300 000 – 40 tys. lat BP

Prezentacja wykonana na potrzeby zajęć dydaktycznych na kierunku archeologia. Może być wykorzystywana wyłącznie w celach edukacyjnych i wyłącznie w zastosowaniach niekomercyjnych. W prezentacji wykorzystano materiał ilustracyjny z publikacji i stron internetowych m.in. Nature, Science, National Geographic, Wikipedia i in.

Środkowy paleolit EuropyŚrodkowy paleolit to okres wydzielany w pradziejach Europy, obejmujący prawie całe dwa ostatnie okresy zimne: - od początku zlodowacenia Odry (MIS 8, ok. 300 tys. BP) do późnej fazy zlodowacenia Wisły (schyłek MIS 3, ok. 40 tys. BP). Najważniejsze cechy tego okresu w Europie to:

Antropologia: występowanie neandertalczyków, reprezentujących europejską linię ewolucyjną homininów.

Kultura: Obecność zespołów mustierskich i mikockich, charakteryzujących się wytwarzaniem odłupkowych zgrzebeł oraz noży asymetrycznych (mikokien), intensywną redukcją narzędzi oraz rozpowszechnieniem metod wytwarzania narzędzi o predefiniowanym kształcie, gł. met. lewaluaskich.

Problemy z definicjąKlasyczna definicja środkowego paleolitu obejmowała

jedynie okres od MIS 5 do MIS 3. Obecnie wiemy, że podstawowe cechy antropologii i kultury tego okresu formowały się wcześniej, m.in. początki metod lewaluaskich sięgają nawet MIS 12. Zmiany kumulowały się stopniowo, dlatego wyznaczenie ostrej granicy śr. pal. jest niemożliwe i musi mieć charakter umowny.

O ile np. w Afryce w tym okresie istnieją pewne podobieństwa do Europy (okres ten nazywamy w Afryce środkową epoką kamienia), na innych obszarach świata (np. Azja Pd-wsch) wydzielanie analogicznej epoki nie jest możliwe.

Środowisko: okresy ciepłeŚrodkowy paleolit to nie tylko zlodowacenia, ale także okresy, ciepłe, nawet cieplejsze niż obecny, np. interglacjałe eemski (MIS 5e, ok. 130-110 tys. BP). W optimum interglacjału Europę pokrywały lasy liściaste aż po Skandynawię. W okresach ciepłych na kontynencie żyły np. hipopotamy i makaki, a także jeleń olbrzymi (Megaloceros) i największe ssaki lądowe – słonie leśne (Elephas antiquus)

Środowisko: okresy zimneDominował jednak klimat glacjalny. Poza maksimami zlodowaceń, ludzie w pn. Europie żyli w stos. wydajnym środowisku chłodnego stepu. Polowano na duże zwierzęta stadne, m.in. mamuty (Mammuthus primigenius), nosorożce włochate (Coelodonta antiquitatis), rózne gatunki wołowatych (Bovidae), jeleniowatych (Cervidae) i koni (Equide). I choć człowiek był szczytowym drapieżcą, istniało także wiele dużych i groźnych drapieżników, takich jak lew jaskiniowy (Panthera spelaea), niedźwiedź jaskiniowy (Ursus spelaeus), czy hiena jaskiniowa (Crocuta spelaea).

AntropologiaW początkach śr. pal. występują formy wczesno-neandertalskie, tzw. H. steinheimensis. Klasyczni neandertalczycy H. neanderthalensis (wg. niektórych autorów: H. sapiens neanderthalensis) są wyróżniani począwszy od interglacjału eemskiego (MIS 5e). Róznice w budowie szkieletu pozaczaszkowego między H. sap. A H. neand. Były niewielkie. Wynikały gł. z przystosowania neandertalczyków do zimna i nie odbiegały od analogicznych przystosowań u niektórych współczesnych populacji

Najważniejsze różnice dotyczą budowy czaszki, która u neandertalczyków była niżej wysklepiona, charakteryzowała się bardziej pochylonym czołem i obecnością bruzdy potylicznej, tworzącej przyczep rozbudowanych mięśni karku. Na żuchwach neandertalskich brak podbródka, wyraźnie zaznaczają się masywne wały nadoczodołowe.

Dawniej neandertalczyków wyobrażano sobie jako istoty bardzo prymitywne także z wyglądu, co wynikło m.in. z oparcia rekonstrukcji na szczątkach osobników chorych.

Dziś rekonstrukcje pokazują neandertalczyków jako nie odbiegających istotnie od zróżnicowania obecnego gatunku człowieka.

Narzędzia neandertalczykówZ powodu natury źródeł archeologicznych duża część naszej wiedzy o neandertalczykach opiera się na badaniu ich narzędzi krzemiennych. Neandertalczycy dysponowali zaawansowaną technologią wytwarzania takich narzędzi, pod pewnymi względami bardziej skomplikowaną niż w przypadku H. sapiens sapiens. Potrafili wytwarzać narzędzia o zaplanowanej formie, umieli zaplanować pozyskanie i odległy transport surowca krzemiennego, co wiemy m.in. z badań stanowisk kopalnianych w Egipcie. Tworzyli także narzędzia kompozytowe, złożone z krzemiennych ostrzy i elementów organicznych (drewno, kość).

Ostrze lewaluaskie – przykład osadzenia jako grot oszczepu

Przykład efektywności narzędzi neandertalskich

Zróżnicowanie kulturoweZróżnicowanie zachowań kulturowych widać już u naczelnych, stąd należy oczekiwać go u tak zaawansowanych homininów jak neandertalczycy. Jednak wyróżnianie tego zróżnicowania na podstawie znalezisk narzędzi krzemiennych nie jest proste. Narzędzia krzemienne znajdowane na stanowisku są na ogół odpadami, których wygląd odbiega od tego, jaki chcieli im nadać wytwórcy – jest np. efektem zużycia i napraw. Część narzędzi miała ponadto charakter kompozytowy, tymczasem my znajdujemy tylko ich krzemienne części. Umiejętności neandertalczyków były wysokie, dysponowali wieloma technologiami, które wykorzystywali w zależności od potrzeb. Dlatego obecność określonych form narzędzi, czy technologii w zespołach środkowopaleolitycznych nie musi być wynikiem preferencji kulturowych, a efektem funkcji stanowiska, dostępnego surowca itp. Dla tak odległego i długotrwałego okresu jak środkowy paleolit nie jest też łatwo ustalić, dokładną chronologię zespołów. Często nie wiemy, które cechy zespołów mają charakter synchroniczny (tj. są efektem współczesnego im zróżnicowania kulturowego), a które – diachroniczny (tj. wynikają z ewolucji kulturowej). W klasycznej archeologii tego okresu wyróżniamy przede wszystkim zespoły mustierskie i mikockie. Zasadnicza różnica między nimi dotyczy obecności narzędzi rdzeniowych (gł. noży asymetrycznych) w mikokienie. Fakt definiowania musterienu poprzez ich brak nie pozwala traktować tego podziału jako sposobu rekonstrukcji zróżnicowania kulturowego, a jedynie jako sposób opisu znalezisk. Brak narzędzi rdzeniowych w zespole może bowiem wynikać z przyczyn innych, niż kulturowe – np. być efektem niedostatecznie dużej powierzchni wykopalisk. Zróżnicowanie kulturowe jest natomiast widoczne w skali makroregionalnej: o ile musterien dominuje w Europie zachodniej, o tyle centralna i wschodnia część kontynentu jest domeną zespołów mikockich. Pozostałe odmienności kulturowe mają albo charakter ściśle lokalny, albo są efektem ewolucji kultury neandertalskiej.

Zespoły mustierskieNa większości obszarów zachodniej Europy obecność neandertalczyków wyznaczają znaleziska narzędzi zaliczanych do tzw. kultur mustierskich. Charakteryzują się one dominacją narzędzi odłupkowych, przede wszystkim zgrzebeł. W czasach, w których przywiązywano dużą wagę do typologii znalezisk, F. Bordes wydzielił formalnie kilka typów kultury mustierskiej:

K. szarencka: zdominowana przez zgrzebła, 2 warianty: La Ferriasie: z dużym udziałem technologii lewaluaskiej La Quina: z dominacją technologii dyskoidalnej i in.

K. mustierska z narzędziami zębatymi K. mustierska o tradycji aszelskiej (MTA):

MTA typu A MTA typu B, z dużą ilością elementów górnopaleolitycznych

K. mustierska właściwa: wszystkie ww. , w tym ostrza mustierskie.

Dziś wiadomo, że ten podział nie odzwierciedla rzeczywistych różnic kulturowych. Bardziej interesujące są pewne trendy ewolucyjne, które można wychwycić w zespołach mustierskich z różnych okresów środkowego paleolitu. W początkowym okresie (MIS8-6) widoczne jest upowszechnianie i komplikacja technologii lewaluaskiej. W początkach zlodowacenia Wisły pojawiają się technologie wiórowe, a wiedza o wytwarzaniu narzędzi krzemiennych osiąga wysoki poziom. W końcówce okresu (MIS 3) technologie środkowopaleolityczne, takie jak lewaluasien wykorzystywane są rzadziej i mniej dokładnie, widać natomiast tendencje do uproszczenia wytwarzania narzędzi i pojawia się coraz więcej elementów górnopaleolitycznych.

Na ziemiach polskich wydzielanie klasycznego musterienu jest, jak wspomniano, trudne, niemniej kilka stanowisk opisano używając terminu „zespoły mustiersko-lewaluaskie”, m.in. znaleziska na dziedzińcu zamku wawelskiego (Kraków-Wawel).

Zgrzebło z retuszem schodkowym typu La Quina

Zespoły mikockieKluczową cechą zespołów mikockich jest obecność noży charakteryzujących się prostą krawędzią tnącą, tępym tylcem i płaską stroną spodnią. Były to narzędzia wykonywane starannie i wykorzystywane dużo dłużej niż narzędzia odłupkowe. Klasyczny podział zespołów mikockich, zaproponowany przez G. Bosińskiego stanowi raczej narzędzie opisu znalezisk, niż odzwierciedlenie faktycznych różnic kulturowych. Warto jednak wymienić kilka typów noży asymetrycznych (inna nazwa – noże tylcowe), występujących w zespołach centralnej Europy, takich jak Ciemna, Bockstein, czy Klausennische (nazwy od stanowisk). Ewolucja kulturowa w mikokienie jest widoczna w stopniowym formowaniu się kanonu noża asymetrycznego w końcu dolnego i w początkach środkowego paleolitu (m.in. jaskinia Biśnik), osiągając w pełni standaryzowane cechy w czasie MIS 5. Na przełomie MIS 5 i MIS 4 pojawia się krótki, ale ważny epizod zespołów z nożami prądnickimi. W ciągu MIS 3 widoczna jest tendencja do odchodzenia od standardu, formy noży symetryzują się przechodząc w ostrza liściowate, typowe dla przejściowych przemysłów górnopaleolitycznych Europy Centralnej.

Nóż asymetryczny, Königsaue, Niemcy, MIS 5

Schronisko Wylotne Stanowisko środkowopaleolityczne w

krasowym Schronisku Wylotnym na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej jest tzw. pracownią. W nomenklaturze archeologii epoki kamienia oznacza to miejsce wytwarzania narzędzi. Można to stwierdzić obserwując znaczną ilość bardzo dużych, nie ukończonych jeszcze form narzędzi, jak również za pomocą składanek. Dzięki nim, a także dzięki analizie reliefu negatywowego udało się także wychwycić specyficzne sposoby formowania narzędzi. Wylotne to jedyne tego rodzaju stanowisko mikockie, dające unikalną szansę na rekonstrukcję sposobów, w jakie ludzie kultury mikockiej wytwarzali narzędzia krzemienne.

Nóż asymetryczny, schronisko Wylotne. Uwagę zwraca charakterystyczna obróbka tylca.

Składanka analizowana dodatkowo za pomocą met. analizy reliefu negatywowego pozwala odtworzyć sposób wytworzenia noża.

Jednym z istotnych elementów wytwarzania narzędzia był zabieg formowania tępego tylca.

Jaskinia CiemnaStanowisko w Jaskini Ciemnej (Ojcowski Park Narodowy) zawiera m.in. zespół ze specyficznymi nożami asymetrycznymi, określanymi jako tzw. noże prądnickie. Narzędzia te pojawiają się w zespołach mikockich w całej północnej Europie od Polski po Francję w krótkim okresie na przełomie MIS 4 i 5. Pozwala to na ich dobre datowanie znalezisk. Cechą noży prądnickich jest zabieg ostrzenia krawędzi tnącej. Dzięki niemu nóż, zachowując swoją masywność, posiada krawędź tnącą tak ostrą, jak w przypadku świeżego odłupka. Zabieg poprzedzano starannym przygotowaniem. Zespoły z nożami prądnickimi reprezentują najbardziej klasyczną fazę kultur mikockich. Późniejsze zespoły z MIS 3 nie odznaczą się już takim poziomem standaryzacji i precyzji obróbki.

Nóż prądnicki z j. Ciemnej.

Neandertalski styl życiaNeandertalczycy żyli w niewielkich, kilkunastoosobowych grupach rodzinnych. Jak sugerują badania genetyczne szczątków z hiszpańskiej jaskini El Sidrón były to grupy patrylokalne. Silna egzogamiczna norma kulturowa zapewniała jednak dużą jednorodność genetyczną populacji, co wynika z analiz DNA szczątków z różnych lokalizacji w Europie. Grupa zapewniała opiekę swoim członkom, co sugerują szczątki osobników z zaleczonymi urazami, a także szczątki dojrzałych osobników od dziecka niezdolnych do samodzielnego życia (pochówek z z j. Shanidar w Iraku). Równocześnie między niektórymi grupami neandertalczyków istniał wysoki poziom agresji dokumentowany urazami od narzędzi krzemiennych. Dodatkowym czynnikiem jest kanibalizm, dokumentowany na wielu stanowiskach (m.in. j. Krapina w Chorwacji). Podstawę diety stanowiło mięso, uzupełniane dostępnym pokarmem roślinnym. Szacuje się, że dorosły neandertalczyk musiał dziennie spożywać do 4 tys. kalorii, choć w neandertalskim materiale kostnym widać także ślady po okresach niedoborów pożywienia. Polowania na duże ssaki, prowadzone raczej z niewielkiego dystansu, powodowały wysokie ryzyko urazów.

Kultura, wiedzaW środkowym paleolicie obserwujemy wzrost ludzkich zdolności mentalnych i znaczny rozwój kultury. końcowej fazie okresu (MIS 3) pojawiają się bezdyskusyjne ślady obrzędów pogrzebowych, przedmioty noszące znamiona ekspresji artystycznej i dowody na ozdabianie ciała. Pozwala to sformułować tezę, że w końcowej fazie istnienia kultury neandertalskie podlegały ewolucji prowadzącej w stronę modelu górnoapaleolitycznego. Kres tej ewolucji położyło jednak rozprzestrzenianie się populacji H. sapiens sapiens.,

Prawdopodobny przykład intencjonalnej modyfikacji bryły krzemienia w celu wytworzenia przedstawienia twarzy.

Przykłady neandertalskich rytów na kościach sugerujące zdolności do myślenia abstrakcyjnego

Kontrowersyjne znalezisko fletu neandertalskiego z jask. Divje Babe może sugerować, że w końcowej fazie istnienia neandertalczyków w Europie ich ewolucja osiągnęła poziom górnopaleolityczny.