Sal IHejmar 2

Hezîran 1995

XWEDÎ Û berpirsiyarÊ giştÎ Mehemed Malmîsanij

REDAKSIYON Osman AytarNedim DagdevirenNacî KudayMahmûd LewendîHesenê MetêZinar Soran

ŞERTÊN ABONETIYÊ Salek: 200 SEKNîvsal: 100 SEKHejmarek: 50 SEKJi bo welatên dinmesrefa postê U zêde dibe.

ÎLAN

PERGALA BERGÊÛ RÛPELAN

POSTGIRO

ISSN

RûpeleklOOOSEKNîv rûpel 500 SEKÇarîk rûpel 200 SEK

Nedim Dagdeviren

46 32 31-1

1400-528X

Berpirsiyariya her nivîsê,ya nivîskarê/nivîskara wê ye.

ADRESS ADRES NAVNIŞAN

c/oTayfun, Hyppingeplan 21,2 tr., 163 32 Spinga SWEDENTELEFON 08-760 69 38 TELEFAX 08-71 1 08 36

Sal IHejmar 2

Hezîran 1995

XWEDÎ Û berpirsiyarÊ giştÎ Mehemed Malmîsanij

REDAKSIYON Osman AytarNedim DagdevirenNacî KudayMahmûd LewendîHesenê MetêZinar Soran

ŞERTÊN ABONETIYÊ Salek: 200 SEKNîvsal: 100 SEKHejmarek: 50 SEKJi bo welatên dinmesrefa postê U zêde dibe.

ÎLAN

PERGALA BERGÊÛ RÛPELAN

POSTGIRO

ISSN

RûpeleklOOOSEKNîv rûpel 500 SEKÇarîk rûpel 200 SEK

Nedim Dagdeviren

46 32 31-1

1400-528X

Berpirsiyariya her nivîsê,ya nivîskarê/nivîskara wê ye.

ADRESS ADRES NAVNIŞAN

c/oTayfun, Hyppingeplan 21,2 tr., 163 32 Spinga SWEDENTELEFON 08-760 69 38 TELEFAX 08-71 1 08 36

TEDE Sal I Hejmar 2 Hezîran 1995

WESJYETNAMEYA PÊŞEWA QAZÎ MJHEMEDAmadekar: Seyîd Mihemedî Semedî, 3

DERHEQÊ MEHKEMEYA QAZÎ MJHEMEP DÊ~Dr. Rehîmî Qazî, 7

DEWRA AHMEDÊ XANÎ O KURDEWERIYA WlMûrad Ciwan, 1 3

KELBEŞ ÇJ YE W BE KÊ PELÊN? Seîd Kawe, 25BÎRAY 0 LACÊ ŞÊX SE'ÎD EFENPf

Cigerxwîn, 30BEŞA ÇARAN Dl BIWARA WELATÊ ÇJYA (CIBAL) DE YE

'. Fedlullah el-'Umerî, 39 CIVATA AZADIYA KURD II

Zinar Soran, 55ÇARÎN "

Kemal Burkay, 66DU NAMEYÊN DR. FUAD BERXO (1887-1925)"

M. Malmîsanij, 61'SiYASÎYÊN ME NEBON'

Hemîd Kilicaslan, 75HÊNDÊ LAYENÎ KULTURÎ KOMARÎ KURDISTAN 1946

Kerîmî Husamî, 85BiRCANÊ DÎYARBEKiRÎ RA MEKTUBÊKE

Serdar Roşan,BILA WIRG BE

Ahmet Cantekin, 93KJRDKÎ (DÎMJLKÎ) DÎ JEWAMOREY Û BOLAMOREY

Haydar Diljen, 96Jl KURTEÇÎROKA HEVÇERX YA KURDI

Amedekar: Xelîl Duhokî, 101 KIRMANCKÎ (ZAZAKÎ) DE NÊR O MAYJK

Mûnzûr Çem, 1 05HATAY Û BÎRANÎNÊN MEKTEBÊ

Kemal Sûlker, 113MEMOYE şivan o ujdanê dadgeha tirk

Laleş Qaso, 116JÎKOMELÊlîÖ"

TEDE Sal I Hejmar 2 Hezîran 1995

WESJYETNAMEYA PÊŞEWA QAZÎ MJHEMEDAmadekar: Seyîd Mihemedî Semedî, 3

DERHEQÊ MEHKEMEYA QAZÎ MJHEMEP DÊ~Dr. Rehîmî Qazî, 7

DEWRA AHMEDÊ XANÎ O KURDEWERIYA WlMûrad Ciwan, 1 3

KELBEŞ ÇJ YE W BE KÊ PELÊN? Seîd Kawe, 25BÎRAY 0 LACÊ ŞÊX SE'ÎD EFENPf

Cigerxwîn, 30BEŞA ÇARAN Dl BIWARA WELATÊ ÇJYA (CIBAL) DE YE

'. Fedlullah el-'Umerî, 39 CIVATA AZADIYA KURD II

Zinar Soran, 55ÇARÎN "

Kemal Burkay, 66DU NAMEYÊN DR. FUAD BERXO (1887-1925)"

M. Malmîsanij, 61'SiYASÎYÊN ME NEBON'

Hemîd Kilicaslan, 75HÊNDÊ LAYENÎ KULTURÎ KOMARÎ KURDISTAN 1946

Kerîmî Husamî, 85BiRCANÊ DÎYARBEKiRÎ RA MEKTUBÊKE

Serdar Roşan,BILA WIRG BE

Ahmet Cantekin, 93KJRDKÎ (DÎMJLKÎ) DÎ JEWAMOREY Û BOLAMOREY

Haydar Diljen, 96Jl KURTEÇÎROKA HEVÇERX YA KURDI

Amedekar: Xelîl Duhokî, 101 KIRMANCKÎ (ZAZAKÎ) DE NÊR O MAYJK

Mûnzûr Çem, 1 05HATAY Û BÎRANÎNÊN MEKTEBÊ

Kemal Sûlker, 113MEMOYE şivan o ujdanê dadgeha tirk

Laleş Qaso, 116JÎKOMELÊlîÖ"

WESIYETNAMEYA PEŞEWAQAZÎMJHEMED*

AmadekanSeyîd Mihemedî Semedî

Qazî di dehê Ferverdîn 1326 [31 Adar 1947]'ande, bi amadebûna Mihemed Siddîq Sidqî evwesiyetname gotiye1.

P̂erçeyek yan jî du perçe xalî yan jî xalîçeyên Seyîd Rehîm, kurrê SeyîdCamî ligel tiştên min in, bidin wî û hinek pereyên min jî li wî ne; heke dabaş e, heke neda jî serbest e.

Genimê ku di Tesbîtê2 de bû -ku yê min e-, heke dan bigrin.Makîna Ford 46 [model] jî malê min ê şexsî ye .Dema ku ez tewqîf kirim, pênc hezar û du sed tumen di bêrika min de

bûn, ji min girtin û sed û pêncî û sê tumen carekê, deh hezar tumen jî carekêSerwan Şerîf bi navê "heqqu'l-wekale" (heqê wekaletê) ji jina min girtine;wan jî paş de bigrin.

Mu'înî3 sê hezar tumen -hinekî zêde yan jî kêm- deyndarî min e û wî jîtiştek daye [min] û se'eta ku bi navê hediye jibo min aniye, daxilê defteraŞîrketê** kiriye û ez beşdarê Şîrketê nebûme.

Nizanim heşt hezar tumen yan jî tiştek kêmtir heqê Seyîd Selam4 li mine, wî bi xwe çi got bidinê.

Telefon birine, taqîb bikin.Otomobîla ku ji Baba Şêx5 girtine, ew jî ya şêxsê wî ye.

* Farisiya wesiyetnameya Qazî Mihemed û fotokopiya destnivîsa Mihemed Siddîq Sidqî,ligel "serinc û ronîkirin"ên Seyîd Mihemedî Semedî, berê di hejmara 24-25. a kovaraMamostay Kurd de derketibûn; min ji wir wergirtin û wergerandin. M. Malmîsanij** Li gor gotina kek Hesenî Qazî, mebest ji vê "Şîrket"ê, Şîrketî Tereqqî ye ku di demaKomara Kurdistanê de şîrketeke tîcarî bûye. M. Malmîsanij

3<

WESIYETNAMEYA PEŞEWAQAZÎMJHEMED*

AmadekanSeyîd Mihemedî Semedî

Qazî di dehê Ferverdîn 1326 [31 Adar 1947]'ande, bi amadebûna Mihemed Siddîq Sidqî evwesiyetname gotiye1.

P̂erçeyek yan jî du perçe xalî yan jî xalîçeyên Seyîd Rehîm, kurrê SeyîdCamî ligel tiştên min in, bidin wî û hinek pereyên min jî li wî ne; heke dabaş e, heke neda jî serbest e.

Genimê ku di Tesbîtê2 de bû -ku yê min e-, heke dan bigrin.Makîna Ford 46 [model] jî malê min ê şexsî ye .Dema ku ez tewqîf kirim, pênc hezar û du sed tumen di bêrika min de

bûn, ji min girtin û sed û pêncî û sê tumen carekê, deh hezar tumen jî carekêSerwan Şerîf bi navê "heqqu'l-wekale" (heqê wekaletê) ji jina min girtine;wan jî paş de bigrin.

Mu'înî3 sê hezar tumen -hinekî zêde yan jî kêm- deyndarî min e û wî jîtiştek daye [min] û se'eta ku bi navê hediye jibo min aniye, daxilê defteraŞîrketê** kiriye û ez beşdarê Şîrketê nebûme.

Nizanim heşt hezar tumen yan jî tiştek kêmtir heqê Seyîd Selam4 li mine, wî bi xwe çi got bidinê.

Telefon birine, taqîb bikin.Otomobîla ku ji Baba Şêx5 girtine, ew jî ya şêxsê wî ye.

* Farisiya wesiyetnameya Qazî Mihemed û fotokopiya destnivîsa Mihemed Siddîq Sidqî,ligel "serinc û ronîkirin"ên Seyîd Mihemedî Semedî, berê di hejmara 24-25. a kovaraMamostay Kurd de derketibûn; min ji wir wergirtin û wergerandin. M. Malmîsanij** Li gor gotina kek Hesenî Qazî, mebest ji vê "Şîrket"ê, Şîrketî Tereqqî ye ku di demaKomara Kurdistanê de şîrketeke tîcarî bûye. M. Malmîsanij

3

. .i tfÇ-Y , u._..l. ..;V;

fc'^i. -,4-..-_?\ _"'& n3C

^ »K\ V b;\. Ş k

V>-"^-iwCx^

N-x^ V

(Vi,v ^ S-_^A ^ K..'^rT-c ;;v,-

*\'S". \>'^\S\v: ;~.\^

«

Wesiyetnameya Qazî Mihemed

. .i tfÇ-Y , u._..l. ..;V;

fc'^i. -,4-..-_?\ _"'& n3C

^ »K\ V b;\. Ş k

V>-"^-iwCx^

N-x^ V

(Vi,v ^ S-_^A ^ K..'^rT-c ;;v,-

*\'S". \>'^\S\v: ;~.\^

«

Wesiyetnameya Qazî Mihemed

Çarcîbên kumin bişexsêxwe... *** û di destê min de bûn ew jî yên minên şexsî ne.

Ji ber ku Serwan Şerîf 6 zehmet ..., bi qasî sê sed tumenî bidinê.Heke ew panzdeh hezarên jorîn [paş de] hatin girtin, jê hezar tumenî

bidin Se'îd Humayûn û hezarî jî bidin Mîrza Rehîm -her duyan xizmetkirine-, pênc sed tumenî jî bidin Mihemedê Feyrûze Xanim.7

Xwişkên min hene, xeyn ji Axilyan8 ku li ser navê min bi xwe hatiyeqeydkirin, heqê wan di hemî terekeyê (mîrasê) bavê min de heye; wan razîbikin.

Jina min dayka zarokan bila wesî**** be û li zarokan binêre, bila Mela'Ebdullah9 çavdêr (nazir) be.

Çapxane jî min bi xwe kirriye, malê min e.Herçiqasxeberaminjêtune [jî],ligorxeyalaMam 'EzîzQerenîAxa, tiştê

ku bi serê wî de hatiye, bi tehrîka min bûye. Lê karekî bikin ku bila minbibexşîne (azad bike).

Herçiqas min [ew] ji kuştinê [jî] xelas kiriye, heke dilê Mîrza Rehmet10yan jî kesê din ji min mabe, bila min bibexşîne.

Xizmetkarên ku di vê demê de xizmet kirine, zehmeta min kişandine,qencîyê li wan bikin û wan razî bikin.

Piştî ji ... ***** çend hezar tumen jibo îsqat û tehlîla****** min bidin.

ŞevalO. 1. 1326 [31. 3. 1947]

îmzeMela Siddîq Sidqî, Qazî Mihemed

Yê ku ji Farisî wergerandiye:M. Malmîsanij

* Li vir kelîmeyek yan jî du kelîme nehatin xwendin. M. Malmîsanij** wesî: 1 )Kesa/kesê ku malê sêwiyan îdare dike 2)Kesa/kesê ku wesiyeta kesekî bi cî

tîne. M. Malmîsanij*** Li vir kelîmeyek yan jî du kelîme nehatin xwendin. M. Malmîsanij**** tehlîl: Gotina "laîlahe îllellah", du'a. M. Malmîsanij

H

Çarcîbên kumin bişexsêxwe... *** û di destê min de bûn ew jî yên minên şexsî ne.

Ji ber ku Serwan Şerîf 6 zehmet ..., bi qasî sê sed tumenî bidinê.Heke ew panzdeh hezarên jorîn [paş de] hatin girtin, jê hezar tumenî

bidin Se'îd Humayûn û hezarî jî bidin Mîrza Rehîm -her duyan xizmetkirine-, pênc sed tumenî jî bidin Mihemedê Feyrûze Xanim.7

Xwişkên min hene, xeyn ji Axilyan8 ku li ser navê min bi xwe hatiyeqeydkirin, heqê wan di hemî terekeyê (mîrasê) bavê min de heye; wan razîbikin.

Jina min dayka zarokan bila wesî**** be û li zarokan binêre, bila Mela'Ebdullah9 çavdêr (nazir) be.

Çapxane jî min bi xwe kirriye, malê min e.Herçiqasxeberaminjêtune [jî],ligorxeyalaMam 'EzîzQerenîAxa, tiştê

ku bi serê wî de hatiye, bi tehrîka min bûye. Lê karekî bikin ku bila minbibexşîne (azad bike).

Herçiqas min [ew] ji kuştinê [jî] xelas kiriye, heke dilê Mîrza Rehmet10yan jî kesê din ji min mabe, bila min bibexşîne.

Xizmetkarên ku di vê demê de xizmet kirine, zehmeta min kişandine,qencîyê li wan bikin û wan razî bikin.

Piştî ji ... ***** çend hezar tumen jibo îsqat û tehlîla****** min bidin.

ŞevalO. 1. 1326 [31. 3. 1947]

îmzeMela Siddîq Sidqî, Qazî Mihemed

Yê ku ji Farisî wergerandiye:M. Malmîsanij

* Li vir kelîmeyek yan jî du kelîme nehatin xwendin. M. Malmîsanij** wesî: 1 )Kesa/kesê ku malê sêwiyan îdare dike 2)Kesa/kesê ku wesiyeta kesekî bi cî

tîne. M. Malmîsanij*** Li vir kelîmeyek yan jî du kelîme nehatin xwendin. M. Malmîsanij**** tehlîl: Gotina "laîlahe îllellah", du'a. M. Malmîsanij

H

HIN SERINC U RONIKIRIN

(Ev serinc û ronîkirinji alî Seyîd Mihemedî Semedî hatine nivîsîn. Dema wergerandinê demin tenê rêzkirina hin paragrafan guherand. M. Malmtsanij)

1 Ev seneda ku li vir tê belavkirin, beşek ji wesiyetnameya Pêşewa Qazî Mihemed e kudi şeva 10.1.1326'ê hetavî (şemsî) de, nîv se'et berî şehîdbûna Qazî, bi destê Mela SiddîqSidqî hatiye nivîsîn û li binî îmzeyên Meia Siddîq û Qazî Mihemed hene. Qazî, tim îmzeyaxwe wek "Mihemed Qazî" avêtiye. Mamosta Mela Siddîqî Sidqî rûhanîyekî pirr berêz êMehabadî û di dema berê de îmam û dersbêjê mizgefta Hebas Axa ya Mehabadê bûye. Dişeva dardebûyina Qazî de, jibo wesiyetkirina Qazî û heyalên wî, ew [Mela Siddîqî Sidqî]anîne da ku wesiyetên wan binivîse. 'Eslê vê wesiyetnameyê li ba Doktor 'Ebdulla Ebrîşimîye. Doktor Ebrîşimî merivekî jîr ê Mehabadê ye, zavayê Qazî Mihemed e û nika li Tehranêdijî. Kek Se'îd Humayûn -ku xwarziyê Qazî ye-, jibo ronîkirin û şîkirina (tehlîlkirina) hinderên vê belgeyê alîkariya min kir. Gelek sipas jibo mezinî û camêriya her duyan.

2 Tesbît: Navê ciyekî ye [li Mehabadê] û 'embara dexl û danî bûye.'Mu'înîiMihemedEmînîMu'înî, dikabîneyaKomaraMehabadêdewezîrêkîşwerêbû.4Seyîd Selam: Seyîd Selamî Huseynî, xwediyê gundê Sewzî bûye.5 Baba Şêx: Cenabê Hacî Baba Şêx, serekwezîrê Hukûmeta [Komara] Mehabadê bû.6 Serwan Şerîfi Di du ciyan de navê Serwan Şerîf derbaz dibe. Ev Serwan Şerîf li

garnîzona Mehabadê efserek (zabitek) bûye û wê demê ji alî hukûmeta [îranê] ve wekawûkatê Pêşewa Qazî hatiye tayînkirin. Merivekî berêz û rastgo bûye. Paşê bi XatûMeryema Kak Axazadeyê Mehabadî rezewicî. Pirraniya rûdanên derheqê Qazî û karûbarêmehkemeya wî de, ji xelkê Mehabadê re gotibûn û eşkere kiribûn.

7Se'îdî Humayûnî kesekî berêz û xoşewîst ê Mehabadê ye, ji malbata Feyzullabegî yeû xwarziyê Pêşewa Qazî Mihemed e. Mîrza Rehlm, Mîrza Rehîmî Cewanmerdî Qazî ye.Mihemedî Feyrûze Xanim karmendê îdareya Duxxanîyat (karê tutunê) a Mehabadêbûye. Tarrjenekî jêhatî û kurrê meta Qazî bûye.

8A_ilyan: Li herêma Mehabadê gundek e.'Mebest ji Mela 'Ebdullah, Mela 'Ebdullay Muderrîsî ye.10 Mîrza Rehmet: Xwedê jê xweş be Mîrza Rehmetî Şafi'î yek ji kesên navdar û diyar ên

Mehabadê bû.

6

HIN SERINC U RONIKIRIN

(Ev serinc û ronîkirinji alî Seyîd Mihemedî Semedî hatine nivîsîn. Dema wergerandinê demin tenê rêzkirina hin paragrafan guherand. M. Malmtsanij)

1 Ev seneda ku li vir tê belavkirin, beşek ji wesiyetnameya Pêşewa Qazî Mihemed e kudi şeva 10.1.1326'ê hetavî (şemsî) de, nîv se'et berî şehîdbûna Qazî, bi destê Mela SiddîqSidqî hatiye nivîsîn û li binî îmzeyên Meia Siddîq û Qazî Mihemed hene. Qazî, tim îmzeyaxwe wek "Mihemed Qazî" avêtiye. Mamosta Mela Siddîqî Sidqî rûhanîyekî pirr berêz êMehabadî û di dema berê de îmam û dersbêjê mizgefta Hebas Axa ya Mehabadê bûye. Dişeva dardebûyina Qazî de, jibo wesiyetkirina Qazî û heyalên wî, ew [Mela Siddîqî Sidqî]anîne da ku wesiyetên wan binivîse. 'Eslê vê wesiyetnameyê li ba Doktor 'Ebdulla Ebrîşimîye. Doktor Ebrîşimî merivekî jîr ê Mehabadê ye, zavayê Qazî Mihemed e û nika li Tehranêdijî. Kek Se'îd Humayûn -ku xwarziyê Qazî ye-, jibo ronîkirin û şîkirina (tehlîlkirina) hinderên vê belgeyê alîkariya min kir. Gelek sipas jibo mezinî û camêriya her duyan.

2 Tesbît: Navê ciyekî ye [li Mehabadê] û 'embara dexl û danî bûye.'Mu'înîiMihemedEmînîMu'înî, dikabîneyaKomaraMehabadêdewezîrêkîşwerêbû.4Seyîd Selam: Seyîd Selamî Huseynî, xwediyê gundê Sewzî bûye.5 Baba Şêx: Cenabê Hacî Baba Şêx, serekwezîrê Hukûmeta [Komara] Mehabadê bû.6 Serwan Şerîfi Di du ciyan de navê Serwan Şerîf derbaz dibe. Ev Serwan Şerîf li

garnîzona Mehabadê efserek (zabitek) bûye û wê demê ji alî hukûmeta [îranê] ve wekawûkatê Pêşewa Qazî hatiye tayînkirin. Merivekî berêz û rastgo bûye. Paşê bi XatûMeryema Kak Axazadeyê Mehabadî rezewicî. Pirraniya rûdanên derheqê Qazî û karûbarêmehkemeya wî de, ji xelkê Mehabadê re gotibûn û eşkere kiribûn.

7Se'îdî Humayûnî kesekî berêz û xoşewîst ê Mehabadê ye, ji malbata Feyzullabegî yeû xwarziyê Pêşewa Qazî Mihemed e. Mîrza Rehlm, Mîrza Rehîmî Cewanmerdî Qazî ye.Mihemedî Feyrûze Xanim karmendê îdareya Duxxanîyat (karê tutunê) a Mehabadêbûye. Tarrjenekî jêhatî û kurrê meta Qazî bûye.

8A_ilyan: Li herêma Mehabadê gundek e.'Mebest ji Mela 'Ebdullah, Mela 'Ebdullay Muderrîsî ye.10 Mîrza Rehmet: Xwedê jê xweş be Mîrza Rehmetî Şafi'î yek ji kesên navdar û diyar ên

Mehabadê bû.

6

DERHEQE MEHKEMEYAQAZÎMÎHEMEDDE

Dr. RehîmîQazî

... Mehkemeyê li ser hev çar roj ajot. Roja pêşîn hukmê tawanbariya Qaziyantê xwendin. Wekî ku NecefQulî Pîsyan nivîsiye, roja duyem Qazî Mihemedçardeh se'etan dipeyive. Pîsyan, gotara çardeh se'etî ya Qazî Mihemed bi durêzan îfade kiriye û wenî nivîsiye:

"Di mehkemeyê de Qazî Mihemed êriş dibir ser siyaset û karên DewletaTehranê û digot 'Ez ji vê quncikê girtîxaneyê, li dijî Dewleta Tehranê ûserekên wê dengê xwe bilind dikim, dibêjim ku tawankar hun in neku em...Yên ku welatê me dagîr kirine û êriş bi ser me de anîne hun in' ..."

Di vî warî de Suleyman H. , di nivîsa xwe de dibêje Qazî got "Şûna ku hunbên girtin û mehkemekirin, hun hatine we li mala min ez girtime û we ezavêtime girtîxaneya xwe... Ev bûyerên ku rû dane giş encama siyasetadagîrkerane ya dewletê ne. Dewletê nedihişt xelk jibo xwe nûnerên xwehilbijêre û bişîne meclisê... Heke dewlet temamê Kurdan xayîn dizane, devji vê navçeyê berdin û heke wan welatperwer dihesibîne, bila bihêle da ku ewbi xwe karûbarê xwe bigrin destê xwe..."

Di belgeyeke tarîxî ya arşîva Dewleta Sovyetê de, derheqê birêvebirinamehkemeya Qaziyan de, li ser gotinaçend efser (zabit) û karbidestên dewletê,behsa gelek tiştan hatiye kirin, dema ku dor were em dê behs bikin.

îcar di vê belgeyê de, derheqê gotara Qazî de wenî hatiye nivîsîn:"Qazî Mihemed di temamiya mehkemeyê de pirr bi cesaret, bêtirsî û

serbilindî dipeyive; carekê jî nayê dîtin ku serîdanîbe û ji kirinên xwe poşmanbûbe. Qazî, hemî tawanbarkirinên mehkema eskerî red kirin û got 'Bi tenêji ber ku dewleta Tehranê bi xwe qanûna esasî ya îranê xist bin piyan gelêKurd çek hilda, dest bi xebatê kir.' Qazî, li hember îddîa ku goya ew di binêrişa dewleteke biyanî de têkilî tevgerê (serîhildanê) bûye, pirr hêrs bû û got'Hun nikanin rastiyê fêm bikin. Li Kurdistanê destpêker û damezrênerêtevgera demokrasiyê ez bi xwe bûm û tu hêzeke biyanî ji bo vî karî ez mecbûrnekirime. Di vî karî de serkanî û yên ku îlhamê dan min, welat û milletê minbûn. Hun çi dixwazin, bi min bikin, lê te'dayê li milletê min nekin.'

DERHEQE MEHKEMEYAQAZÎMÎHEMEDDE

Dr. RehîmîQazî

... Mehkemeyê li ser hev çar roj ajot. Roja pêşîn hukmê tawanbariya Qaziyantê xwendin. Wekî ku NecefQulî Pîsyan nivîsiye, roja duyem Qazî Mihemedçardeh se'etan dipeyive. Pîsyan, gotara çardeh se'etî ya Qazî Mihemed bi durêzan îfade kiriye û wenî nivîsiye:

"Di mehkemeyê de Qazî Mihemed êriş dibir ser siyaset û karên DewletaTehranê û digot 'Ez ji vê quncikê girtîxaneyê, li dijî Dewleta Tehranê ûserekên wê dengê xwe bilind dikim, dibêjim ku tawankar hun in neku em...Yên ku welatê me dagîr kirine û êriş bi ser me de anîne hun in' ..."

Di vî warî de Suleyman H. , di nivîsa xwe de dibêje Qazî got "Şûna ku hunbên girtin û mehkemekirin, hun hatine we li mala min ez girtime û we ezavêtime girtîxaneya xwe... Ev bûyerên ku rû dane giş encama siyasetadagîrkerane ya dewletê ne. Dewletê nedihişt xelk jibo xwe nûnerên xwehilbijêre û bişîne meclisê... Heke dewlet temamê Kurdan xayîn dizane, devji vê navçeyê berdin û heke wan welatperwer dihesibîne, bila bihêle da ku ewbi xwe karûbarê xwe bigrin destê xwe..."

Di belgeyeke tarîxî ya arşîva Dewleta Sovyetê de, derheqê birêvebirinamehkemeya Qaziyan de, li ser gotinaçend efser (zabit) û karbidestên dewletê,behsa gelek tiştan hatiye kirin, dema ku dor were em dê behs bikin.

îcar di vê belgeyê de, derheqê gotara Qazî de wenî hatiye nivîsîn:"Qazî Mihemed di temamiya mehkemeyê de pirr bi cesaret, bêtirsî û

serbilindî dipeyive; carekê jî nayê dîtin ku serîdanîbe û ji kirinên xwe poşmanbûbe. Qazî, hemî tawanbarkirinên mehkema eskerî red kirin û got 'Bi tenêji ber ku dewleta Tehranê bi xwe qanûna esasî ya îranê xist bin piyan gelêKurd çek hilda, dest bi xebatê kir.' Qazî, li hember îddîa ku goya ew di binêrişa dewleteke biyanî de têkilî tevgerê (serîhildanê) bûye, pirr hêrs bû û got'Hun nikanin rastiyê fêm bikin. Li Kurdistanê destpêker û damezrênerêtevgera demokrasiyê ez bi xwe bûm û tu hêzeke biyanî ji bo vî karî ez mecbûrnekirime. Di vî karî de serkanî û yên ku îlhamê dan min, welat û milletê minbûn. Hun çi dixwazin, bi min bikin, lê te'dayê li milletê min nekin.'

... Hêjayî gotinê ye ku piştî biryara mehkemeya eskerî, dezgeyên Dewletaîranê bê eşkerekirina vê biryarê, bo xapandina xelkê dest bi taktîkekê kirin.Bi hemî hêza xwe hewl didan wenî nîşan bidin ku goya pirraniya xelkêKurdistanê li dijî "rûdanên xirab" ên Qazî Mihemed û birayên wî ne û çi tiştêku wan kirine bi serê xwe kirine û pêwendiyeke wan bi bîrûbawerî, dawxazû amanca gelê Kurd re tune. îcar yek ji karên dewletê bo xapandina xelkê ewbû ku naxneyek amade kir ku tê de behsa xayînî û welatfiroşiya Qazî[Mihemed] û birayên wî dihat kirin; herweha tê de hatibû nivîsîn kupêwendiyeke wan bi dawxaz û amanca gelê Kurd re tune, tiştên ku kirinehemî li gor daxwaza dewleteke din bûne û ji ber van kirinan divê ew bênkuştin... Çend Kurdên ku paşê bûbûn endamên SAWAK'ê1 -wekî Şêx'Ebdulrehmanî xelkî Burhan-, ev name li Kurdistanê gerrandibûn ku xelkbi tiliya xwe mor bike, îmza bike. Lê ji çend derebeg, fêodal, şêx, mela ûsermayedarên xwefiroş, welatfiroş û nokerên ber deriyê seraya Şah wekî'Umer Xanî Şerîfî, 'Ewlay 'Ezîz Axay Mengûr, 'Ezîzî Mameş, Reşîd BegîHerkî, Mela Xelîl, Mela Sîddîqê mizgefta Hebas Axa2, Mela MihemedîDirbikeyî, Şêx 'Ebdulrehîmî Bacewend, Rehmanî 'Ettarî, Rehmetî Şafî'î3,Ehmedî Tewhîdî, Muftî Gewre, Surey Şafî'î, 'Ewlay Kerîmî, HesenîDawidî, Reşîdî Şafî'î, Seyid 'Ewlay Seydî, Salihî Şatirî, 'Elî Begî Heyderî,'Ewlay îlxanîzade û yên wekî wan pê ve, kesekî din bi tiliya xwe mo nekir).

... Nivîskarê kevneperest ê îranî, Suleyman H. bi xwe îtîrafdike ku StadêErteş [Kurmaya Orduyê] destûr dabûyê da ku beşdarî vê mehkemeyê bibe,lê wisa xuya ye ku ew bi xwe yek ji bawerpêkiriyên orduyê yan jî endamekîxwedînufuz ê orduyê bûye. îcar ew di nivîsa xwe de behsa fîdakarî, bêtirsîûaramîya(sakiniya) Qaziyandikeûdinivîse: "Demadestpêkirinamehkemeyêde min Qazî dîtin. Seyfî Qazî û Sedrî Qazî di nav wan şertan de jî qedr ûhurmeteke zêde didan Qazî Mihemed. Bê destûra Qazî rûnediniştin,nedipeyivîn, nan nedixwarin û hetta bê wî nimêj jî nedikirin. Her sêyan bimilletperwerî û welatperweriya xwe pirr şanazî dikir. Bi taybetî derheqêmeseleya Kurdî de eleqe û xoşewîstiyeke mezin nîşan didan."

"Dema ku behsa xiyaneta wan hatkirin, Qazî Mihemd bi aramiyeketaybetî, lê bi dilekî tije kîn digot: 'Evder malê min e, axa Kurdistanê axa babû bapîr û ecdadê min e, çawan ez dikanim dev jê berdim'?..."

M

... Hêjayî gotinê ye ku piştî biryara mehkemeya eskerî, dezgeyên Dewletaîranê bê eşkerekirina vê biryarê, bo xapandina xelkê dest bi taktîkekê kirin.Bi hemî hêza xwe hewl didan wenî nîşan bidin ku goya pirraniya xelkêKurdistanê li dijî "rûdanên xirab" ên Qazî Mihemed û birayên wî ne û çi tiştêku wan kirine bi serê xwe kirine û pêwendiyeke wan bi bîrûbawerî, dawxazû amanca gelê Kurd re tune. îcar yek ji karên dewletê bo xapandina xelkê ewbû ku naxneyek amade kir ku tê de behsa xayînî û welatfiroşiya Qazî[Mihemed] û birayên wî dihat kirin; herweha tê de hatibû nivîsîn kupêwendiyeke wan bi dawxaz û amanca gelê Kurd re tune, tiştên ku kirinehemî li gor daxwaza dewleteke din bûne û ji ber van kirinan divê ew bênkuştin... Çend Kurdên ku paşê bûbûn endamên SAWAK'ê1 -wekî Şêx'Ebdulrehmanî xelkî Burhan-, ev name li Kurdistanê gerrandibûn ku xelkbi tiliya xwe mor bike, îmza bike. Lê ji çend derebeg, fêodal, şêx, mela ûsermayedarên xwefiroş, welatfiroş û nokerên ber deriyê seraya Şah wekî'Umer Xanî Şerîfî, 'Ewlay 'Ezîz Axay Mengûr, 'Ezîzî Mameş, Reşîd BegîHerkî, Mela Xelîl, Mela Sîddîqê mizgefta Hebas Axa2, Mela MihemedîDirbikeyî, Şêx 'Ebdulrehîmî Bacewend, Rehmanî 'Ettarî, Rehmetî Şafî'î3,Ehmedî Tewhîdî, Muftî Gewre, Surey Şafî'î, 'Ewlay Kerîmî, HesenîDawidî, Reşîdî Şafî'î, Seyid 'Ewlay Seydî, Salihî Şatirî, 'Elî Begî Heyderî,'Ewlay îlxanîzade û yên wekî wan pê ve, kesekî din bi tiliya xwe mo nekir).

... Nivîskarê kevneperest ê îranî, Suleyman H. bi xwe îtîrafdike ku StadêErteş [Kurmaya Orduyê] destûr dabûyê da ku beşdarî vê mehkemeyê bibe,lê wisa xuya ye ku ew bi xwe yek ji bawerpêkiriyên orduyê yan jî endamekîxwedînufuz ê orduyê bûye. îcar ew di nivîsa xwe de behsa fîdakarî, bêtirsîûaramîya(sakiniya) Qaziyandikeûdinivîse: "Demadestpêkirinamehkemeyêde min Qazî dîtin. Seyfî Qazî û Sedrî Qazî di nav wan şertan de jî qedr ûhurmeteke zêde didan Qazî Mihemed. Bê destûra Qazî rûnediniştin,nedipeyivîn, nan nedixwarin û hetta bê wî nimêj jî nedikirin. Her sêyan bimilletperwerî û welatperweriya xwe pirr şanazî dikir. Bi taybetî derheqêmeseleya Kurdî de eleqe û xoşewîstiyeke mezin nîşan didan."

"Dema ku behsa xiyaneta wan hatkirin, Qazî Mihemd bi aramiyeketaybetî, lê bi dilekî tije kîn digot: 'Evder malê min e, axa Kurdistanê axa babû bapîr û ecdadê min e, çawan ez dikanim dev jê berdim'?..."

M

. . . Ew belge û senedên vê mehkemeyêyên ku di dest de ne û derheqê gotaraQazî Mihemed û hevrêyên wî de ne, gotinên efserên îranê û bi taybetî yênSerwan Şerîfî4 ûEmîr Perwîzin. Li vir hêjayeku behsagotinên Serwan Şerîfî-ku wek awûkat beşdarî mehkemeyê bûbû- bê kirin. Ew, piştî temambûnamehkemeyê diçe mala Qazî û bi dilekî xemgîn van gotinan ji merivênQaziyan re dibêje:

"Heyfa Qazî Mihemed, heyfa wî camêrê mezin û jîr û zana. Do, demamehkemeyê, wî bê kaxiz çar se'etan nutuq da û bi zanist û mentîqê xwe hemîheyran hiştin. Qazî wisa bi serrastî û fîdakarî qise dikir ku, tu endamekîmehkemeyê nedikanî qiseyên wî bibirre; hemî cezb kiribûn. Qazî Mihemedji her kesî baştir qanûnên îranê dizanî û ji her kesî baştir şarezayê rewşasiyasiya îranê û welatên derve bû. Di rastiyê de ne mehkemeyê Qazî, lê Qazîmehkeme mehakeme dikir. Qazî, dewleta îranê, bi xiyanetkariya hembergelên îranê tawanbar kir. Qazî bi bêtirsî û azayetiyeke bênimûne netenê mafêgelê Kurd diparast, mafê hemî gelan û serbixweyî û temamiya îranê diparast.Qazî rasterast û bê ku tirsa wî hebe got: 'Ev mehkeme çêkirî (sun'î) û sexteye, mehkemeyeke millî û gelî nine. Çunkî gel zaroyên xwe mehkeme nake.Em baş dizanin ki hûn, axayên mehkemeyê, li ser daxwaza dagîrkerêndewleteke din me mehkeme dikin û daxwaza wan bi cî tînin; em ji kirinênxwe ne poşman in û [tawana] xiyanetkariya welat û milletî qet qebûlnakin'..."

Şerîfî herweha gotibû: "Wan lawên qareman bi awayekî hevûdin diparastû bersîv didan ku zerreyek lavayî yan jî ji lcirin û bîrûbaweriya xwe poşmanînedihat hîskirin... Ne min ne jî tu kesî ji Qaziyan qebûl nekir ku em binêqerara mehkemeyê îmza bikin..."

Ji ber vê yekê, paşê Şerîfî ji orduyê avêtin û hemî rutbeyên wî jê girtin.

Derheqê hel û merc (çawabûnî) û rewşa roja dardekirina Qaziyan de,serokê wê demê yê Dayîreya Cenderman, Serheng (Albay) Emîr Perwîz piştîçend salan ev gotinên jêrîn gotibûn ku di arşîvê de hatine parastin.

... Piştî derketina biryara mehkemeya duwem, Qaziyan ji hev vediqetîninû wan dixin odeyên cihê-cihê da ku haya wan ji hevûdin tunebe. Se'etyazdehê şeva 1 0 Ferverdîn [31.3. 1 947] , efserek diçe odeya Qazî Mihemedûjêredibêjebiryarhatiyedayîn kuwebibinTehranê. Rabexweamadebike.Qazî [Mihemed] suwarî kamyonek -ku tijî eskerên çekdar e- dikin û dibin

M

. . . Ew belge û senedên vê mehkemeyêyên ku di dest de ne û derheqê gotaraQazî Mihemed û hevrêyên wî de ne, gotinên efserên îranê û bi taybetî yênSerwan Şerîfî4 ûEmîr Perwîzin. Li vir hêjayeku behsagotinên Serwan Şerîfî-ku wek awûkat beşdarî mehkemeyê bûbû- bê kirin. Ew, piştî temambûnamehkemeyê diçe mala Qazî û bi dilekî xemgîn van gotinan ji merivênQaziyan re dibêje:

"Heyfa Qazî Mihemed, heyfa wî camêrê mezin û jîr û zana. Do, demamehkemeyê, wî bê kaxiz çar se'etan nutuq da û bi zanist û mentîqê xwe hemîheyran hiştin. Qazî wisa bi serrastî û fîdakarî qise dikir ku, tu endamekîmehkemeyê nedikanî qiseyên wî bibirre; hemî cezb kiribûn. Qazî Mihemedji her kesî baştir qanûnên îranê dizanî û ji her kesî baştir şarezayê rewşasiyasiya îranê û welatên derve bû. Di rastiyê de ne mehkemeyê Qazî, lê Qazîmehkeme mehakeme dikir. Qazî, dewleta îranê, bi xiyanetkariya hembergelên îranê tawanbar kir. Qazî bi bêtirsî û azayetiyeke bênimûne netenê mafêgelê Kurd diparast, mafê hemî gelan û serbixweyî û temamiya îranê diparast.Qazî rasterast û bê ku tirsa wî hebe got: 'Ev mehkeme çêkirî (sun'î) û sexteye, mehkemeyeke millî û gelî nine. Çunkî gel zaroyên xwe mehkeme nake.Em baş dizanin ki hûn, axayên mehkemeyê, li ser daxwaza dagîrkerêndewleteke din me mehkeme dikin û daxwaza wan bi cî tînin; em ji kirinênxwe ne poşman in û [tawana] xiyanetkariya welat û milletî qet qebûlnakin'..."

Şerîfî herweha gotibû: "Wan lawên qareman bi awayekî hevûdin diparastû bersîv didan ku zerreyek lavayî yan jî ji lcirin û bîrûbaweriya xwe poşmanînedihat hîskirin... Ne min ne jî tu kesî ji Qaziyan qebûl nekir ku em binêqerara mehkemeyê îmza bikin..."

Ji ber vê yekê, paşê Şerîfî ji orduyê avêtin û hemî rutbeyên wî jê girtin.

Derheqê hel û merc (çawabûnî) û rewşa roja dardekirina Qaziyan de,serokê wê demê yê Dayîreya Cenderman, Serheng (Albay) Emîr Perwîz piştîçend salan ev gotinên jêrîn gotibûn ku di arşîvê de hatine parastin.

... Piştî derketina biryara mehkemeya duwem, Qaziyan ji hev vediqetîninû wan dixin odeyên cihê-cihê da ku haya wan ji hevûdin tunebe. Se'etyazdehê şeva 1 0 Ferverdîn [31.3. 1 947] , efserek diçe odeya Qazî Mihemedûjêredibêjebiryarhatiyedayîn kuwebibinTehranê. Rabexweamadebike.Qazî [Mihemed] suwarî kamyonek -ku tijî eskerên çekdar e- dikin û dibin

M

Pêşewa Qazî Mihemed (Fotograf: Ji arşîva HesenîQazî)

10

Pêşewa Qazî Mihemed (Fotograf: Ji arşîva HesenîQazî)

10

rex Meydanî Çuwarçira. Li wir çavê Qazî bi sêpêyên amadekirî dikeve û êdîher tiştî fêm dike. Qazî dibin salona şaredarî (belediyeyê). Dadsitanê(muddeî'umûmiyê) Mehkemeyê, Serekê Dayîreya Pizişkî, Serheng ParsîTeyar, Mela Sîddîqî mizgefta Hebas Axa û Emîr Perwîz li wir bûne. Ligorgotina Emîr Perwîz, gava ku Qazî tê odeyê, berê xwe dide Parsî Teyar ûdibêje:

"Hun ji mirîyên me jî ditirsin. Heke mebesta we kuştina me ye êdî çimahun derewan dikin û dibêjin em we dibin Tehranê? Wisa xûya ye kuderewkarî û durûtî qanûna we ye..."

Parsî Teyar berê xwe dide Qazî û dibêje di ciyê van gotinan de, baştir ewe ku tu rûnî wesiyetnameya xwe binivîsî. Qazî Mihemed jî berê xwe dideMela Sîddîq û her li ser piyan bi wî dide dîktekirin. Gava ku Mela qelemêdigre, Qazî bi zimanê Farisî dibêje: "Binivîse, bila milletê Kurd bizane kuez heta hilma dawîn a jiyana xwe kurrê fedakar ê wî bûm..."

Li vir Parsî Teyar gotina Qazî Mihemed dibirre û dibêje "Qazî, jibosêpêyê [dardebûyinê] tevî hev çend gavên te mane, lê tu dîsa jî dev ji vangotinên vala bernadî. Baştir ew e ku heke bo zar û zêçê te wesiyeteke te hebe,bêje, bila Mela ji te re binivîse..."

Qazî bersîva wî dide dibêje "Zar û zêçê min milletê Kurd e, peyayên wekîte ku nokerên biyanî û aletê destê vî û wî ne, ji tiştên wenî fêm nakin.Malxirabo, li ser hev çend deqîqeyên min mane, tiştê ku ez dibêjim divê[hûn] binivîsin. Şer'a îslamê vê yekê dixwaze, yan na we ev Mela Sîddîqêrafizî jibo çi aniye vir?..."

... Piştî van gotinan Qazî Mihemed bi destê xwe wesiyetnameyê dinivîse.Ligor gotina efseran, Qazî Mihemed du wesiyetnameyan dinivîse. Ji vanayek derheqê mal û mindalan (zarokan) de, a din derheqê meseleya siyasî deye. Eva ku derheqê mal û mindalan de ye didin jina Qazî, lê a din nedabûnêû nika jî nayê zanîn ku Qazî di wê de çi nivîsiye. Di wesiyetnameya mal ûmindalan de -ku kopya wê di destê me de ye- çend rêzên ku bi mebestekesiyasî hatine nivîsîn hene. Çawa nivîsiye em li jêrê bi wî hawî pêşkêşîxwêndevanan dikin:

"Bi hemî hoyên ku di destê min de bûn eger min şerr kiriba dibe ku zorame nebirana, lêbelê bo ku Mehabad wêran nebe û bo xatirê ku xelk neyêqirrkirin, me şerr nekir. Bi wan hemî makîne û fersendên ku di destê minde hebûn, min dikarî ji Mehabadê birevim û du caran jî di axaftinên xwe demin ji xelkê Mehabadê re got; min dizanî heke ez birevim, li vir jî wekî li

M<

rex Meydanî Çuwarçira. Li wir çavê Qazî bi sêpêyên amadekirî dikeve û êdîher tiştî fêm dike. Qazî dibin salona şaredarî (belediyeyê). Dadsitanê(muddeî'umûmiyê) Mehkemeyê, Serekê Dayîreya Pizişkî, Serheng ParsîTeyar, Mela Sîddîqî mizgefta Hebas Axa û Emîr Perwîz li wir bûne. Ligorgotina Emîr Perwîz, gava ku Qazî tê odeyê, berê xwe dide Parsî Teyar ûdibêje:

"Hun ji mirîyên me jî ditirsin. Heke mebesta we kuştina me ye êdî çimahun derewan dikin û dibêjin em we dibin Tehranê? Wisa xûya ye kuderewkarî û durûtî qanûna we ye..."

Parsî Teyar berê xwe dide Qazî û dibêje di ciyê van gotinan de, baştir ewe ku tu rûnî wesiyetnameya xwe binivîsî. Qazî Mihemed jî berê xwe dideMela Sîddîq û her li ser piyan bi wî dide dîktekirin. Gava ku Mela qelemêdigre, Qazî bi zimanê Farisî dibêje: "Binivîse, bila milletê Kurd bizane kuez heta hilma dawîn a jiyana xwe kurrê fedakar ê wî bûm..."

Li vir Parsî Teyar gotina Qazî Mihemed dibirre û dibêje "Qazî, jibosêpêyê [dardebûyinê] tevî hev çend gavên te mane, lê tu dîsa jî dev ji vangotinên vala bernadî. Baştir ew e ku heke bo zar û zêçê te wesiyeteke te hebe,bêje, bila Mela ji te re binivîse..."

Qazî bersîva wî dide dibêje "Zar û zêçê min milletê Kurd e, peyayên wekîte ku nokerên biyanî û aletê destê vî û wî ne, ji tiştên wenî fêm nakin.Malxirabo, li ser hev çend deqîqeyên min mane, tiştê ku ez dibêjim divê[hûn] binivîsin. Şer'a îslamê vê yekê dixwaze, yan na we ev Mela Sîddîqêrafizî jibo çi aniye vir?..."

... Piştî van gotinan Qazî Mihemed bi destê xwe wesiyetnameyê dinivîse.Ligor gotina efseran, Qazî Mihemed du wesiyetnameyan dinivîse. Ji vanayek derheqê mal û mindalan (zarokan) de, a din derheqê meseleya siyasî deye. Eva ku derheqê mal û mindalan de ye didin jina Qazî, lê a din nedabûnêû nika jî nayê zanîn ku Qazî di wê de çi nivîsiye. Di wesiyetnameya mal ûmindalan de -ku kopya wê di destê me de ye- çend rêzên ku bi mebestekesiyasî hatine nivîsîn hene. Çawa nivîsiye em li jêrê bi wî hawî pêşkêşîxwêndevanan dikin:

"Bi hemî hoyên ku di destê min de bûn eger min şerr kiriba dibe ku zorame nebirana, lêbelê bo ku Mehabad wêran nebe û bo xatirê ku xelk neyêqirrkirin, me şerr nekir. Bi wan hemî makîne û fersendên ku di destê minde hebûn, min dikarî ji Mehabadê birevim û du caran jî di axaftinên xwe demin ji xelkê Mehabadê re got; min dizanî heke ez birevim, li vir jî wekî li

M

Tewrêzê (Tebrîzê) kuştar û talan çêdibe. Min bi xelkê ragihand ku, dibe kumin bigrin û bikujin jî, lêbelê bo ku namûsaxelkê bête parastin û talan nebeez narevim û xwe dikim qurbana we. Va ye ez li ser gotina xwe disekinim ûheta niha di tarîxê de nehatiye dîtin ku kesekî fedakariyeke wenî kiribe.Helbet li ser we jî pêwîst e ku hun li hember xizm û kes û karên min wefadarbin û heyfa min jî bistînin. Ez bi vê yekê serbilind im ku di riya milletê xwede ez xwe feda dikim. Bijî serbestî û serbixweyiya îranê!..."

... Qazî Mihemedî, berî dardebûyinê li ber sêpê jî nutuqeke kurt da û jigelê Kurd re got ku bila di riya rizgarî û serbixweyiya Kurdistanê de dev jixebata xwe bernedin. Qazî got:

"Ji dewleta xwefiroş a Tehranê bawer mekin. Qewl û qerarên wan hemîderew in. Wan em xapandin. Dev ji xebataxwe ber medin. Bijî Kurdistanarizgarfkirî]!"

Emîr Perwîz herweha gotibû: Dema ku Qazî Mihemed birin ser kursiyasêdarê, destmalekanîn ku pê çavên wî girêdin. Lê Qazî nehişt û got "Xayînno!Ez li hember millet û welatê xwe şermezar ninim ku hun çavên min girêdin. ..Ez dixwazim di vê deqîqeya dawîn a jiyana xwe de bi serbilindî li asoyaberbeyanî ya welatê xwe yê xoşewîst, xweşik û dilgîr binêrim ku çawan pêsîratarîtiyê diçirîne. Ezkurrêwefadar êmilletêxwebûm û [nikajî] wehame. Bijîmilletê Kurd! Bijî rizgariya Kurdistanê!"5

Yê ku ji Kurdiya Başûr wergerandiye:M. Malmîsanij

1 SAWAK (Sazmanê îttila'at we Emniyetê Kêşver): Di dema şah de sazmana emniyet aîranê bû

2Mela Sîddîqê mizgefta Hebas Axa: Seyîd Mihemedî Semedî bi awakî pozîtîf behsavî kesî dike. (Binêre "Hin Serinc û Ronîkirin" ên ku ji alî Seyîd Mihemedî Semedî hatinenivîsîn û di vê hejmara Çirayê de hatine weşandin.)

3 Rehmetî Şafî'î: Li gor Seyîd Mihemedî Semedî, "Mîrza Rehmetî Şafi'î yek ji kesênnavdar û diyar ên Mehabadê bû". (Binêre "Hin Serinc û Ronîkirin" ên ku ji alî SeyîdMihemedî Semedî hatine nivîsîn û di vê hejmara Çirayê de hatine weşandin.)

4 Serwan Şerîfî: Derheqê vî kesî de binêre "Hin Serinc û Ronîkirin" ên ku ji alî SeyîdMihemedî Semedî hatine nivîsîn û di vê hejmara Çirayê de hatine wqandin.

5 Dr. Rehîmî Qazî, Basêk Le Merr Mehakemey Pêşewa Qazî Mihemed "Be Bûney80'yemîn Salî Le Daykbûnî", Le Bilawkirawekanî Tîşk, 1359 [1980], r. 9-10, 20-21, 32-34, 36-40

'2

Tewrêzê (Tebrîzê) kuştar û talan çêdibe. Min bi xelkê ragihand ku, dibe kumin bigrin û bikujin jî, lêbelê bo ku namûsaxelkê bête parastin û talan nebeez narevim û xwe dikim qurbana we. Va ye ez li ser gotina xwe disekinim ûheta niha di tarîxê de nehatiye dîtin ku kesekî fedakariyeke wenî kiribe.Helbet li ser we jî pêwîst e ku hun li hember xizm û kes û karên min wefadarbin û heyfa min jî bistînin. Ez bi vê yekê serbilind im ku di riya milletê xwede ez xwe feda dikim. Bijî serbestî û serbixweyiya îranê!..."

... Qazî Mihemedî, berî dardebûyinê li ber sêpê jî nutuqeke kurt da û jigelê Kurd re got ku bila di riya rizgarî û serbixweyiya Kurdistanê de dev jixebata xwe bernedin. Qazî got:

"Ji dewleta xwefiroş a Tehranê bawer mekin. Qewl û qerarên wan hemîderew in. Wan em xapandin. Dev ji xebataxwe ber medin. Bijî Kurdistanarizgarfkirî]!"

Emîr Perwîz herweha gotibû: Dema ku Qazî Mihemed birin ser kursiyasêdarê, destmalekanîn ku pê çavên wî girêdin. Lê Qazî nehişt û got "Xayînno!Ez li hember millet û welatê xwe şermezar ninim ku hun çavên min girêdin. ..Ez dixwazim di vê deqîqeya dawîn a jiyana xwe de bi serbilindî li asoyaberbeyanî ya welatê xwe yê xoşewîst, xweşik û dilgîr binêrim ku çawan pêsîratarîtiyê diçirîne. Ezkurrêwefadar êmilletêxwebûm û [nikajî] wehame. Bijîmilletê Kurd! Bijî rizgariya Kurdistanê!"5

Yê ku ji Kurdiya Başûr wergerandiye:M. Malmîsanij

1 SAWAK (Sazmanê îttila'at we Emniyetê Kêşver): Di dema şah de sazmana emniyet aîranê bû

2Mela Sîddîqê mizgefta Hebas Axa: Seyîd Mihemedî Semedî bi awakî pozîtîf behsavî kesî dike. (Binêre "Hin Serinc û Ronîkirin" ên ku ji alî Seyîd Mihemedî Semedî hatinenivîsîn û di vê hejmara Çirayê de hatine weşandin.)

3 Rehmetî Şafî'î: Li gor Seyîd Mihemedî Semedî, "Mîrza Rehmetî Şafi'î yek ji kesênnavdar û diyar ên Mehabadê bû". (Binêre "Hin Serinc û Ronîkirin" ên ku ji alî SeyîdMihemedî Semedî hatine nivîsîn û di vê hejmara Çirayê de hatine weşandin.)

4 Serwan Şerîfî: Derheqê vî kesî de binêre "Hin Serinc û Ronîkirin" ên ku ji alî SeyîdMihemedî Semedî hatine nivîsîn û di vê hejmara Çirayê de hatine wqandin.

5 Dr. Rehîmî Qazî, Basêk Le Merr Mehakemey Pêşewa Qazî Mihemed "Be Bûney80'yemîn Salî Le Daykbûnî", Le Bilawkirawekanî Tîşk, 1359 [1980], r. 9-10, 20-21, 32-34, 36-40

'2

DEWRAAHMEDEXANI_*

UKURDEWERiYAWÎ1

Mûrad Ciwan

Kk hmedê Xanî, herwekî tê zanîn,şair, alim û mutefekkirê herê pêşin êKurd e ku bîr û baweriyên Kurdewerîpêşkêş kirine. Baweriya xwe li serrewşa Kurdan a dema xwe, sedemênvê rewşê û riya çareserkirinê diyarkiriye. Bi vî awayê xwe, ew mu'te-fekkirekî siyasî yê Kurd e.

Lê bi dîtin û pêşniyariyên siyasînemaye, hundurê fikrên xwe yênsiyasî dagirtiye. Bi xwe dibêje ku bizanebûn Mem û Zîn bi zimanê Kurdînivîsîye, heta qehremanên xwe bizanebûn ji nav civaka Kurdan hil-bijartiye. Ev destan bi mîr û maiyetaxwe, bi hukumet û xelkê xwe, bievîndarên xwe, bi qehreman û fe-sadên xwe, bi dawet, şer, nêçîr, kêfûşahî, xem û zilm û zîndanên xwecivakeka Kurd a pir alî derdixe holêû Ahmedê Xanî ev rê bi zanebûndaye ber xwe:

(Xanî )Safi şemirand, vexwarî durdîManendê durê lîsanê Kurdî

înaye nîzam û întîzamêKêsaye cefajiboyê a 'mê

Da xelq nebêjitin ku "EkradBêmarîfet in, bêesl û binyad

Enwa 'ê mîlelxwedan kitêb inKurmanc tenê di bêhesêb in "

Hem ehlê nezer nebên ku "KurmancIşqê nekirinji bo xwe amanc

Têk da ne talib in ne metlûbVêkra ne muhibb in ew, ne mehbûb

Bêbehre ne ewji isqebazîFarixji heqîqî û mecazî"

Sazê dilê kul bi zîr û bem bitSazendeê işqê Zîn û Mem bit

'M

DEWRAAHMEDEXANI_*

UKURDEWERiYAWÎ1

Mûrad Ciwan

Kk hmedê Xanî, herwekî tê zanîn,şair, alim û mutefekkirê herê pêşin êKurd e ku bîr û baweriyên Kurdewerîpêşkêş kirine. Baweriya xwe li serrewşa Kurdan a dema xwe, sedemênvê rewşê û riya çareserkirinê diyarkiriye. Bi vî awayê xwe, ew mu'te-fekkirekî siyasî yê Kurd e.

Lê bi dîtin û pêşniyariyên siyasînemaye, hundurê fikrên xwe yênsiyasî dagirtiye. Bi xwe dibêje ku bizanebûn Mem û Zîn bi zimanê Kurdînivîsîye, heta qehremanên xwe bizanebûn ji nav civaka Kurdan hil-bijartiye. Ev destan bi mîr û maiyetaxwe, bi hukumet û xelkê xwe, bievîndarên xwe, bi qehreman û fe-sadên xwe, bi dawet, şer, nêçîr, kêfûşahî, xem û zilm û zîndanên xwecivakeka Kurd a pir alî derdixe holêû Ahmedê Xanî ev rê bi zanebûndaye ber xwe:

(Xanî )Safi şemirand, vexwarî durdîManendê durê lîsanê Kurdî

înaye nîzam û întîzamêKêsaye cefajiboyê a 'mê

Da xelq nebêjitin ku "EkradBêmarîfet in, bêesl û binyad

Enwa 'ê mîlelxwedan kitêb inKurmanc tenê di bêhesêb in "

Hem ehlê nezer nebên ku "KurmancIşqê nekirinji bo xwe amanc

Têk da ne talib in ne metlûbVêkra ne muhibb in ew, ne mehbûb

Bêbehre ne ewji isqebazîFarixji heqîqî û mecazî"

Sazê dilê kul bi zîr û bem bitSazendeê işqê Zîn û Mem bit

'M

Şerha xemê dil bikim fesaneZînê û Memê bikim bahane

Nexmê weji perdeê derînimZînê û Memêji nû vejînim

Malûl bûyîn hebîb û asiqîrohe wekî tebîbê haziq

Derman bikim ez ewan, dewa kimWan bêmededan ji nû ve rakim

Ev meywe eger ne abîdar eKurmancîye ew qeder li kar e

Ev tifle eger ne nazenîn eNûbar e bi min qewî sêrîn e

Ev meywe eger nepir lezîz eEv tifle bi min qewî ezîz e

Mehbûb e, lîbas û gûsîwar eMilkêd-i min in, ne mustear e

Elfaz û meanî û îbaratînsa û mebanî û îsarat

Mewzû ' û meqasid û hîkayetMermûz û menaqib û dîrayet

Uslûb û sifat û mane û lefzEsla nekirin meyekji wan qerz

Bîlcumle netaicêd-ifikr inDûşîze û nû 'erûs û bîkr in

Ahmedê Xanî, bi alimiya xwe yadînî, bi dersdariya xwe, bi hînkariyaxwe ya ji bo zarokên Kurdan, bihunermendiya xwe ya şairî, bi mu-tefekirî ya xwe ya felsefî, dîrokî û

14

stêrnasî cihekî bilind digre.Helbet sedemêvê yekê ew e ku ew

kesekî zîrek ê bikêrhatî ye, têgihîştin,aqil û xîreteka mezin li ser heye.

Ji eserên wîgellekxweş diyar dibeku wî, li gor dema xwe, xwendin ûtedrîsatek gellek tekûz û piralî jîdîtiye. Xwendinek welê bi serûber ûpiralî ku di zanyariyên dînî de, didîrok û felsefaîslamiyetê de, di şerîetêde, di zimanên Farisî, Erebî, Osmanîû Kurdî de, di kultura îdarekirinê ûya dîwana mîrî de, di nasîna adet ûteqalîdên civaka Kurdewarî de, dicografya û stêrnasiya wê demê de kûrçûye û bûye otorîte ku bi serbestî bîrû bawerî, qenaet û zanînên xwe divan waran de diyar kirine. Ev yek,pirtir destekê dide wan îddîayan kudibêjin ew li gelek bajar û welatangeriyaye, wî li gelek medresên se-wiyebilind xwendiye. Bi alim, mîr ûdewletmendên wê demê re rabûye ûrûniştiye, ketiye sohbet û munaqeşêndînî, zanyarî, bîr û baweriyên wêdemê yên dunyewî.

Ev zanîna piralî ya Ahmedê Xanîji alî din ve fikrekê li ser sewiyahînkarîyamedresan yawê demê dideme. Nexwe wan medresên ku Ah-medê Xanî û yên ku seyda û hevalênwî tê de xwendin û pişt re dersdarîkirin, ne medresenî bêîmkan û se-wiyenizm bûn.

Mirov nikare îddîa bike ku Ah-medê Xanî zanayekî bi tenê yê îstîsnayê dewra xwe bû. Helbet ne bi

Şerha xemê dil bikim fesaneZînê û Memê bikim bahane

Nexmê weji perdeê derînimZînê û Memêji nû vejînim

Malûl bûyîn hebîb û asiqîrohe wekî tebîbê haziq

Derman bikim ez ewan, dewa kimWan bêmededan ji nû ve rakim

Ev meywe eger ne abîdar eKurmancîye ew qeder li kar e

Ev tifle eger ne nazenîn eNûbar e bi min qewî sêrîn e

Ev meywe eger nepir lezîz eEv tifle bi min qewî ezîz e

Mehbûb e, lîbas û gûsîwar eMilkêd-i min in, ne mustear e

Elfaz û meanî û îbaratînsa û mebanî û îsarat

Mewzû ' û meqasid û hîkayetMermûz û menaqib û dîrayet

Uslûb û sifat û mane û lefzEsla nekirin meyekji wan qerz

Bîlcumle netaicêd-ifikr inDûşîze û nû 'erûs û bîkr in

Ahmedê Xanî, bi alimiya xwe yadînî, bi dersdariya xwe, bi hînkariyaxwe ya ji bo zarokên Kurdan, bihunermendiya xwe ya şairî, bi mu-tefekirî ya xwe ya felsefî, dîrokî û

14

stêrnasî cihekî bilind digre.Helbet sedemêvê yekê ew e ku ew

kesekî zîrek ê bikêrhatî ye, têgihîştin,aqil û xîreteka mezin li ser heye.

Ji eserên wîgellekxweş diyar dibeku wî, li gor dema xwe, xwendin ûtedrîsatek gellek tekûz û piralî jîdîtiye. Xwendinek welê bi serûber ûpiralî ku di zanyariyên dînî de, didîrok û felsefaîslamiyetê de, di şerîetêde, di zimanên Farisî, Erebî, Osmanîû Kurdî de, di kultura îdarekirinê ûya dîwana mîrî de, di nasîna adet ûteqalîdên civaka Kurdewarî de, dicografya û stêrnasiya wê demê de kûrçûye û bûye otorîte ku bi serbestî bîrû bawerî, qenaet û zanînên xwe divan waran de diyar kirine. Ev yek,pirtir destekê dide wan îddîayan kudibêjin ew li gelek bajar û welatangeriyaye, wî li gelek medresên se-wiyebilind xwendiye. Bi alim, mîr ûdewletmendên wê demê re rabûye ûrûniştiye, ketiye sohbet û munaqeşêndînî, zanyarî, bîr û baweriyên wêdemê yên dunyewî.

Ev zanîna piralî ya Ahmedê Xanîji alî din ve fikrekê li ser sewiyahînkarîyamedresan yawê demê dideme. Nexwe wan medresên ku Ah-medê Xanî û yên ku seyda û hevalênwî tê de xwendin û pişt re dersdarîkirin, ne medresenî bêîmkan û se-wiyenizm bûn.

Mirov nikare îddîa bike ku Ah-medê Xanî zanayekî bi tenê yê îstîsnayê dewra xwe bû. Helbet ne bi

awayekî berfireh û kutlewî be jî, bimahneya zumreyeka elît a serdest ateng be jî, ew di nava civatekê dedijiya, xwediyê hemdemên xwe bû.

Lomajî hem demaAhmedê Xanî,hem jî hemdemên wî muhtacî wêyekê ne ku bi lêkolînên piralî û hûrû kûr bên ronahîkirinê.

Dewra ku ew tê de jiyaye, çiherêmî û welatî be, çi jî cîhanî be,tesîrek mezin li ser wî hiştiye. Dişikilgirtina fikrên wî de rol leyistiye.

Ahmedê Xanî, di nîvê paşîn êsedsala huvdehan de jiyaye. Tarîxa jidayikbûnawî 1650-1651, yamirinawî 1707-1708(?) e. Di 1664-65 ande dest bi nivîsînê kiriye. Mem ûZîna xwe ya şaheser di 44 saliya xwede temam kiriye.

Dewra Ahmedê Xanî, dewrekawelê bû ku dest pê bûbû, dinyaRojhilat ji ya Rojava pêşdetir diket.Awrûpiyan ji mêj ve ji xwe re riyêndin ên çûna Asyayê dîtibûn. Vascoda Gamayê Portekîzî, teqrîben dused sal berî nivîsîna Mem û Zînê; di1497'an de li dora Afrikayê zîvirî ûgîhaşt peravê başûrê rojavayê Hin-distanê. Her di wan salan de KristoffColombus jî Amerika keşif kir ûîspanyoliyan berê xwe dan vê qitayanuh. Piştre hin Awrûpî yên din jî lipey Portekîziyan xwe gîhandin As-yayê, li hin peravan kolonî danin, dibazirganiya deryavaniyê de bi por-tekîzîyan re ketin reqabet û şerî jî.Gava destpêka sedsala 17'an hat,

hin welatên din ketin pêşiya Porte-kîziyan. Herçî ji ber ku îspanyoliyanpirtir berê xwe dabûn dinya nuh(qita Amerîkayê) li Asyayê zêde belaxwe di Portekîziyan nedan, lê Hol-landî û îngilîz ne di vê rewşê de bûn.

Deryavanê HollandîAbelTasmandi 1643'yan de Awusturalya keşifkiribû. Di nîvê duduyê vê sedsalê dePortekîzê kontrola Okyanûsa Hindîji dest xwe derxist, xist destê îngilîzû Hollandiyan. Evan jî bi riya ba-zirgan û leşkerên xwe yên deryavan,têkiliyên piralî li gel mîr, xaqan ûmehracên Hindistanê, Moxolistanê,Çînê û Japonyayê danîn û di bazir-ganiya Asyayê û ya navbera Asya ûAwrûpayê de pêşve çûn.2 Vê yekê biawayekîxerab tesîr li riya Baharatê ûj iyanaîqtisadî û tîcarî yawan welatênser vê riye kiribû. Kurdistan, yanîwelatên mîrayetiyên Kurdan ji vêyekê paraxwe wergirtin. Ewrûpiyanli Afrikayê, li Amerikayê û li AsyaDûr kolonyalîzma xwe pêşde birin.Êdî ne bi eşkereyî be jî şerqîyanpêşketina xerbiyan qebûl dikirin,rexbet ji mal û pereyên wan re pirtirbû. Çewa îro li şerqê dolar di serhemî peran re ye, wê demê jîFlorinênHolandî pir bi qîmet bûn. AhmedêXanî di Memû Zînê de pesnê Florînêzêrîn dide:

Mîrê ku bi navê Mîreza yeMehza nezera wî kîmîya ye

Qelbêd-i zexel diket belorîPûlêd-i dexel diketflorî

'M

awayekî berfireh û kutlewî be jî, bimahneya zumreyeka elît a serdest ateng be jî, ew di nava civatekê dedijiya, xwediyê hemdemên xwe bû.

Lomajî hem demaAhmedê Xanî,hem jî hemdemên wî muhtacî wêyekê ne ku bi lêkolînên piralî û hûrû kûr bên ronahîkirinê.

Dewra ku ew tê de jiyaye, çiherêmî û welatî be, çi jî cîhanî be,tesîrek mezin li ser wî hiştiye. Dişikilgirtina fikrên wî de rol leyistiye.

Ahmedê Xanî, di nîvê paşîn êsedsala huvdehan de jiyaye. Tarîxa jidayikbûnawî 1650-1651, yamirinawî 1707-1708(?) e. Di 1664-65 ande dest bi nivîsînê kiriye. Mem ûZîna xwe ya şaheser di 44 saliya xwede temam kiriye.

Dewra Ahmedê Xanî, dewrekawelê bû ku dest pê bûbû, dinyaRojhilat ji ya Rojava pêşdetir diket.Awrûpiyan ji mêj ve ji xwe re riyêndin ên çûna Asyayê dîtibûn. Vascoda Gamayê Portekîzî, teqrîben dused sal berî nivîsîna Mem û Zînê; di1497'an de li dora Afrikayê zîvirî ûgîhaşt peravê başûrê rojavayê Hin-distanê. Her di wan salan de KristoffColombus jî Amerika keşif kir ûîspanyoliyan berê xwe dan vê qitayanuh. Piştre hin Awrûpî yên din jî lipey Portekîziyan xwe gîhandin As-yayê, li hin peravan kolonî danin, dibazirganiya deryavaniyê de bi por-tekîzîyan re ketin reqabet û şerî jî.Gava destpêka sedsala 17'an hat,

hin welatên din ketin pêşiya Porte-kîziyan. Herçî ji ber ku îspanyoliyanpirtir berê xwe dabûn dinya nuh(qita Amerîkayê) li Asyayê zêde belaxwe di Portekîziyan nedan, lê Hol-landî û îngilîz ne di vê rewşê de bûn.

Deryavanê HollandîAbelTasmandi 1643'yan de Awusturalya keşifkiribû. Di nîvê duduyê vê sedsalê dePortekîzê kontrola Okyanûsa Hindîji dest xwe derxist, xist destê îngilîzû Hollandiyan. Evan jî bi riya ba-zirgan û leşkerên xwe yên deryavan,têkiliyên piralî li gel mîr, xaqan ûmehracên Hindistanê, Moxolistanê,Çînê û Japonyayê danîn û di bazir-ganiya Asyayê û ya navbera Asya ûAwrûpayê de pêşve çûn.2 Vê yekê biawayekîxerab tesîr li riya Baharatê ûj iyanaîqtisadî û tîcarî yawan welatênser vê riye kiribû. Kurdistan, yanîwelatên mîrayetiyên Kurdan ji vêyekê paraxwe wergirtin. Ewrûpiyanli Afrikayê, li Amerikayê û li AsyaDûr kolonyalîzma xwe pêşde birin.Êdî ne bi eşkereyî be jî şerqîyanpêşketina xerbiyan qebûl dikirin,rexbet ji mal û pereyên wan re pirtirbû. Çewa îro li şerqê dolar di serhemî peran re ye, wê demê jîFlorinênHolandî pir bi qîmet bûn. AhmedêXanî di Memû Zînê de pesnê Florînêzêrîn dide:

Mîrê ku bi navê Mîreza yeMehza nezera wî kîmîya ye

Qelbêd-i zexel diket belorîPûlêd-i dexel diketflorî

'M

Ronesansa Awrûpayê ku di eslê xwede tevgera burjuwaziyaAwrûpayê yali hemberî arîstokrasiya feodal bû, jidu sed salan bêtir berî Ahmedê Xanîdest pê kiribû. Gava Ahmedê XanîMem û Zîn dinivîsand, ronesansaku fikrên humanîzmê, şikjêbirinê ûferdiyetiyê bilind kiribûn, gihaştibûqonaxa xwe ya herî bilind û kemilî.Tevgerên reformasyonê sed û pêncîsal berê destpê kiribûn. Li Ewrûpayêşer û têkilheviyên siyasî û fikrî hebûn.Galileo Galilei (1 564-1642) yê îtalî,berî ku Ahmedê Xanî were ser ruyêerdê dîn û ilim ji hev veqetand ûiddia kir ku dinya li dora rojê digere.Fîlozof û zanayên wekî Francis Ba-conê (1561-1626) îngilîzî, RenêDescartesê (1596-1650) Firansizîderketibûn qada fikrî û ilmî. IsaacNewton ( 1 642- 1 727) hemdemê Ah-medêXanî bû. Nicolaus Copernikusê(1473-1543) Polonî sed û pêncî salberî Xanî got ku ne ku dinya lê rojmerkez e, hîv li dora dinyayê, dinyali dora xwe digere. Johannes Kepler(1571-1630) bi alîkariya lênêrînênxwe yên li stêran û ya Danîmarkî yêbi navê Tycho Brahes (1546-1601)Copernikus tesdiq kir û got ku pla-net li ser besteka elîpsî digerin.

Tevî vê jî, dewr li Awrûpayêdewreka wisa bû ku dêrê 70 sal piştîmirina Copernikus; di I6l6'an deew afaroz kir. Di 1633'yan de Gali-lei hat mecbûrkirin ku dev ji wêîddîa xwe berde ku digot dinya li

'6

dora rojê digere.Li îngîlterê, li UnîversîtaOxfordê,

di 1 670 'yan de pişt li felsefa skolastîkhat şikandin. Li Harvardê, telebêndînî û teologan ev pirs girtin destênxwe. Lê li îspanya û koloniyên wê, di1633'yan de ev fikir hatin qede-xekirin. Vê rewşa han heta nîvêsedsala 18'an ajot. Li Polonya ûMacarîstanê û her wiha li Rûsyayêfikrên wiha di sedsala 1 8 ' an de peydabûn û eynî di wê demê de jî di riyamîsyoneran re gîhaştin Çînê.

Fikrên Copernikus, 200 sal piştîmirina wî di sedsala 18'an de liAwrûpayê serbest bûn. "Principia"yaNewton di 1687'an de tenê çendnusxe çap bûn. Çapa duduyan maheta sala 1 7 1 3 'an . Ev eser , carapêşîndi 1729'andebûîngilîzîûdi 1759-'an de bû Firansizî.3

Salekê berî ku Ahmedê Xanî çê-bibe, liîngilterêCromwelîkral şikandû hat ser hukum. Li hin welatênEwrûpayê şerê terefdarên kraliyamutleqîûyên kraliyên meşrûtîyan jîyên cumhûriyetçiyan çê dibûn. Lihin welatan her çendî parlamento,merkezîyan jî mehellî hatin avakirinjî, dem bi dem cumhûriyetçî hatinserhukum jî, lêvêyekêgellekneajot,cumhûriyetçîtî û parlamenterîstî didemên gellek kurt de hildiweşiyan.Fikir û hukmên kraliyeta mutleqî lihemû Awrûpayê serdest û di rewacêde bû.

Osmanî hatibûn dawiya debdeba

Ronesansa Awrûpayê ku di eslê xwede tevgera burjuwaziyaAwrûpayê yali hemberî arîstokrasiya feodal bû, jidu sed salan bêtir berî Ahmedê Xanîdest pê kiribû. Gava Ahmedê XanîMem û Zîn dinivîsand, ronesansaku fikrên humanîzmê, şikjêbirinê ûferdiyetiyê bilind kiribûn, gihaştibûqonaxa xwe ya herî bilind û kemilî.Tevgerên reformasyonê sed û pêncîsal berê destpê kiribûn. Li Ewrûpayêşer û têkilheviyên siyasî û fikrî hebûn.Galileo Galilei (1 564-1642) yê îtalî,berî ku Ahmedê Xanî were ser ruyêerdê dîn û ilim ji hev veqetand ûiddia kir ku dinya li dora rojê digere.Fîlozof û zanayên wekî Francis Ba-conê (1561-1626) îngilîzî, RenêDescartesê (1596-1650) Firansizîderketibûn qada fikrî û ilmî. IsaacNewton ( 1 642- 1 727) hemdemê Ah-medêXanî bû. Nicolaus Copernikusê(1473-1543) Polonî sed û pêncî salberî Xanî got ku ne ku dinya lê rojmerkez e, hîv li dora dinyayê, dinyali dora xwe digere. Johannes Kepler(1571-1630) bi alîkariya lênêrînênxwe yên li stêran û ya Danîmarkî yêbi navê Tycho Brahes (1546-1601)Copernikus tesdiq kir û got ku pla-net li ser besteka elîpsî digerin.

Tevî vê jî, dewr li Awrûpayêdewreka wisa bû ku dêrê 70 sal piştîmirina Copernikus; di I6l6'an deew afaroz kir. Di 1633'yan de Gali-lei hat mecbûrkirin ku dev ji wêîddîa xwe berde ku digot dinya li

'6

dora rojê digere.Li îngîlterê, li UnîversîtaOxfordê,

di 1 670 'yan de pişt li felsefa skolastîkhat şikandin. Li Harvardê, telebêndînî û teologan ev pirs girtin destênxwe. Lê li îspanya û koloniyên wê, di1633'yan de ev fikir hatin qede-xekirin. Vê rewşa han heta nîvêsedsala 18'an ajot. Li Polonya ûMacarîstanê û her wiha li Rûsyayêfikrên wiha di sedsala 1 8 ' an de peydabûn û eynî di wê demê de jî di riyamîsyoneran re gîhaştin Çînê.

Fikrên Copernikus, 200 sal piştîmirina wî di sedsala 18'an de liAwrûpayê serbest bûn. "Principia"yaNewton di 1687'an de tenê çendnusxe çap bûn. Çapa duduyan maheta sala 1 7 1 3 'an . Ev eser , carapêşîndi 1729'andebûîngilîzîûdi 1759-'an de bû Firansizî.3

Salekê berî ku Ahmedê Xanî çê-bibe, liîngilterêCromwelîkral şikandû hat ser hukum. Li hin welatênEwrûpayê şerê terefdarên kraliyamutleqîûyên kraliyên meşrûtîyan jîyên cumhûriyetçiyan çê dibûn. Lihin welatan her çendî parlamento,merkezîyan jî mehellî hatin avakirinjî, dem bi dem cumhûriyetçî hatinserhukum jî, lêvêyekêgellekneajot,cumhûriyetçîtî û parlamenterîstî didemên gellek kurt de hildiweşiyan.Fikir û hukmên kraliyeta mutleqî lihemû Awrûpayê serdest û di rewacêde bû.

Osmanî hatibûn dawiya debdeba

xwe ya mezin. Erê hukmê şûrê wanhîn li ber deriyên Wiyanayê bû, lêAwrûpiyan li vir destpêkiribûn zorawan dibirin. Gellek şer li ber deriyêWiyanayê çêdibûn, Osmaniyan êdîdest pê kiribûn ji Awrûpayê vedi-kişiyan.

Ev yek li paytext dibû sedemênbêîstîqrariyan. Wezîr li pey wezirandihatin ezilkirin an îdamkirin. Yenî-çerîyan gav bi gav serî hildidan. Diserayan de entrîkayan Sultanan dadi-xistin û radikirin.

Rewşa bêîstîqrarî, vekişiyana jirojava û Awrûpayê, şikestina di şerande, daxwaz û tadeyiyên hukumetamerkezî ji bo esker û bac û xeracê, liser Anadoluyê û Kurdistanê girantirdikir. Barê xelkê girantir dibû, nera-zîbûn, acizî û tevlîhevî di nav xelkêde pirtir dibû.

Kurdistan di rewşeka ecêb a balkêşde bû.

Rewşa Kurdistanê jî piçekî dişi-bihiya ya Osmaniyan. Kurdistan jialiyekî ve di yek ji wan qonaxêntarîxa xwe yên herî bilind de bû.

Herwekitêzanin, di 1514'andepiştî ku mîrên Kurdan Sefewiyan jierd û bajarên xwe derxistin, bi nav-bêncîtiya îdrîsê Bedlîsî bi YavuzSultan Selîmê Osmanî re li hevkirin.Hin mîrîtî bûn hukumetên nîv ser-bixwe, hin jî hatin girêdan bi huku-meta merkezî ya Osmanî ve.

Herçî di 15l4'an de piraniyaKurdistanêketbin baskêOsmaniyan,

lê li ser erdên Kurdistanê hîn ji sedsalan zêdetir misêwa şer di navberaOsmanî û îraniyan de hebû. Ev yekbigiranî, 1 1 sal berîçêbûnaAhmedêXanî, di 1639'an de bi PeymanaQesrê Şîrîn rabû û hudûdên diyar linavbera Osmanî û îraniyan hatinkêşan, şer rawestiyan, aramî û îstîqrarzêdetir ket Kurdistanê.

Mîrên Kurdan ên ku xwedanhukumet bûn, di nav xwe de serbestbûn, hakimî dikirin û welat bi dez-geyên xweyên herêmî, li gorî qanûn,adet û teqalîdên xwe idare dikirin.Vê dihişt ku Kurdistan di vê dewrêde ji alî îqtîsadî, ticarî, ziraî û kulturîve bi pêş keve.

Li vê derê em ê tesbîtên hingerokan li ser du bajarên mezin ênKurdistanê; Diyarbekirê û Bedlîsêbidin diyarkirin ku di demaAhmedêXanî de çûne li Kurdistanê geriyaneû gerrên xwe nivîsîne. Xwendevan,gava van tesbîtan bixwîne wê fikrekazelaltir di heqê Kurdistana dema Ah-medê Xanî de li serê wî peyda bibe.

Sîmonê Polonî yê ku di sala 1 6 1 2-'an de hatibû Diyarbekirê di seya-hetnameya xwe de wiha dinivîse:

"Bajar, herwekî di tevayiya dewradîrokê de, îro jî navendeka dîn ûîrfanêye... Zêrker,zernîşancî,kêrsaz,papûçsaz, cîzmesaz û erbabên zena-atên din hene û hemtayên wan bes liîstenbolê tên dîtin Gava merivdikevehundurêxaniyên Diyarbekirê,meriv nema dixwaze derkeve derva.

'H

xwe ya mezin. Erê hukmê şûrê wanhîn li ber deriyên Wiyanayê bû, lêAwrûpiyan li vir destpêkiribûn zorawan dibirin. Gellek şer li ber deriyêWiyanayê çêdibûn, Osmaniyan êdîdest pê kiribûn ji Awrûpayê vedi-kişiyan.

Ev yek li paytext dibû sedemênbêîstîqrariyan. Wezîr li pey wezirandihatin ezilkirin an îdamkirin. Yenî-çerîyan gav bi gav serî hildidan. Diserayan de entrîkayan Sultanan dadi-xistin û radikirin.

Rewşa bêîstîqrarî, vekişiyana jirojava û Awrûpayê, şikestina di şerande, daxwaz û tadeyiyên hukumetamerkezî ji bo esker û bac û xeracê, liser Anadoluyê û Kurdistanê girantirdikir. Barê xelkê girantir dibû, nera-zîbûn, acizî û tevlîhevî di nav xelkêde pirtir dibû.

Kurdistan di rewşeka ecêb a balkêşde bû.

Rewşa Kurdistanê jî piçekî dişi-bihiya ya Osmaniyan. Kurdistan jialiyekî ve di yek ji wan qonaxêntarîxa xwe yên herî bilind de bû.

Herwekitêzanin, di 1514'andepiştî ku mîrên Kurdan Sefewiyan jierd û bajarên xwe derxistin, bi nav-bêncîtiya îdrîsê Bedlîsî bi YavuzSultan Selîmê Osmanî re li hevkirin.Hin mîrîtî bûn hukumetên nîv ser-bixwe, hin jî hatin girêdan bi huku-meta merkezî ya Osmanî ve.

Herçî di 15l4'an de piraniyaKurdistanêketbin baskêOsmaniyan,

lê li ser erdên Kurdistanê hîn ji sedsalan zêdetir misêwa şer di navberaOsmanî û îraniyan de hebû. Ev yekbigiranî, 1 1 sal berîçêbûnaAhmedêXanî, di 1639'an de bi PeymanaQesrê Şîrîn rabû û hudûdên diyar linavbera Osmanî û îraniyan hatinkêşan, şer rawestiyan, aramî û îstîqrarzêdetir ket Kurdistanê.

Mîrên Kurdan ên ku xwedanhukumet bûn, di nav xwe de serbestbûn, hakimî dikirin û welat bi dez-geyên xweyên herêmî, li gorî qanûn,adet û teqalîdên xwe idare dikirin.Vê dihişt ku Kurdistan di vê dewrêde ji alî îqtîsadî, ticarî, ziraî û kulturîve bi pêş keve.

Li vê derê em ê tesbîtên hingerokan li ser du bajarên mezin ênKurdistanê; Diyarbekirê û Bedlîsêbidin diyarkirin ku di demaAhmedêXanî de çûne li Kurdistanê geriyaneû gerrên xwe nivîsîne. Xwendevan,gava van tesbîtan bixwîne wê fikrekazelaltir di heqê Kurdistana dema Ah-medê Xanî de li serê wî peyda bibe.

Sîmonê Polonî yê ku di sala 1 6 1 2-'an de hatibû Diyarbekirê di seya-hetnameya xwe de wiha dinivîse:

"Bajar, herwekî di tevayiya dewradîrokê de, îro jî navendeka dîn ûîrfanêye... Zêrker,zernîşancî,kêrsaz,papûçsaz, cîzmesaz û erbabên zena-atên din hene û hemtayên wan bes liîstenbolê tên dîtin Gava merivdikevehundurêxaniyên Diyarbekirê,meriv nema dixwaze derkeve derva.

'H

Ev, wekîxaniyên Helebê koşkên zarîfû taqbinexş in. Xelkê wê jî mirovinîgellek nazik û murefeh in, di demaxwarinê de ne ku serxweş bibin ûzimandirêjiya bikin, di hemdê xwede sakin û biedeb dimînin. Çimkîhemû jî mirovinî xwenda û zana ne,çi di sohbetan de, çi jî di kirrînfirotinê de be bi zeka û nezaketdilivin û bi zimanekî edebî diaxivin. "4

Tavernier ku di nîvê yekê yêsedsala 17'an de hatibû Diyarbekirê,pesnê sinaiya wê dide û dinivîse ku:"Marokenên Diyarbekirê hem bireng hem jî bi deqên xwe di seriyahemû berhemên şerqê yên ji vî cinsîre ne. Li vê derê hindî maroken tênçêkirin ku ji çaran yekê xelkê bajêrdebara xwe bi vî karî dike.3

EwliyaÇelebiyê kudi nîvê sedsala1 7 ' an de li gellek deverên Kurdistanêgeriyaye û ev yek bi awayekî fireh ûûslûbek balkêş nivîsiye, di Seya-hetnameya xwe de bi wê uslûba xasbi xwe pesnê şûr, mertal, rim, tîr,xencer, kêr û tiştên din yên hesinînû polayîn, zîvkarî û zêrkariya wê(van Bruinessen, Martin and Boesc-hoten Hendrik -Evliya Çelebi inDiyarbekir 1988 r. 170), tevnevaniyawê ya pembo û hevrîşm, goşkariyawê ya ku pêlav, cîzme, papûç, meshênsextiyanîn ên rengîn, bazar û dikanênbajêr dipesinîne.6

Poulletê ku di 1660'an de hatDiyarbekirê wiha dinivîse: "Çarşî ûbazara Diyarbekirê mezin û hinde

18

sipehî ye ku li Tirkiyê mirov neşêrastî hemtayeke wê were. Hejmarabazirganên ku ji îranê, Moxolîstanê,Polonyayê û Moskovayê tên û hev-rîşm, pembo û awe sextiyanên xweşik ûfêwqelade dibin wdatên xwe gelek in."7

Di tevnan de qumaşên ku ji wanre qutnî, xezeliye û mantin dihategotin, pûşî, çitarî, manûse û cawênpembo dihatin tevinîn. Xalî, kilîm,cîcim, şal, kulav û sextiyanê rengîn êDiyarbekirê bi nav û deng bûn. Jisifrê Erxeniyê û ji şûşê gellek aweeşya dihatin çêkirin. Cawê pembo yêxîvetanyêkujêre "Dirbakirkirbasi"dihat gotin bi kalîta xwe bêhemtabû. Ji bo lazimiyên eskeriyê dihatçêkirin, ku zêde bimana jî bes bi îzndikarîbû bihata îxrackirin.8

Ewliya Çelebî di Seyahetnameyaxwe de cih dide jiyana ilmî û kulturîya wan bajarên ku çuye wan; di vêçarçevê de pesnê şairên Diyarbekirêdide û dibêje: "Li Diyarbekirê bisedan şu'erayên kamil ên fesîh ûbelîx hene ku her yek ji wan ji mîsalaRûhî û Fuzûlî ne."9

Ewliya Çelebî bi pesindayinekmezin behsa camî, medrese û tek-yayên Diyarbekirê jî dike, yek bi yeknavên camiyên nava bajêr dijmêre ûpişt re vedigere ser medresan û xwen-dina ilim:

"Li her camiyên ku me li jorêbinavkirin, yek, du medreseyên teh-sîla ilim hene. Li Camiya Mezin,Medresa Mercaniye... Li nav aliman

Ev, wekîxaniyên Helebê koşkên zarîfû taqbinexş in. Xelkê wê jî mirovinîgellek nazik û murefeh in, di demaxwarinê de ne ku serxweş bibin ûzimandirêjiya bikin, di hemdê xwede sakin û biedeb dimînin. Çimkîhemû jî mirovinî xwenda û zana ne,çi di sohbetan de, çi jî di kirrînfirotinê de be bi zeka û nezaketdilivin û bi zimanekî edebî diaxivin. "4

Tavernier ku di nîvê yekê yêsedsala 17'an de hatibû Diyarbekirê,pesnê sinaiya wê dide û dinivîse ku:"Marokenên Diyarbekirê hem bireng hem jî bi deqên xwe di seriyahemû berhemên şerqê yên ji vî cinsîre ne. Li vê derê hindî maroken tênçêkirin ku ji çaran yekê xelkê bajêrdebara xwe bi vî karî dike.3

EwliyaÇelebiyê kudi nîvê sedsala1 7 ' an de li gellek deverên Kurdistanêgeriyaye û ev yek bi awayekî fireh ûûslûbek balkêş nivîsiye, di Seya-hetnameya xwe de bi wê uslûba xasbi xwe pesnê şûr, mertal, rim, tîr,xencer, kêr û tiştên din yên hesinînû polayîn, zîvkarî û zêrkariya wê(van Bruinessen, Martin and Boesc-hoten Hendrik -Evliya Çelebi inDiyarbekir 1988 r. 170), tevnevaniyawê ya pembo û hevrîşm, goşkariyawê ya ku pêlav, cîzme, papûç, meshênsextiyanîn ên rengîn, bazar û dikanênbajêr dipesinîne.6

Poulletê ku di 1660'an de hatDiyarbekirê wiha dinivîse: "Çarşî ûbazara Diyarbekirê mezin û hinde

18

sipehî ye ku li Tirkiyê mirov neşêrastî hemtayeke wê were. Hejmarabazirganên ku ji îranê, Moxolîstanê,Polonyayê û Moskovayê tên û hev-rîşm, pembo û awe sextiyanên xweşik ûfêwqelade dibin wdatên xwe gelek in."7

Di tevnan de qumaşên ku ji wanre qutnî, xezeliye û mantin dihategotin, pûşî, çitarî, manûse û cawênpembo dihatin tevinîn. Xalî, kilîm,cîcim, şal, kulav û sextiyanê rengîn êDiyarbekirê bi nav û deng bûn. Jisifrê Erxeniyê û ji şûşê gellek aweeşya dihatin çêkirin. Cawê pembo yêxîvetanyêkujêre "Dirbakirkirbasi"dihat gotin bi kalîta xwe bêhemtabû. Ji bo lazimiyên eskeriyê dihatçêkirin, ku zêde bimana jî bes bi îzndikarîbû bihata îxrackirin.8

Ewliya Çelebî di Seyahetnameyaxwe de cih dide jiyana ilmî û kulturîya wan bajarên ku çuye wan; di vêçarçevê de pesnê şairên Diyarbekirêdide û dibêje: "Li Diyarbekirê bisedan şu'erayên kamil ên fesîh ûbelîx hene ku her yek ji wan ji mîsalaRûhî û Fuzûlî ne."9

Ewliya Çelebî bi pesindayinekmezin behsa camî, medrese û tek-yayên Diyarbekirê jî dike, yek bi yeknavên camiyên nava bajêr dijmêre ûpişt re vedigere ser medresan û xwen-dina ilim:

"Li her camiyên ku me li jorêbinavkirin, yek, du medreseyên teh-sîla ilim hene. Li Camiya Mezin,Medresa Mercaniye... Li nav aliman

rûmeteka wê ya bilind heye. Muder-risê wê li wê derê digihîje mew-lewiyetê. Muderris û feqiyên wêhene. Weqfên wê gellek xurt in,wezîfeyên diyar ên hucrên wê lehmiyeû şem'iyeyên (istihqaqa goşt û çira-yan) wê daîmî ne. Ji bilî wê li dervayîmihraba Şafiî, Medresa Şafiî, ev jiavadan e. Medresa Camiya Pêxem-ber, feqiyên wê gelek in. Yekî ku li vêderê dest bi tehsîlê kiribe tu carîmehrûm nemaye. Medresa îpariyêmedreseyeka meşhûr e ku li vê derêilmê beyan tê xwendin. Loma jîfeqiyên wê di demeka kurt de binavûdeng dibin û dibin xwedanmeqam.

Piştre li Deriyê Mêrdînê, MedresaXusrevîye; li vî cihê ilim ilmê kelamtê xwendin. Ji ber hindê feqiyên wêgellekî sererast û rewan diaxifin.Medresa Şarûlîzade; li vê derê ji berku ilmê fiqih tê xwendin xelîfên wêgelekî feqîh in.

Piştre MedresaŞêx Rûmî [Urmi-yeyî] asîtaneyeka mezin e. Şagirtênwê bi tesewif û tewhîdê meşxûl in.

Piştre Medresa [ev nav didestnivîsa Seyahetnameyê de neha-tiyexwendinn. m.] Li vê derê jî ilmêtefsîrê; TefsîraCerîrTaberî ûTefsîraîbn-îMes'ûdûTefsîraEbu'1-Leys ûTefsîra Baxawî û Tefsîra Qazî ûTefsîra Deylemî û Tefsîra FeyzullahHindî û Tefsîra Ebû's-Su'ûd tênxwendin ulemayên musennif ên fu-zelayên mufessîr û mudeqqiq hene."10

Di SeyahetnameyaEwliyaÇelebîde mirov rastî gellek agahdariyênfireh di heqê Mîrekiya Bedlisê jî tê.Li gor agahdariyên di vir de, xwiyadibe ku Xanê Bedlîsê, xwediyê nufîi-zeke mezin bû. 70 eşîr di bin destande bûn. Ji wan, dikarîbû 70. 000eskerbicivandana. Merkezamîrîtîyê,Bedlîs, yek ji bajarên şêntirîn ûbinavtirîn ê demaxwe bû. Her çendîbi çiya û berên xwe, ji bo çandiniyêne lihev b.û jî 10.000 bax hebûn,baxê Avdel Xanî bi xwe wekî Baxêîrem bû, tenê xurme, mûz û servî têda nebûn. Yan ne hemî awe darêndin û qesrên bilind di nav vî baxî dehabûn, baxçevanên wê ji îsfehanê,Tebrîzê û Naxîcewanê hatibûn anîn.Kanî û fiskiyên ku li yê derê hebûnli diyarê Rûmê li çu cihî nebûn. Lidora her hawuzekê ji berên hûr ênbiqîmet mermerên wisa hatibûnraxistin ku weki karên sedefîn ênHindî bûn. Li dora hawizan kaniyênji serê şêran û ejderhayan hebûn kuavên heyatê qasî gewriya mirovîqalind tê ra diherikîn.11

Ava bexçan yan bi çerxan (dola-ban) an jî bi amanên gir ên giroverwekî kundiran dihat hilkişandin jibo jorê.

Li Bedlîsê pîşekariya destan diqonaxa xwe ya herî bilind de bû. Dikarê boyaxê û sextiyan çêkirinê degellek li pêş bûn. Bi taybetî wê demênexişandina sextiyan gellekî muhîmbû ku Awrûpiyan hê ev yek niza-

19«

rûmeteka wê ya bilind heye. Muder-risê wê li wê derê digihîje mew-lewiyetê. Muderris û feqiyên wêhene. Weqfên wê gellek xurt in,wezîfeyên diyar ên hucrên wê lehmiyeû şem'iyeyên (istihqaqa goşt û çira-yan) wê daîmî ne. Ji bilî wê li dervayîmihraba Şafiî, Medresa Şafiî, ev jiavadan e. Medresa Camiya Pêxem-ber, feqiyên wê gelek in. Yekî ku li vêderê dest bi tehsîlê kiribe tu carîmehrûm nemaye. Medresa îpariyêmedreseyeka meşhûr e ku li vê derêilmê beyan tê xwendin. Loma jîfeqiyên wê di demeka kurt de binavûdeng dibin û dibin xwedanmeqam.

Piştre li Deriyê Mêrdînê, MedresaXusrevîye; li vî cihê ilim ilmê kelamtê xwendin. Ji ber hindê feqiyên wêgellekî sererast û rewan diaxifin.Medresa Şarûlîzade; li vê derê ji berku ilmê fiqih tê xwendin xelîfên wêgelekî feqîh in.

Piştre MedresaŞêx Rûmî [Urmi-yeyî] asîtaneyeka mezin e. Şagirtênwê bi tesewif û tewhîdê meşxûl in.

Piştre Medresa [ev nav didestnivîsa Seyahetnameyê de neha-tiyexwendinn. m.] Li vê derê jî ilmêtefsîrê; TefsîraCerîrTaberî ûTefsîraîbn-îMes'ûdûTefsîraEbu'1-Leys ûTefsîra Baxawî û Tefsîra Qazî ûTefsîra Deylemî û Tefsîra FeyzullahHindî û Tefsîra Ebû's-Su'ûd tênxwendin ulemayên musennif ên fu-zelayên mufessîr û mudeqqiq hene."10

Di SeyahetnameyaEwliyaÇelebîde mirov rastî gellek agahdariyênfireh di heqê Mîrekiya Bedlisê jî tê.Li gor agahdariyên di vir de, xwiyadibe ku Xanê Bedlîsê, xwediyê nufîi-zeke mezin bû. 70 eşîr di bin destande bûn. Ji wan, dikarîbû 70. 000eskerbicivandana. Merkezamîrîtîyê,Bedlîs, yek ji bajarên şêntirîn ûbinavtirîn ê demaxwe bû. Her çendîbi çiya û berên xwe, ji bo çandiniyêne lihev b.û jî 10.000 bax hebûn,baxê Avdel Xanî bi xwe wekî Baxêîrem bû, tenê xurme, mûz û servî têda nebûn. Yan ne hemî awe darêndin û qesrên bilind di nav vî baxî dehabûn, baxçevanên wê ji îsfehanê,Tebrîzê û Naxîcewanê hatibûn anîn.Kanî û fiskiyên ku li yê derê hebûnli diyarê Rûmê li çu cihî nebûn. Lidora her hawuzekê ji berên hûr ênbiqîmet mermerên wisa hatibûnraxistin ku weki karên sedefîn ênHindî bûn. Li dora hawizan kaniyênji serê şêran û ejderhayan hebûn kuavên heyatê qasî gewriya mirovîqalind tê ra diherikîn.11

Ava bexçan yan bi çerxan (dola-ban) an jî bi amanên gir ên giroverwekî kundiran dihat hilkişandin jibo jorê.

Li Bedlîsê pîşekariya destan diqonaxa xwe ya herî bilind de bû. Dikarê boyaxê û sextiyan çêkirinê degellek li pêş bûn. Bi taybetî wê demênexişandina sextiyan gellekî muhîmbû ku Awrûpiyan hê ev yek niza-

19«

nîbûn. Ev, dihatin ixrackirin ji boAwrûpayê. Xusûsiyeteka din jî ewbû ku boyaxeka "esperek" a rengzerîndihat bikaranîn ku ji gul û gîha dihatderêxistin. Wekî boyaxçiyên Bedlî-siyan hesinkarên wan jî bi nav û dengbûn. Şûrên Şêxanî, MakrawîûZiver-zînîyênku liBedlîsêdihatinçêkirinlitucihekîdinnedihatindurustkirin.Wekî van tîr û kevanên wan jî layiqîpesinandinê bûn.

Çuxayên ji hiriyasafîyên ku li balterziyan dihatin dirûn, hinde zarîfbûn ku meriy nedizanî kii hatine dirûn.

Li bazara Bedlisê ya kargîr, 1200dikan hebûn. Hemû qumaşên buha,tiştên xwarin û vexwarinê diviyabiçûna ser qentara bazarê. Buhayêher malekî hatibû diyarkirin. Yaqû-bîyên Xiristiyan bazirganî di destêxwe de digirtin. Ewan bi îran ûGurcîstanê re tîcaret dikirin.... Gellekxan û serayan bajar dixemiland. Evhemû yên xanê Bedlîsê bûn.

Bendên ku av dianîn nava bajêr û41 kaniyên ku hatibûn çêkirin dixizmeta xelkê de bûn. Ji bilî vê li derû dora bajêr 1 1 pir hatibûn avakirin.

Avdanî û dezgehên avê, wan gero-kên ku sedsalên buhurî diçûn li vêderê digeriyan mit û mat dihiştin.Xanê Bedlîsê bendek li ber AvaNeqlebanê ava kiribû û evder kiribûgolekbendavînkukelekli ser digeriyan. 12

Ewliya Çelebî, behsa camî, mes-cid, medrese, mekteb û tekyayênBedlîsê jî dike û dibêje ku di van

20

medresan de hedîs û tefsîr tên xwen-din.... 70 mekteb... 20 tekyayênneqşîbendî, Gulşenî, Bektaşîhene....

Çelebî dinivîse ku alimên Bedlîsêyên deqên esrê xwe hene û dibêje ku"yên em dinasin ev in: Molla HesenEfendiyê Yekçeşm, Molla Zeynud-din, Mollazade, Molla Ebubekir,îmamê Şerqiyê, Ali Efendiyê MollaMihrabzade, Molla Cebrail, MollaMûsa Hekkarî, Molla Israfîl, MollaMuhtanî, ji hekîm û doktorên wan;Molla Mîsî, Molla Ramazan, KaraSeccah, Gencî Alî, Sarîhzade.. usta-dên bêhemtane.13

Piştî şikestina Evdal Xanê MîrêBedlîsê, li gel gellek tiştên ku tên serêwî û xanedaniya wî, yek jê jî ew e kumal û mulkên wî, çekên wî, kitêb,tablo û eserên neqaşiyê yên wî, limezatê tên firotin. Ewliya Çelebî,navê hin ji van kitêban dide. Emê livir hinekan bi navbikin da xwen-devan bikaribin bibînin kaeserên kuwê demê dihatin xwendin çi bûn:

Futûhat-î Mekkiye; destnivîsekaMuhiddin Arabî, Fusûs; Muhiddin-i Arabî - şerha Fusûsê, telîfa SariAbdullah Efendî; destnivîs, Futûhat-î Mekkiye: Qutbiddînê Hanefî, Fe-tihname-i Misir: bi destê SultanSelim, telîfa katib YûsufCan; Milelve Nahal, Telîfa Nûh Efendî, Mena-qiba Şêx Ebû îshaq Karzûnî, Saadet-nameya Aşiq Paşa, Menasîk-ul Hac,Menaqib-î Ewliya, Tarîxa Salih Efen-dî, Cami-ul Hîkayat, Tarîxa Mîr-

nîbûn. Ev, dihatin ixrackirin ji boAwrûpayê. Xusûsiyeteka din jî ewbû ku boyaxeka "esperek" a rengzerîndihat bikaranîn ku ji gul û gîha dihatderêxistin. Wekî boyaxçiyên Bedlî-siyan hesinkarên wan jî bi nav û dengbûn. Şûrên Şêxanî, MakrawîûZiver-zînîyênku liBedlîsêdihatinçêkirinlitucihekîdinnedihatindurustkirin.Wekî van tîr û kevanên wan jî layiqîpesinandinê bûn.

Çuxayên ji hiriyasafîyên ku li balterziyan dihatin dirûn, hinde zarîfbûn ku meriy nedizanî kii hatine dirûn.

Li bazara Bedlisê ya kargîr, 1200dikan hebûn. Hemû qumaşên buha,tiştên xwarin û vexwarinê diviyabiçûna ser qentara bazarê. Buhayêher malekî hatibû diyarkirin. Yaqû-bîyên Xiristiyan bazirganî di destêxwe de digirtin. Ewan bi îran ûGurcîstanê re tîcaret dikirin.... Gellekxan û serayan bajar dixemiland. Evhemû yên xanê Bedlîsê bûn.

Bendên ku av dianîn nava bajêr û41 kaniyên ku hatibûn çêkirin dixizmeta xelkê de bûn. Ji bilî vê li derû dora bajêr 1 1 pir hatibûn avakirin.

Avdanî û dezgehên avê, wan gero-kên ku sedsalên buhurî diçûn li vêderê digeriyan mit û mat dihiştin.Xanê Bedlîsê bendek li ber AvaNeqlebanê ava kiribû û evder kiribûgolekbendavînkukelekli ser digeriyan. 12

Ewliya Çelebî, behsa camî, mes-cid, medrese, mekteb û tekyayênBedlîsê jî dike û dibêje ku di van

20

medresan de hedîs û tefsîr tên xwen-din.... 70 mekteb... 20 tekyayênneqşîbendî, Gulşenî, Bektaşîhene....

Çelebî dinivîse ku alimên Bedlîsêyên deqên esrê xwe hene û dibêje ku"yên em dinasin ev in: Molla HesenEfendiyê Yekçeşm, Molla Zeynud-din, Mollazade, Molla Ebubekir,îmamê Şerqiyê, Ali Efendiyê MollaMihrabzade, Molla Cebrail, MollaMûsa Hekkarî, Molla Israfîl, MollaMuhtanî, ji hekîm û doktorên wan;Molla Mîsî, Molla Ramazan, KaraSeccah, Gencî Alî, Sarîhzade.. usta-dên bêhemtane.13

Piştî şikestina Evdal Xanê MîrêBedlîsê, li gel gellek tiştên ku tên serêwî û xanedaniya wî, yek jê jî ew e kumal û mulkên wî, çekên wî, kitêb,tablo û eserên neqaşiyê yên wî, limezatê tên firotin. Ewliya Çelebî,navê hin ji van kitêban dide. Emê livir hinekan bi navbikin da xwen-devan bikaribin bibînin kaeserên kuwê demê dihatin xwendin çi bûn:

Futûhat-î Mekkiye; destnivîsekaMuhiddin Arabî, Fusûs; Muhiddin-i Arabî - şerha Fusûsê, telîfa SariAbdullah Efendî; destnivîs, Futûhat-î Mekkiye: Qutbiddînê Hanefî, Fe-tihname-i Misir: bi destê SultanSelim, telîfa katib YûsufCan; Milelve Nahal, Telîfa Nûh Efendî, Mena-qiba Şêx Ebû îshaq Karzûnî, Saadet-nameya Aşiq Paşa, Menasîk-ul Hac,Menaqib-î Ewliya, Tarîxa Salih Efen-dî, Cami-ul Hîkayat, Tarîxa Mîr-

hand, LuxetaLamiî, Cerîdet-ul Aca-îb, Mîr'atê Kaînat, Tarîxa Teberî,Qanûnnama Latifî Paşa, Tarîx-î Xa-zawat-î Sultan Mûrad Xanê Rabi',Tarîxa Peçewî, Rîsale-îAqaîdî KemalPaşazade, ŞerhaKûsûnîzade, tercumaMîr'at-îKaînat,Taqwîm-ul Buldan,Tarîxa Sukkerî, Tarîxa Misrê yaŞahab Çelebî, Futûhatê Misir a îbnAbdulhalîm, Fezail-î Misrî ya Amr-ul Kebedî, Kîtab-î îbn-î Dolak,Kîtab-î îbn-î Yesîr, Kîtab-î Mesalîka îbn-î Fadlullah, Kîtab-Î Menahic-ul îber, Siyerê Nebî ya Nûh Efendî,Siyerê NebîyaWeysîEfendî, Waqia-name yaWeysî Efendî, Tarîx-î Saha-be, Tecrd-î Sehabe ya Zehebî, ElAsabe fî'l Marîfet-u s 'Sahabe, Kîtab-ul HuffazaZehebî, Tabaqat-i Şafiiye,Tabaqat-ul Malikiye ya îbn-ul Fer-hûn, Tabaqat-i Şaranî, Tabaqat-ulHanefiye, Mîr'at-îZeman, Kîtab-ulBedayî ya îbnî Kesîr, Camîya Kebîr,Camî ya Sexîr, Enwar-ul Aşiqîn,Tuhfet-ul Ebrar û Kelîle û Dimne."14

Lê mixabin xwiya bû ku êdî Kur-distan hatibû dawiya vê qonaxa bilind.

Çimkî Osmanî ji ber paşdekerînû şikestinên xwe yên di şeran de, destpê kiribûn pirtir bela xwe di mîr,paşa û xelkê Kurdistanê didan. Çimkîstatuyakuhebû, nedihiştkuOsmanîli gor kêfa dilê xwe dest deynin serdewlemendiyên Kurdistanê, esker,xerac û vêrgiyan û dewlemendiyênser erdê û yên bin erdê ji bo xwebibin. Loma jî dixwestin statuya ku

di 15l4'an de hatiye danin bigu-herin. Ji ber vê hindê jî hem libahanan digeriyan û hem jî dawatiştênzêdedikirin. DemakuAhmedêXanî êdî xortekî ciwan bû, êrîşênpaşayên Osmaniyan jî êdî li ser mîrênKurdan gurr dibûn. Di 1655'an deMelik Ahmet Paşa, mîr û paşayênder û dora Mîrîtiya Bedlisê jî da doraxwe û hucûmek bir ser Evdal XanêMîrê Bedlisê. Mîr şikest, reviya, kurêwî li şûnê bû mîr. Gerçî piştî salekêEvdal Xan cardin hat ser hakimiyaBedlisê lê statuya Mîrîtiya Bedlisê di1 670 'yan de bi temamî hat rakirin15.

Statuya Mîrîtiya Hekariyan jî di1688'an de hat rakirin. Berê huku-metek bû, hat guhertin bû "ocaklik".16

Tavernierê gerrok, di demagerraxwe da dibe şahidê bûyerekê ku bi vîawayî neqil dike:

Paşayê Erzurûmê, wan 12.000leşkerên ku Padîşah ji bo şerê Qan-diyayê daxwaz kiribû, neşandibû.Kapûciyê ku fermana îdamawî li gelxwe anîbû, ya îdama paşayê Qersê jîanîbû ku 6000 esker neşandibû. Ezli gundekî rastî Kapûcîbaşî hatim kuvedigeriyaîstenbolê.Wîherduserênwan paşayan nîşanî min da ku diçenteyekî de dibir ji padîşahî re.17

Buyerên bi vî awayî, neliheviyamîrên Kurdan, bikaranîna wan lihemberî hev, destpêbûna berfireh-bûna têkilhevî û bêîstîqrariyan, şopaxwe li ser fikrên qewmî û civakî yênAhmedê Xanî hiştine.

hand, LuxetaLamiî, Cerîdet-ul Aca-îb, Mîr'atê Kaînat, Tarîxa Teberî,Qanûnnama Latifî Paşa, Tarîx-î Xa-zawat-î Sultan Mûrad Xanê Rabi',Tarîxa Peçewî, Rîsale-îAqaîdî KemalPaşazade, ŞerhaKûsûnîzade, tercumaMîr'at-îKaînat,Taqwîm-ul Buldan,Tarîxa Sukkerî, Tarîxa Misrê yaŞahab Çelebî, Futûhatê Misir a îbnAbdulhalîm, Fezail-î Misrî ya Amr-ul Kebedî, Kîtab-î îbn-î Dolak,Kîtab-î îbn-î Yesîr, Kîtab-î Mesalîka îbn-î Fadlullah, Kîtab-Î Menahic-ul îber, Siyerê Nebî ya Nûh Efendî,Siyerê NebîyaWeysîEfendî, Waqia-name yaWeysî Efendî, Tarîx-î Saha-be, Tecrd-î Sehabe ya Zehebî, ElAsabe fî'l Marîfet-u s 'Sahabe, Kîtab-ul HuffazaZehebî, Tabaqat-i Şafiiye,Tabaqat-ul Malikiye ya îbn-ul Fer-hûn, Tabaqat-i Şaranî, Tabaqat-ulHanefiye, Mîr'at-îZeman, Kîtab-ulBedayî ya îbnî Kesîr, Camîya Kebîr,Camî ya Sexîr, Enwar-ul Aşiqîn,Tuhfet-ul Ebrar û Kelîle û Dimne."14

Lê mixabin xwiya bû ku êdî Kur-distan hatibû dawiya vê qonaxa bilind.

Çimkî Osmanî ji ber paşdekerînû şikestinên xwe yên di şeran de, destpê kiribûn pirtir bela xwe di mîr,paşa û xelkê Kurdistanê didan. Çimkîstatuyakuhebû, nedihiştkuOsmanîli gor kêfa dilê xwe dest deynin serdewlemendiyên Kurdistanê, esker,xerac û vêrgiyan û dewlemendiyênser erdê û yên bin erdê ji bo xwebibin. Loma jî dixwestin statuya ku

di 15l4'an de hatiye danin bigu-herin. Ji ber vê hindê jî hem libahanan digeriyan û hem jî dawatiştênzêdedikirin. DemakuAhmedêXanî êdî xortekî ciwan bû, êrîşênpaşayên Osmaniyan jî êdî li ser mîrênKurdan gurr dibûn. Di 1655'an deMelik Ahmet Paşa, mîr û paşayênder û dora Mîrîtiya Bedlisê jî da doraxwe û hucûmek bir ser Evdal XanêMîrê Bedlisê. Mîr şikest, reviya, kurêwî li şûnê bû mîr. Gerçî piştî salekêEvdal Xan cardin hat ser hakimiyaBedlisê lê statuya Mîrîtiya Bedlisê di1 670 'yan de bi temamî hat rakirin15.

Statuya Mîrîtiya Hekariyan jî di1688'an de hat rakirin. Berê huku-metek bû, hat guhertin bû "ocaklik".16

Tavernierê gerrok, di demagerraxwe da dibe şahidê bûyerekê ku bi vîawayî neqil dike:

Paşayê Erzurûmê, wan 12.000leşkerên ku Padîşah ji bo şerê Qan-diyayê daxwaz kiribû, neşandibû.Kapûciyê ku fermana îdamawî li gelxwe anîbû, ya îdama paşayê Qersê jîanîbû ku 6000 esker neşandibû. Ezli gundekî rastî Kapûcîbaşî hatim kuvedigeriyaîstenbolê.Wîherduserênwan paşayan nîşanî min da ku diçenteyekî de dibir ji padîşahî re.17

Buyerên bi vî awayî, neliheviyamîrên Kurdan, bikaranîna wan lihemberî hev, destpêbûna berfireh-bûna têkilhevî û bêîstîqrariyan, şopaxwe li ser fikrên qewmî û civakî yênAhmedê Xanî hiştine.

Ahmedê Xanî, gava Mem û Zînêdihûne xwiya ye ku li Bayezîdê ye.Bayezîd j i destpêka 1 5 1 4 'an sancaqeke ku girêdayî bi Mîrê Mîran ê Wanêve ye û mîrê wê j î tum j i alî hukumetamerkezî ya îstenbolê tê tayinkirin.Gerçî pirê caran ev mîrekî Kurd e lêne hukmê wî, ne jî mafên wî qasî yênwan mîrên xwedan hukûmet nabin.Bayezîdbivîawayîhetasala 1828'angeh girêdayî bi eyaletaWanê geh jî biya Erzurumê welê diçe. Bayezîdsancaqek serhedî jî ye ku gellekî dibeşahidê şerê navbera Osmanî û îra-niyan. Ahmedê Xani, li gellek deve-rên Kurdistanê; wekî tê gotin liBedlisê, Xelatê, Ruhayê û Cizirê jîmaye, çûye M isrê û hecê. Kurdistanêji nêz ve bi tevayî nas dike.

Ev buyer, hemîdibin hevîrê fikrênAhmedê Xanî. Ew, rewşa dema xwewiha dibîne:

Xasma di vê esrê da ku himyanMasûq û hebîb e bo me hemiyan

Yanîji timayê dirav û dînarHeryekji me ra we bûne dildar

Ger ilmê temam bidî bipûlekBifrosî hîmmetê bi solek

Kes nakete meyterê xwe CamîRanagiritin kesek Nîzamî

Ew, miletê Kurd miletekî bindestdibîne:

Emmaji ezelXudê wisa kirEv Rûm û Ecem li ser me rakir

Ez mame di hîkmeta Xudê daKurmanc di dewleta dinê da

Aya bi çi wechê mane mehrûmBilcumleji bo çi bûne mehkûm

Wan girtî bi sîr şehrê suhretTesxîr kirin bîladê himmet

Her mîrekî wan bi bezlê HatemHer mêrekî wan bi rezmê Rustem

Bifikirji Ereb heta ve GurcanKurmancîye buye subhê burcan

Ev Rûm û Ecem bi wan hesar inKurmanc hemî li çar kenar in

Her du terefan qebîlê KurmancBo tîrê qeza kirîne amanc

Goya ku li serhedan kilîd inHer taîfe seddek in sedîd in

Ev qulzemê Rûm û behrê TacikHindî ku bikin xurûc û tehrîk

Kurmanc dibin bi xûn mulettexWanjêk vedikin mislê berzex

Ahmedê Xanî sedemê vê rewşaxerab jî bi vî awayî nîşan dide:

Cwamêrî yû