Сум 1990 2000 2005 2006 2007 1990 2000 2005 2006 2007

Бүгд 99.2 99.3 99.7 99.2 99.4 30.1 48.0 52.4 50.4 53.7Алтай 98.7 100.0 100.0 96.4 100.0 30.5 50.2 53.4 52.2 59.1Баян-Уул 100.0 97.9 100.0 100.0 100.0 32.5 52.4 58.4 56.3 60.2Бигэр 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 31.1 50.3 59.3 67.2 62.2Бугат 100.0 98.4 100.0 100.0 100.0 30.5 49.5 49.8 53.3 56.3Дарви 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 30.5 49.8 54.6 50.7 58.3Дэлгэр 97.7 100.0 100.0 100.0 100.0 31.2 51.2 57.2 56.8 60.2Жаргалан 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 32.8 49.2 58.7 55.2 59.3Тайшир 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 32.4 47.6 59.2 52.5 55.8Тонхил 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 33.3 49.5 56.5 54.2 56.3Төгрөг 98.8 100.0 100.0 100.0 100.0 33.2 52.3 58.7 55.6 60.2Халиун 96.4 100.0 100.0 92.3 100.0 32.2 50.1 50.7 52.5 56.1Хөхморьт 98.7 100.0 97.9 96.8 100.0 30.2 49.1 52.3 53.2 52.6Цогт 98.8 100.0 100.0 100.0 100.0 32.2 48.6 52.2 53.2 56.2Цээл 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 31.1 51.3 57.8 51.2 60.2Чандмана 98.2 100.0 96.8 100.0 100.0 32.1 49.4 50.8 53.2 52.1Шарга 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 31.1 52.2 55.6 49.5 50.6Эрдэнэ 98.6 100.0 100.0 100.0 100.0 30.2 56.3 57.2 42.1 53.6Есөнбулаг 99.4 98.5 99.8 99.1 99.1 35.2 52.2 52.4 49.2 50.8Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн Эрүүл Мэндийн газрын статистик мэдээ

- 159 -

Халдварт өвчин

Халдварт өвчний тоо Халдварт өвчин /10000 хүн тутамд/ Сум 1990 2000 2005 2006 2007 1990 2000 2005 2006 2007 Бүгд 405 876 335 468 973 64.0 130.7 52.7 73.2 168.3

Алтай 1 4 15 16 6 5.0 15.7 60.9 63.6 25.1Баян-Уул 2 32 8 11 49 6.2 87.3 26.1 35.1 165.9Бигэр 33 57 5 3 46 120.8 203.4 19.3 11.7 187.0Бугат - 4 6 1 10 - 14.0 21.1 3.5 40.6Дарви 2 26 3 3 39 11.9 122.5 15.7 15.5 207.8Дэлгэр 10 21 19 7 8 24.7 52.6 56.1 20.0 26.1Жаргалан 29 13 7 4 49 126.0 43.6 30.4 16.4 259.9Тайшир 4 21 3 10 12 17.7 114.6 18.5 60.7 76.2Тонхил 12 6 5 3 30 42.1 19.9 19.5 11.9 125.6Төгрөг 5 10 9 8 21 24.0 46.1 49.5 43.8 112.2Халиун 4 28 9 10 64 15.6 82.9 31.3 34.4 251.4Хөхморьт 2 8 10 2 12 8.8 28.1 38.7 7.8 49.9Цогт 7 17 20 8 8 16.2 37.1 45.5 19.2 20.3Цээл 1 13 5 102 32 4.3 46.7 23.1 453.5 143.2Чандмана 3 14 4 4 14 12.4 49.0 17.9 17.8 69.2Шарга 9 24 12 5 42 34.8 96.0 49.6 21.1 217.6Эрдэнэ 4 4 15 3 17 19.6 15.8 66.9 12.7 74.6Есөнбулаг 277 574 180 268 514 144.1 327.4 89.5 132.7 293.3Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн Эрүүл Мэндийн газрын статистик мэдээ

- 160 -

Бэлгийн замаар дамжих халдвар

БЗДХ-ын тоо БЗДХ /10000 хүн тутамд/ Сум 1990 2000 2005 2006 2007 1990 2000 2005 2006 2007 Бүгд 30 216 144 114 299 4.7 32.2 22.6 17.8 51.7

Алтай - 1 1 4 4 - 3.9 4.1 15.9 16.8Баян-Уул 2 6 5 4 38 6.2 16.4 16.3 12.8 128.7Бигэр 1 51 3 - 3 3.7 182.0 11.6 - 12.2Бугат - - 3 - 7 - - 10.5 - 28.4Дарви - - 5 - 5 - - 26.1 - 26.6Дэлгэр - 10 9 4 6 - 25.0 26.6 11.4 19.6Жаргалан - 3 3 - 17 - 10.1 13.0 - 90.2Тайшир - 2 2 5 5 - 10.9 12.3 30.3 31.7Тонхил - 2 1 1 9 - 6.6 3.9 4.0 37.7Төгрөг - 4 1 3 3 - 18.4 5.5 16.4 16.0Халиун - 2 4 1 14 - 5.9 13.9 3.4 55.0Хөхморьт - 3 1 - 6 - 10.5 3.9 - 25.0Цогт 1 9 14 1 5 2.3 19.7 31.8 2.4 12.7Цээл 6 11 1 2 2 25.6 39.6 4.6 8.9 8.9Чандмана 5 - 4 - 7 20.7 - 17.9 - 34.6Шарга - 2 7 2 32 - 8.0 29.0 8.4 165.8Эрдэнэ 1 - 13 - 5 4.9 - 58.0 - 21.9Есөнбулаг 14 110 67 87 131 7.3 62.7 33.3 43.1 74.7Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн Эрүүл Мэндийн газрын статистик мэдээ

- 161 -

Их эмч, эх баригч бага эмчийн тоо

Их эмч Эх баригч бага эмч Сум 1990 2000 2005 2006 2007 1990 2000 2005 2006 2007Бүгд 126 132 112 106 109 23 23 24 28 30

Алтай 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1Баян-Уул 3 1 2 2 2 1 1 1 1 1Бигэр 4 2 1 1 3 1 1 1 1 1Бугат 3 2 1 2 1 1 1 1 1Дарви 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1Дэлгэр 3 4 2 2 2 2 2 2 2 2Жаргалан 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1Тайшир 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1Тонхил 3 2 2 2 2 1 1 1 1 1Төгрөг 3 3 3 4 3 1 1 1 1 1Халиун 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1Хөхморьт 2 1 2 2 1 1 1 1 1 1Цогт 3 4 4 3 3 2 2 2 2 2Цээл 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1Чандмана 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1Шарга 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1Эрдэнэ 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1Есөнбулаг 87 99 83 75 82 4 4 5 9 11Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн Эрүүл Мэндийн газрын статистик мэдээ Бага эмч, сувилагчийн тоо

Бага эмч Сувилагч Сум 1990 2000 2005 2006 2007 1990 2000 2005 2006 2007Бүгд 197 126 132 133 142 293 188 199 209 210

Алтай 5 4 4 4 4 5 4 4 5 5Баян-Уул 8 8 8 9 8 7 6 6 6 6Бигэр 8 7 6 6 6 10 6 6 6 6Бугат 8 7 7 9 7 7 7 7 4 7Дарви 5 5 4 4 4 5 5 5 5 7Дэлгэр 7 7 7 7 7 9 10 10 10 10Жаргалан 5 5 4 4 4 6 5 5 6 7Тайшир 7 5 6 6 6 6 4 4 4 2Тонхил 8 8 8 7 8 10 5 5 4 4Төгрөг 9 8 8 6 8 11 6 6 6 6Халиун 7 6 6 6 6 6 5 5 5 5Хөхморьт 6 6 6 6 6 5 4 4 4 5Цогт 8 9 9 10 9 13 10 10 10 11Цээл 6 6 6 6 6 5 4 4 5 5Чандмана 6 6 6 5 6 5 4 4 5 6Шарга 6 5 5 7 5 5 4 4 4 4Эрдэнэ 6 5 5 6 6 5 4 5 5 6Есөнбулаг 82 19 27 25 36 173 95 105 115 108Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн Эрүүл Мэндийн газрын статистик мэдээ

- 162 -

Гэмт хэрэг

1990 2000 2005 2006 2007 Гарсан бүх гэмт хэрэг 101 251 157 175 239 Гэмт хэрэгт холбогдсон хүн 144 302 211 199 208 - хүн амины 1 18 2 5 5 -танхайн 20 38 10 26 33 -иргэдийн эрүүл мэндийн эсрэг 22 21 15 21 28

- хүчингийн 6 4 3 4 6 -дээрмийн 1 3 2 1 -авто ослын 12 16 9 7 10 - галын 2 0 4 8 15 -иргэдийн өмчийн хулгай 24 99 80 87 118 Үүнээс: -малын 5 21 17 18 -эд хөрөнгийн 59 65 89 -улс, ААН-ийн өмчийн хулгай 9 -бусад гэмт хэрэг 4 52 32 16 24 Согтуугаар үйлдсэн хэрэг 33 72 37 59 64 Бүлэглэн үйлдсэн хэрэг 25 39 36 35 26

Насанд хүрээгүй хүмүүсийн үйлдсэн хэрэг

5 14 15 15

Гэмт хэрэг үйлдсэн насанд хүрээгүй хүмүүс 9 19 31 26 34

Гэмт хэрэг үйлдсэн ажилгүйчүүд 41 168 38 92 85

Гэмт хэргийн /нас барсан/ 10 27 26 13 13 уршгаар /гэмтсэн/ 61 85 41 56 79 Баривчлагдсан 18 48 119 111 141 Эрүүлжүүлсэн 89 1 150 2 149 2 404 1 692 Эх үүсвэр: Говь-Алтай аймгийн Цагдаагийн газрын мэдээгээр

- 163 -

Малын тоо

2000 2005 2006 2007 Бүгд 2 035 101 1 834 239 2 199 159 2 486 627

Алтай 88 579 79 398 88 637 98 626Баян-Уул 150 065 137 398 162 541 177 145Бигэр 79 119 76 721 87 283 95 200Бугат 117 915 124 069 136 713 146 383Дарви 104 698 127 759 152 416 148 466Дэлгэр 139 743 104 537 131 553 154 114Жаргалан 98 458 111 617 141 597 166 289Тайшир 66 325 56 613 69 801 84 771Тонхил 139 943 170 241 196 242 207 766Төгрөг 87 045 82 470 98 791 117 959Халиун 138 212 114 549 135 602 157 766Хөхморьт 80 581 60 160 78 008 102 760Цогт 169 854 132 600 157 320 179 644Цээл 148 795 122 337 141 805 157 389Чандмана 90 308 60 649 78 034 98 256Шарга 117 674 94 137 112 746 125 339Эрдэнэ 106 203 95 029 115 938 141 748Есөнбулаг 111 584 83 955 114 132 127 006 Бүх малаас хээлтэгч

2000 2005 2006 2007

Бүгд 864 026 736 549 876 493 985 205Алтай 37 190 32 191 33 853 37 582Баян-Уул 67 775 56 063 62 711 68 538Бигэр 33 566 29 572 32 951 35 308Бугат 48 304 49 396 54 615 57 845Дарви 50 067 53 264 62 569 63 117Дэлгэр 60 226 42 179 53 309 60 903Жаргалан 38 373 43 403 55 635 66 908Тайшир 29 518 22 383 27 779 33 073Тонхил 58 989 70 887 83 278 84 891Төгрөг 37 537 33 152 39 446 47 127Халиун 61 217 46 038 56 078 65 002Хөхморьт 28 983 22 361 27 901 37 017Цогт 74 266 51 017 59 928 69 194Цээл 62 890 49 372 58 579 64 575Чандмана 35 517 23 972 30 749 37 797Шарга 51 353 39 533 45 844 50 976Эрдэнэ 44 821 35 865 43 392 51 190Есөнбулаг 43 434 35 901 47 876 54 162

- 164 -

Нийт малаас амины мал

2000 2005 2006 2007 Бүгд 2 006 582 1 825 870 2 190 762 2 478 511

Алтай 85 157 77 592 86 725 96 404Баян-Уул 149 626 136 881 162 200 176 775Бигэр 79 119 76 721 87 283 95 200Бугат 117 320 123 998 136 657 146 383Дарви 104 443 127 759 152 416 148 466Дэлгэр 139 015 103 985 130 804 153 375Жаргалан 98 158 111 493 141 458 166 256Тайшир 66 130 56 535 69 611 84 541Тонхил 138 942 169 767 195 883 207 420Төгрөг 85 970 82 418 98 738 117 882Халиун 137 315 113 827 134 768 157 152Хөхморьт 80 307 60 091 78 008 102 760Цогт 163 454 130 619 155 253 177 498Цээл 145 136 122 175 141 625 157 195Чандмана 89 531 60 613 77 811 98 042Шарга 117 059 94 010 112 574 125 193Эрдэнэ 105 708 94 904 115 748 141 555Есөнбулаг 104 192 82 482 113 200 126 414 Төл бойжилт

2000 2005 2006 2007 Бүгд 579 723 549 921 670 517 779 321

Алтай 28 118 22 838 25 783 27 188Баян-Уул 29 721 37 639 49 696 52 728Бигэр 19 245 20 317 25 182 30 125Бугат 34 193 43 467 37 810 41 352Дарви 20 432 39 552 50 763 45 655Дэлгэр 48 709 32 103 41 821 52 021Жаргалан 23 705 29 997 38 352 52 357Тайшир 16 539 17 092 21 692 26 450Тонхил 44 445 53 450 65 441 77 087Төгрөг 20 778 25 112 32 175 38 437Халиун 46 393 32 720 43 744 51 403Хөхморьт 27 976 17 789 22 500 28 731Цогт 44 097 40 824 45 650 50 235Цээл 43 428 37 497 44 705 52 392Чандмана 23 606 18 844 23 375 29 096Шарга 30 209 26 066 31 415 41 526Эрдэнэ 32 862 28 297 35 852 41 966Есөнбулаг 45 267 26 317 34 561 40 572

- 165 -

Том малын зүй бусын хорогдол

2000 2005 2006 2007 Бүгд 81 288 11 649 6 160 11 926

Алтай 2 531 1 746 1 250 997Баян-Уул 6 754 1 001 411 739Бигэр 1 887 311 400 210Бугат 1 066 405 380 736Дарви 9 990 786 1 441 4 966Дэлгэр 1 800 362 152 177Жаргалан 20 310 2 705 109 1 829Тайшир 6 105 239 69 0Тонхил 3 540 1 333 732 720Төгрөг 3 389 77 50 67Халиун 3 014 448 247 488Хөхморьт 1 505 1 014 0 0Цогт 7 764 60 59 74Цээл 3 155 161 363 351Чандмана 1 041 196 107 124Шарга 2 541 358 287 175Эрдэнэ 2 915 105 0 62Есөнбулаг 1 981 342 103 211

- 166 -

Байгаль орчны үзүүлэлтүүд 1990 2000 2005 2006 2007 Ойгоор бүрхэгдсэн талбайн эзлэх хувь 3.8 3.8 8.6 8.6 8.6

Ойгоор бүрхэгдсэн талбай /мян. га/ 539.3 539.4 1220.9 1220.9 1220.9Тусгай хамгаалалтад авсан газар нутгийн эзлэх хувь 21.8 26.5 26.5 26.5 26.5Тусгай хамгаалалтад авсан газар нутгийн хэмжээ /мян. га/ 3082.9 3745.4 3745.4 3745.4 3745.4Сайжруулсан ундны усны хангамжтай хүн амын хувийн жин* - 51.5 - - - хот - 88.4 - - - хөдөө - 37.6 - - -Сайжруулсан ариун цэврийн хангамжтай (жорлонтой) хүн амын хувийн жин* - 3.5 - - - хот - 12.7 - - - хөдөө - 0.0 - - -* Эх үүсвэр: Хүн ам, орон сууцны 2000 оны тооллого Суурин ба үүрэн телефон хэрэглэгчдийн тоо 1990 2000 2005 2006 2007 1000 хүнд ногдох суурин телефон цэгийн тоо 25.7 23.7 73.2 38.8 35.2Үүрэн телефон хэрэглэгчид /мян. хүн/: Скатель - - 0.3 0.5 0.9Мобиком - - 4.3 8 13.3Юнитель - - - - 2.2

- 167 -

Хавсралт 2. МХЗ-уудын хэрэгжилт, мэдээллийн олдоцын байдалд өгөх үнэлгээ

Үндэсний зорилтуудыг биелүүлэх боломжтой эсэх

Мэдээллийн олдоцын байдал

Зорилтууд

Бүрэн

боломжт

ой

Бололцо

отой

Бололцо

огүй

Үнэлэх

боломжг

үй

Сайн

Дунд

Сул

боловч

сайж

ирч

бй

Муу

1.Амьжиргааны баталгаажих түвшнээс доогуур орлоготой иргэдийн эзлэх хувь хэмжээг 1990 онтой харьцуулахад 2015 онд 2 дахин бууруулах

2.Хоол, тэжээлийн дуталтай хүн амын тоог 1990 онтой харьцуулахад 2015 он гэхэд 6 дахин бууруулах

3.Хүн амын хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшинг дээшлүүлж, хөдөлмөрийн зах зээлд шилжиж буй залуучуудын ажилгүйдлийн түвшинг бууруулах

4.Хүн амын төвлөрөл, шилжих хөдөлгөөнтэй холбогдон гарч буй сөрөг үзэгдлийг багасгах, шилжин суурьшигчдыг нийгмийн суурь үйлчилгээнд хамруулах

5.2015 он гэхэд бүх хүүхдэд бага боловсрол олгох.

6.2009 он гэхэд бага болон дунд боловсрол эзэмшигчдийн дунд, 2015 он гэхэд бүх шатны боловсролын байгууллагад суралцагчдын хүйсийн зохистой харьцааг хангах

7.Цалинтай ажил эрхэлж байгаа хүн амын жендэрийн тэгш байдлыг хангах

8.Улс төр, шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх

9. Тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийг 1990 онтой харьцуулахад 2015 он гэхэд 4 дахин бууруулах

10.Нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн шаардлагатай тусламж үйлчилгээг хүн бүрт хүргэж, эхийн эндэгдлийг 1990 онтой харьцуулахад 2015 он гэхэд 4 дахин бууруулах

11.2015 он гэхэд Хүний дархлал хомсдолын вирус /ХДХВ/, Дархлалын олдмол хомсдол /ДОХ/ өвчний халдварыг хязгаарлах, урьдчилан сэргийлэх

12.2015 он гэхэд сүрьеэ өвчний тархалтыг бууруулах

13.Хүүхдийн шүд цоорох өвчний тархалтыг бууруулах

14.Тогтвортой хөгжлийн зарчмыг улсын хөгжлийн бодлого, хөтөлбөрт тусган хэрэгжүүлж, хот суурин, ялангуяа Улаанбаатар хотын агаарыг цэвэршүүлэх.

15.Гол, горхины усны эхийг хамгаалж, нөхөн сэргээх замаар ширгэлтийг багасгах

hi

16.2015 он гэхэд баталгаат ундны усны хангамжгүй, сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжид хамрагдаагүй хүн амын эзлэх хувийг бууруулах

17.2015 он гэхэд хүн амын орон сууцны нөхцөлийг сайжруулах

21.Мэдээлэл холбооны шинэ технологийг хөгжүүлэх, “Мэдээлэлжсэн нийгэм” байгуулах

- 168 -

22.Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалыг хүндэтгэн сахиж, хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хангаж, олон нийтэд мэдээллийг чөлөөтэй олж авах боломж олгох

23.Ардчиллын үндсэн зарчим, хэв маягийг амьдралд хэвшүүлэх

24. Авлигыг үл тэвчих уур амьсгалыг нийгмийн бүх хүрээнд бий болгон хэвшүүлэх

- 169 -

ХАВСРАЛТ 3. Ашигласан материалын жагсаалт

1. “Атарын 3 дугаар аян ” аймгийн дэд хөтөлбөр, 2008 2. Баруун бүсийн Аялал жуулчлалын салбарын хөгжлийн хөтөлбөр, Улаанбаатар.

2007 3. Бүсчилсэн хөгжил (гарын авлага). Улаанбаатар 2005. 4. Говь-Алтай аймгийн XXI зууны тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр, Алтай.1998. 5. Говь-Алтай аймгийн Эрүүл мэндийн 2008-2012 он хүртэл хөгжүүлэх мастер

төлөвлөгөө, 2008. 6. Говь-Алтай аймаг, эдийн засаг нийгмийн байдлын статистик танилцуулга, 2000-

2007. 7. Говь-Алтай аймгийн эрүүл мэндийн болон эмнэлгийн статистик мэдээлэл, 2000-

2007. 8. Говь-Алтай аймгийн эрүүл мэндийн газрын тайлан, Алтай. 2003. 9. Говь-Алтай аймгийн ЗДТГ-ын тайлан, 2000-2007. 10. Говь-Алтай аймгийн Засаг даргын мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилт (тайлан) 2000-

2007. 11. Говь-Алтай аймгийн Боловсрол, соёлын газрын тайлан 2005 - 2007. 12. Говь-Алтай аймгийн Байгаль орчны албаны тайлан 2005 – 2007. 13. Говь-Алтай аймгийн Хөдөлмөр, халамж үйлчилгээний хэлтсийн тайлан. 2007 14. Говь-Алтай аймгийн “Тогтвортой амьжиргаа-1” төслийн тайлан. Улаанбаатар, 2007.15. Говь-Алтай аймгийн ИТХ-аас гаргасан хүчин төгөлдөр хэрэгжиж буй тогтоолын

эмхтгэл, Улаанбаатар, 2008. 16. Говь-Алтай аймгийн ИТХ-ын сонгуулийн 1992-2004 оны дүнгийн тайлан, 2004. 17. Говь-Алтай аймгийн Барилгын салбарыг 2006-2020 он хүртэл хөгжүүлэх мастер

төлөвлөгөө, 2006 18. Монгол улсын Их Хурал, Мянганы хөгжлийн зорилтыг батлах тухай 2005 оны 04

сарын 21-ны 25-р тогтоол, Улаанбаатар. 2005 19. Монгол улсын Их Хурал, Тогтоолд өөрчлөлт оруулах болон тогтоолын хавсралтыг

шинэчлэн батлах тухай 2008 оны 01 саын 31-ны 13 дугаар тогтоол, Улаанбаатар. 2007

20. Монгол улсын Засгийн газар, Монгол Улсын Мянганы хөгжлийн зорилтыг хэрэгжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай 2006 оны 03 оны 22-ны 53 дугаар тогтоол, Улаанбаатар. 2006

21. Монгол улсын Мянганы хөгжлийн зорилтууд. Улаанбаатар 2008. 22. Монгол улсын Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан Үндэсний хөгжлийн цогц

бодлого. Улаанбаатар 2008. 23. Монголын хүний хөгжлийн илтгэл. Улаанбаатар 2003-2007. 24. Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл Улаанбаатар 2008. 25. “Монгол улс зах зээлд” статистикийн эмхэтгэл. Улаанбаатар 2004. 26. Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт. Үндэсний хоёр дахь илтгэл.

Улаанбаатар 2004. 27. Мянганы хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилт. Үндэсний хоёр дахь илтгэл.

Улаанбаатар 2007. 28. Мянганы хөгжлийн зорилтын 2005-2006 оны хэрэгжилтийн үндэсний хоёрдахь илтгэл (хураангүй) Улаанбаатар 2007. 29. Мянганы хөгжлийн зорилтын 2005-2006 оны хэрэгжилт. Үндэсний хоёрдахь

илтгэлийн лавлагаа. Улаанбаатар 2007. 30. Мянганы хөгжлийн зорилтуудыг хангах хэрэгцээний үнэлгээний хураангуй тайлан

- 170 -

(төсөл) Улаанбаатар. 2007. 31. Статистикийн эмхэтгэл 2001-2005. Алтай. 2006. 32. Хүн ам орон сууцны 2000 оны улсын тооллого. Говь-Алтай аймгийн тооллогын дүн.

Улаанбаатар 2001. 33. Ядуурлыг бууруулах завсрын баримт бичиг. Улаанбаатар 2001.