Saobracajna Skripta Nova

8/10/2019 Saobracajna Skripta Nova

1/60

1

SAOBRAAJNA GEOGRAFIJA


2/60

2

Definicija, pojam, podjela i razvoj geografije

-Def.: Geogrfija je nauka o geografskom prostoru koja prouava prirodne i drutvene procesei pojave i njihove meusobne odnose;

-Gea- zemlja; grafein- pisat, opisivati, crtati.-Jedina dualistika nauka u sistemu nauka;

-Geografija se dijeli na: -opu;-fiziku ili prirodnu;-drutvenu ili socijalnu ili antropogeografiju;-regionalnu.

-Fizika geografije se dijeli na: -geomorfologiju (reljef);-hidrologiju (vode);-klimtologiju (klima i vrijeme);

-pedologiju (tlo);

-biogeografije (flora i fauna).

-Drutvene geografije se dijeli na:-demografiju (stanovnitvo);-ekonomsku geografiju;

-turistiku geografiju;-saobraajnu geografiju;-urbana geografija;

-historijska geografija;

-politika geografije itd.-Kartografija;-Geoekologija;

-Povezana je sa: historijom, biologijom, hemijom, fizikom, matematikom, sociologijom,

filozofijom itd.

-3. milenij p.n.e.- crtei lovnih podruja u Mezopotamiji;

-Asirci i Babilonci- tvorci astronomije, zodijaka, dijele godinu na 12 mjeseci, dan na 24 sata,krug na 360 ;-3. stoljee p.n.e.- Eratosten- pie dijelo Geografika u tri knjige, prvi put se koristi termin

geografija pa se on smatra ocem geografije;

-1. stoljee p.n.e.- Strabon17 knjiga sinteze geografsih znanja;-2. stoljee n.e.- Klaudije Ptolomej- karte tada poznatog svijeta, geocentrini sistem;-3-15. stoljee- zastoj razvoja geografije u Evropi, a razvoj nauke kod Arapa, Al Idrizi, Ibn

Batuta, Al Biruni-prije Kopernika heliocentrini sistem;-15- 18. stoljee- Velika geografska otkria;-16- 17. stoljee- Merkator- kartograf; Nikola Kopernik- heliocentrini sistem,-18- 19. stoljee- nastanak moderne geografije- Aleksandar von Humbolt, Karl Riter,

Ferdinand von Rithofen, Fridrih Ratcel.

-Znaaj i podjela saobraajne geografije-

Saobraaj je jedan od kljunih faktora za razumevanja ekonomske geografije, tako da se uokviru ekonomske geografije razvila i posebna subdisciplinasaobraajna geografija.

Saobraajna geografija je grana ekonomske geografije koja prouava zakonitosti razvoja irazmetaja saobraajne mree i reim njene eksploatacije u zavisnosti od uticaja prirodno-geografskih i drutveno-geografskih faktora.


3/60

3

Saobraajna geografija deli se na: Optu saobraajnu geografiju- prouava sve grane saobraaja na planeti, ali se

bavi teorijskim i metodolokim problemimasaobraaja, Zemlji: Prouava uticaj prirodnih, drutveno- ekonomskih i tehnikih uslova za

razmjetaj i eksploataciju saobraajne mree;

Metode planiranja saobraaja;

Ulogu i znaaj saobraaja u razmjetaju i rejonizaciji proizvodnje; Veze izmeu migracija stanovnitva i putnikog saobraaja;

Zakonitosti pravaca robnih tokova i

Primjene matematiko- statistikih i kartografskih metoda u prouavanju iinterpretaciji saobraaja.

Posebnu saobraajnu geografiju-prouava pojedine saobraajne granena Zemlji,tj. saobraajno- geografske karakterisike:

Kopnenog saobraaja- tradicionalnog (nosaki, tovarni i zapreni), cestovni ieljezniki;

Vodenog saobraaja-pomorski, rijeno- kanalski i jezerski;

Zranog saobraaja

Specijalnih vrsta saobraaja- PTT, naftovodi, gasovodi i telekomunikacije. Regionalnu saobraajnu geografiju- prouava kompleksnu saobraajnu mreukontinenata, regiona, gradova. Najee je upitanju jedna grana saobraaja na odreenom prostoru.

Prvi udbenik iz saobraajne geografije napisao je njemaki geograf Kol 1841. godine. Daljekroz historiju kako se razvijala ekonomska geografija razvijala se i saobraajna geografija. Moemoizdvojiti tri saobraajno geografske kole. To su:

Francuska kola- povezuje saobraaj sa nainom ivota, prirodnom sredinom istanovnitvom;

Poljska kola- bavi se teorijsko- metodolokim pitanjima, te dovodi saobraajnu

geografiju u usku vezu sa ekonomskom geografijom;

Sovjetska kola- povezuje saobraaj robne tokove i razmjetaj proizvodnih i

potroakih centaraSaobraajna geografija povezana je sa mnogim naunim disciplinama. Naj ue je povezanasa geografskim disciplinama poput klimatologije, geomorfologije, biogeografije, ekonomske

geografije, geografije naselja itd.

Iz domena drutvenih nauka povezana je sa ekonomijom, historijom itd.Od prirodnih nauka najvie je povezana sa ekologijom, biologijom, hemijom, fizikom itd.Saobraajna geografija koristi podatke koje dobijamo matematiko- statistikim metodama ta

je iz tog razloga usko povezana sa metematikom, statistikom i kartografijom. Sa razvojominformatike djelatnosti saobraajna geografija postaje usko povezana sa informatikom.


4/60

4

-SAOBRAAJ-

Saobraaj je privredna djelatnost koja sa bavi prevozom ljudi, roba, kapitala i informacija.Saobraj ine tri elementa koja su u meusobnoj zavisnosti:

Objekti koji se prevoze: ljudi, roba i informacije;

Sredstva prijevoza: auromobili, eljeznica, avioni, brodovi, telekomunikacijska

sredstva itd

Saobraajna infrastruktura: ceste, eljeznike pruge, plovni putevi, cjevovodi, radio iTV signali, satelitska mrea i sl.

Saobraaj se moe podjeliti na osnovu nekoliko kriterija, a najee preme prirodnoj srediniu kojoj se odvija, objektu prevoza i prema mjestu odvijanja.

Preme prirodnoj sredini u kojoj se odvija dijelimo ga na:

Kopneni;:

Vodeni i Zrani.

Prema objektu prevoza imamo:

Putniki;

Teretni i

Telekomunikacijski saobraaj.Prema mjestu odvijanja imamo:

Unutranji i

Meunarodni saobraaj.

-Faktori razvoja saobraaja-Faktori koji utiu na razvoj saobraaja mogu biti prirodni i drutveni.Prirodni faktori za razvoj saobraaja mogu olakavati ili oteavati izgradnju saobraajnica,

te odvijanje saobraaja na ve postojeim saobraajnicama. Najvaniji prirodni faktori su:

Reljef Klima i

Geoloki sastav.Izgradnja puteva, eljeznikih pruga mnogo je tea u planinskim oblastima nego u dolinama

rijeka ili preko planinskih prevoja. Neophodna gradnja mostova, tunela i vijadukata u planinskimpredjelima znaajno poveava cijenu saobraajnica.

Izgradnja saobraajnica znatno je oteana preko movara, pustinja i tropskih uma. To jejedana od razloga to u tim prostorima nema mnogo komunikacijskih veza.

Klima je bitan faktor koji oteava saobraaj u zimskim mjesecima. Na planinama taprepreka su snjeni nanosi, a na rijekama, jezerima i morima led oteava plovidbu ili je akonemoguava u nekim zimskim mjesecima. Magla, pljuskovi, grmljavina mogu biti ozbiljna

prepreka odvijanju cestovnog, pomorskog ali i zranog saobraaja.Drutveno- ekonomski faktori koji doprinose razvoju i razmjetaju saobaraaja jeste

proizvodnja. Kvantitativna i kvalitativna obiljeja saobraaja u neposrednoj su vezi sa stupnjemprivredne razvijenosti pojedinih zemalja i regija. to je snanija privreda to je obimvanjskotrgovinske razmjene vei a tima i vei obim saobraaja. Ukoliko je proizvodnja intenzivnija,intenzivniji je i saobraaj, kao uzrok i posljedica drutveno- ekonomskog razvoja. to je vii nivoopeg drutveno- ekonomskog razvoja to je saobraaj razvojeniji.

Pored prirodnih i drutvenih faktora za razvoj saobraja postoje i tehniki uslovi. Onidoprinosa razvoju saobraja na taj nain to od postojee tahnike zavisi izgradnja saobraajnica, kao


5/60

5

i saobraajnih sredstava. U visoko razijenim zemljama odvija se veoma gust putniki i teretni zrani,vodeni i kopneni saobraaj na modernim saobraajnicama uz pomo savremenih saobraajnihsredstava. Sve to mogue je samo uz primjenu savremenih nauno- tehnikih i tehnolokihmogunosti.

Kopneni saobraaj

Kopneni saobraaj se dijeli na eljezniki, cestovni i cjevovodi.Primitivni oblici ovog saobraaja su: nosaki, tovarni i zapreni. Nosaki je najstriji i

najprimitivniji a odrao se jo u tropskim vlanim klimatima. U nerazvijenim dijelovima svijetadobro se odrao tovarni i zapreni saobraaj. Kao tovarna i zaprena stoka koriste se deva, slon,konj, lama, irvas, eskimsi pas, magarac itd.

eljezniki saobraajPrva eljeznika pruga izgraena je 1825. godine u Velikoj Britaniji. Istorijski posmatrano,

za poetak eleznikog saobraaja moe se uzeti pojava prveparne lokomotive DordaStivensona(1825), koja je provozila putnike na relaciji Stokton Darlington (Engleska), brzinom 15 km/h.

Veoma brzo nakon pojave prve, stie i druga parna lokomotiva od strane istog pronalazaa, 1829.godine, pod nazivom Rocket, koja postie brzinu od 56 km/h. Ve naredne godine uspostavlja seprva komercijalna linija sa lokomotivom Rocket izmeudva grada linija na relaciji ManesterLiverpul (Engleska).Sa druger strane Atlantika, u SAD elezniki saobraaj doivljava svoju pravuafirmaciju. Prva pruga otvorene je 1830. godine na liniji BaltimorOhajo, a prva transkontinentalnalinija, Njujork San Francisko, putena je u rad 1869. godine. eleznica je u SAD imala i vanuistorijsku ulogu u osvajanju Divljeg zapada, odnosno irenju kolonija doseljenika u zapadnedelove dananje teritorije SAD.

Pogodan je za prijevoz velikih koliina robe na duga rastojanja i za masovan prevozputnika. Odlikuje se velikom brzinom, neovisnou od vremenskih prilika, znatno je bezbjedniji oddrumskog saobraaja. Glavni nedostatak ovog vida saobraaja je u tome to teko savladava uspone

u planinskom reljefu. Oko 80% ukupnog eljeznikog prometa otpada na sirovine i industrijskeproizvode. Samo na prevoz uglja otpada oko 50% tog prevoza.Ukupna duina eljeznikih pruga danas iznosi nekoliko miliona kilometara. Geografski

raspored pruga u svijetu je sljedei: Sjeverna Amerika- 40%;

Zapadna, Srednja i Istona Evropa- 30%; Azija- 10%; Latinska Amerika- 10%;

Afrika- 7% i

Australija sa Okeanijom- 3%.

Najvei broj putnika preveze se eljeznicom u Rusiji, Japanu i Indiji, a najvea koliina robepreveze se eljeznicom u Rusiji, Kanadi i Indiji.

Modernizacija eljeznice najintenzivnija je u Japanu. Poetak te modernizacije vee se zaizgradnju pruge Tokaido, koja povezuje Tokio i Osaku. U Japanu je napravljen najbri voz nasvijetu zvani inkasen.

Francuska je prva u Evropi kada je u pitanju modernizacija eljeznice. Poznata je prugaTGV koja povezuje Pariz i Bordo. Sve vie je u pripremi izgradnja sistema brzih nadzemnih ipodzemnih eljeznica u velikim gradovima.

Prema duini elektrificiranih eljeznica na prvom mjestu je Rusija preko 40.500 km. Premaprocentu elektrificiranih eljeznica na prvom mjestu je vicarska- 100%, zatim vedska- 62% iItalija- 50%.


6/60

6

Najdua pruga na svijetu je Evroazijska transkontinentalna eljeznica koja spaja Lisabon iVladivostok duga oko 13.500 km.

Razvijene zemlje svijeta izdvajaju krupna finasijska sredstva za modernizaciju eljezniceposebno izgradnjom pomorskih tunela. U Japanu je 1986. godine puten u rad podmorski tunel kojispaja otoke Hokaido i Honu u duini od 54 km. Slian tunel puten je u rad 1994. godine ispodkanala La Man dug 50 km koji skrauje put od Londona do Pariza na svega tri sata. Gradnja prugaje velika investicija, izmeu ostalog zbog izgradnje tunela, mostova, nasipa. Najvei deo eleznikihlinija u svetu su nadzemne, a oko 6% ukupne duine pruga u svetu je u tunelima. Klasian primer utom pogledu je vajcarska. Godine 1882. otvoren je tunel Sen Gotard dug 14,6 km, a kasnijeSimoplon I (18,8 km) i Simplon II (19,8 km), koji povezuju vajcarsku i Italiju. Od 20 najduihtunela u svetu, u Japanu se nalazi 5, meu kojima je najdui tunel na svetu (54 km) Seikan, kojispaja ostrva Honu i Hokaido ispod tesnaca Cugaru. Tunel Dai imicu je trei u svetu (23 km), aKanmon peti (19 km). Japan je izgradio i najdui elezniki most (vijadukt) na svetu, koji spajaKobe sa ostrvom Avaji (3910 m). Tunel ispod La Mana (Eurtotunel), izmeu Folkestona u V.Britaniji i Kokela u Francuskoj, dug je 50,45 km; ima dvojni kolosek kojim saobraaju brzi vozovi(tzv. atl vozovi). Puten je u promet 1994. Godine.Eurotunel se sastoji iz tri paralelna tunela, odkojih su dva za elezniki saobraaj i jedan servisni. Prokopan je na dubini 25-40 m ispod morskogdna. Investicija je kotala oko 13,5 mlrd. dolara, a bilo je angaovano ukupno 15 000 radnika.

Cestovni ili drumski saobraajPod ovim oblikom saobraaja podrazumjevamo prevoz putnika i robe automobilima,

autobusima i kamionima.

U veini zemalja svijeta ve je prestigao eljezniki saobraaj u prevozu putnika a svemasovnije se koristi i za prevoz roba. U novije vrijeme za prevoz roba sve masovnije se koriste

specijalna prevozna sredstva poput cisterni, hladnjaa itd.Osnovne prednosti ovog vida saobraaja su pokretljivost i funkcionalnost zbog mogunosti

pristupa svim naseljenim mjestima. Glavni nedostatak jeste u tome to jako zagauje okoli.Razvoj automobilskog saobraaja zapoinje u 19. stoljeu sa pronalaskom SUS motora, ali

masovniji razvoj zapoinje tek poslije Prvog svjetskog rata. Njegova istorija zapoinje u drugojpolovina XIX veka i obeleena je razvojem motora sa unutranjim sagorevanjem. Karl Benc 1885.godine konstruie prvi automobil sa unutranjim sagorevanjem na tri toka, koji se smatrapreteommodernog automobila. Iste godine Gotlib Dajmler konstruie preteu dananjeg motocikla, a godinudana kasnije isti ovek konstruie prvi automobil na etiri toka. Godina 1913. se smatra zaprekretnicom u industriji automobila jer se tada u Fordovim fabrikama automobila uvedi pokretnaproizvodna traka. U periodu od 1909-1927. godine Fordove fabrike su proizvele 15 miliona

automobila (uveni model TT), koji su preplavili ameriko trite. Zasluge za razvojautomobilskog saobraaja imaju jo i Rudolf Dizel i dvojica sinova Adama Opela, potom Lui Reno,Mielin (zasluga za pronalazak pneumatske gume, ali je Danlop prvi patentirao pneumatsku gumuza automobile 1890. godine), Milde, Dore, Pore, Frederik i arls Rojs, Dizraeli (napravio dvoetaniautobus), Vinenco Lanija itd.

U razvijenim zemljma ovim vidom saobraaja prevozi se oko 90% putnika naroito nakratkim relacijama. Po broju putnikih vozila prednjae Japan, Njemaka, Italija i Francuska, a pobroju kamiona i autobusa na prvom mjestu su SAD, Rusija, Kanada, i Francuska.

Prvi asfaltirani put je izgraen 1901. godine u Monte Karlu, a etvrt vjeka kasnije u Italiji jeizgraena prva automagistrala. Izgradnja automagistrala razvila se u Nemakoj tridesetih godina XXveka, kada je nacistika Nemaka imala plan da izgradi mreu autoputeva u Evropi sa centrom uBerlinu.

Posebnu ekonomsku vrijednost imaju autoputevi. Po duini autoputa na prvom mjestu jeSAD sa preko 6 miliona kilometara autoputa.


7/60

7

Statistika pokazuje da u svijetu ima oko 700 miliona motornih vozila, od toga 185 miliona

kamiona i autobusa a 515 miliona automobila.

Cjevovodi

Slue za prevoz nafte, plina i drugih tenih materija. Dijele se na naftovode, gasovode,vodovode i slino.

Duina cjevovoda iz godine u godinu se poveava, 1948. godine iznosila je svega 250.000km a ve 1975. godine duina je porasla na 1,7 miliona km.

Po duini cjevovoda na prvom mjestu je SAD saoko 350.000 km. Veliku gustinu naftovoda iplinovoda imaju i prostori gdje se eksploatiu nafta i plin. Od ukupne duine cevovoda, oko 60% senalazi u SAD, 9% u Latinskoj Americi, 7% u Kanadi, 5% na Bliskom i Srednjem Istoku. Od

magistralnih gasovoda, 70% svih gasovoda je skoncentrisno u SAD, a veliki deo gasovodne mreeposeduju i zemlje ZND-a.

Prvi naftovod je izgrae u SAD-u 1862. godine. Plin se najprije transportovao cijevima uSAD-u od Teksasa do ikaga u duini od oko 2.000 km, a potom od Hjustona do Njujorka u duiniod 5.000 km. U Zapadnoj Evropi vei zanaaj imaju plinovodi i naftovodi koji povezuju Njemaku iHolandiju u duini od 380 km. Veu mreu plinovoda imaju i zemlje biveg SSSR-a.

Danas je najdui gasovodgasovod koji polazi iz Jamburga (poluostrvo Jamal u Rusiji) doNemake - naftovod Druba. On poinje u Povolju (Rusija) i prua se preko Budimpete,Bratislave do vedta u Nemakoj (ukupno 5500 km). U SAD je interesantan Transaljaski naftovod,koji se zagreva kako bi transport nafte i gasa bio nesmetan. Zemlje - veliki proizvoainafte imajupo pravilu razgranatu mreu naftovoda od nalazita do izvoznih luka i rafinerija. Meksiko veraspolae sa 40.000 km cevovoda, a Iran preko 10.000 km. Vaan je naftovod koji vodi od Ahvaza(Iran) do Iskenderuna (Turska), dug 1852 km.

Vodeni saobraaj

Vodeni saobraaj se dijeli na pomorski, rijeno-kanalski i jezerski.

Pomorski saobraajOvaj vid saobraaja ima veliki znaaj za svjetsku privredu, jer se brodovima prevozi vie od

70% ukupne razmjene dobara. Njegove glavne prednosti su:

-jeftin prevoz robe;

-velika koliina prevezene robe i-irok izbor morskih puteva.Negativna osobina ovog vida saobraaja oglada se u zavisnosti od vremenskih prilika. To je veoma star oblik saobraaja u kojem su vjetar i jedra bili pokretaka snaga. Zbog toga

je dugo vremene ostao vezan za rubna i zatvorene mora, a kapacitet prevoza mali. Pravu revoluciju

u razvoju pomorstva izazvala je pojava parobroda. Istorijapomorskog saobraaja je veoma duga (jo

od Feniana, preko starih Grka i Rimljana, pa sve do srednjeg veka i Velikih geografskih otkria).Meutim, za dananji morski saobraaj od velike vanosti su dogaaji sa poetka XIX veka: uspostavljene prvih redovnih pomorskih linija irom sveta, posebno izmeu Evrope i

Severne Amerike (saobraajna njima su odravalibrzi jedrenjacikliperi, iji je razvoj kulminiraou periodu 1840-1870);

pronalazak prvog broda na mehaniki pogon (Clermont), koga je konstruisao 1807.godine Robert Fulton (Klermonje odravaoredovan saobraajna reci Hadson, SAD);

prvo putovanje parobrodom preko Atlantika - parobrod Savannahje prvi preaoAtlantik

1919. godine (NjujorkLiverpul) za 29 dana;


8/60

8

prva redovna transatlantskaputnikalinija uvedena je 1838. godine; krajem XIX veka u Baltikom moru poinju da koriste prve feribote za prevoz eleznikih

kompozicija.Pomorski saobraaj je vrlo neravnomijerno raspopeen po svijetskim morima. Najvei

prevoz se ostvaruje u Atlantskom i Tihom okeanu. Prema koliini prometa koji se godinje ostvarujena velikim morskim putevima, najveu ulogu ima sjevernoatlantski put, zatim put koji povezuje

obalu S. Amerike i Japana, te sredozemni put koji preko Sueca vodi za Junu Aziju. Na razmjetajmorskih puteva uveliko su uticali i kanali i morski prolazi. Mau njima su najvei prolazi La Man,Gibraltar, Bab el Mandeb i Malajski prolaz, a od kanala Suecki i Panamski.

Ovim putevima godinje se se prevezu ogromne koliine raznih tereta, a najvie nafte, uglja,eljezne rude, boksita i drugih ruda. Prosjena godinja koliina prevezenih tereta na svijetskimmorima iznosi oko 4 milijarde tona.

Konana odredita desetine hiljada brodovasu velike sjetske luke, koje u pavilu imaju:-dobre saobraajnice koje ih povezuju sa zaleom;-snane centre u kojim prerauju sirovine;-sigurne i bogate sirovinske izvore u blizini i

-razvijene carinske zone.

Po istovaru u lukama prednjai Japan, a po utovaru u lukama prednjai SAD. Najveutrgovaku flotu imaju Liberija, Japan, Grka, Panama, SAD, Norveka, V. Britanija i dr. Najveesjetske luke su Roterdam, Singapur, Kobe, angaj, Nagoja, Jokohama, Hongkong, Antverpen,Marsej i dr.

Rijeno- kanalski i jezerski saobraajOva dva vida saobraaja ine unutranju plovnu mreu odreenog prostora.Rijeni saobraaj se odvija na rijekama koje imaju dovoljnu koliinu vode, dovoljnu dubinu,

irinu, te blag pad korita. Razvijen je najvie u Evropi i S. Americi. Osnovne prednosti ovog vidasaobraaja su to je jeftin i mogunost koliinski velikog prometa. Osnovne slabosti ovog vidasaobraaja su sporost i nemogunost dostavljanja robe do krajnjeg odredita. Iz tog razloga rijekamase najvie transportuju masivni tereti, tj. graevinski materijal, ugalj i drugi resursi koji nisupodloni brzom kvarenju.

Razvoj i geografija renog saobraaj u velikoj meri zavisi odprirodni uslova. U tom pogleduvelike mogunosti za razvoj renog saobraaja imaju one zemlje kroz koje protiu plovne reke,odnosno koje imaju izgraene plovne kanale: zemlje Severne i Latinske Amerike, Evrope i Azije.

Najprometnije su rijeke Evrope (Rajna, Dunav, Volga, Laba, Sena, Rona, Temza) i S.Amerike (Sent Lorens i Misisipi). Najvie putnika se preveze velikim tropskim rijekama (Amazon,Mekong, Kongo i dr.)

Da bi se rijeni put produio, odnosno da bi se rijeke povezale izgrauju se kanali. Kanalskamree najgua je u Evropi. Rijeke Odra, Laba, Vezer, Rajna, Sena, Loara, Rona, Garona, Dun av imnoge druge rijeke povezane su u jedinstvenu kanalsku mreu.Reni kanali su veoma esti, a meunjima se po znaaju izdvaja kanal Dunav-Majna-Rajna, dug je 171 km, irok 12 m i moe daproputa brodove nosivosti do 1500 tona. Godine 1959. je zavren dubokovodni put na reci Sv.Lorenc, koji je otvorio Velika jezera za morski saobraaj, a kanal Viland povezao je jezera Iri iOntario, preko teritorije Kanade. Albertov kanal u Belgiji je, takoe, dosta optereen plovni put, aprokopan je izmeu reka Mas i elda.

Jezerski saobraaj obavlja se na prirodnim i vjetakim jezerima. Vei saobraajni zanaajimaju Velika jezera u S. Americi te Kaspijsko jezero u u bivem SSSR-u. Na mnogim manjimjezerima obavlja se turistiko putniki promet.


9/60

9

Zrani saobraaj

Ovo je najmlaa grana saobraaja. Njegova glavna prednost je brzina. Glavni nedostatci sumali kapacite prevoza tereta i to to je najskuplji oblik saobraaj. Problemi vezani za ovaj vidsaobraaja je skupa izgradnja aerodroma, te mali broj mjesta sa aerodromima. Zrani saobraaj jeposebno znaajan za oblasti Sibira, Kanade, Australije, Amazonija i sl. jer je to skoro jedina

mogunost prevoza i povezivanja sa svijetom. Ovaj oblik saobraaja koristi se prvenstveno zaprevoz putnika, a u manjoj mjeri za prevoz dragocjenog tereta (novac, plemeniti metali i dr.) i lahkokvarljive robe (tropsko voe, mesni proizvodi i sl.). Znaaj aviona u prevozu putnika se stalnopoveava, na primjer ovaj vid saobraaja 1948. godine koristilo je manje od 20 miliona putnika, a1999. ovaj broj je premaio 1,4 milijarde putnika u godini. Za normalno odvijanje zranogsaobraaja izuzetno su vane zrane luke (aerodromi). Nekoliko desetina aerodroma ima godinjizrani promet koji premauje 10 miliona putnika, a 20-ak njih i preko 20 miliona putnika godinje.Na primjer, ikago oko 60 miliona putnika, Dalas 48 miliona, Los Aneles- 45 miliona, London-40 miliona, San Francisko- 31 milion i Frankfurt- 28 miliona putnika godinje. Izgradnja iodravanje aerodorma zahtijeva ogromne trokove, ali se ti trokovi ekonomski skoro uvijekopravdaju. Za aerodrome je potreban ogroman prostor, jer su pored uzletno-sletnih staza neophodni i

razni pratei objekti, kao to su: energetski ureaji, poslovne prostorije, tehnika baza, terminalimetroa, parkiralita itd.

Telekomunikacijski saobraaj

Ovaj oblik moemo definirati kao djelatnost prijenosa razliitih informacija koje seobavljaju trenutno i na velike udaljenosti. Podrazumjeva prijenos zvuka, rijei, slike i podataka. Uuem smislu podrazumjeva telegrafski i telefonski saobraaj a u irem smislu tu se ubrajaju isredstva masovne komunikacije kao i informatika dijelatnost. U ovaj vid saobraaja se ubraja ipotanski promet tj. prenos poiljki, vrijednosnih papira i novca.

Kerakteristian je po nepostojanju izgraenih puteva ve se promet obavlja putem

radiosignala i kablova. Saobraajni vorovi su telefonske centrale, tornjevi i sl.Razvoj ovog saobraaja zapoinje krajem19. stoljea sa pronalaskom telegrafa, telefona i radioveza.Telekomunikacije nisu nov fenomen, poev od 1844. godine kada je Samjuel Morze pronaao prvitelegraf. Sledei veliki talas inovacija doao je nekoliko decenija kasnije kada je pronaen prvitelefon, 1876. godine. Ako je telegraf u SAD bio sinonim kolonizacije zapada, telefon je postaosinonim brzog tempa urbanizacije i rasta amerikih gradova poetkom XX veka. Pedesetih godinaXX veka poloen je prvi optiki kabl po dnu Atlantskog okeana, ime je ostvarena prvainterkontinentalna telefonska veza. Sadanji razvoj ovog saobraaja bazira se na digitalnojtransmisiji tj. na razvoju telafona, mobitela, raunara, satelitske telefonije i interneta.

Najvei broj telefonskih prikljuaka ima Evropa (preko 300 miliona), Azija (262 miliona),Amerika (261 milion) i njihov broj konstantno raste. Najvie internet prikljuaka ima u

Angloamerici 42,7%, Evropi 28%, i Aziji 24%.


10/60

10

-LITOSFERA-

-Unutranja struktura Zemlje-O unutranjosti Zemlje najbolje saznajemo na osnovu rasprostiranja zemljotresnih talasa i na

osnovu zapaanja o porastu temperature sa poveanjem dubine. Temperatura sa poveanjem dubineraste na svakih 33 metra za 1C. Ta pojava se nazivageotermiki stupanj.

Zemljina kugla nije tijelo jednostavnog sastava. Najdublji slojevi Zemljine unutranjos tisastoje se od znatno teeg materijala nego to je sluaj sa vanjskim omotaem. Obino se Zemljinaunutranjost dijeli na tri sfere. To su:

1.) Jezgro Zemlje ili barisfera- poinje na dubini od 2.900 km i prua se sve do centraZemlje. Ima poluprenik od 3400 km. Preteno je graeno od nikla i eljeza oa sa naziva NIFEzona. U jezgru Zemlje vladaju ogromni pritisci i temperature (oko 5000 C). Zbog ogromnogpritiska Zemljino jezgro ima veliku gustinu i ponaa se kao vrsto tijelo.

2.) Omota jezgra ili pirosfera- prostire se od zemljine kore do dubine od oko 2.900km. To je zbijen i veoma zagrijan dio Zemlje. Gornji sloj ima debljinu oko 800- 900 km i se satoji

od uarene ilavo- tekue mase temperature oko 1.400 C. Donji sloj omotaa jezgre ima debljinuoko 2.000 km i temperaturu oko 3.000 C, te se nalazi u tekuem stanju.

3.)

Zemljina kora ili litosferaje vrsti stjenoviti omota Zemlje debljine i do 100kilometara. Na kopnu debljina Zemljine kore iznosi prosjeno 35 km, pod Pamirom i Andimadostie debljinu od 70-80 km, a ispod okeanskih bazena 5-8 km. Od gornjeg dijela omotaaodvojena je Mohoroviia slojem. Zemljina kora nije jedinstven omota. Nju gradi oko 20litosfernih ploakoje su rezliitog oblika, debljine i veliine. Izdignuti dijelovi litosfernih ploapredstavljaju kontinenete, a spusteni okeanske bazene.

-Graa litosfere-Litosfera je sastavljena od stijena razliitih po postanku, sastavu, otpornosti i boji. Prema

nainu postanka stijene su svrstane u ti osnovne grupe. To su: 1.) Magmatske ili vulkanske ili eruptivne stijene- nastale su hlaenjem magme.

Rastopljena tena masa, magma, koja je izbila na povrinu Zemlje, zove se lava. U magmatskestijene spadaju granit, diorit, gabro, bazalt itd. Odlikuju se velikom vrstoom, otpornou inosivou, pa se upotrebljavaju u graevinarstvu i kiparstvu. Uz vulkanske stijene, najee sanalaze rudna i mineralna leita.

2.) Sedimentne ili talone stijene- nastale su taloenjem razliitog materijela (ljunka,pijeska i mulja), ostataka biljaka i ivotinja, kao i izluivanjem razliitih soli rastvorenih u vodi.Taloenjem razliitih izluevina u vodi nastaju hemigene sedimentne stijene. Tako nastaju kamenaso, gips, sadra itd. Stijene koje nastaju taloenjem ostataka biljaka i ivotinja nazivaju se organogenestijene. Najpoznatija stijena ove vrste je krenjak. Treset, ugalj, nafta i asfalt su takoe stijeneorganskog porijekla. Stijene koje nastaju taloenjem raspadnutih povrinskih stijena nazivaju semehanikim, npr. pjeari, konglomerati i bree.

3.)

Metamorfne ili preobraajne stijene- nastale su preobrazbom magmatskih isedimentnih stijena. Ova promjena i preobraaj odvijaju se u dubljim dijelovima Zemljine kore, poduticajem visokih temperatura i visokog pritiska. U ove stijene spadaju gnajs (nastao preobrazbomgranita), mermer (preobrazba krenjaka) itd.

Magmatske i metamorfne stijene ine oko 95% litosfere, a sedimentne oko 5%.

-Prolost Zemljine kore-Rauna se da je Zemlja nastala prije 5-7 milijardi godina, meutim Zemljina kora je mlaeg

postanka. Njena starost se procjenjuje razliito. Najee su to procjene starosti od 3 -5 milijardi


11/60

11

godina. Starost Zemlje najbolje se moe ocjeniti pomou fosila (okamenjeni ostaci biljaka iivotinja). Historija razvitka Zemljine kore dijeli se u etiri velika vremenska odjeljka koji senazivaju ere. Ere se dalje dijele na periode, periode na epohe. etiri velike ere su:

1. PREKAMBRIJ-od vremene nastanka Zemlje do perioda kada nam fosili omoguujuupoznavanje prilika na Zemlji. Po nekim naunicima je trajala i do 5 milijardi godina. Od stijenaove starosti izgraen je Kanadski tit, Baltiki ptit, dijelovi Sibira u Rusiji itd.

2. PALEOZOIK- odlikuje se sloenim biljnim i ivotinjskim svijetom u vodi i na kopnu(ribe, reptili i dr.). Vlana i topla klima karbona omogu ila je bogatu kopnenu floru, koja je dalagrau za stvarenje monih naslaga uglja (ljonsk, Rurska oblast i dr.). U paleozoiku su se odvijala idvije snane orogeneze. Na prelezu iz silura u devon dolazi do keledonskog nabiranja (orogeneze)koje zahvata sjevernu Irsku, sjevernu Englesku, kotsku, Skandinaviju i dr. U karbonu dolazi donovog nabiranja- hercinskog koje zahvata junu Irsku, junu Englesku, centralnu Francusku iNjemako sredogorje.

3. MEZOZOIK-period relativnog mirovanja Zemlje. Biljni i ivotinjski svijet je bujan iraznovrstan- sisari, ptice, listopadna vegetacija, biljke sa cvjetovima i dr. U morima se taloeljuture raznih organizama, od kojih su nastale mone naslage krenjaka. U mezozoiku na Zemljiive i dinovske kopnene ivotinje koje su nam poznate pod zajednikim nazivom dinosauri.

4. KENOZOIK-biljni i ivotinjski svijet je slian dananjem. Kopno i more poprimanjudananji izgled. Sredinim tercijara dolazi do alpske orogeneze kajom nastaju najvee planine naZemlji. Te planine su: Alpe, Himalaji, Pirineji, Kavkaz, Atlas, Kordiljeri, Andi i dr. Mnogi naunicise slau da alpska orogeneze traje i danas sa smanjenim intenzitetom. U kvartaru je dolo do valikogzahlaenja na Zemlji tj. ledenog doba koje zahvata prostore veih geografskih i rina. U kvartaru sejavlja i ovjek.

Era Perioda i epoha Trajanje u milionim

godina

Orogeneze(postanak

planina)

Organski svijet

Kenozoik

Kvartar-Holocen;

-Pleistocen;

Tercijar- Pliocen;

-Miocen;

-Oligocen;

-Eocen;

-Paleocen;

70

-alpska

-dananje doba;dominira ovjek;-ledeno doba, prvitragovi ovjeka;

-prevlast, sisara, ptica i

kritosjemenjaa(biljaka sa plodovima)

Mezoziok

Kreda;

Jura;

Trijas

Oko 130

-prevlast dinovskihgmizavaca i golosje-menjaa, prvi sisari,

ptice i kritosjemenjae.

Paleozoik

Perm;

Karbon;

Devon;

Silur;

Ordovicij;

Kambrij;

Oko 300

(po nekima 360)

-hercinska

-kaledonska

-prve kopnene biljke,prve sjemenjae, ribe,vodozemci, gmizavci iinsekti

Prekambrij

Algonkij;

Arhajik;

Oko 1500

(po nekima 5000)

-primitivne vodene algei gljive, prvi crvi imekuci;

-nisu naeni nikakvifosili, prvi nejasnitragovi postojanjaorganskog svijeta .


12/60

12

-Reljef- dananji izgled Zemlje i njegov nastanak

Planetu Zemlju pokrivaju velike vodene i kopnene povrine. Skoro sve vodene povrinepovezane su u jedinstvenu cjelinu Svjetskog okeana i zahvataju 71% povrine Zemlje. Svjetskiokean podjeljen je na tri okeana: Tihi, Atlantski i Indijski, te 56 mora. Kopnene povrine izdjeljenesu na menje cjeline i nazivaju se kontinentima. To su: Evropa, Azija, Afrika, Sjeverna Amerika,Srednja Amerika, Juna Amerika, Australija i Antartik.

Reljef je vanjski izgled Zemljine povrine sa svim nizijama, planinama, visijama iudubljenjima. Prema nadmorskoj visini dijeli se na:

Nizije- do 200 metara nadmorske visine i

Visije- preko 500 metara namorske visina.

Visije se mogu dalje podijeliti na: Brda- od 200- 500 metara nadmorske visine;

Niske planine- od 500- 1000 metara nadmorske visine;

Srednje planine- od 1000- 2000 metara nadmorske visine i

Visoke planine- preko 2000 metara nadmorske visine.Visoravni su uravnjene povrine na visijama. iroka udubljenja izmeu planina nazivamo

kotlinama. Dolina je izdueno udubljenje na kopnu, a ako kroz dolinu protie rijeka nazivamo jerijena dolina.

Okeanski ili morski bazeni su ogromna udubljenja na zemljinoj povrini ispunjenaokeanskom ili morskom vodom.

Dananji izgled Zemlja je dobila djelovanjem unutranjih (endogenih) i vanjskih(egzogenih) sila.

-Unutranje ili endogene sile-Ove sile se oituju kroz epirogene i orogene pokrete, vulkanizam i seizmizam.

1. Epirogeni pokreti su stalna ali spora kretanja na Zemlji. Najizraeniji su upriobalnom reljefu. Oituju se kroz transgresiju (more plavi obalu usljed njenog sputanja) iregresiju (povlaenje mora sa kopna usljed izdizanja kopna). Tako npr. uoeno je da se izdieSkandinavija, Island, Grenland, italijanska obala Jadrana, a sputa Holandija, Sjeverna Afrika, JunaKina i hrvatska obala Jadrana.

2. Orogeni pokreti su iznanadni i relativno brzi pokreti. Oituju se kroz nabiranje irasjedanje. Nabiranje je horizontalno pomjeranje slojeva pod uticajem bonih pritisaka. Prinabiranju nastaju bore. Uzvieni dio bore je antiklinala, a sputeni dio sinklinala. Nabiranjemnastaju mlade vjenane planine. Rasjedanje je pomjeranje dijalova Zemljine kore du vertikalnihpukotina. Pri procesu rasjedanja nastaju rasjedi. Procesom rasjedanja nastaju stare gromadne

planine.3. Vulkanizam- vulkani su vee ili manje kupasto uzvienje naZemlji koje je pukotinom

povezano sa unutranjosti Zemlje. Proces izbijanja lave naziva se vulkanska erupcija, a ljevkastoudubljenje kuda izlazi lava vulkansko grotlo ili krater. Vulkani se mogu podjeliti na aktivne (koji i

danas rade), pritajene (koji su u privremenom mirovanju) i ugaeni (koji su radili u prahistoriji).4. Potresi ili seizmizam- brzi i iznenadni pokreti u Zemljinoj kori koji traju nekoliko

sekunda, rijetko minutu. Mogu biti: tektonski (nastaju pomicanjem Zemljine kore du rasjeda),vulkanski (uzrok nastanka je kretanje magme iz zemljine unutranjosti), urvinski (nastajuuruavanjem stropova u podzemnim upljinama) i vjetaki (nastaju za vrijema graevinskih radova,eksplozija atomskih i hidrogenskih bombi). Hipocentar je mjesto u Zemljinoj kori gdje nastaje

zemljotres, a epicentar je mjesto na Zemljinoj kori gdje se najjae osjeti zemljotres.


13/60

13

-Vanjske ili egzogene sile-

U atmosferi i hidrosferi postoje sile koje svojim djelovanjem preinaavaju ili sasvimrazaraju oblike stvorene radom unutranjih sila. Te sile nazivamo vanjskim ili egzogenim silama. Unjih ubrajamo padavine, tekue i stajae vode, led i vjetar. Ove sile imaju sposobnost da vre radkoji se ispoljava dvojako: kao razaranje ili erozija (otkidanje, ruenje, razaranje i odnoenjematrijala sa stjenovite podloge) i akumulaciju ili taloenje (nagomilavanje i odlaganje razorenogmaterijala).

1.

Raspadanje stijena i denudacija- stijene se raspadaju usljed naizmjeninih promjenatemperatura u toku dana i noi i u toku godinjih doba.irenjem i skupljanjem vrstih stijena nastajupukotine koje se sve vie ire, te tako krupne stijene se drobe na manje komade. Bujice odnosematerijal nastao raspadanjem stijena i time vre spiranje ili denudaciju. Erozioni oblici koji pri tomenastaju su udubljenje, vododerine i jeruge. Akumulativni oblik denudacije je nastajanje sipara.

2. Rijena ili fluvijalna erozija- rijeka svojom vodenom masom dubi i razara podlogupreko koje se kree. Osnovni erozioni oblici koji pri tome nastaju su rijeno korito, rijena dolina ibazen rijenog sliva. Akumulacioni oblici koji pri tome nastanu su plavine, rijena ostrva ili ade,delte i aluvijalne ravni.

3. Rad morske i jezerske vode ili abrazija- glavni abrazivni rad vre talasi svojimudaranjem u obale. Erozioni oblici koji nastaju abrazijom su klif, talasna potkopina i abrazijska

trasa. Akumulacioni oblici koji nastaju abrazijom su plae, ala, sprudovi i prevlake. 4. Lednika ili glacijalna erozija- predstavlja kretanje lednika preko stjenovite podloge

pri emu lednikvri odreeni pritisak na sjenovitu podlogu. Erozioni oblici koji nastaju pri kretanjulednika su valov (ledniko korito) i cirk. Akumulativni oblik lednike erozije je morena.

5. Rad vjetra ili eolska erozija- u pustinjama i na pjeskovitim obalama vjetar jenajvanija spoljna sila koja mjenja postojee i stvara nove oblike reljefa. Erozioni oblici koji prieolskoj eroziji nastaju su: kamenite pustinje (hamade), ljunkovite pustinje (serir), pjeane pustinje(erg), pustinjsko sae, eolske peurke i oaze. Akumulacioni oblici eolske erozije su dine, barhane ilas ili prapor.

6. Krka erozija ili korozija- neki dijelovi Zemlje sastavljeni su od krenjak i dolomitakoji se razaraju pod uticajem padavinskih voda. Ovo hemijsko djelovanje padavinskih voda na

krenjaku podlogu naziva se krka erozija ili korozija, a oblici koji pri njoj nastaju krki oblici.Krki oblici se mogu podijeliti na povrinske i pozemne. Povrinski krki oblici su krka polja,vrtae, krape i uvale. Podzemni krki oblici su jame i peine. Posebna odlika podzemnih krakihoblika jeste peinski nakit. U peinski nakit svrstavamo stalagmite, stalaktite, peinske zavjese ipeinske stubove.

-HIDROSFERA--Rasprostranjenost voda na Zemlji-Hidrosfera obuhvata svu vode na Zemlji koja se nalazi u okeanim, morima, jezerima,

rijekama, movarama, barama, snijegu, ledu, u atmosferi do odreene visine, te u litosferi do

odreene dubine. Voda na Zemlji je jedinstvena materija koja se javlja tekuem, gasovitom ivrstom stanju. Voda je vrlo rasprostranjena na Zemlji. Okeani i mora ine 71% povrine Zemlje.Oko 3% kopna prekriveno je vodama rijeka, jezera, bara i movara. Odnos vode na Zemljinimpoluloptama je nejednako rasporeen. Sjeverna polulopta ima oko 61% mora a 39% kopna, dokjuna polulopta ima 81%mora a 19% kopna. Hidrosferu ine Svjetsko more i kopnene vode.

-Svjetsko more-

Svjetski okean ine mora i okeani meusobno povezani u jedinstvenu cjelinu. Imamo etiri,odnosno tri okeana i 56 mora.


14/60

14

Tihi okean- nalazi se izmeu istonih obala Azije i Australije i zapadnih obala Sjeverne,Srednje i June Amerike.To je najvei i najdublji okean.U ovom okeanu je izmjerena i najveadubina u Svjetskom moru, Marijanska brazda duboka 11.034 metra.

Atlantski okean-Nalazi se izmeu zapadnih obala Evrope i Afrike i istonih obala Sjeverne,Srednje i June Amerike. Najvea izmjerena dubina je u jarku Puerto- Rico- 9.212 metara.

Indijski okean- nalazi se izmeu junih obala Azije, istonih obala Afrike i zapadnih obalaAustralije. Najvea izmjerena dubina je u Indoaustralijskoj zavali- 7.450 metara.

Sjeverno ledeno more- neki naunici ga izdvajaju kao poseban okean, a neki ga smatrajumorem. Nalazi se sjeverno od sjevernih obala Sjeverne Amerike, Evrope i Azije.

Na rubnim dijelovima okeana nalaze se manji dijelovi koji su odvojeni otocima ili manjim

kopnenim povrinama i nazivaju se mora. Mora moemo podijeliti na:1. Rubna mora- nalaze se uz rubove kontinenata a otocima ili otonim skupinama su

odvojena od okeana npr. Beringovo more, Japansko more, Sjeverno more, Ohotsko more itd.2. Unutranja ili kontinentalna mora- duboko se zavlae u kopno npr. Jadransko,

Baltiko, Crno more itd.3. Sredozemna mora- nalaze se izmeu kontinenata, a morskim prolazom su spojena sa

okeanima npr. Mediteran, Karipsko itd.4. Meuotona mora- nalaze se izmeu otoka po kojima su i dobila ime npr. Filipinsko,

Javansko, Sulu, Banda more itd.

5. Mora polarnih krajeva- nalaze se oko polarnih podruja i dijele se na mora okoAntartika na junoj polulopti i Sjeverno ledeno more koje se nalazi na sjevernoj polulopti.

Zaljevi su dijelovi mora koji su duboko zali u kopno npr. Arapsko - persijski, Bengalski,Biskajski, Hadsonov zaliv itd. Rijasi su zaljevi nastali prodiranjem mora u kopno i potapanjemrijenih dolina npr. Limska draga u Istri.

Fjordovi su zaljevi strmih obala nastali potapanjem lednikih dolina npr, Sogne fjord uNorvekoj dug 200 km.

Estuariji su ljevkasta potopljena ua rijeka gdje se mijea slatka i slana voda npr. Elba kodHamburga, Temza kod Londona itd.

Moreuzi su uski prolazi koji spajaju dva mora a razdvajaju dvije kopnene povrine npr.Gibraltar, Bosfor, Otrant, Dardaneli itd. Uski prolazi koji su nastali vjetakim prokopavanjemnazivaju se kanali npr. Suecki, Panamski, Korintski kanal itd.

-Hemijske i fizike osobine morske vode--Slanost morske vode-

-Slanost ili salinitet je prosjena koncentracija soli rastvorenih u morskoj vodi;-Suni prostori imaju veu slanost- Crveno more, Arapsko-persijski zaliv 42;-Manj slanbost imaju prostori veih geografskih irina- Crno more 22, Baltiko more 4,

prosjena slanost 35;-Temperatura-

-Svjetski okean zagrijava se od Sunca;

-Temperatura vode u Svjetskom okeanu kree se izmeu 35 C Crveno more i Arapsko-perzijski zaliv (max u pliacima 42C) i -2C mora oko Antartika;-Prozirnost-

-Providnost vode ovisi o osvjetljenosti, koliini organskih i anorganskih estica, temperaturiii promjeni vremena;

-Sargako more ima najveu prozirnost 66,5 m, a mora oko Antartika najmanju 5- 20 m,Jadransko more- 56 m;

-Boja-


15/60

15

-Ovisi od: jaine svjetlosti, dubine mora, odbijanja i rasipanja Suneve svjetlosti, organskih ianorganskih tvari, te boji obale;

-Kree se od modro plave, zelene, ute do crvene. -Talasi-

-Horizontalno kruno kretanje moske vode koje nastaje pod uticajem vjetrova, rijee potresai erupcija;

-Osnovni elementi talasa: talasni brijeg, talasna udubina, visina i duina talasa;-Morske struje-

-Horizontalna kretanja morske vode koja nastaju zbog stalnih vjetrova i razlike u fiziko -hemijskim osobinama morske vode;

-Odreene su smijerom, brzinom i stalnou;-Preme mjestu mogu biti: povrinske, dubinske, puinske i obalne;-Prema stalnosti: stalne, periodine ili sezonske i povremene;-Preme temperaturi: tople i hladne;

-Morske mijen- plima i oseka-

-Vertikalno naizmjenino izdizanje nivoa morske vode;-Tokom 24 sata i 50 minuta more se dva puta izdie i dva puta sputa; -Plima izdizanje, oseka sputanje;-Izmeu svake plime i oseke proe 6 sati i 12 minuta;-Nastaju zbog privlane sile Sunca i Mjeseca;-Najvea razlika izmeu plime i oseke ima Kanadski zaliv Fandi- 21 metar, te ue rijeke

Severn- 16,8 metara;

-Jadransko more najveu razliku ima Venecija112 centimetara, a najmanju otok Mljet 11centimetara.

-Znaaj Svjetskog mora-Svjetsko more ima ogroman klimatski znaaj. S obzirom na veliku povrinu ono je glavni

primalac Suneve energije, a usljed termikih osobina vode tj. sporog hlaenja, ono je i glavniakumulator toplotne energije na Zemlji. Svjetsko more je najvei izvor padavina i slatke vode zbogvelike koliine isparavanja. Hladne i tople morske struje u najveoj mjeri odreuju klimu primorjapored kojih prolaze.

More je bogat izvor hrane za sve ljude na Zemlji, posebno riba i algi. Okeani i mora sadreveliko bogatstvo sirovina poput morske soli, mangana, broma, kositra, eljeza, sumpora, zlata,platine i dijamanata. Ispod morskog dna se nalazi 1/3 svjetskih rezervi nafte. More je najjeftinijasaobraajnica. Najvei dio svjetske razmjene dobara prevozi se morskim plovnimputevima.

-Kopnene vode-Kopnene vode moemo podijeliti na pozemne i povrinske. Podzemne vode ine sve vode

koje se nalaze u unutranjosti stjenovitog omotaa bez obzira na agregatno stanje. U podzemne vodespadaju izdanske vode, arteki izvori, termalne, mineralne, termomineralne vode, gejziri i krkepodzemne vode.

U povrinske vode spadaju potoci, rijeke, bare, movare, jezera i lednici. Potoci i rijeke se obrazuju od padavinskih voda. Rijeke koje imaju tokom cijele godine vodu u svom

koritu nazivaju se stalne rijeke. Periodine rijeke su one koje teku u kinom dijelu godine, dok usunom presue. Povremene rijeke imaju vodu samo za vrijeme kratkotrajnih kia u sunimprostorima.

-Rijena mrea- obuhvata sve tekuice sa odreenog prostora;-Rijeni sliv- sve tekuice koje se slijevaju u neko more ili okean;-Rijeni sistem- glavna rijeka sa svojim pritokama;-Porijeje-prostor sa kojeg se voda sliva prema tekuici;


16/60

16

-Vododjelnica-zamiljena linija koja razdvaja porijeja ili slivove;-Bifurkacija- Kasikjara;

-Vodostajpredstavlja visinu vode u rijenom koritu;-Proticajpredstavlja koliinu vode koja protekne kroz rijeno korito u jednoj sekundi- m3/s;-Oticaj;

-Rijeni reim nain kako se rijeka snabdjeva vodom i moe biti nivalni- snjeni, pluvijalni-kini, nivalno-pluvijalni i pluvijalno- nivalni;

-Tipovi tekuica:Tekuice polarnih predjela- zimi zarznute, a ljeti bujuaste sa estim poplavama, npr.

Ob, Jenisej, Lena;

Tekuice umjerenih predjele- odlikuju se nivalno- pluvijalnim ili pluvijalno-nivalnim reimom npr. rijeke Evrope poput Dunava, Rajne, Volge itd.

Tekuice monsunskih predjela- visok vodostaj za vrijeme kinog monsuna, npr.Jangcekjang, Hoangho, Sikjang, Gang.

Tekuice polupustinjskih i pustinjskih predjela- jako siromane vodom i javljaju sesamo povremeno za vrijeme padavina- vadiji u Africi i krikovi u Australiji.

Tekuice tropskih predjela- bogate vodom zbog kia koje donose pasati, npr.Zambezi.

Tekuice ekvatorijalnih predjela- najbogatije vodom zbog kia koje padaju svaki dan,npr. Amazon, Kongo.

Jezera su udubljenja u kopnu koja su stalno ispunjene vodom a nemaju direktnu vezu sa

morem. Zahataju 1,8% povrine Zemlje. Moemo ih podijeliti na prirodna i vjetaka. Prirodnajezera moemo podijeliti na:

1. Tektonska- Tanganjika, Viktorija, Njasa, Bajkalsko itd.

2. Vulkanska- Tobe na Sumatri;

3. Lednika- jezera Finske i Kanade;4. Rijena- Plivska jezera kod Jajca;5. Krka- Skadarsko;6.

Fitogena sedrena- Plitvika;7. Slana- Mrtvo more,Crveno jezero na Krimu;

8. Reliktna- Balaton,

Movare su dijelovi kopna zasieni vodom i obrasli movarnom vegetacijom npr.Everglejds na Floridi, Hutovo blato. Bare su mala plitka udubljenja privremeno ispunjena vodom,blatom i muljem.

Ledom je pokriveno oko 11% povrine Zemlje. Na Zemlji se nalazi u obliku ledenihpokrova i planinskih lednika. Ledeni pokrovi se nalaze na Antarktiku, Arktiku i Grenlandu, aplaninski lednici se nalaze na visokim planinama poput planina Skandinavije, Aljaske, Kanade,

Sibira, Anda, Alpa, Himalaja itd. Led koji se danas nalazi na Zemlji nije jednake starosti. Razlike se

kreu od 100 godina koliko je star led u Alpskim lednicima do 200.000 godina koliko je star led naAntarktiku.

-Znaaj kopnenih voda-Podzemne vode ine osnovu ivota i privredne aktivnosti u sunim predjelima. Veliki

gradovi i industrijski centri troe ogromne koliine na samo podzemnih voda ve i ostalih kopnanihvoda. Mineralne i termalne vode imaju poseban znaaj u zdravstvu u turizmu. Termalni izvori sluei za zagrijavanje stambenih zgrada, vjetakih bati, pa i za proizvodnju elektrine energije.

U oblastima koje nemaju dovoljne koliine padavina, rijeke imaju veliki znaaj zanavodnjavanje. Jezera utiu na klimu svoje blie okoline. Na velikim jezerima se odvija saobraaj.


17/60

17

Slana jezera su bogat izvor soli. Vjetaka jezera slue kao izvor energije, za navodnjavanje, aliimaju i turistiki znaaj.

-ATMOSFERA-

-Sastav i granice atmosfere-

Atmosfera je gasoviti omota planete Zemlje. Gasovi koji ine atmosferu ne ine hemijskajedinjenja ve mehaniku smjesu. Znaaj atmosfere ogleda se u sljedeem:

titi Zemlju od pretjeranog dnevnog zagrijavanja i nonog hlaenja; titi Zemlju od meteora, Daje kiseonik;

Omoguava prenos zvuka; Omoguava nastanak oblaka, padavina i vjetra; titi Zemlju od ultraljubiastih zraka (UV- zraci) itd.

Donja granica atmosfere je jasno odeena i ini je Zemljina povrina. Gornja granica nijejasno odreena jer atmosfera u velikim visinama prelazi u razrijeeni gasoviti meuplanetarni

prostor. Polarna svijetlost, tj. svjetlucanje razrijeenih gasova, javlja se na visinama od 1.000 km.To znai da i na toj visini postoje gasovi koji ine atmosferu. Prihvaeno je da je gornja fizikagranicaatmosfere iznad polova na visini od 21.644 km, a iznad ekvatora na visini od 35.711 km.Ove visine su utvrena na osnovi injenice da je tu centrifugalna sila i sila Zemljine tee jednake.

Glavni sastojci atmosfere su: azot (N2)- 78,08 %, kiseonik (O2)- 20,95%, Argon (Ar)-

0,94%, ugljendioksid (CO2)- 0,033%, ozon (O3)- 1*10-11

%. Ovi odnosi su stalni i ne mijenjaju setokom vremena.

U sastav atmosfere ulaze i mnoge druge suspendovane estice- aerosoli. To su esticepraine, vulkanskog pepela, ai, estice soli, bakterije, spore biljaka i dr. U grupu primjesa uatmosferi ubraja se i vodena para. Koliina vodenapare nije stalna i mijenja se od mjesta do mjesta itokom vremena. Najvie je ima u prizemnim slojevima atmosfere. U polarnim prostorima koliina

vodene pare je najmanja.

-Vertikalana struktura atmosfere-

Atmosfera se dijeli na 5 glavnih sfera- slojeva. Svaka ima svoj termiki reim, drugaijigasoviti sastav i posebna elektrina svojstva. Te sfere su:

Troposfera- od 0-11 km- najnii i najgui sloj atmosfere i sadri oko 80% mase

atmosfere. U njoj se nalazi gotovo sva vodena para te se odvijaju svi procesi koji utiu na vrijeme iklimu. Temperatura opada sa poveanjem visine i na gornjoj granici iznosi od 50 do -80C.

Stratosfera- od 11-40 km- temperature se polako poveavaju i kreu se izmeu 40 i5 C. Sadri neznatne koliine vodene pare.

Mezosfera- od 40-80 km- jo se naziva i ozonskim omotaem. Temperature brzo

rastu i na visini od 50-55 km temperatura iznosi 50C. Ova sfera titi Zemlju od UV- zraka. Termosfera- od 80- 800 km- temperature stalno rastu i na visini od 200 km iznose

250C.

Egzosfera- preko 800 km- vezduh je veoma razrijeen i podsjea na vakuum kojistvaramo u laboratorijima na Zemlji. Joni H, N i O slobodno prelaze u meuplanetarni prostor.Pretpostavlja se da temperature prelaze 1.000C.


18/60

18

-Klima, klimatski faktori i elementi-

Klima je prosjeno stanje vremena praeno dui vremenski period na odreenom mjestu.Taj vremenski period ne bi trebalo da je dui od 30 godina niti krai od 15 godina. Optimalno je dase uzme vremenski period od 20-25 godina.

Vrijeme je trenutno stanje atmosfere. Osnovne karakteristike vremena obino daje jedanelemenat npr. oblano, sunano, vjetrovito, kiovito itd.

Glavni klimatski faktori (modifikatori) su:

1.

Geografska irina- od nje zavisi upadni ugao sunevih zraka. Sa poveanjemgeografske irinje upadni ugao sunevih zraka je sve manji pa je i zagrijavanje Zemljine povrinesve slabije.

2. Raspored kopna i mora- kopno se brzo zagrijava i brzo hladi. Nasuprot kopna, voda

se sporije zagrijava ali se sporije i hladi. U toku ljeta more nagomilava veliku koliinu toplote, te uzimskom periodu godine tu toplotu emituje prema priobalnim prostorima.

3. Morske struje- tople morske struje zagrijavaju prostore pored kojih prolaze npr. topla

Golfska struja, a hladne morske struje hlade prostore pored kojih prolaze npr. hladna Labradorska

struja.

4. Nadmorska visina i reljef- sa poveanjem nadmorske visine temperatura opada nasvakih 100 metara za 0,5 C. Reljef viestruko djeluje na klimu pojedinih prostora. Tako na primjer,planinske strane koje su izloene uticaju vjetrova imaju veu koliinu padavina od strana uzavjetrini. Reljef na klimu utie i ekspozicijom (izloenou) strana prema sunevim zracima.Prisojne strane (one koje su okrenute prema Sunevim zracima) uvijek su toplije od osojnih strana.

Glavni klimatski elementi su: temperatura, vazduni pritisak, vjetrovi, vlanost zraka,padavine i oblanost. Oni su promjenjive prirode, a u svojoj meusobnoj isprepletenosti oblikujuvrijeme i klimu.

-Temperatura vazduha-

- Temperatura zraka predstavlja toplotno svojstvo zraka i mjeri se termometar i termograf.Najhladnije je oko 4 sata 30 minura, a najtoplije u 14 sati.

Temperature se mjere u 7, 14, 21 h. Izmjerene temperature u 7, 14 i dva puta u 21 h se saberu i

podjele sa 4, pri emu se dobije srednja dnevna temperatura.na osnovu srednjih dnevnih raunaju sei srednje mjesenei srednje godinj temperature.

Izoterme su zamijene krive linijw koje povezuju mjesta istih srednjih temperatura. -Vazduni pritisak-

To je pritisak vazduha na 1 cm2 povrine. Normalni zrani pritisak iznosi 1013 hPa ili milibara(760 mm) pri temperaturi od 0C na 45C geografske irine na 0 metara nadmorske visine. Moe semjeriti ivinm barometarom, aneroidom i barografom. Izobare su linije koje povezuju mjesta istokzranog pritiska. Anticikloni su polja visokog pritiska i donose stabilno vrijeme praeno visokim iliniskom temperaturama zavisno od godinjih doba. Ciklonisu polja niskog pritiska i donosepromjenjljivo vrijeme praeno oblacima i padavinama;-Vjetrovi-

-Predstavljaju horizontalno strujanje zraka i mogu biti:

1. Stalni vjetrovi- Pasati- od sjeverne i june povratnice ka ekvatoru- pasati, prapasati i antipasati;- Zapadni vjetrovi- iz suptropskih prostora ka prostorima umjerenih irina, karakteristini za

okeane i zapadna primorja;

- Mlazni vjetrovi- premjetaju tople zrane mase iz niih u vie geografske irine, te hladnezrane mase iz viih u nie prostore;

- Polarni vjetrovi- od polarni krajeva ka subpolarnim prostorima;

2. Periodini vjetrovi


19/60

19

- Monsuni-periodino sa kopna na more i ssa mora na kopno;- Vantropski- prostori istone Azije; ljeti puu ka Azijskom kopnu, a zimi ka Jaopanskim

otocima;- Tropski- najizrazitiji na jugu Azije- tokom ljeta puu sa mora na kopno i donose padavine, a

zimi sa kopna na more i donose suu;3. Lokalni vjetrovi

- Bura- slapovit vjetar, pue sa kopna ka moru, uglavnom prati vedro vrijeme, najaja je naprevojima u blizini mora;

- Jugo- iz prostora sjeverne Afrike, dosee i donaih prostora, to je topao vjetar koji donosiobilje kie i esto pustinjsi pijesaksa kiom;

- Fen- javlja se u sjevrnoj podgorini Alpa kada se na jednoj planinskoj strani uspostavi visok a

na drugoj nizak zrani pritisak, to je topao, jak i slapovit vjetar;- Danik i nonik- zbog nejednake zagrijanosti planiskih padina i dolinskog dna- danju se jae

zagdije dolinski prostor pa vjetar struji uz padinu i nastaje danik, nou se padine ohlade pa se niz nihsputa hladan zrak; zbog takvog strujanja zraka dolazi do temperaturnih inverzija;

- Kopnenjak i zamorac- nastaju kao posljedica razliite zagrijanosti kopna i mora, od mora kakopnu pue zamorac, a od kopna ka moru kopnenjak;

- Vjetrokaz je instrument za mjerenje pravca vjetra, a anemometar i anemograf mjere brzinu I

smjer vjetra.

-Klasifikacija klima na Zemlji-

Klima pojedinih dijelova Zemlje nije jednaka. Zato se vre grupisanja pojedinih prostornihcjelina sa priblino ujednaenim klimatskim odlikama u iste klimatske tipove. Danas se koriste dvavida podjele klima.

Prema Vujeviu moemo izdvojiti:1. Ekvatorijalni klimat- u ekvatorijalnim oblastima Sunevi zraci padaju pod velikim

uglom, srednje godinje temperature su visoke, a kolebanje temperatura je neznatno. Pada obiljekie, a vazduh je vlaan i sparan. Razlikuju se dva klimatska tipa: ekvatorijalna okeanska iekvatorijalana kontinentalna kima.

2.

Tropski klimat- zahvata predjele sjeverno i juno od ekvatorijalane klime.Temperature ljetnih mjeseci su vie nego u ekvatorijalne klime, pa su i godinje razlike znatnije.Kia pada kad je Sunce visoko na nebu, pa su ovdje izraena dva godinja doba: ljetno- kino izimsko- suno. Mogu se izdvojiti tri tipa klime: tropska okeanska, tropska kontinentalna i tropskamonsunska klima.

3. Suptropska klima- predstavlja prelazne oblike izmeu tropskih i umjerenihklimatskih pojaseva. Ljeta su topla a zime prohladne. Prelazna godinja doba su slabo izraena.Izdvajaju se tri klimatska tipa: suptropska monsunska, sredozemna i suptropska pustinjska klima.

4. Umjereni klimati- preovladavaju u srednjim geografskim irinama. Temperaturnakolebanja su velika. Srednje godinje temperature i godinje koliine padavina opadaju to se ide kaveim geografskim irinama. Izdvajaju se tri klimatska tipa: okeanska klima, kontinentalna klima iumjereno kontinentalna klima.

5. Polarni klimati- odlikuju se stalno niskim temperaturama. Za vrijeme dugotrajne

zime, temperature su znatno ispod 0C. Ljeta su veoma kratka (oko dva mjeseca). Padavina je malo

a njavie pada snijeg. Izdajaju se dva klimatska tipa: klima tundre i artika klima.

Prema Kepenu moemo izdvojiti:Af-praumska klima;Aw- savanska kima;Am- monsunska klima;


20/60

20

BW- pistinjska klima;

BS-stepska klima;

Cf- umjereno topla vlana klima;Cs- sredozemna klima;

Cw- sinijska klima;

Df- vlana borealna klima;Dw- suha borealna klima;

ET- klima tundre;

EF- klima vjeitog mraza i snijega.

-BIOSFERA-Biosferu ine biljni i ivotinjski organizmi koji nastanjuju Zemlju. Obuhvata dio atmosfere,

dio litosfere i cijelu hidrosferu.Oblasti odreenih prirodnih svojstava koje nastanjuju odreene biljne i ivotinjske vrste

nazivaju se arealimabiljaka i ivotinja. Neke vrste imaju velike areale i sreu se gotovo u svimdijelovima svijeta i nazivaju se kozmopolitinpr. ovjek, pas, trava rosulja. Neke vrste se mogu nai

samo na odreenom prostoru i nigdje vie naZemlji. Te vrste se nazivaju endeminpr. Panievaomorika, ovjeija ribica. Postoje i ivi organizmi koji potiu iz prastarih geolokih perioda i oni senazivaju relikti npr. udnovati kljuna.

Prema karakteristinim oblastima na Zemlji se izdvajaju biogeografske oblasti ili biomi. NaZemlji se moe izdvojiti nekoliko veih bioma. To su:

1. Biom uma- moe se podjeliti na: Tropske kine ume- nalaze se u slivu Amazona gdje se zovu salvasi, u slivu Konga

u Africi gdje se zovu praume, te u Indoneziji i Madagaskaru gdje sa zovu dungle. Zastupljeno jedrvee visine do 80 metara. Od ivotinjskog svijeta najznaajniji su majmuni, slonovi, krokodili,zmije i ptice.

Listopadne ume- zastupljene u Sjevernoj Americi, Aziji, Junoj Americi, Srednjoj i

Zapadnoj Evropi i Novom Zelandu. Od biljnih vrsta najzastupljenije su hrast, grab, bukva, javor,jasen, kesten itd. Od ivotinja tu ive jeleni, divlje svinje, medvjedi, vukovi, lisice, vjeverice, vidre,sove, orlovi itd.

etinarske ume- tajge- zastupljene od Aljaske, preko Kanade, Skandinavije,Sjeverne Evrope do Sibira. Od drvea je zastupljeno bor, smra, ari i jela, a od ivotinja vukovimedvjedi, jeleni, krznai, ptice i razni insekti.

Sredozemne ume- zastupljene u priobalju Sredozemnog mora, Kaliforniji, junojAustraliji i Junoj Africi. Od drvea tu rastu eukaliptus, primorski bor, cedar, sekvoja, hrastplutnjak, maslina, lovor, empres idr. Od ivotinja tu ive srne, mufloni, divokoze, fazani, jarebice,zmije i guteri.

2. Biom travnatih podruja- moe sepodjeliti na:

Savane- prostori sa visokim travama, rijetkim drveem i grmolikom vegetacijom.Zastupljene su na prostoru Afrike, Australije, Indije i June Amerike (u Brazilu nazivaju sekamposi, a u Venecueli i Gvajani- ljanosi). ivotinje koje tu ive su uglavnom veliki sisari poputirafa, slonova, antilopa, zebri, gorila, geparda, lavova, hijena itd.

Stepe- niske trave, zahvataju prostore Evroazije, Sjeverne i June Amerike iAustralije. U Urugvaju i Argentini se nazivaju pampasi, u SAD-u i Kanadi prerij a. Od ivotinja kojetu ive najznaajnije su kojoti, bizoni, jeleni, antilope, divlji konji, jakovi, zmije i guteri.

3. Biom pustinja- prostire se oko povratnika i u unutranjosti umjerenih geografskihirina. Kaktus je glavna biljka a u oazama rastu palme, akacije i agrumi. Od ivotinja najznaajnije


21/60

21

su kamile, zmije, pauci, korpioni i guteri. Najznaajnije pustinje su: Sahara, Libijska pustinja,Kalahari, Namib (u Africi), Arabijska pustinja, Tar, Gobi (u Aziji), Velika slana pustinja (Sjeverna

Amerika), Atakama (Juna Amerika), Velika pjeana pustinja, Velika Viktorijina pustinja(Australija).

4. Biom tundre- zahvata najsjevernije dijelove Sjeverne Amerike, Evrope i Azije, te navisokim planinama. Od biljaka zastupljene su liajevi, mahovine, a, patuljaste vrbe, borovi i breze.Od ivotinja najznaajnije su polarni jelen, polarni pas, polarni medvjed, polarna lisica i razne vrsteptica (oko 80 vrsta ptica).

5. Biom kopnenih voda- od biljaka znaajne su lokvanj, lopo, rogoz, trstika, vrbe ijohe, a od ivotinja koljke, ribe, puevi, ebe i insekti.

6. Biom mora- u ovom biomu zastupljeni su organizmi od najsitnijeg- plankton, do

najkrupnijeg- plavi kit. Biljni svijet ine alge a ivotinjski koljke, ribe, rakovi, kitovi, delfini, idrugi razni perajari.

-PRIRODNA SREDINA-

Dio geografije koji izuava prirodan prostor i geografske procese u njemu, te uticaj ovjeka

na njih naziva se geoekologija. Zadatak geoekologije je izuavanje pojava i procesa koji nastajudjelovanjem ovjeka. Njen zadatak je takoe i utvrditi uzroke naruavanja prirode te donjeti mjere ipredvidjeti aktivnosti koje pridonose zatiti ovjekove sredine, a s ciljom njenog ouvanja.Pretpostavlja se da je 1/5 svjetskog stanovnitva koja ivi u industrijsko najrazvijenijim zemljama,odgovorna za 4/5 oneienja u cijelog svijeta. Institucionalizacija borbe protiv oneienja poelaje 1992. godina na Konferenciji o okoliu i razvoju u Rio de eneiru na kojoj je prisustvovalo 178drava. Tada su usvojen termin odrivi razvoj koji podrazumjeva takav razvoj uvjeta ivota da sepodjednake anse razvoja ostavljaju sljedeim generacijama.

U vezi sa predmetom i zadatkom geoekologije razlikujemo pojmove prirodna i ivotnasredina.

Prirodna sredina je dio Zemljine povrine neizmjenjen ljudskom djelatnou. Danas

meutimtakvih prostora na Zemlji skoro da i nema. Izuzetak su polarne oblasti i prostori tropskihuma. Mjenjajui prirodnu sredinu ovjek stvara ivotnu sredinu.ivotna sredina je dio Zemljine povrine koji je u manjoj ili veoj mjeri izmjenjen radom

ovjeka.Na nekim podruijima je uspio izmjeniti reljef, poveati obradive povrine, uzgojiti biljne iivotinjske vrste na onim podruijima gdje ranije nisu bile rasprostranjene, ukrtanjem dobio novevrste biljaka i ivotinja tj. vrste od kojih je imao vie koristi za sebe. Iz Azije je prenio penicu, riu,aj i pamuk na druge kontinente; iz Afrike kafu; iz June i Srednje Amerike kukuruz, kakao,krompir, duhan itd.

-Osnovni drutveno-geografski uzroci naruavanja ivotne sredine-Promjene u okoliu mogu nastati pod uticajem prirodnih i drutvenih inlaca. Pod okoliom

podrazumjevamo prostor koji je od neposrednog interesa za ovjeka. Zemljotresi, vulkani, klima i

vrijeme su prirodne pojave koje jako esto postaju uzrok promjena u okoliu. Smatra se da jo veepromjene nastaju pod uticajem ovjeka. Osnovni drutvano- geografski uzronici naruavanjaivotne sredine su brojni i veoma sloeni. Najkaraktristiniji su:

-rast svjetskog stanovnitva;-intenzivan proces urbanizacije, industrijalizacije, poljoprivrede;

-neracionalna eksploatacija rudnih i energetskih potencijala;

-koritenje fosilnih goriva;-saobraaj;-poboljanje ivotnog standarda i


22/60

22

-produkcija otpada u velikim koliinama itd.U dananje vrijeme na postoji ni jedana ekosistem na koji ovjek nije uticao. Na prostoru na

kom ivi i radi ovjek, dovodi do ogromnih promjrna. Te promjene pored pozitivnih imaju i niznegativnih uinajka kojima se degradira ire okruenje: zagauje zrak, voda, tlo, mijenja se iproreuje ivi svijet, a ponekad dovodi u pitanje i opstanak pojedinih vrsta.

ume i livade se pretvaraju u urbana podruja, naruava se i njihova bioraznolikost(biodiverzitet). Naroito je to izraenu u podruijima intenzivnog razvoja industrije, energetike irudarstva zbog prisutnih kompleksnih zagaivaa.

Izrazit porast svjetskog stanovnitva uzrokuje goleme promjene. S obzirom da ljudi odnajdavnijih vremena zagauju okolinu poveanje njihove brojnosti moe pogorati jo vienaruavanje oklia ukoliko se ne povede rauna o tetnim uticajima ovjeka. Nakon Drugogsvjetskog rata dolo je do demografske eksplozije. Taj izrazit porast stanovnitva negativno seodrazio na ivotnu sredinu i ekoloku ravnoteu u njoj. Razlozi toga su brojni. Jedan od vanijih jeto je porast stanovnitva doveo i do potrebe za veom povrinom obradivog zemljita. Da bi rijeioproblem prehrana svjetskog stanovnitva ovjek zauzima livade, panjake, ume i pretvara ih uobradive povrine. Te aktivnosti dovode do klimatskih promjena i uope promjena prirodnih uslovana Zemlji. Erozija tla kao posljedica sjee uma i stvaranje goleti jedan je od znaajnijihgeoekolokih problama dananjice. Primjena umjetnih ubriva, raznih hemijskih pripravaka u tokuobrade tla dovodi do degradacije tla, zagaenja vode i zraka.

Za sve izraziriji proces urbanizacije potrebno je osigurati dodatni prostor za izgradnju irazvoj najselja, komunikacija i infrastrukture. to je izrazitija urbanizacija to su posljedice zaivotnu sredinu vee. Izgradnja velikih gradova negativno utie na klimu, izgled okolia, dovodi dointenzivnijeg koritenja prirodnih bogatstava itd. Pored toga u veim naseljima stvaraju se velikekoliine otpada, zagauje se zrak gasovima iz automobila, dolazi do pojava smoga i magle i sl.

Industrija je najvei zagaiva prirodne sredine. Ona treba golem prostor, zagauje zrak,vodu i tlo, a ujedno stvara i goleme koliine industrijskog otpada. Promet roba, ljudi i dobara tetiivotnoj srdini u pogledu zraka, tla i vode. Industrija i rudarstvo ukoliko ne osiguraju odgovarajuu tehnologiju mogu dovesti do totalnog unitenja rijenih potencijala, zaliha vode, devastacije tla ioneienja zraka. Poboljanjem ivotnog standarda vie se koriste automobili,javlja se vea potrebaza boravkom u prirodi u slobodno vrijem radi zabave, sporta, rekreacije i sl. Sve ovo snanodegradira i zagauje prirodnu sredinu.

Promjene u ivotnoj srdini koje je izazvao ovjek su brojne:-zagaenje i troenje zaliha pitke vode;-zagaenje zraka;-smanjenje povrina plodnog zemljita;-zagaenje i devastacija tla intenzivnom obradom i-ugroenost biodiverziteta.Proces zagaenja ivotne srdeine je globalan problem i ne moe se zaustavit tako brzo.

Potrebna su velika ulaganja, sredstva za radi odgoverajua tehnologija. Briga za zdravim ivotompoprima odlika masovnog pokreta diljem svijeta. Uvode se mjere u zakonodavnoj regulativi kvliteta

ivotne sredine kojim se donose zakoni i drugi akti o potivanju standarda zdrave ivotne sredine.Standardi su iskazani kroz MDR (maksimalne dozvoljene koncentracije) a moe se odnositi narazliite tvari koje zagauju okoli.

Briga o problemu gradskog smea, njegovom prikupljanju, odvozu, deponiranju iunitavanju, mora postati briga svakog graanina. Sav kruti otpad bi trebalo odlagati na za topredvienim odlagalitima tj. deponijama. Mogunost da se vri klasifikacija otpada pomae lakemprijevozu, unitavanju otpada, ali i eventualnom recikliranju.

Prekomjerna zavisnost potroaa od izvora energije i troenje zaliha fosilnih goriva sve viepotie proizvodnju energije iz alternativnih izvora energije. U EU se planira da do 2010. godine,


23/60

23

perina potreba za energijom bude ostvarena od obnovljivih izvora energije poput snage vjetra, vode,

Sunca itd. Njemaka se ve tehnoloki usavrava i najvei je svjetski proizvoa energije pomouvjetrenjaa.

Znatan dio sirovina: metali, drvo, papir i sl. moe se nakon upotrebe reciklirati te ponovoukljuiti u proizvodni proces. Godinje se odbaci na tone vrstog otpada koji, kao npr. odbaeniautomobil, razni papirnati i plastini predmeti, mogu se reciklirati i time postati sekundarna sirovina.Upotrba sekundarnih sirovina u industriji jeftinija je od upotrebne prirodnih sirovina. Veliki broj

sekundarnih sirovina se ponovo moe preraditi. Ovim nainom se dobivaju tercijarne sirovine.

-Posljedice neravnotee na zrak, vodu, tlo, biljni i ivotinjski svjet-

Prisustvo oneienja najprije se primjeti u atmosferi, zbog toga to je ona zajednika zacijelu planetu Zemlju. Zagaenje atmosfere prvo se primjetilo u prostorima gdje je razvijena staraindustrija i to je bilo prvo ozbiljno upozorenje o zagaenosti prirodne sredine.

-Ugroenost atmosfernog kompleksa-Vodena para(H2O), ugljendioksid(CO2), metan(CH4) i azotni oksid (N2O), su stakleniki

gasovi nastali prirodnim aktivnostima i oni izmjeani u cjelokupnom sloju atmosfere, ine zranitoplotni omota Zemlje. Meutim razvojem industrije dolazi do poveanja koncentracija ovihgasova i do emitovanja u atmosferu drugih tetnih gasova. Najvei proizvoa otpadnog CO2 nacijelom planetu su SAD. Zatim slijedi prostor biveg Sovjetskog Saveza a na treem mjestu su svezemlje u razvoju zajedno. SAD su jedina vea industrijska zemlja u kojoj se na poduzimaju nekeznaajne mjere za smanjenje emisije staklenikih gasova nastalih u industriji. Neke druge zemljepoput Japana, Velike Britanije, Norveke i vedske imaju ve razraene programe za smanjenjeemisije staklenikih gasova. SAD nisu potpisnice Protokola iz Kjota kojim se drave obavezuju nasmanjenje emisije CO2, CH4, N2O, HFC (hidroflorugljici), PFC (perflorugljici) i SF6

(sumporheksafluorid).Primjeeno se i stvaranje rupe u ozonskom omotau iznad Antartika, Artika, ali u velikim

dijelovima ozonskog omotaa iznad Evrope, Sjeverne Amerike i Azije, te ne jugu iznad Australije,Latinske Amerike i Afrike. Protokol iz Montreala (1987. godina) zabranjuje upotrebu hemikalija

koje unitavaju ozonski omota poput hloroflorugljika (CFC). Ovaj protokol potpisalo je 180zemalja. Danas je ozonski omota poeo pookazivati znake polaganog oporavka.

Jedan od izuzetno velikih zagaivaa je i saobraaj. Prilikom sagorjevanja fosilnih goriva uautomobilima nastaju kao otpad teki metali (iva i olovo). Oni se u obliku plina otputaju uatmosferu. Sa podavinama se ponovo vraaju na povrinu i zagauju vodu, tlo i ivi svijet. Posebnosu opasni u veim koncentracijama za nervni sistem ovjeka.

U prilog injenici da je zrak zagaen govore i sve uestalije pojave kiselih kia daleko odindustrijskih podruja. One nastaju kada se vodena para u atmosferi mijea sa NOXi SO2, te se napovrinu izluuju se snijegom i kiom.

-Ugroenost hidrosfernog kompleksa-Prema podacima UNESCO-a oko 1,2 milijarde ljudi na Zemlji nema pristup pitkoj vodi.

Vode na zemlji podlone su brojnim oneienjima. Na razne naine oneiivai dospivaju dovodotoka u vidu vrstih, tenih, hemijskih i biolokih tvari. Najvea opasnost Svjetskom okeanujeste nafta. Ona se prevozi tankerima, brodovima i slino. Vrlo esto se desi da nafta iscuri iz tihtankera zbog neispravnost ili neke havarije. Ona na povrini vode stvara tanki sloj koji nedozvoljava razmjenu gasova izmeu hidrosfere i atmosfere.

Ukoliko se u more izlue teki metali dolazi do zagaenja ribe a time i ovjeka koji tu ribukoristi u prehrani.

Kanalizacioni obvodi velikih gradova zagaeni su velikim brojem hemijskih supstanci kojese isputaju u rijeke i mora. Rajna je najzageenija rijeka u Evropi, a u BiH je to Bosna.


24/60

24

Zagaenje voda se vri raznim pesticidima, vjetaskim ubrivima koje koriste upoljoprivredi, a koji padavinskim vodama dolaze do podzemnih, tekuih ili stajaih voda. Naroitoje veliki problem zbog sporog procesa samopreiavanja. Rijeke se najbre samopreiavaju- zaotprilike petnaestak dana, jezera mogu svoju vodu obnoviti za otprilike 17 godina a morima je za to

potrebno oko 2500 godina.

-Ugroenost pedosfernog kompleksa-Zemljite ima veliki zanaj za ivot na zemlji. ini ga smjese mineralnih materija, vode,

zraka, organskih materija i ivih bia u odreenom razmjeru. Nastaje sporo sloen im organskimprocesima ali brzo nestaje. Potrebno je oko 100 godina da nastanu 2cm zemljita. Ugroeno jeprocesima urbanizacije, intenzivnom poljoprivredom, povrinskom eksploatacijom ruda, tenekontrolisanim navodnjavanjem. U blizini gradova devastaciji tla pridonosi industrijski i kuniotpad.

Prekomjerna eksploatacija tla i nain obrade dovodi do degradacije tla i smanjenja plodnosti.Erozija tla je jedan od najveih problema nestanka tla. Prema podacim UN -a Turska ima najveepotekoe sa erozijom. Utvreno je da je u ovoj zermlji erozijom dovedeno u kritino stanje ak74% poljoprivrednih povrina. Ako se ne preduzmu odgoverajue mjere pretpostavlja se da e do2030 godine ovjeanstvo izgubiti oko 35% svih poljoprivrednih povrina na Zemlji zbog eroz ije.

-Ugroenost biosfernog kompleksa-Opadanje biodiverziteta je sve prisutnije na Zemlji, usljed intenzivne upotrbe zemljita za

industrijske svrhete za proces urbanizacije. Na smanjenje biodiverziteta utie i izgradnja brojnihsaobraajnica. Pretpostavlja se da je samo u Evropi dolo do nestanka oko 24% ivih vrsta. Posebnosnaan pritisak trpe ume naroito tropske. Pretpostavlja se da je u periodu od 1960. do 1990. godinesa lica Zemlje nestalo 20% ovih uma. iva bia koja nastanjuju umske ekosisteme njihovomsjeom ostaju bez mjesta za ivot ime se ugroava njihov opstanak.

ovjek je brojne ive vrste namjerno ili sluajno prenjeo u nova podruja to je imalo niznepredvidivih i neeljenih posljedica. Unosei nove vrsta nije razmiljao da one u novom poodrujunemaju prirodne uslove za ivot, nemaju prirodnog neprijatelja ime doveo do poremaeje odnosa ucijeloj ivotnoj zajednici.

U novije vrijeme poduzimaju se mnoge ativnosti na lokalnoj, regionalnoj i globalnoj razini s

ciljem zatite prirode uope. Jedne od vanijih je osnivanje Nacionalnih parkova. Prvi nacionalnipark osnovan je 1872. godine u SAD-u. To je NP Jelouston. U Evropi danas ima oko 300

nacionalnih parkova.

-Mjere i aktivnosti zatite ivotne sredine-Mjere iu aktivnosti na zatitii ouvanju ivotne sredine uvode se kroz:-zakonske regulative i legislative;

-kroz monitoring u svakom geokompleksu;

-kroz postavljanje normi i standarda kao maksimalno dozvoljenih koncentracija;-provode se globalni dogovori o zaustavljanju zagaivaa i-dovoenju geosfernih komplaksa u stanje ravnotee.Te mjere mogu donositi razliite razine udruenja kao npr. OUN, FAO, UNESCO, ali i

kontinenti, regije, drave, opine ili kod nas kantoni. Zakoni o zatiti okoline su pri tome polazinataka. U BiH je malo zakonski zatienih povrina. Postoje samo tri nacionalna parka Sutjeska,Jahorina i Kozara. Parkovi su pod zatitom Evropske fondacije zatienih podruja(EUROPARK). Nie razine zatite prirode su npr. parkovi prirode. Kod nas su to movare Hu tovoblato i Bardaa. Sljedea razina zatite su park ume, potom umski rezervat itd.

-Pristupi zatite okolia-U nauci se mogu izdvojiti tri principa zatite okolia. To su:-Zakon ogranienja i zabrane;-Prognoziranje budueg razvoja i


25/60

25

-Okoliniproblemi postaju problemi ekonomskog razvoja.Svaki od njih se svodi na traenje puteva u odreivanju maksimalno dozvoljenih

koncentracija sa ciljem odranja i uspostave ravnotee u prirodi.Postoje principi po kojima svaka zajednica djeluje u okviru zatite i mogu se svrstati u

sljedea naela:-Naelo Odrivog razvoja;-Naelo Smotrenosti i prevencije;-Naelo Zamjene;-Naelo Integralnog pristupa;-Naelo Suradnje i podjele odgovornosti;-Naelo Sudjelovanja javnosti i pristup informacijama i-Naelo Zagaiva plaa

STANOVNITVO

Poetkom 21. stoljea na Zemlji ivi vie od 6 milijardi stanovnika. Procjene govore da e2025. godine na Zemlji ivjeti 8 milijardi stanovnika, sredinom 21. stoljea 10 milijardi stanovnika a

na kraju stoljea 14 milijardi stanovnika. Naseljeni dio kopna naziva se ekumena i zahvaa 64%kopna, odnosno 13% povrine planete Zemlje. Najsjevernija taka ekumene je na Zemlji FranjeJosipa (82s.g..) a najsjeverniji grad je Murmansk na 69s.g.. najjunija taka je Uuaia na 56j.g..

Nenaseljeni dio kpna nazivoamo anekumena. U anekumenu spadaju pustinjski prostori,planinski vrhovi te prostori prekriveni vjeitim snijegom i ledom npr. Artik i Antartik.

Granice anekumene se neprestano smanjuju a granice ekumene poveavaju.-Gustina naseljenosti-Stanovnitvo na Zemlji je neravnomjerno rasporeeno. Prosjena gustina naseljenosti

planete na poetku 21. stoljea iznosila je 45 st/km2 , srednja gustina naseljenosti ekumene iznosi 70st/km

2. U nekim predjelima ivi manje od jedan stanovnika po km2, u drugim taj broj prelazi i

1000st/km2

.Na sjevernoj polulopti ivi devet desetina ovjeanstva, a samo svaki deseti stanovnik ivina junoj polulopti.

Naseljenost Starog svijeta je tri puta vea od naseljenosti Novog svijeta, iako Novi svijet ini37% nastanjenog kopna.

Rubni ili priobalni dijelovi kopna su po pravilu, znatno naseljeniji od kontinentalne

unutranjosti. Du 450 000 km morskih i okeanskih obala ive dvije treine stanovnitva.Doline i kotline su gue naseljene od visinskih regiona npr. doline rijeke u monsunskoj

Aziji, dolina Nila, La Plate, Nigera itd. Vie od stanovnika Zemlje ivi na prostoru ispod 500metara nadmorske visine.

Vrlo gusto su naseljeni i svi industrijski rejoni i predjeli oko vanih saobraajnica.

Praume, pustinje i hladni polarni regioni imaju malu gustinu naseljenosti.Postoje tri vrste gustine naseljenosti. To su:1) Relativna ili opa gustina naseljenost predstavlja broj stanovnika na kilometar kvadratni

povrine;2) agrarna gustina naseljenosti-broj stanovnika na kilometar kvadratni agrarne povine i3) potencijelen gustina naseljenosti-broj stanovnika koji bi mogao da preivi na koilometru

kvadratnom agrarne povrine.Razlikujemo etiri tipa ope gustine naseljenosti:

1) rijetko naseljena podruja- manje od 10st/km2;


26/60

26

2) srednje naseljena podruja- do 50 st/km2;3) gusto naseljena podruja- do 100 st/km2i4) prenaseljena podruja- preko 100st/km2.Najveu prosjenu gustinu naseljenosti ima Azija 87 st/km2. Gladajui gustinu naseljenosti

po dravama Monako ima najveu gustinu od 16.410 st/km2. Najniu gustinu naseljenosti imaGrenland sa 0,025 st/km

2.

Visinska granica naseljenosti nije svugdje jednaka. U Alpama stalna naselje idu i do 2000

metara nadmorske visine. Izmau Indije i Tibeta nalazi se najvie stalno naseljelje na visini od 6000metara nadmorske visine. U Andama visinska granica stalnih naselja je izmeu 5000 i 6000 metaranadmorske visine.

-Kretanje broja stanovnika na Zemlji-

Poetkom nae ere broj stanovnika na Zemlji je bio neto vie od 200 miliona. U 18 stoljeupribliio se svojoj prvoj milijardi. Porast broja stanovnika moemo pratiri na sljedeoj tabeli.

Stanovnitvo svijeta i kontinenata u milionima

godina Svijet Afrika Angloamerika Latinska

Amerika

Azija Evropa Australija i

Okeanija

1400. 256 23 1,5 1,5 189 40 1

1500. 427 85 20 21 231 68 21800. 906 90 13 12 602 187 2

1900. 1650 150 81 65 925 293 6

1950. 2525 220 166 164 1390 392 13

1980. 4465 470 248 364 2578 495 26

1990. 5159 630 268 442 3040 497 26

2000. 6153 872 295 540 3600 508 30

Faze porasta stanovnitva izdvajamo po valiini rasta:1. Poetkom 19 stoljea broj stanovnika narastao je na oko 900 miliona. Ta faza se naziva

demografsko buenje;2. Tokom istog stoljea broj stanovnima na Zemlji se udvostruio i dostigao 1,7 milijardi te

se ta faza naziva faza demografske tranzicije i3. Tokom 20. stoljea broj stanovnika na Zemlji porastao je skoro etiri puta. Najprije je

1960. godine doivjelo udvostruenje na 3,1 milijardu, a porom ponovo udvostruenje 2000. godinena 6 milijardi. Ova faza se naziva fazom demografske eksplozije ovjeenstva. Danaqs na Zemljiivi oko 6,7 milijardi stanovnika.

-Kretanje broja stanovnitva-

Kretanje broja stanovnika se ispoljava krozprirodno i vjetako kretanje.-Prirodno kretanje stanovnitva-Prirodno kretanje stanovnitva je odreeno natalitetom, mortalitetom i prirodnim

priratajem.Natalitetje broj ivoroenih u toku jedne godine.Mortalitetje broj umrlih u toku jedne godine.Prirodni priratajpredstavlja razliku izmeu nataliteta i mortaliteta.Pored nataliteta, mortaliteta i prirodnog prirataja odreuju se stope svih ovih komponeneti.

Ove stope se izraavaju u promilima % .Stopa nataliteta predstavlja broj ivoroenih u jednoj godini na 1000 stanovnika. Izraunava

se formulom:

n=(N/P) *1000; gdje je n-stopa nataliteta, N-natalitet; P-broj stanovnika.


27/60

27

Stopa mortaliteta predstavlja broj umrlih u jednoj godini na 1000 stanovnika. Izraunava seformulom:

m=(M/P)*1000; gdje je m-stopa mortaliteta, M-mortalitet i P-broj stanovnika.Stopa prirodnog prirataja predstavalj razliku izmeu nataliteta i mortaliteta za jednu godinu

na 1000 stanovnika. Izraunava se po formuli:Pr=(N-M)/P*1000; gdje je N-natalitet, M- mortalitet, Pr- stopa prirodnog prirataja.

Postoje tri tipa nataliteta: niski do 15 promila;

srednji do 25 promila i visoki preko 25 promila.

Prosjena vrijednost svjetskog nataliteta jeste 25 promila. Evropa ima najmanju stopunataliteta, a Afrika najveu.

Postoje tri tipa mortaliteta: niski do 10 promila;

srednji do 15 promila i

visoki preko 15 promila.Prosjena vrijednost mortaliteta je 11promila.U pogledu prirodnog prirataja mogu se izdvojiti etiri skupina zemalja:

vrlo visok preko 20 promila- naka zemlje June Amerike, Afrike i monsunske Azije; visko izmeu 15- 20 promila- zemlje Srednje Anmerike i zemlje umjerenog pojasa

June Amerike; umjeren od 5- 15 promila- neke evropske zemlje, SAD, Kanada, Australija i

nizak ispod 5 promila- zemlje srednje i sjeverozapadne Evrope.Uz ove stope u demografiji veoma esto se izraunavaju stope plodnosti ili fertilitet, stopa

smrtnosti dojenadi itd. Opa stopa plodnosti ili fertiliteta, godinji broj ivoroenih na 1000 ena

reproduktivne dobi (esto se uzima od 15. do 49. godine starosti, ali ponekad i od 15. do 44.). Dobno-specifine stope plodnosti ili fertiliteta, godinji broj ivoroenih na 1000

ena u odreenim dobnim skupinama (obino dob od 15-19, 20-24 itd.) Stopa smrtnosti dojenadiiliinfantilnog mortaliteta,godinji broj umrle djece mlaeod 1 godine na 1000 ivoroenih.

Oekivano trajanje ivota(ilioekivana dob), broj godina koje pojedinac u odreenoj

dobi moe oekivati da e doivjeti uz trenutne razine smrtnosti. Brutostopa reproduktivnosti,broj keri koje e roditi ena u svojem reproduktivnom

ivotu po trenutanim dobno-specifinim stopama plodnosti. Neto stopa reproduktivnosti, broj keri koje e roditi ena prema trenutnim stopama

smrtnosti i dobnoj plodnosti.-Populacijska politika-

Populacijska politika svake drave bi trebala biti dobro isplanirana. Ona predstavlja

organiziran skup mijera i akcija kojioma se utie na kretanje, sastav, razmjetaj i kvalitetu ivljenjastanovnitva, a sve kroz program socijalnog, politikog, regionalnog ili ekonomskog razvoja.Razlikujemo etiri tipa populacijske politike:

Ekspanzivna- nastoji osigurati visoku stopu nataliteta i imigracije. Provodi se u

zamljama koje imaju smanjen ili ak negativan prirodni prirataj kao npr. Norveka, vedska; Restriktivna- djeluje na smanjenje nataliteta kroz zakonske okvite, za ije se ne

potovanje predviaju otre kazne npr. Kina, Indija itd.;
http://hr.wikipedia.org/wiki/Stopa_plodnostihttp://hr.wikipedia.org/wiki/Fertilitethttp://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Stopa_smrtnosti_dojen%C4%8Dadi&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Stopa_smrtnosti_dojen%C4%8Dadi&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Infantilni_mortalitet&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Infantilni_mortalitet&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=O%C4%8Dekivana_dob&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=O%C4%8Dekivana_dob&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Stopa_reproduktivnosti&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Stopa_reproduktivnosti&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=O%C4%8Dekivana_dob&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Infantilni_mortalitet&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Stopa_smrtnosti_dojen%C4%8Dadi&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/wiki/Fertilitethttp://hr.wikipedia.org/wiki/Stopa_plodnosti


28/60

28

Redistributivna- vri se prostorna preraspodjela stanovnitva kroz stvaranje uvijetaregionalnog razvoja podruija koja su posebnog znaaj za dravu, npr. Hrvatska vri naseljavanjeSlavonije koja ima tzv. "bijelu kugu", ili naseljavanje Sibira u Rusiji;

Eugenika- bazira se na poboljanj kvalitete ivota stanovnitva ime se nastojeizvriti kvalitetne promjene na prirodnim i drutvenim osobinama stanovnitva. Iako takva politikane mora znaiti i tenju za dominacijom, ipak je u prolosti provoenj e takve politike od straneHitlera bilo faistiki obojeno.

-Vjetako kretanje stanovnitva-Po vjetakim kretanjem stanovnitva podrazumjevaju se migracije. One podrazumjevaju

kretanje stanovnitva pri kojem stanovnitvo mijenja mjesto boravka. Kod migracija moemorazlikovat dva tipa: imigracija- proces doseljavanja stanovnitva na neki prostor i emigracija-proces iseljavanja stanovnitva sa nekog prostora.

Uzroci migriranaj stanovnitva su razliiti. Mogu biti ratovi, bijeda i siromatvo, vjerski ilipolitiki razlozi, nezaposlenost, prirodne katasrofe ali i elja za odmorom i zabavom.

U osnovi moemo izdvojiti prirodne, ekonomske i drutvene uzroke migriranja. Posljedicemigriranja su sloene i brojne a moemo ih svrstati u demorafske i socio- ekonomske.

Demografske posljedice odraavaju se na populacijsku dinamiku, komponente prirodnogkretanja i prostorni razmjetaj stanovnitva, na strukture stanovnitva itd. U historiji su poznateseobe naroda iz Azije u Evropu ili seoba Slavena na prostor Balkana. Pedesetih godina prologstoljea dolo je do masovnog iseljavanja Iraca u Ameriku. To je dovelo do toga da danas vie Iracaivi u Americi nego u Irskoj.

Socio- ekonomske posljedice na podruju useljavanja su: nova, najee jeftina radna snaga,bolja kvalifikacijska struktura radnika, poveanje obima proizvodnje, razvijenija industrija tepotrebe za veom radnom snagom. Socio- ekonomske posljedice na podruju iseljavanja su: gubitakradne snage, privredno nazadovanje i zamiranje.

Migracij se razlikuju : Po mjestu migriranja- unutranje i spoljne;

Po vremenu trajanja- stalne, sezonske i privremene koje se dijele na dnevne,

sedmine, mjesene.

Po razlozima- ekonomske, politike, vjerske, socijalne i porodine. Po nainu migriranja- prisilne i dobrovoljne Prema organizovanosti na organizirane i stihijske.

Ekonomske migracije su est i masovan oblik preseljena stanovnitva. Ispoljavaju se narazliit nain a posebno se mogu izdvojiti:

- Odlazak u neki drugi kraj ili zemlju zbog boljeg zaposlenja i ivotnih uslova;- Odlazaki iz sela u grad zbog zaposlenja;

- Odlazaki iz nekog mjesta zbog promjene zanimanja;- Svakodnevni odlazak u drugo mjesto zbog radnog mjesta i

- Odlazak u naki drugi kraj zbog sezonskog posla.

-Strukture stanovnitva-

Stanovnitvo na Zemlji nije homogeno nego se meusobno razlikuje prema fizionomskimosobinama, privrednim djelatnostima, zanimanju, religiji, jeziku, obrazovanju itd. Te meusobnerazliitosti stanovnitva nazivaju se strukturama stanovnitva. Najkarakteristinije strukture naZemlji su:

-bioloka;-rasna;

-ekonomska;


29/60

29

-etnika;-jezika;-vjerska;-obrazovna itd.

Bioloka strukturaje razliitost stanovnika po spolu i starosti.Spolna struktura odnosi se na brojani odnos izmeu mukog i enskog stanovnitva.

Iskazuje se u procentima ili promilima. Ona je uglavnom izjednaena, ali je sasvim prirodno da jeneto vei udio enskog nego mukog stanovnitva. Ova neuravnoteenost je odraz drutvenih iprivrednih zbivanja. Normalno je da se raa vie muke djece , ali je smrtnost muke novoroenaditakoe vea. Razvijeni dijelovi svijeta imaju manjak mukog, a nerazvijeni manjak enskogstanovnitva.

Starosna struktura odnosi se na podjelu stanovnitva s obzirom na godine starosti. Osnovnapodjela stanovnitva je na tri starosne skupine:

-mlado stanovnitvo (od roenja do 19 godina);-zr

Documents

Saobracajna Skripta Nova