UVOD

U odreenoj fazi drutvenih odnosa, kroz koje je proao i srpski narod, u Srednjem veku se naroito razvija sakralna arhitektura, odnosno arhitektura crkvenih i manastirskih graevina. Razvoj takve vrste stvaralatva se moe objasniti sa vie aspekata:a) Primanje hrianstva i njegov jak uticajb) Stvaranje jaih oblika dravnih zajednica koje omoguavaju takav vid stvaralatva, koje nema isto utilitaristiki karakterc) Vikovi nagomilanih materijalnih sredstava, odnosno iskoriavanje bogatstva zemljeSrpska arhitektura srednjeg veka nije predstavljala puko kopiranje vizantijskog stila gradnje, ve jednu originalnu meavinu stilova i uticaja. Prvenstveni razlog za stvaranje takve vrste stila, odnosno pozajmljivanje najboljih tuih elemenata, lei u samom poloaju tadanjih srpskih zemalja. Dobro je poznata injenica da se Balkan nalazi na raskru puteva, i interesa, Istoka i Zapada. Samim tim najznaajniji uticaji dolaze iz pravoslavne Vizantije i katolikog Zapada, a tu se ne sme izostaviti ni hrianski Orijent, odnosno Jermenija, Sirija, Egipat i delovi Male Azije. Ali, ipak, da ne bude zavaravanja, Vizantija daje srpskoj arhitekturi najizrazitiju crtu. ta je to, sto je "srpski stil", pozajmio od drugih? Kao prvi element pojavljuje se svod, odnosno kube ili kupola. On potie iz orijentalnog stila, a zajedno sa njim stiu i dva osnovna oblika osnove graevine: a) Izduena, sa ulazom na jednoj strani i oltarom na suprotnojb) Centralna, sa sredinjim delom pokrivenim kubetom

Upravo iz toga pokrivanja prostora svodovima, taj nain gradnje dobija posebne karakteristike. One se ogledaju u tome da je kube najee centralno postavljeno, i sa strane noeno na polukupolama ili celima poluobliastih svodova. Kao druga karakteristika, javlja se zidanje svoda ciglom, koje se objanjava nedostatkom kamena, a u krajevima gde je nastao. Vremenom se, osim cigle, poinje ugraivati i grubo tesani kamen, da bi to zatim postao i jedan od naina ukraavanja fasada, odnosno kontrast boja svetlo - tamno (kamen - cigla). Duh Orijenta ogleda se i u vrsti ukrasa, odnosno plitkom reljefu sa motivima biljaka i ivotinja, ili eventualno isto geometrijskih uzoraka. Koristi se i ukraavanje fasade ciglama, koje se slau u raznolike are, ali taj vid ukrasavanja stie preko Carigrada, odnosno Vizantije. Vizantija daje svoje uticaje preko oblika graevine, odnosno karakteristinog rasporeda gde se kube nalazi na preseku dva poluobliasta svoda. U Vizantijskoj arhitekturi je, pored kubeta i poluobliastog svoda, est i krstasti svod poseban po tome sto nema dijagonalnih rebara na preseku dvaju svodova. Vizantijske crkve su iznutra bile ivopisane freskama, to Srbija u potpunosti preuzima. Pored Vizantije i Orijenta, postoji i trea strana koja daje svoj uticaj, ali je on daleko slabiji. To je, kao to je vec reeno, Zapad. Njegov uticaj dolazi od XI vijeka preko Hrvatske i Dalmacije, sa pojavom monakih redova. Njihov uticaj se ogleda u Rakom stilu, i to u vidu fasada koje se bile malterisane, ili prekrivene glaanim kamenom. Takode portali i prozori su bili bogato ukraeni romanskim reljefnim ukrasima, a krovni venci arkadama, poznatim kao "bogenfriz". Sa Zapada dolazi i obiaj gradena zvonika pored crkve.Raki stil u srpskoj arhitekturi tokom srednjeg veka, obuhvata vremenski period od sedme decenije XII do kraja XIII veka, dok se kao granini primeri uzimaju Nemanjini urevi Stupovi (oko 1170) za poetak epohe odnosno Dragutinova crkva svetog Ahilija u Arilju (oko 1296). Meutim ova granica je samo okvirna poto ima sakralnih objekata koji vremenski pripadaju nekom drugom stilu, ali su arhitektonski graene u Rakom stilu, kakve su na primer manastirske crkve u Deanima i Banjskoj, koje su podignute u prvoj polovini XIII veka odnosno u vreme kada dominira Vardarski stil. Sam stil je dobio naziv po reci Raki, oko koje je gravitirala tadanja drava. Raki stil je dobio poseban naziv i originalni je domet srpskih arhitekata koji su stvorili promenu u arhitekturi crkvenih objekata to je rezultiralo u uspostavljanjem posebnog originalnog stila u sakralnoj arhitekturi po kome su postali poznati u svetu.

Slika 1. Manastir Studenica Osnovnu karakteristika ovog stila je jednobrodna zasvedena graevina sa jednim kubetom. Sa zapadne strane se obino nalazi priprata, dok se sa june i severne nalaze nia odeljenja, obino pevniki transepti i paraklisi. Spoljanja obrada crkvenih graevina je izvrena u romanskom stilu, to ukazuje na direktne veze sa Primorjem odnosno majstorima iz gradova sa istone obale Jadrana (Kotor,Dubrovnik i drugi) koja se nalazila pod kontrolom Nemanjia. Za ovu epohu u arhitekturi je vezano i tzv. zlatno doba srpskog slikarstva koje poinje sa ivopisanjem urevih Stupova oko 1175. godine i zavrava se sa Gradcem oko 1275. godine, a svoj vrhunac dostie u Sopoanima. Posle ovog perioda, nastupio je tzv. Vardarski stil sa svojim freskoslikarstvom, koji se razvija pod uticajem Renesanse Paleologa.Najznaajniji arhitektonski spomenici Rakog stila su: Manastir Studenica Manastir Hilandar (prvobitna Nemanjina graevina koje danas nema) Manastir ia

Vardarski (Vizantijski, Vizantijsko-srpski) stil u srpskoj arhitekturi tokom srednjeg veka obuhvata vremenski period od kraja XIII veka do kraja XIV veka i geografski prostor Metohije, Kosova i severne Makedonije. Kao poetak epohe se mogu uzeti Milutinove crkve svetog Nikite na Skopskoj Crnoj Gori (podignuta pre 1307) i Bogorodice Ljevike u Prizrenu (podignuta 1307), dok se kao njen kraj mogu uzeti crkve u Andrejau (podignuta 1389), Dragobrilji (podignuta 1395) i Crkolezu (1395). Meutim ove granice su samo okvirne poto ima sakralnih objekata koji vremenski ili geografski pripadaju nekom drugom stilu, ali su arhitektonski graene u Vardarskom stilu. Sam stil se naziva Vardarski po reci Vardaru u ijem se slivu nalazi veina crkava odnosno Vizantijski zbog injenice da su za uzor uzimane vizantijske graevine, kao i to da je nastao pod uticajem Renesanse Paleologa. Osnovnu karakteristiku ovog stila predstavlja osnova upisanog krsta sa jednim ili pet kubeta, dok se sa zapadne strane obino nalazi priprata. Spoljanja obrada crkvenih graevina je izvrena u vizantijskom stilu, to se manifestuje upotrebom sivog ili ukastog kamenja i crvene opeke koji su obino tako poreani, da stvaraju ukrasne are na fasadi. Za razliku od Rakog stila i originalnog freskoslikarstva koje ga je pratilo, graevine Vardarskog stila su ukraene freskama koje su raene po uzoru na vizantijske raene u tom periodu. Pred kraj epohe Vardarskog stila, u severnim delovima nekadanjeg Srpskog carstva poeo je da se razvija tzv. Moravski stil koji se preplitao sa Vardarskim u poslednjoj etvrtini XIV veka.Najreprezentativniji arhitektonski spomenici raeni u Vardarskom stilu su: Bogorodica Ljevika Kraljeva crkva u Studenici Manastir Graanica Manastir Peka Patrijarija Manastir Lesnovo

Slika 2. Manastir Graanica Slika 3. Manastir LesnovoMoravski stil u srpskoj arhitekturi tokom srednjeg veka, obuhvata vremenski period od sedme decenije XIV (esto se kao prelomni dogaaj uzima Marika bitka 1371) do 1459. godine odnosno do pada Srbije pod osmanlijsku vlast, dok simboliki poetak epohe oznaava Lazarevo podizanje Ravanice (13751377) i Lazarice (13771388). Sam stil je naziv dobio po reci Moravi u ijem slivu su podizani sakralni objekti. Osnovnu karakteristiku ovog stila predstavlja osnova crkve u obliku trolista odnosno trikonhosa koja je zapravo crkva sa osnovom upisanog krsta (normalnog i saetog), kao u Vardarskom stilu, kojoj su, uz oltarsku, pridodate dve pevnike apside sa june i severne strane po uzoru na svetogorske manastire. Kod normalne osnove crkve, unutranjost je ista kao kod Vardarskog stila, dok kod saete osnove postoje neke razlike. Po svojoj spoljanjoj obradi graevine Moravskog stila su veoma sline onima iz Vardarskog stila, jer koriste sivo ili ukasto kamenje i crvene opeke, mada ima i onih sa malterisanim fasadama (Ravanica). Meutim, za razliku od Vardarskog stila u kome nisu uvek kamenje i opeke ugraivani tako da formiraju ukrasne are, u Moravskom je to obaveza, pogotovo najvieg pojasa. Pored toga, vrlo est sluaj je i upotreba kamenih rozeta, kao i reljefa koji pokrivaju sve okvire portala, prozora, lukove. Stil, sam po sebi, predstavlja autentini srpski stil, za razliku od Rakog i Vardarskog koji su nastajali pod direktnim uticajem Romanike odnosno arhitekture u Vizantiji. Isto vai i za polje freskoslikarstva na kome je razvijen novi srpski stil za koji David Talbot Rajs kae da je prisan oseajan, moda efemiziran, ali dopadljiv. Tokom ovog perioda, razvijala se i fortifikaciona arhitektura u sklopu koje su nastale dve najvee tvrave na tlu Srbije. Tokom prve etvrtine XV veka je despot Stefan podigao Beogradsku tvravu, da bi tokom druge despot ura podigao Smederevski Grad.Najznaajniji arhitektonski spomenici Moravskog stila su: Manastir Ravanica Manastir Ljubostinja Manastir Kaleni Manastir Resava (Manasija) Manastir Visoki DeaniManastir Deani je velianstvena zadubina kralja Stefana Uroa III Deanskog /vladao od 1321. do 1331. godine/ i njegovog sina, cara Stefana Uroa IV Duana /Duan "silni", vladao 1331. - 1355. godine/, koji se kao drugi ktitor starao o crkvi posle smrti svoga oca. Manastir Deani je romanika bazilika sa brojnim gotskim elementima, oslikana freskama vizantijskog stila. Manastir Deani je smeten u zapadnom delu blagorodne Metohije, srpske pokrajine Kosovo i Metohija, 15 km juno od Pei, u ivopisnoj dolini Deanske Bistrice, okruen visovima Prokletija i gustim kestenovima i borovim umama. Gradnja crkve manastira Deana, posveene Hristu Pantokratoru, zapoeta je 1327. godine, a zavrena je 1335. godine. Manastirska crkva Deana je najvea srednjovekovna graevina u Srbiji /visina 30 metara, duina 36 metara/ i stoga nosi naziv "Visoki Deani". Osnivaku povelju manastira Deana /hrisovulju/ na srpskoslovenskom i srpskom narodnom jeziku o darivanju svoje zadubine Stefan Deanski je izdao 1330. godine, tokom zidanja hrama, u kojoj je potvrdio znaajne podatke : o manastirskom vlastelinstvu koje je inilo geografsku celinu od reke Beli Drim u metohijsko-prizrenskoj kotlini do Komova na dananjoj crnogorskoj granici, te od Pei do reke Valbone u dananjoj Albaniji, uz naselja u gornjem i srednjem Polimlju, oko Drenice, Potarja i Zete /preko 2.500 km2/; o graditelju crkve, protomajstoru Georgiju sa braom Dobroslavom i Nikolom, koje je predvodio franjevac Fra Vito iz Kotora; ustrojstvu manastira, kao i druge injenice koje su crkvu Vaznesenja Hristovog u Deanima uzdigle iznad mnogih drugih vladarskih zadubina. Kao i svi kraljevski manastiri i Visoki Deani su uivali prihod velikog broja sela, katuna, panjaka, uma, ribnjaka i privilegije od zakupa sa brojnih trgova u srpskoj dravi. Uz crkvu manastira Visokih Deana su podignute trpezarija, elije za nekoliko stotina monaha, koji su sluzili u srednjovekovnom dobu, odbrambeni zidovi, grandiozna kula na ulazu u manastir, a u blizini i bolnica. Posle Kosovske bitke 1389. godine, manastir Deani je izgubio svoje posede, ali su mu oni vraeni 1397. godine, poveljom knjeginje Milice i njenih sinova Stefana i Vuka, koji su ga bogato darivali. Nakon 1455. godine, kada je Kosovo konano palo pod tursku vlast, Deani su sa mukom uspeli da se odre, ali su uvek vrsili slubu Boju i odravali pravoslavni obred. Posle velikih seoba Srba u severne krajeve u strahu od turskih progona u 17. i 18. veku, veina srpskih manastira - meu njima i Deani - jedva je uspela da opstane. U svojoj burnoj istoriji manastir Decani je ostao poznat kao vaan duhovni centar u kome je razvijana crkvena umetnost, misionarski i prevodilaki rad i druge duhovne aktivnosti. Iako su manastirske zgrade postradale u vreme turske okupacije, kao i u poaru u 17. veku, crkva manastira Deana je u potpunosti sauvana sa svojim velianstvenim freskama iz 14. veka i ostalim duhovnim i kulturnim dragocenostima.Kralj Stefan Uro Trei zvani Deanski /vladao 1321.-1331./ rodio se 1285 g. kao dete Kralja Milutina i kraljice Ane, bugarske princeze. Jo kao desetogodinje dete, Sfetan Uro je proveo neko vreme u zatoenitvu tatarskog kana Nogaja. Od 1309. do 1314. bio je vladar Zete /dananje Crne Gore/. Sa svojom prvom suprugom Teodorom, takoe bugarskom princezom, dobio je dva sina, Duana i Dumana. 1314. godine je doao u sukob sa svojim ocem, Kraljem Milutinom, koji ga je nepravedno oklevetao za pokuaj otimanja vlasti, te dao oslepiti i proterati u Carigrad. Nakon 7 godina boravka u Manastiru Hrista Pantokratora u Carigradu, na insistiranje srpskih i grkih episkopa i vizantijskog cara, Kralj Milutin je pozvao svog sina Stefana Uroa u Srbiju i izmirivi se sa njim, vratio ga u preanje dostojanstvo, davi mu na upravu Budimlje. Nakon oeve smrti /1321. godine/ Stefan Uro je postao kralj Srbije i krunisan je u Prizrenu kao Uro III. Pre krunisanja je skinuo zavoje sa oiju i svima otkrio udo svog isceljenja koji mu je darovao Sv. Nikolaj udotvorac dok je bio u Carigradu. Stefan Uro III je nasledio veliko bogatstvo svog oca u posedima rudnika srebra i zlata, te je razvio poljoprivredu, stoarstvo i trgovinu, vladajui mudro i u korist Boga i naroda. Zalagao se za plemenita dela i svoje aktivnosti usmeravao na graenje i ureenje hramova, kako u Srbiji, tako i izvan njenih granica : u Jerusalimu, Aleksandriji, Sinaju, Konstantinopolju i naroito na Svetoj Gori Atoskoj, manastiru Hilandaru. Njegov najvii zadubinarski domet je dostignut izgradnjom manastira Deani, po ijem imenu je nazvan /Sveti Stefan Deanski/. Meutim, nezadovoljna vlastela je podsticala sukob "mladog kralja" Duana sa ocem, te je stari kralj uhapen i zatoen u utvrenom gradu Zveanu, kod Kosovske Mitrovice, gde je muenicki postradao. Nakon muenicke smrti, telo Svetog Kralja Stefana Deanskog je preneto u njegovu crkvu u Deanima i poloeno u mermernu grobnicu koju je Svetitelj jo za ivota pripremio. Car Duan je u svojoj povelji iz 1343. godine potvrdio udotvorne moci ostataka svetih moti oca, koje su se, nakon otvaranja grobnice, ukazale netrulene i koje do dananjih dana potvruju svoju isceliteljsku mo.

Arhitektura manastira Visoki DeaniDeanski hram je najvea i najbolje ouvana sakralna graevina ikad podignuta u Srbiji. Mada je u prvoj polovini 14. veka u Srbiji preovladavao ivopisni srpsko-vizanijski stil, kralj Stefan Deanski je, po uzoru na svoje prethodnike, odluio da njegova grobnica bude u duhu rakih graevina. Sagradio je petobrodnu crkvu sa najirim centralnim brodom duzine 36 metara i visine 29 metara sa odredjenim gotskim elementima, iznad kojeg je elegantna kupola postavljena na etiri stuba. Ostale brodove, kao i zapadni deo sredinjeg broda, prekrivaju rebrasti svodovi. Istoni delovi najjunijeg i najsevernijeg broda oblikovani su kao kapelice sa apsidama na istoku, koje su posveene Svetom Nikoli i Svetom Dimitriju. Tri sredinja broda manastira Deana imaju zajedniki dvoslivni krov, dok su boni brodovi prekriveni krovovima na jednu vodu. Oltarski prostor Deana je trodelan, jer i akonikon i proskomidija imaju po apsidu. Zapadni prostor crkve ini trobrodna priprata koja je nia i ua od naosa. Prekrivena je sa devet rebrastih svodova koje nose pilastri i stubovi. Srednji brod Deana ima dvoslivan krov, dok su krovovi iznad bonih brodova jednoslivni, tako da se spolja, u malom, ponavlja izgled krovova iznad naosa. .

slika 4. Osnova manastira Visoki Deani Slika 5. Popreni presek manastira Visoki DeaniFasada manastira Deana je obloena tesanim kvaderima mermera u ljubiastoj, sivoj i ukastoj boji, iji sklad prekida tri portala, dve trifore, 21 bifore i nekolicina jednodelnih prozora. Vrh svakog od proelja ukraava friz konzolica, ukraenih raznovrsnim antropomorfnim i zoomorfnim glavama, gotovo identina obradi u manastiru Studenica.

Slika 6. Zapadna fasada manastira Visoki Deani

Skulptura manastira Visoki Deani

Deani su, pored manastira Studenice, ukraeni najbogatijom i najobimnijom skulpturom u Srbiji. Ukras manastira Deana je rasporeen oko portala, prozorskih otvora i krovnog venca graevine, a u unutranjosti na kapitelima stubova i mermernom ikonostasu. Nad glavnim portalom je u reljefu izvedena predstava hramovne posvete - Hrist Pantokrator na prestolu izmeu dva anela okruena zodijakim znacima i sa dva lava uvara na vrhovima bonih stubova. Juni portal manastira Deana, koji vodi u deo gde se vri krtavanje, ukraen je predstavom Krtenja Hristovog, pod kojim je irilini natpis na srpskom o gradnji hrama, a severni portal krasi velika predstava razlistalog krsta - kao simbol eshatoloke nade.

Svi portali manastira Deana su okrueni ukusno profilisanim i bogato ukraenim arhivoltama. Unutranji portal u timpanonu nema reljefnu, ve fresko predstavu Hrista Emanuila. Oba zapadna portala manastira Deana zatiena su figurama lavova i grifona u punom reljefu, kao i u naosu crkve, gde je raskono isklesan portal sa lavovima koji dre ljudske glave, prikazom verovanja da lav plae nad glavom oveka koga je ubio. Na zapadnoj fasadi i na oltarskoj apsidi Deana postavljena je po jedna trifora sa predstavom Sveti ore ubija adaju, po uzoru na studeniku oltarsku triforu. Timpanoni manastira Deana su ukraeni i na brojnim biforama i jednodelnim prozorima. Deansku jedinstvenost predstavljaju skulptorski izvedeni ukrasi na stotinak konzola arkadnog krovnog venca. Od mermernog ukrasa u unutranjosti hrama izuzetno su obraeni i baza asne trpeze, carev presto i krstionica.

Slika 7. Elementi na krovu manastira Visoki Deani

Slika 8. Detalji na fasadi- lavovi i grifoni Slika 9. Detalj na fasadi- prikaz Hrista Pantokratora Slikarstvo manastira Visoki Deani

Po zavretku arhitektonskih i skulptorskih radova, pristupilo se oslikavanju ogromnih povrina deanske crkve. ivopisanje, kojim je prekrivena celokupna unutranjost hrama, predstavljajui preko hiljadu kompozicija u 20 ciklusa, raeno je u periodu od 1335. do 1348. godine. U slikarstvu Deana je dostignut pun i neponovljiv izraz onih osobina koje su vidljive od poetka 14. veka na freskama Bogorodice Ljevike, Starog Nagoriina i Graanice, jarkim bojama, zivahnou pokreta i paljivim prikazom detalja, to pokazuje izuzetno teoloko obrazovanje naruioca.

Slika 10. Prorok Bilajem i aneliZbog veliine hrama i sloenih liturgijskih zahteva, koji su sredinom 14. veka nalagali opirnu iscrpnost u likovnom izlaganju dogme, na oslikavanju crkve manastira Deana je bio angaovan veoma veliki broj razliitih grupa slikara. U nepreglednom broju predstavljenih oblika i varijanti tih oblika primetno je njihovo nastojanje da se slikarstvom priblie Bogu, o kojem stvaraoci srednjeg veka, naroito oni vizantijskog teolokog i kulturnog kruga, nisu mislili kao o umetnikom kritiaru, ve kao o milostivom Tvorcu to iskupljuje, to sa ovekom ostvaruje poseban odnos nazvan sadejstvo, koje je oitovano voljom oveka i milou Boga.

Slika 11. Freska manastira Visoki Deani U kupoli deanske crkve su naslikani Hristos Pantokrator, Nebeska liturgija i figure proroka i jevanelista u tamburu i na pandantifima. U potkupolnom prostoru su rasporeeni Veliki praznici, Stradanja, Ciklus uda, parabola i Hristove delatnosti, a ispod predstave iz Akatista Bogorodici. U oltarskoj glavnoj apsidi je prikazana Bogorodica okruena prorocima, Priee apostola i Poklonjenje Agnecu. U oltaru su jo i Hristova posmrtna javljanja a u protezisu su liturgijske scene i scene iz ivota Bogorodice. U paraklisu Svetog Nikole, uz ciklus posveen patronu, prikazani su i dogadjaji iz Hristovog ivota i delovi Akatista Bogorodici. U paraklisu Svetog Dimitrija, uz patronov ciklus, naslikana je i Geneza. U zapadnom traveju i bonim travejima naosa su Strani sud, Dela apostolska, Ciklus smrti Bogorodice i Starozavetne teme iz Knjige o premudrosti i iz Knjige proroka Danila. U priprati su Vaseljenski sabori, ceo crkveni kalendar, portreti Duana i njegove porodice, te ciklus Svetog ora i velianstvena Loza Nemanjica . U donjoj zoni hrama naslikano je vie stotina pojedninanih figura.Prvi ktitor manastira Visoki Deani - Stefan Deanski, naslikan je etiri puta u crkvi. Njegov prikaz u oltarskom prostoru sa prinoenjem svoje zaduzbine Hristu se smatra najvernijim prikazom lika ovog srpskog kralja. Drugi ktitor - kralj i car Stefan Duan, prikazan je pet puta, sam ili sa porodicom. Sauvano je dvadesetak portreta vladara iz svetorodne loze Nemanjia. Ouvan je i potrtret jednog velmoe - logoteta ora Pepala, iji se grob nalazi u priprati crkve, to ukazuje da je imao izvestan ktitorski udeo u hramu.

Unutranjost manastiraSlikari Deana su se odlikovali velikom raznovrsnou, kako po stilu, tako i po vetini i umetnikom nadahnuu. Majstori - slikari naosa bili su skloniji starinskom monumentalnom i sveanom nainu rasporeivanja figura, dok su slikari priprate Deana vie sledili nov, ivopisan i dramatian manir. Sauvan je potpis samo jednog slikara, majstora "grenog Sra", koji se potpisao nad jednim stubom u crkvi. Celina slikane dekoracije Visokih Deana - na kojoj su jo vidljivi delovi pozlate na pozadini od skupocene plave boje, azura - prua opti utisak raskoi koja zasenjuje pogled i izaziva divljenje.

Riznica manastira Visoki Deani

Uz riznicu svetogorskog manastira Hilandara, deanska riznica je ubedljivo najbogatija u Srbiji, uvajui najvei broj dragocenosti iz prolih vekova. Zbirka ikona manastira Deana je jedinstvena za srpske prilike, jer su sauvane sve ikone sa prvobitnog kamenog ikonostasa, iz vremena oko 1340. godine. Posebnu vrednost ima monumentalna ikona Svetog ktitora hrama - Stefana Deanskog, koja predstavlja najbolji rad Longina, uvenog slikara iz 16. veka. Na ikoni su prikazane scene iz ivota Stefana Deanskog, po itiju ovog kralja koje je napisao Grigorije Camblak, jedan od deanskih igumana. Sauvan je igumanski presto iz 1335. godine, krst koji je manastiru poklonio sam car Duan, kao i originalni kivot za svete moti Stefana Deanskog, uraen u duborezu, sa dobro sauvanom bojom kojom su bili ukraeni rezbareni delovi. Smatra se da svete moti svetog Stefana Deanskog imaju isceliteljsku mo. U deanskoj riznici se uvaju mnogi zlatarski radovi iz 16. veka, 17. veka i 18. veka koji pokazuju da je zlatarska vetina bila negovana i razvijana i tokom turskog ropstva.Biblioteka manastira Deana sadri oko 170 rukopisa. Meu najvrednijim rukopisima deanske riznice su originalna dela srpske srednjovekovne knjievnosti, kao itije Stefana Deanskog sa poetka 15. veka, pohvalne pesme monaha Longina prvomuneniku arhiakonu Stefanu, kao i zbirka turskih dokumenata od 15. do 19. veka koji se odnose na istoriju manastira Deani.

Danas bratstvo Manastira Deana broji dvadesetak monaha i iskuenika koji ive u opteiu, molitvi, i, teei zajednickom optem spasenju, nastavljaju tradiciju monake prolosti, vodei duhovno bogat monaki ivot ovog svetog mesta. Bogosluenja se vre po drevnom tipiku Svete Gore Atonske u jedinstveno harmoninom pojanju. Bratstvo manastira Deana se bavi raznovrsnim aktivnostima : duborezom, ikonografijom, izdavatvom, prevoenjem, misionarskim i humanitarnim radom, proizvodnjom vina i sira odlinog kvaliteta...Sveti Kralj Stefan Deanski je, kae narodno predanje, lino zasadio vinograde u selu Velika Hoa, u blizini Orahovca, gde se i danas nalaze deanski vinogradi. Uzgoj vina i proizvodnja lozovae - rakije od loze, kao i uvenog crvenog vina iz Deana je posluanje koje se odvija na manastirkom posedu Visokih Deana - metohu u Velikoj Hoi. Ovo malo, jedinstveno selo, sa 13 pravoslavnih crkava je mesto u kome monasi, uz pomo lokalnog stanovnitva, proizvode blagosloveno vino, izuzetnog kvaliteta. Deansko crveno vino, koje proizvode monasi na predanjski nain, u drevnim vinicama deanskog metoha u Velikoj Hoi, odlikuje zagasita boja rubina sa ljubiastim nijansama. Miomirisni sklad komponovan je od finih tonova umskog voa, prepeenih lenika, blage nijanse cimeta i afrana. Ukus je pun, tekstura glatka, poput svile... Tajna ukusa, mirisa i harmonije deanskog vina se otkriva postepeno, svaki put kao novo prijatno iskustvo.

ZAKLJUAK

Manastir Deani je preiveo rat na Kosovu i Metohiji /1998. - 1999./, a bratstvo i danas opstaje u ovoj sasvim izolovanoj sredini, okrueno i dalje neprijateljski raspoloenim albanskim muslimanskim stanovnitvom. Manastir Deani uspeva da se odri, naroito zahvaljujui vojnoj zatiti italijanskih snaga KFOR-a, koje su blokirale svaki neovlaeni pristup. Svojom lepotom i neprocenjivim duhovnim i kulturnim znaajem, manastir Visoki Deani privlai brojne posetioce, veinom pripadnike misije UN i KFOR. Zahvaljujui vojnoj pratnji KFOR-a, manastir poseuju Srbi hodoasnici iz drugih delova Kosova i Metohije, kao i gosti iz drugih delova Srbije i sveta, uivajui u duhovnoj i materijalnoj grandioznosti ove svetinje, koja je od 1994. godine, sa pripadajuim isposnicama, na UNESCO listi /posebno ugroene/ svetske kulturne batine kao srpski kulturni spomenik izuzetne vrednosti. Slika 12. Manastir Visoki Deani

Ovakvi spomenici predstavljaju nacionalni identitet i veoma su znaajni za ouvanje nacionalne svesti i pripadnosti jednom narodu, i kao takvi se moraju sauvati u svom punom sjaju, kako bi i dalje podseale nove generacije i ceo svet na daleku prolost Srbije i srpskog naroda.11