Embed Size (px)
Citation preview
Stoðkerfisverkir 17 og 23 ára og tengsl við
hreyfingu, þrek, beinþéttni og holdafar
Atgervi ungra Íslendinga
Eygló Traustadóttir
Ritgerð til meistaragráðu
Háskóli Íslands
Læknadeild
Námsbraut í Sjúkraþjálfun
Heilbrigðisvísindasvið
Stoðkerfisverkir 17 og 23 ára og tengsl við hreyfingu, þrek, beinþéttni og holdafar
Atgervi ungra Íslendinga
Eygló Traustadóttir
Ritgerð til meistaragráðu í hreyfivísindum
Umsjónarkennari: María H. Þorsteinsdóttir, MSc.
Meistaranámsnefnd: Þórarinn Sveinsson, PhD.
Magnús Ólason
Læknadeild
Námsbraut í sjúkraþjálfun
Heilbrigðisvísindasvið Háskóla Íslands
Október 2013
Musculoskeletal pain in young adults and association with physical activity, cardiorespiratory fitness, bone density and body fat
Eygló Traustadóttir
Thesis for the degree of Master of Science
Supervisor: María H. Þorsteinsdóttir, MSc.
Masters committee: Þórarinn Sveinsson, PhD.
Magnús Ólason
Faculty of Medicine
Department of Physiotherapy
School of Health Sciences
October 2013
Ritgerð þessi er til meistaragráðu í hreyfivísindum og er óheimilt að afrita
ritgerðina á nokkurn hátt nema með leyfi rétthafa.
© Eygló Traustadóttir 2013
Prentun: Háskólaprent
Reykjavík, Ísland 2013
3
Ágrip
Stoðkerfisverkir eru algengir hjá ungu fólki. Þeir greinast í börnum og algengið eykst fram á
fullorðinsár. Stoðkerfisverkir eru algengari meðal kvenna en karla og algengustu verkjasvæðin eru
mjóbak, háls og herðar. U-laga tengsl eru milli hreyfingar og stoðkerfisverkja, þannig að þeim sem
hreyfa sig minnst og mest er hættara við verkjum en hinum. Þá hafa rannsóknir einnig sýnt tengsl
stoðkerfisverkja við líkamsfitu og þrek. Markmið þessarar rannsóknar var að kanna algengi
stoðkerfisverkja hjá ungu fólki og skoða hvort tengsl væru milli verkja og hreyfingar, þreks, beinþéttni
og líkamsfitu. Þá var líka skoðað hvort tengsl væru milli hreyfingar, þreks og líkamsfitu fyrir 8 árum og
stoðkerfisverkja í dag. Alls tóku 457 þátt í rannsókninni. Þátttakendur voru 17 og 23 ára og höfðu allir
tekið þátt í rannsókninni Lífstíll 9 og 15 ára Íslendinga árið 2003. Þau svöruðu spurningalista m.a. um
stoðkerfisverki, mældur var blóðþrýstingur, hæð, þyngd, húðfellingar og mittismál. Þá tóku þau
hámarks þrekpróf á hjóli, voru með hreyfimæla í viku og fóru í DEXA skann fyrir beinþéttni og
fituhlutfall. Niðustöður sýndu að stoðkerfisverkir eru nokkuð algengir í ungu fólki. Hlutfallslega var
algengast að þau væru með verki í neðra baki, næst algengast í herðum og öxlum, svo í hnjám og í
efra baki. Marktækt fleiri konur en karlar voru með verki í herðum og öxlum, úlnliðum, efra baki, neðra
baki og mjöðmum og marktækt fleiri í yngri en eldri árganginum voru með verki í hnjám og ökklum.
Eftir að leiðrétt var fyrir kyni voru marktæk jákvæð tengsl milli heildartíðni stoðkerfisverkja og
fituprósentu (HR=1,014 Cl:1,000-1,029, p=0,047) og LÞS (HR=1,0 Cl:1,010-1,055, p=0,003). Tvær
breytur frá rannsókninni 8 árum áður voru nærri því að sýna marktæk tengsl; húðsumma (HR=1,004
95% Cl 1,000-1,008 og p=0,051) og þrek (HR=0,815 95% Cl 0,655-1,161 og p=0,068). Varanleiki
stoðkerfisverkja sýndi marktæk tengsl við LÞS bæði í dag (HR=1,027 95% Cl 1,003-1,052 og p=0,025)
og fyrir 8 árum (HR=1,036 95% Cl 1,003-1,072 og p=0,033). Það má því draga þá ályktun að LÞS og
fituhlutfall bæði í dag og fyrir 8 árum hafi mest áhrif á algengi stoðkerfisverkja hjá ungu fólki í dag.
4
Abstract
Musculoskeletal pain is common among young adults. It has been reported in children and the
prevalence increases with age. More women then men have musculoskeletal pain and the body areas
with the highest prevalence are the lower back, neck and shoulders. The association between physical
activity and musculoskeletal pain seems to be of U-shape, i.e. both inactivity and excessive activities
are related to an increased risk for pain. Body fat and fitness are also factors that are associated with
musculoskeletal pain. The aim of this study was to investigate the prevalance of musculoskeletal pain
in young adults and the associoation between pain and physical activity, fitness, bone mineral density
and body fat. A second aim was to explore the relationship between musculoskeletal pain at present
and physical activity, fitness and body fat of the same group 8 years younger. Participants were 457,
at the age of 17 and 23 years and had all taken part in a study 8 years ago called “Lifestyle of 9 and
15 years old Icelanders”, “Lífstíll 9 og 15 ára Íslendinga”. The present study is a part of a follow-up
study on the physical health of these participants including measurements of blood pressure, hight,
weight, skinfolds and waist circumference as well as fitness and physical activity, adding questions
about pain. Fitness was assessed with a maximal effort fitness test on a bicycle, physical activity was
measured with an accelerometer for a week and bone mass and body fat were measured with a
DEXA scan. Musculoskeletal pain was assessed with two questions about the frequency and duration
of experienced pain in nine different body areas. The results suggest that musculoskeletal pain is
common among young adults. The prevalence was relatively highest for the lower back, followed by
neck and shoulders, and knees and upper back. Significantly more women than men had
musculoskeletal pain and in the younger group there was a significantly higher prevalence of knee and
ankle pain than in the older age group. After adjusting for sex there was a significant positive
association between overall frequency of muskuloskeletal pain and relative bodyfat (HR=1,014
Cl:1,000-1,029, p=0,047) and BMI (HR=1,0 Cl:1,010-1,055, p=0,003). Two factors from the earlier
study 8 years ago were close to being significantly associated with musculoskeletal pain at present;
those were skinfolds (HR=1,004 95% Cl 1,000-1,008 and p=0,051) and fitness (HR=0,815 95% Cl
0,655-1,161 and p=0,068). Duration of musculoskeletal pain was significantly positively related to BMI
at present (HR=1,027 95% Cl 1,003-1,052 and p=0,025) and BMI 8 years younger (HR=1,036 95% Cl
1,003-1,072 and p=0,033). The main conclusion is that BMI and relative body fat both at present and
at a younger age are the main factors associated with musculoskeletal pain in young adults.
5
Þakkir
Ritgerð þessi er 60 etsc einingar í meistaranámi í Hreyfivísindum við Heilbrigðisvísindasvið Háskóla
Íslands.
Fyrst vil ég þakka leiðbeinendum mínum við þetta verkefni fyrir þolinmæðina og ómetanlega hjálp.
María Þorsteinsdóttir, aðalleiðbeinandi minn fær þakkir fyrir prófarkalestur og góðar ábendingar við
undirbúning rannsóknar og skrif. Magnús Ólason fær þakkir fyrir yfirlestur og góðar ábendingar.
Þórarinn Sveinson fær þakkir fyrir aðstoð við undirbúning og hugmyndavinnu, yfirlestur og sérstakar
þakkir fyrir aðstoð við tölfræðiúrvinnslu gagna.
Þá vil ég þakka öllum sem komu að þessari rannsókn, Atgervi ungra Íslendinga, þeim Erlingi
Jóhannssyni prófessor og verkefnisstjóra, Sigurbirni Árna Arngrímssyni prófessor, Dr. Þórarni
Sveinssyni, Dr. Kristjáni Þór Magnússyni og Ársæli Má Arnarssyni prófessor. Þá fá samrannsekendur
mínir sérstakar þakkir fyrir samstarfið og ber þar fyrst að nefna Söndru Jónasdóttur doktorsnema fyrir
mikið og gott skipulag við framkvæmd mælinganna og ómetanlega þolinmæði og stuðning við
ritgerðasmíð og úrvinnslu gagna. Einnig fá doktorsnemarnir Sunna Gestsdóttir og Hervör Alma
Árnadóttir og meistaranemarnir Elvar Smári Sævarsson og Margrét Indriðadóttir þakkir fyrir gott
samstarf og ánægjulegt. Þá við ég einnig þakka þátttakendum fyrir að leggja þessa vinnu á sig, án
þeirra hefði þessi rannsókn aldrei orðið.
Síðast en ekki síst við ég þakka fjölskyldunni minni, eiginmanninum Jónasi Grana Garðarsyni og
börnunum Guðjóni Trausta Skúlasyni, Garðari Elí Jónassyni og Hildi Maríu Jónasdóttur fyrir einstaka
þolinmæði og skilning á námstímanum.
Eftirtaldir aðilar fá þakkir fyrir styrkveitingu til rannsóknarinnar:
Rannís
Lýðheilsusjóður Embættislæknis
Íþróttasjóður Mennta og menningarmálaráðuneytis
Rannsóknarsjóður HÍ
Hjartavernd
Landsbanki Íslands
Síminn
Icepharma
Bilaleiga Akureyrar.
6
Efnisyfirlit
Ágrip ......................................................................................................................................................... 3
Abstract..................................................................................................................................................... 4
Þakkir ........................................................................................................................................................ 5
Efnisyfirlit .................................................................................................................................................. 6
Myndaskrá ................................................................................................................................................ 8
Töfluskrá ................................................................................................................................................... 8
Listi yfir skammstafanir ............................................................................................................................. 9
1 Inngangur........................................................................................................................................10
1.1 Stoðkerfisverkir ...................................................................................................................... 10
1.1.1 Algengi stoðkerfisverkja ............................................................................................. 11
1.1.2 Mjóbaksverkir ............................................................................................................. 12
1.1.3 Líkamsstaða .............................................................................................................. 14
1.2 Stoðkerfisverkir og hreyfing ................................................................................................... 15
1.2.1 Hreyfing ..................................................................................................................... 17
1.3 Tengsl stoðkerfisverkja við beinþéttni, offitu og þrek ............................................................ 18
1.3.1 Þrek ........................................................................................................................... 18
1.3.2 Líkamsfita .................................................................................................................. 20
1.3.3 Beinþéttni ................................................................................................................... 21
1.4 Íslenskar rannsóknir .............................................................................................................. 22
1.5 Samantekt .............................................................................................................................. 24
2 Markmið ..........................................................................................................................................25
3 Efni og aðferðir ...............................................................................................................................26
3.1 Þátttakendur .......................................................................................................................... 26
3.2 Mælingar ................................................................................................................................ 27
3.3 Spurningalisti ......................................................................................................................... 27
3.4 Hreyfing ................................................................................................................................. 28
3.5 Holdafar ................................................................................................................................. 28
3.6 Þrek ....................................................................................................................................... 29
3.7 Beinþéttni og líkamsfita ......................................................................................................... 29
3.8 Tölfræðiúrvinnsla ................................................................................................................... 29
4 Niðurstöður .....................................................................................................................................31
4.1 Algengi stoðkerfisverkja ......................................................................................................... 31
7
4.2 Varanleiki stoðkerfisverkja ..................................................................................................... 33
4.3 Tengsl stoðkerfisverkja og hreyfingar, þreks, beinþéttni og líkamsfitu .................................. 35
5 Umræða ..........................................................................................................................................39
5.1 Helstu niðurstöður ................................................................................................................. 39
5.2 Stoðkerfisverkir ...................................................................................................................... 39
5.3 Tengsl stoðkerfisverkja og hreyfingar, líkamsfitu, þreks og beinþéttni .................................. 42
5.4 Hreyfing og stoðkerfisverkir ................................................................................................... 44
5.5 Styrkleikar og veikleikar rannóknarinnar ............................................................................... 45
5.6 Klínískt mikilvægi ................................................................................................................... 46
6 Ályktun ............................................................................................................................................48
Heimildaskrá ...........................................................................................................................................49
Fylgiskjöl .................................................................................................................................................57
8
Myndaskrá
Mynd 1. Hlutfall 17 ára karla sem voru með verki. Á myndinni sést hve hátt hlutfall var með verki á
hverju líkamssvæði fyrir sig og hversu oft þeir voru með verki. ............................................................ 31
Mynd 2. Hlutfall 17 ára kvenna sem voru með verki. Á myndinni sést hve hátt hlutfall var með verki
á hverju líkamssvæði fyrir sig og hvernig tíðni verkja skiptist. .............................................................. 31
Mynd 3. Hlutfall 23 ára karla sem voru með verki. Á myndinni sést hve hátt hlutfall var með verki á
hverju líkamssvæði fyrir sig og hvernig tíðni verkjanna var. .................................................................. 32
Mynd 4. Hlutfall 23 ára kvenna sem voru með verki. Á myndinni sést hve hátt hlutfall var með verki
á hverju líkamssvæði fyrir sig og hvernig tíðni verkja var. ..................................................................... 32
Mynd 5. Samanburður á milli kynja og aldurshópa á hlutfalli þátttakenda með verki frá stoðkerfinu
daglega, vikulega og mánaðarlega síðast liðna 12 mánuði. ................................................................. 33
Mynd 6. Hlutfall þátttakenda með stoðkerfisverki sem varði skemur en í einn mánuð. Hér sést
skipting milli aldurshópa og kynja og hve hátt hlutfall í hverjum hópi fyrir sig er með nýlega
stoðkerfisverki. ....................................................................................................................................... 34
Mynd 7. Hlutfall þátttakenda með verki lengur en í eitt ár. Hér sést hve hátt hlutfall í hverjum hópi
fyrir sig hefur haft stoðkerfisverki lengur en í eitt ár. ............................................................................. 34
Mynd 8. Sýnir hugsanleg tengsl stoðkerfisverkja við óháðu breyturnar. .......................................... 43
Töfluskrá
Tafla 1. Þátttaka úrtaksins. ............................................................................................................... 26
Tafla 2. Földi, meðaltal og staðalfrávik fyrir hverja breytu, skipt eftir kyni og árgangi. ..................... 35
Tafla 3. Breytur sem sýndu marktæk tengsl við heildartíðni stoðkerfisverkja. ................................. 36
Tafla 4. Breytur sem sýna mestu tengsl við heildartíðni stoðkerfisverkja eftir leiðréttingu fyrir kyni. 37
Tafla 5. Þær breytur sem sýna marktæk tengsl við varanleika stoðkerfisverkja. ............................. 37
Tafla 6. Marktæk fylgni við varanleika stoðkerfisverkja eftir að leiðrétt var fyrir kyni. ...................... 38
Tafla 7. Samanburður á meðaltali og staðalfráviki fituprósentu og BMD þeirra sem eru með verki og
þeirra sem eru ekki með verki. .............................................................................................................. 38
Tafla 8. Samanburður á hlutfallslegu algengi stoðkerfisvekja síðast liðna 12 mánuði í rannsókn á
Íslendingum frá 1986 og Atgervi ungra Íslendinga. ............................................................................... 40
Tafla 9. Samanburður á niðurstöðum úr þremur rannsóknum á algengi mjóbaksverkja daglega eða
vikulega.................................................................................................................................................. 41
9
Listi yfir skammstafanir
LÞS Líkamsþyngdarstuðull (kg/m2).
OR Odds ratio (Líkindahlutfall).
RR Relative risk (Áhættuhlutfall).
HR Hazard ratio (Hættuhlutfall).
Cl Limits of Confidence (Öryggismörk).
BMD Bone mineral density (Beinþéttni).
BMC Bone mineral content (Beinmagn).
MET Metabolic equivalent (Mælikvarði á orkunotkun við hreyfingu miðað við efnaskiptahraða í
hvíld)
DEXA Dual Energy X-Ray Abrorptiometry
VO2max Maximal oxygen uptake (Hámarks súrefnisupptaka).
10
1 Inngangur
1.1 Stoðkerfisverkir
Verkir frá stoðkerfinu eru nokkuð algengir. Þeir greinast í börnum (1, 2) og tíðni þeirra eykst með
aldrinum (3-6). Stoðkerfisverkir eru algengari í konum en körlum (3, 4, 7, 8) og virðist kynjamunurinn
koma fram við kynþroskaaldur (1, 5, 6). Þá benda rannsóknir til þess að tíðni stoðkerfisverkja hafi
aukist frá því sem áður var (6, 8, 9), hvort sem það er vegna raunverulegrar aukningar, aukinnar
skráningar eða þekkingar á stoðkerfisverkjum. Samkvæmt rannsókn sem gerð var í Norður-Karólínu í
Bandaríkjunum jókst algengi þrálátra hamlandi mjóbaksverkja meðal 21 árs og eldri úr 3,9 í 10,2% frá
árinu 1992 til 2006 (10) og á þeim tíma jókst algengi örorku þar sem stoðkerfissjúkdómar eru
frumorsök úr 15,2% í 28,2%.
Algengast er að stoðkerfisverkir séu frá mjóbaki, hálsi eða herðum (7, 11) og beinast því flestar
rannsóknir að því. Verkir frá þessum svæðum hafa sýnt tengsl meðal unglinga við þætti eins og
reykingar (4, 5), mikla hreyfingu (12, 13), langvarandi setstöður (12, 13), svefntruflanir (1, 14, 15) og
offitu (16). Nýleg rannsókn á 13-18 ára ungmennum í Litháen (17) sýndi tengsl milli tölvunotkunar og
stoðkerfisverkja meðal stúlkna en ekki voru marktæk tengsl meðal drengja. Líkurnar á bakverkjum
jukust með auknum tíma af tölvunotkun og þá voru einnig tengsl milli verkja frá hálsi og herðum meðal
stúlkna 16-18 ára og tölvunotkunar í 2-4 klst/dag. Rannsókn Korovessis og félaga (18) sýndi að 41%
15-19 ára þátttakenda voru með mjóbaksverki og meðal stúlknanna fundust tengsl við þunglyndi og
streitu. Stúlkur voru bæði oftar með verki og með meiri verki en drengir. Þá hafði hreyfing verndandi
áhrif á mjóbaksverki.
Erfðir geta líka haft áhrif á stoðkerfisverki og hefur verið sýnt fram á marktæk tengsl erfða og
aukinnar hættu á mjóbaksverk hjá báðum kynjum (19) og hættu á hálsverk í konum (20). Þá virðist
líkamsástand einnig skipta máli (21). Í rannsókn þar sem 18-75 ára verkjalausum einstaklingum var
fylgt eftir í eitt ár kom fram að léleg almenn heilsa hafði sterkasta forspárgildið gagnvart nýjum
stoðkerfisverk (karlar: RR 1.5, 95% Cl 0.8-2.7 og konur: RR 2.2, 95% CI 1.2-4.0). Þá hafði mikil
líkamsþyngd einnig áhrif á mjóbaksverk hjá konum (RR 1.4, 95% CI 1.0-2.0) (22). Í annarri rannsókn
var fylgst með 18-28 ára karlmönnum sem tóku þátt í 6 mánaða herþjálfun (23). Tengsl voru milli þess
að fá stoðkerfisverki á þjálfunartímabilinu og lélegrar frammistöðu á samsettri útkomubreytu úr 12
mínútna hlaupaprófi og baklyftuprófi við upphaf þjálfunartímabilsins (HR 2.9, 95% CI: 1.9-4.6), á miklu
mittisummáli (HR 1.7, 95% CI: 1.3-2.2), háum líkamsþyngdarstuðli (LÞS), hafa áður verið með
stoðkerfisverki og lélegrar frammistöðu í skóla þar sem einkunnir og lengd skólagöngu var tekið
saman í eina breytu.
Brattberg (24) skoðaði hvaða þættir hjá börnum og unglingum spá hugsanlega fyrir um
stoðkerfisverki á fullorðinsárum og voru það helst bakverkur, höfuðverkur vikulega eða oftar og
taugaveiklun á aldrinum 10-16 ára. Þá sýndi rannsókn á 10 og 12 ára verkjalausum börnum (25) að
við eftirfylgni ári síðar voru höfuðverkur (OR 1.68) og dagsþreyta (OR 1.53) áhættuþættir fyrir
stoðkerfisverkjum án áverka, en algengast var verkur frá hálsi. Þjálfun á miklu álagi (OR 3.4) og
dagsþreyta (OR 2.97) voru hins vegar áhættuþættir fyrir áverkatengda verki og þar var algengast að
11
verkir væru í neðri útlimum. Þetta samræmist rannsókn frá 2003 sem sýndi að höfuðverkur hafði
forspárgildi á mjóbaksverk meðal unglinga (26) og einnig hefur verið sýnt fram á að þjálfun á mikilli
ákefð eykur líkurnar á áverkatengdum stoðkerfisverkjum (25).
1.1.1 Algengi stoðkerfisverkja
Þó að algengi stoðkerfisverkja hafi aukist mikið undanfarna áratugi (9), þá virðist algengið einnig hafa
verið nokkuð hátt áður. Í finnskri rannsókn frá 1989 á menntaskólanemum voru 17% með hamlandi
einkenni í háls og herðum (27) og í sænskri rannsókn Brattberg (28) og félaga sama ár voru 29% 8-17
ára skólabarna með verki frá baki og 48% með höfuðverki. Samkvæmt rannsókn Mikkelsson og félaga
frá 1997 voru algengustu verkjasvæðin meðal 10 ára barna neðri útlimir og háls (1) en samkvæmt
niðurstöðum Feldman og félaga (29) voru verkir í hálsi og efra baki algengusu staðsetningar
stoðkerfisverkja meðal 12-14 ára.
Dönsk rannsókn sýndi að hættan á mjóbaksverk á fullorðinsárum virðist vera meiri ef viðkomandi
hefur haft verki í mjóbaki á unglingsárum og að líkurnar virðast aukast eftir því sem viðkomandi hafði
haft verki í fleiri daga (30). Niðurstöðurnar sýndu að 26% þeirra sem voru með mjóbaksverki lengur en
í 30 daga sl. 12 mánuði voru með mjóbaksverki 8 árum síðar en aðeins 9% þeirra sem voru sjaldnar
með verki. Í annarri rannsókn (3) á tækniskólanemum á lokaári voru verkir frá hálsi, öxlum og efra baki
sl. 4 vikur mjög algengir eða 78% kvenna og 47,5% karla og þeir sem voru með verki voru þrefalt
líklegri til að vera með verki þremur árum síðar. Mikil líkamleg virkni utan vinnutíma minnkaði hins
vegar líkurnar á verkjum við eftirfylgnina. Á þessum þremur árum voru einungis 18% (37% karla og 9%
kvenna) verkjalaus í öllum mælingunum en 28% voru með verki allan tímann (14% karla og 35%
kvenna).
Það virðist einnig hafa áhrif hvort fólk finnur til verkja frá einu eða fleiri svæðum á líkamanum.
Rannsókn El-Metwally og félaga (25) á verkjalausum 10 og 12 ára börnum sem var fylgt eftir í eitt og
fjögur ár sýndi að minni líkur voru á að viðkomandi væri með stoðkerfisverki, ef verkurinn í upphafi var
bundinn við eitt svæði í stað margra. Í rannsókn Stahl og félaga var helmingur 13-16 ára unglinga með
hálsverki einnig með verki í baki (5). Þetta kom einnig fram í rannsókn Vikat og félaga (6) á háls- og
mjóbaksverkjum 14-18 ára unglinga, þar sem verkur á öðrum hvorum staðnum fjórfaldaði líkurnar á að
viðkomandi væri með verk á hinum staðnum líka. Þau 14 ára börn sem höfðu verið með verki í
mjóbaki sl 12 mánuði voru oftar með verki frá hálsi og herðum, höfuðverki og kviðverki en börn án
verkja í mjóbaki.
Langsniðsrannsóknir hafa sýnt að algengi stoðkerfisverkja eykst með aldrinum. Í rannsókn Vikat og
félaga frá 1991 (6) voru verkir frá mjóbaki og hálsi og herðum 2-3 sinnum algengari meðal 18 ára en
14 ára og önnur nýlegri rannsókn sýndi að algengi háls og herðaverkja meðal 15-18 ára ungmenna
jókst úr 17% í 28% sjö árum síðar (14). Samkvæmt finnskri rannsókn höfðu 17% stúlkna og 33%
drengja verið verkjalaus í 6 mánuði þar á undan við 16 ára aldur en aðeins 8% stúlkna og 24%
drengja við 18 ára aldur (31). Þessi þróun kom einnig greinilega fram í rannsókn Hakala og félaga (9)
á algengi verkja frá hálsi og herðum annars vegar og mjóbaki hinsvegar. Algengi verkja frá herðum og
hálsi var um 24% meðal stúlkna og 12% meðal drengja við 14 ára aldur og jókst svo í 38% meðal
stúlkna og 16% meðal drengja við 16 ára og hækkaði svo enn við 18 ára aldur í 45% meðal stúlkna og
12
19% meðal drengja. Algengi verkja frá mjóbaki meðal 14 ára var 8% hjá stúlkum og 7% hjá drengjum.
Við 16 ára aldur hafði algengið hækkað í 14% meðal stúlkna og 11% meðal drengja en við 18 ára var
það komið upp í 13% meðal stúlkna og 17% hjá piltunum. Hér var algengi verkja frá hálsi og herðum
mun hærra en í mjóbaki, einkum hjá stúlkunum og þar er einnig meiri munur á algengi milli kynjanna
en í mjóbakinu. Kynjamunur verkja í háls og herðum virðist þróast á unglingsárunum. Í rannsókn Stahl
og félaga (5) var ekki marktækur kynjamunur á algengi verkja frá hálsi við 10-13 ára (stelpur 23.8% og
strákar 18.6%) en við 13-16 ára var algengið orðið 57.1% meðal stúlkna og 28.8% meðal pilta og
munurinn marktækur. Höfundar telja þetta benda til þess að orsakaþættir verkjanna séu kynbundnir og
tengist hormónabreytingum og mun á stoðkerfinu.
1.1.2 Mjóbaksverkir
Bakverkur er einn algengasti stoðkerfisverkurinn sem fólk finnur fyrir um ævina og skapar töluverða
byrði á einstaklinginn og samfélagið vegna veikindaleyfa frá vinnu og minni afkastagetu í starfi (10, 32,
33). Algengi mjóbaksverkja hjá fullorðnum um ævina hefur verið skráð upp í 85,5% og marktæk
minnkun á virkni verður hjá einum af hverjum tíu fullorðnum með bakverki (32). Mjóbaksverkir eru
sjaldgæfir í ungum börnum en svo verður vendipunktur á því eftir tímabil af hröðum líkamsvexti. Í
nýlegum rannsóknum höfðu 46% ástralskra 14 ára unglinga einhvern tíma fundið til bakverkja (34) og
meðal 15-16 ára Finna (12) voru 45% stúlkna og 32% drengja með mjóbaksverki. Algengi
mjóbaksverkja virðist aukast með aldrinum og er talið ná algengi fullorðinna við 18 ára aldur (35). Í
rannsókn á 24-39 ára Finnum voru 39,5% kvenna með mjóbaksverki og 31,2% karla (36) sem er
aðeins minna en meðal unglinganna, en finnsku rannsóknirnar voru báðar gerðar um 2001. Það gæti
hugsanlega bent til þess að algengi mjóbaksverkja sé að aukast. Rannsóknir sýna að algengi
mjóbaksverkja meðal skólabarna er frá 11 til 71% en það fer eftir skilgreiningu verksins, aldri
þátttakenda, aðferðarfræði rannsóknarinnar og kannski menningarbundnum mun (6, 21).
Bakverkir lagast yfirleitt á sex vikum en tíðni endurtekinna verkjakasta er milli 50 og 84% í almennu
þýði (37). Nýlegar rannsóknir sýna að 5-15% tilfella muni þróast út í þráláta mjóbaksverki (38, 39) sem
er erfiðara að meðhöndla og árangur meðferða misjafn. Í rannsókn Thomas og félaga (40) á 180
einstaklingum sem leituðu sér aðstoðar vegna bakverkja var þriðjungur með viðvarandi hamlandi
mjóbaksverki eftir 12 mánuði og var verkur algengari meðal kvenna, með hækkandi aldri og ef saga
var um bakverki áður. Þá var 14 ára unglingum með mjóbaksverki fylgt eftir í 9 ár og voru 35% þeirra
með endurtekna mjóbaksverki við 18 ára aldur og áfram fram á fullorðinsár (41). Líklegt þykir að
einstakt vægt verkjakast í mjóbaki á ári hafi ekki mikil áhrif á heilsuástand, en tíð og samfelld
verkjaköst væg eða slæm hafa miklu alvarlegri afleiðingar fyrir börn og fullorðna, bæði á meðan þau
vara og þegar fram líða stundir (21). Í rannsókn Harrebys og félaga á 13-16 ára skólabörnum höfðu
8.9% þeirra sem voru með mjóbaksverki minnkað íþróttaiðkun sína og 4.2% höfðu hætt í íþróttum
vegna verkja (21).
Deyo og Weinstein (42) töldu að um 70% einstaklinga sem leita til læknis vegna ósértækra
mjóbaksverkja fái greininguna tognun eða áverki vegna álags og um 10% slit á hryggþófa eða
smáliðum hryggjar, enda er það yfirleitt greint með myndgreiningu. Ein rannsókn vísar í mikilvægi þess
að greina slitbreytingar snemma en slit á hryggþófa í neðra mjóbaki hefur fundist í 15 ára
13
einstaklingum og er hugsanlegt að það sé mikilvægt forspárgildi fyrir þrálátum verkjum í mjóbaki
snemma á fullorðinsárum (43). Verkur frá hryggþófa er talinn algengasta orsök mjóbaksverkja hjá
ungu fólki og fram á miðjan aldur, með algengi nærri 40% (44, 45). Ungt fólk með slit á hryggþófa
kvartar oft undan verk fyrir miðju mjóbaki við að sitja án stuðnings, einkum við að halla sér fram en
þrýstingur innan hryggþófans er mestur við að halla sér fram í sitjandi stöðu. Algengt er að þau finni til
verkja í baki í langvarandi setstöðum við vinnu eða í kennslustundum (37).
Nýlega var gerð rannsókn á tengslum verkja í mjóbaki og slits á hryggþófa (46). Þátttakendur voru
mæld 18, 19 og 21 árs. Þeim var skipt í 5 hópa eftir verkjum, allt frá því að vera með verki allan tímann
(n=65) í einkennalausa (n=168). Slit á hryggþófa var algengara í þremur verkjamestu hópunum miðað
við hina tvo verkjaminni. Slit á hryggþófa í mjóhrygg var tengt alvarleika einkenna óháð öðrum
slitbreytingum. Þar að auki var miðlungs slit á hryggþófa líklegra en vægt slit á hryggþófa til að
tengjast alvarlegustu verkjunum frá mjóbaki. Að minnsta kosti einn hryggþófi með sliti fannst í 54%
þátttakenda og 43% voru með a.m.k. tvo hryggþófa með sliti. Þó slit á hryggþófa sé algengt meðal
unglinga (47) er það samt sjaldgæfara en meðal ungra fullorðinna, þar sem slit á hryggþófa er
aldurstengt fyrirbæri (48).
Sterkustu tengslin í tvíburarannsókn á konum (20) voru milli slitbreytinga á mjóhrygg samkvæmt
segulómun og mjóbaksverkja (OR 3.6, 95% CI 1.8-7.31). Önnur rannsókn (49) á kvenkyns tvíburum á
aldrinum 18-84 ára sýndi það sama, en þar var það hversu mikið slit var á hryggþófum í mjóhrygg sem
var sá einstaki þáttur sem sýndi mestu áhættuna á mjóbaksverkjum. Aðrir þættir sem tengdust sliti á
hryggþófa í mjóhrygg voru ofþyngd og erfðir, þar sem OR var u.þ.b. 6 ef eineggja tvíburi var með
mjóbaksverki en 2.2 ef það var tvíeggja tvíburi. Einnig hafa verið gerðar langsniðsrannsóknir á
tengslum mjóbaksverkja og myndgreininga á hrygg. Í Chingford rannsókninni (50) höfðu aldur,
bakverkir og slitgigt í mjöðm og hné samkvæmt röntgengreiningu forspárgildi fyrir minnkandi liðbil í
mjóhrygg við 9 ára eftirfylgni. Í annarri rannsókn var þróun slits á hryggþófa í mjóhrygg skoðuð með
segulómun af mjóbaki í eineggja og tvíeggja tvíburum með 10 ára millibili (51), 95% þátttakenda voru
konur og aldursbilið var 32-70 ára. Breyting á hæð hryggþófans var ekki tengd erfðum í neinum
aldursflokki en aftara hryggþófarask var tengt erfðum í öllum aldursflokkunum og voru tengslin sterkust
eftir 60 ára. Breytingar á segulskyni frá hryggþófa og beinnabbar voru tengdir erfðum meðal
einstaklinga sem voru undir 50 ára í fyrri mælingunni. Langsniðsbreytingar á sliti á hryggþófa í mjóbaki
voru því allar tengdar erfðum nema hæð hryggþófans en það eru marktæk áhrif aldurs sem eru
breytileg eftir því hvaða þætti er verið að skoða í sliti á hryggþófa mjóbaks.
Þó að segulómun sé hjálpleg við greiningu mjóbaksverkja, þá ber að hafa í huga við greiningu
hversu margir einkennalausir greinast með skemmdir eða útbungun en í rannsókn Takatalo og félaga
(46) fannst slit á hryggþófa í þriðjungi þeirra sem voru einkennalausir. Í rannsókn Jensens og félaga
(52) var segulómun af mjóhrygg eðlileg hjá aðeins 36% einkennalausra einstaklinga og hjá 38% sást
eitthvað óeðlilegt á fleiri en einum stað í mjóhryggnum. Þó eitthvað óeðlilegt sjáist á segulómun er það
því ekki alltaf ástæða verksins. Rannsókn á íþróttafólki í háskóla sýndi að 29% þeirra sem voru ekki
með bakverki sýndu slit á hryggþófa en niðurstöður rannsóknarinnar sýndu þó fram á tengsl milli
íþróttamanna með mjóbaksverk og slits á hryggþófa (37).
14
1.1.3 Líkamsstaða
Þó nokkur áhersla hefur verið lögð á rannsóknir á líkamsstöðu í tengslum við stoðkerfisverki, bæði
meðal ungs fólks vegna fyrirbyggjandi aðgerða og hjá fullorðnum. Hugmyndir hafa verið um að sú
aukning sem orðið hefur á algengi stoðkerfisverkja sé vegna lélegrar eða rangrar líkamsstöðu og
langvarandi setstöðu vegna tölvunotkunar.
Rannsóknir á líkamsstöðu hafa sýnt að konur eru með meiri fettu (lordosis) í mjóbaki í setstöðu en
karlar, einnig á unglingsaldri. Setstaða stúlkna og kvenna er uppréttari en karla. Þeir sem eru með
langvarandi verki frá hálsi og herðum hafa setstöðu sem svipar til kvenna. Þar sem algengara er að
konur séu með langvarandi verki frá hálsi og herðum, má segja að sumir þættir í setstöðu sem eru
mismunandi milli verkja og verkjalausra útskýrist einfaldlega af kynjamun. Þetta sést betur þegar
setstaða kynjanna eru skoðuð í sitt hvoru lagi, en þá eru færri þættir sem sýna marktækan mun á milli
hópsins sem er með verki og hinna sem eru verkjalausir (53).
Í rannsókn Astfalck og félaga (54) á 14-16 ára unglingum með króníska mjóbaksverki var setstaða
sá þáttur sem helst framkallaði bakverk meðal þátttakenda. Það var þó ekki marktækur munur á
setstöðu einstaklinga með verki í mjóbaki eða verkjalausra nema þátttakendum væri skipt í undirhópa
eftir því hvaða staða á hryggnum framkallaði bakverk, en þá kom fram marktækur munur milli hópanna
á lumbal horni mjóhryggs. Þeir sem eru með extension háðan krónískan mjóbaksverk voru með
aukningu á lumbal horni mjóhryggs (minnkaða fettu) samanborið við flexion háðan bakverk og
verkjalausan viðmiðunarhóp. Rannsókn á iðnaðarmönnum (55) sem voru með mjóbaksverki í flexion
sýndi að þeir höfðu minna úthald í bakvöðvum og sátu með minni flexion í mjöðm, sem bendir til
aukins afturhalla mjaðmagrindar í setstöðu. Einnig voru tengsl milli mjóbaksverkja og kyrrsetu og
aukins tíma í setstöðu.
Poussa og félagar (56) skoðuðu þróun setstöðu hjá börnum frá 11 ára aldri og fram til 22 ára.
Börnin voru mæld fimm sinnum á þessu tímabili og í öll skiptin var kyphosis í brjóstbaki meiri meðal
drengja en stúlkna. Meðal stúlknanna fór kyphosis vaxandi til 14 ára aldurs en minnkaði svo við 22
ára, en hún óx áfram allan tímann hjá drengunum. Fettan í mjóbaki var stöðug á unglingsárunum og
fram á fullorðinsár og var hún meiri í konum en körlum á öllum aldri.
Rannsóknir á líkamsstöðu unglinga (53) og fullorðinna með þráláta verki í hálsi og herðum sýndu
aukna beygju á hálshrygg í þykktarsniði (57, 58). Þrálátur verkur í hálsi og herðum (verkur sem er
lengur en í 3 mánuði) var hjá 6,5% stúlkna og 4,2% drengja (53). Þeir sem voru með verki voru með
meiri beygju á hálsi, uppréttari bol og meiri fettu á mjóhrygg en þeir sem voru ekki með viðvarandi
verki frá hálsi og herðum. Þegar aðlagað hafði verið fyrir kyni var einungis aukin fetta í mjóbaki sem
sýndi tengsl við verkina. Nýleg rannsókn sýnir að breytingar á halla mjaðmagrindar kallar fram
marktækar breytingar á hreyfimynstri í hálsi hjá verkjalausum einstaklingum (59). Það er hugsanlegt
að aukningin á fettu í mjóbaki hafi þannig á svipaðan hátt áhrif á hreyfistjórnun í hálsi hjá þeim sem
hafa þráláta verki í hálsi og herðum.
Í yfirlitsgrein Liddle og félaga (38) um áhrif æfingameðferða á þráláta mjóbaksverki voru 12 af 16
rannsóknum með styrkæfingar og í 10 af þeim náðist að viðhalda jákvæðum árangri við eftirfylgni þrátt
fyrir mismunandi æfingaaðferðir. Mautner (37) telur að í endurhæfingu eigi að leggja áherslu á
15
stöðugleikaþjálfun og styrkingu bol- og mjaðmagrindarvöðva, ásamt því að lagfæra lífaflfræðilegt
ójafnvægi. Hann telur að veikleiki vöðva sé þáttur í óstöðugleika hryggjarins og slitbreytingum í
hryggnum. Rétti og fráfærsluvöðvar mjaðma eru mikilvægir þar sem þeir veita stöðugleika í
mjaðmagrind og flytja krafta frá neðri útlimum upp í hrygg (37) og einstaklingar með þráláta
mjóbaksverki eru með minna úthald í m. gluteus maximus en verkjalausir (60). Því ættu sjúkraþjálfarar
að meta og meðhöndla beint ójafnvægi og veikleika gluteal vöðva ef um þráláta mjóbaksverki er að
ræða hjá ungu fólki.
1.2 Stoðkerfisverkir og hreyfing
Það er umhugsunarefni að bakverkur í börnum og unglingum skuli vera tengdur hamlaðri virkni í 94%
tilvika (ss. að bera skólatöskur, sitja, standa, þátttaka í íþróttum) (61) og að bakverkur sé að verða æ
algengari meðal unglinga. Þetta eykur líkurnar á því að sjúkdómabyrði á fullorðinsárum vegna
afleiðinga bakverkja muni fara vaxandi. Minni virkni getur m.a. leitt til lakari beinheilsu og aukið líkur á
offitu og öðrum lífsstílssjúkdómum tengdum kyrrsetu (62-65).
Erfitt er að segja til um hvort þrálátir mjóbaksverkir stafi af hreyfingarleysi eða að hreyfingarleysi
komi í kjölfar mjóbaksverkjanna. Í yfirlitsgreinum þar sem reynt hefur verið að meta áhrif hreyfingar á
stoðkerfisverki hefur í sumum tilfellum ekki verið hægt að draga saman ályktun út frá niðurstöðunum
þar sem rannsóknirnar eru of ólíkar (66, 67). Í yfirlitsgrein Verbundt og félaga (68) kemur fram að af 42
greinum um hreyfingu fólks með stoðkerfisverki, voru einungis 12 þar sem einhverskonar mæliaðferð
var notuð til að meta hreyfinguna en í öðrum voru notaðar dagbækur eða spurningalistar. Mælingar á
hreyfingu veita upplýsingar um tíðni, ákafa og lengd hreyfingarinnar án mikillar fyrirhafnar fyrir
þátttakendur. Það er mikilvægt fyrir áreiðanleika rannsókna á hreyfingu og samanburðarhæfni að nota
mælingu í staðinn fyrir sjálfsmat en tilhneiging er til að ofmeta hreyfingu af mikilli ákefð og vanmeta
hreyfingu af meðalákefð þegar spurningalistar eru notaðir (65). Niðurstöður rannsókna um þetta efni
eru misvísandi en sumar hafa skoðað tengsl bakverkja við kyrrsetu en aðrar við hreyfingu.
Griffin og félagar (69) taka það fram í sínu yfirliti að þó ekki séu til afgerandi gögn um að fólk með
þráláta mjóbaksverki sé minna virkt en heilbrigðir þá sé eldra fólk með þráláta mjóbaksverki ekki eins
virkt og viðmiðunarhópur. Niðurstöðurnar benda einnig til þess að verkjasjúklingar sýni breytt munstur
hreyfingar yfir daginn. Í annarri yfirlitsgrein (70) um þetta er bent á tvær rannsóknir þar sem virkni var
mæld. Í annarri þeirra sýndu bakveikir sambærilega virkni og heilbrigðir (71), en í hinni var munur á
ákefð hreyfingar en ekki á heildartíma yfir daginn. Þá lágu verkjasjúklingarnir meira fyrir og sátu minna
en þeir sem voru ekki með verki (72).
Það virðist vera aukin hætta á mjóbaksverkjum meðal kyrrsetufólks (12, 40, 65) og einnig meðal
þeirra sem stunda mikið líkamlegt erfiði (73, 74) og má því segja að tengslin milli hreyfingar og
mjóbaksverkja séu U-laga (73, 75, 76). Hjá börnum og unglingum hefur mikil líkamleg virkni verið
nefnd sem áhættuþáttur fyrir mjóbaksverkjum og hafa fundist tengsl milli þátttöku í keppnisíþróttum og
mjóbaksverkja (21, 77). Vikat og félagar töldu að hjá líkamlega virkum börnum væri meira álag á
mjóbakið auk þess sem þau tækju oftar áhættu og meiddust oftar, en í rannsókn þeirra voru unglingar
sem stunduðu virka hreyfingu líklegri til að vera með verki frá mjóbaki og hálsi og herðum en hin sem
16
hreyfðu sig minna. Þar að auki bentu þeir á að erfiðar æfingar hefðu ekki mýkjandi áhrif á vöðvana í
hálsi og baki (6). Þá sýndi nýleg rannsókn á mjóbaksverkjum hjá tvítugum einstaklingum (33) að konur
og keppnisfólk í íþróttum voru með meiri verki en karlar og þeir sem stunduðu hreyfingu í frístundum.
Kyn einstaklinganna og magn hreyfingar höfðu marktækt og óháð forspárgildi á hversu mikill og
hamlandi bakverkurinn var.
Í rannsók Harrebys og félaga frá 1999 (21) sýndu eftirfarandi þættir marktæka fylgni við slæma
mjóbaksverki: kvenkyn (OR 2.14, 95% Cl 1.61-2.86), daglegar reykingar (OR 3.03, 95% Cl 2.14-4.30)
og erfiðisvinna (OR 1.95, 95%Cl 1.43-2.65). Jacob og félagar (74) telja að þeir sem eru mikið í
íþróttum og þeir sem ekki eru með mjóbaksverki lifi heilbrigðara lífi og séu ólíklegri til að reykja og vera
í erfiðisvinnu. Þó að mjóbaksverkir hafi ekki verið eins algengir meðal þeirra sem stunda íþróttir, þá
virðist íþróttaþátttakan ein og sér ekki stuðla að lægra algengi mjóbaksverkja. Hinsvegar, ef fólk var
með mjóbaksverki þá virtist þátttaka í íþróttum hafa óbein áhrif á alvarleika verkjanna (74).
Wedderkopp og félagar (65) fundu engin tengsl milli verkja frá baki og kyrrsetu eða hreyfingar hjá
annars vegar 8-10 ára og hins vegar 14-16 ára unglingum. Þeir skoðuðu svo nokkrum árum síðar
hreyfingu sömu 9 ára barna og áður og líkur á bakverkjum þremur árum síðar og kom þá í ljós að þau
börn sem hreyfðu sig minnst höfðu OR 3.3 á mjóbaksverkjum í samanburði við þau sem hreyfðu sig
mest og OR var 2.7 á verkjum í brjóstbaki þremur árum síðar hjá þeim sem hreyfðu sig minnst (78). Þó
að engin tengsl hafi verið milli hreyfingar og bakverkja 9 ára, þá virtist hreyfingin hjá 9 ára börnum hafa
áhrif á það hverjir voru með bakverki þremur árum síðar og mikil hreyfing hafði verndandi áhrif fyrir
bakverkjum. Fjölmargar langsniðsrannsóknir hafa sýnt svipaða mynd.
Timpka og félagar fundu tengsl milli einkunna í íþróttum þegar þátttakendur voru 16 ára og
stoðkerfisverkja 30 árum síðar (79). Konur með lága einkunn voru líklegri til að vera með vandamál frá
stoðkerfi (OR=1.5 95% CI=1.0-2.2) og karlmenn með góða einkunn í íþróttum voru ólíklegri til að vera
með mjúkvefjavandamál (OR=0.54 95% CI=0.33–0.86). Þessi rannsókn gefur því til kynna að
unglingsstúlkur með lága einkunn í íþróttum sé mikilvægur markhópur fyrir inngrip til að minnka líkur á
vandamálum tengdum stoðkerfinu seinna á lífsleiðinni.
Önnur rannsókn með 25 ára eftirfylgni (1976-2001) sýndi að karlar sem voru virkir á unglingsárum
(12-17 ára) voru í minni hættu á endurteknum mjóbaksverkjum (80). Algengi endurtekinna
mjóbaksverkja var 1,5 sinnum hærra meðal karla (23,1%) en kvenna (15,2%) og tíðni hnjámeiðsla var
tvisvar sinnum meiri meðal karla (14,4%) en kvenna (7,1%). Hækkun á LÞS tengdist aukinni hættu á
hálsverk og mjóbaksverk hjá báðum kynjum og hnémeiðslum í konum. Karlar sem höfðu hvað mestan
liðleika á unglingsaldri voru í 50% minni áhættu á að vera með hálsverk en þeir sem höfðu minnstan
liðleika og konur sem höfðu verið með háan þolstyrk voru í 34% minni áhættu á hálsverk en konur
með lágan þolstyrk. Samkvæmt rannsókn Niemi og félaga (81) voru stúlkur sem stunduðu íþróttir með
dýnamískum hreyfingum í efri útlim síður líklegar til að vera með verki frá hálsi og herðum en stúlkur
sem stunduðu annars konar hreyfingu. Sama kom fram hjá Siivola (14) þar sem íþróttir með
dýnamískum hreyfingum í efri útlim höfðu verndandi áhrif gegn háls og herðaverkjum sjö árum síðar
meðal kvenna. Það má því segja að hreyfing hafi áhrif en einnig skiptir máli hverskonar hreyfing.
Rannsókn á axlarverk (82) sýndi að skokk minnkaði marktækt líkurnar á verk í öxlum og að
17
skíðaganga (einkum á meðalákefð) minnkaði líkurnar á viðvarandi slæmum axlarverk. Talið var að
pendúlhreyfingarnar auki blóðflæðið í sinum axlarinnar án þess að auka álag á sinar eða axlarlið með
stöðuspennu, abduction eða þungu álagi.
Almennt er álitið að sjúklingar með þráláta mjóbaksverki dragi úr virkni sinni. Um þetta fjallar líkanið
FAM (fear avoidence model). Samkvæmt FAM hreyfa einstaklingar með þráláta verki sig minna en
verkjalausir vegna hræðslu við sársauka sem þeir vita að kemur fram við ákveðna hreyfingu (83).
Annað líkan, AEM (avoidance endurance model) setur hins vegar fram þá kenningu að það sé
ákveðinn hópur verkjasjúklinga sem kýs að líta framhjá verkjum og heldur áfram að hreyfa sig (84).
Nýleg rannsókn sýndi að bæði mikil og lítil hreyfing tengist aukinni tíðni þrálátra mjóbaksverkja sem
bendir til þess að sjúklingar með þráláta mjóbaksverki hreyfi sig ekki allir minna (69). Stoðkerfisverkir
eru ein algengasta orsökin fyrir læknisaðstoð í vestrænum ríkjum og í Hollandi hefur verið áætlað að
heildarkostnaður vegna mjóbaksverkja sé 1,7% af heildarþjóðarframleiðslu (85). Samkvæmt rannsókn
Nilsens og félaga (86) þarf tiltölulega litla hreyfingu, aðeins 1 klst/viku eða meira, til að minnka líkurnar
á þrálátum verkjum í mjóbaki og hálsi. Einungis lítil minnkun á algengi mjóbaksverkja hefði því heilmikil
efnahagsleg áhrif.
1.2.1 Hreyfing
Talað hefur verið um kyrrsetu sem helsta vandamál 21. aldarinnar (87). Í rannsókn á 42 ára
einstaklingum voru ýmsir persónuleikaþættir og niðurstöður úr líkamlegum mælingum frá 13 ára
skoðaðir og kannað hvort tengsl væru við hreyfingu í dag (88). Ekki fundust nein tengsl við hreyfingu
en strákar sem voru kvíðnir og síður sjálfum sér nægir eyddu meiri tíma í kyrrsetu sem fullorðnir.
Stúlkur sem stóðu sig betur í standandi hástökki og höfðu minni þörf fyrir félagslega viðurkenningu
voru meira í kyrrsetu sem fullorðnar. Langsniðsrannsóknir hafa sýnt fram á tengsl milli hreyfingar á
unglingsaldri og hreyfingar sem fullorðinn. Ein sýndi tengsl (89) þar sem einkunnir í íþróttum, hreyfing,
loftháð geta og niðurstöður úr hlaupaprófi og styrktarmælingu 16 ára skýrðu 82% af virkni kvenna 27
ára en aðeins 47% af virkni karla en hreyfingin ein og sér við 16 ára aldur spáði fyrir um 53% af
hreyfingu kvenna og 28% af hreyfingu karla við 27 ára. Í báðum aldurshópunum voru konur ólíklegri
en karlar til að stunda reglulega hreyfingu. Þetta sýndi einnig rannsókn Perkins og félaga (90) en þar
voru karlarnir (24 ára) tvisvar sinnum líklegri til að stunda íþróttir en konur, óháð magni (lítið, meðal
eða mikið). Einnig kom þar fram að íþróttaiðkun á unglingsaldri hafði marktækt forspárgildi fyrir
íþróttaiðkun og hreyfingu almennt á fullorðinsaldri. Rúmlega þriðjungur eða 36% þátttakenda stunduðu
íþróttir á öllum þremur tímapunktum rannsóknarinnar, 12, 17 og 25 ára.
Í yfirlitsgrein Hallal (91) kemur fram að ýmsar rannsóknir hafa sýnt jákvæð langtímaáhrif hreyfingar
á unglingsárum á hreyfingu fullorðinna;
- niðurstöður Kemper og félaga sýndu að 30% aukning á daglegri hreyfingu við 13 ára aldur
skilaði sér í 2-5% aukningu á þreki við 27 ára
- Tammelin og félagar fundu að þátttaka unglinga í íþróttum einu sinni í viku tengdist auknum
líkum á að konur væru virkar á fullorðinsárum en drengir þurftu að æfa 2-3 svar í viku til að
sömu áhrif kæmu fram á fullorðinsaldri
18
- í rannsókn Trudeau og félaga sýndi hreyfing barna jákvæð tengsl við heildarhreyfingu á
fullorðinsárum.
Menntunarstig virðist einnig geta haft áhrif á hreyfingu fullorðinna (90). Þátttakendur sem voru með
háskólagráðu voru meira en tvisvar sinnum líklegri til að stunda hreyfingu en þeir sem voru með
gagnfræðiskólapróf sem hæsta menntunarstig. Menntunarstig var þó ekki marktækur spástuðull fyrir
þátttöku í íþróttum sem höfundar telja að útskýrist með því að íþróttaþátttaka mótist fyrr, eða á
barnsaldri. Langsniðsrannsókn á 1.100 íslenskum unglingum (92) sýndi tengsl milli hreyfingar og
stéttaskiptingar þar sem þeir sem áttu foreldra í hæsta tekjuflokki eða voru karlkyns, voru líklegastir til
að hreyfa sig mest af meðal eða mikilli ákefð.
1.3 Tengsl stoðkerfisverkja við beinþéttni, offitu og þrek
Þrálátir stoðkerfisverkir eru mikil félags- og efnahagsleg byrði fyrir samfélagið og forvarnir því
mikilvægar. Líffræðilegir þættir sem vitað er að hafa áhrif á verki frá hálsi og herðum hjá fullorðnum og
gætu haft áhrif á háls- og herðarverki meðal unglinga, eru lélegt þrek (93) og hár LÞS (94). Rannsókn
var gerð á tannlæknanemum (95) sem bæði voru á fyrsta ári og þeim sem voru að ljúka námi og sýndi
hún að 62.5% þeirra voru með mjóbaksverki. Í náminu eru þau með fastan íþróttatíma og var það eina
reglulega hreyfingin hjá 37% nemanna. Nemar á síðasta ári voru marktækt frekar með mjóbaksverki
en fyrsta árs nemar (r=0.21) og konur voru líka marktækt fleiri en karlar með mjóbaksverk (r=0.28).
Þeir sem æfðu reglulega voru síður með bakverki (r=−0.19) og þeir sem mættu í íþróttatímann voru
með betra þrek en þeir sem mættu ekki. Meðalaldur yngri nemanna var 19 ár en 23 ár hjá þeim eldri
og var LÞS sambærilegur hjá báðum hópunum.
Í rannsókn Nilsen og félaga (86) var úrtakið 30000 Norðmenn sem voru með stoðkerfisverki 1984-
1986 og var algengi þrálátra verkja metið út frá spurningalistum 1995-1997. Bæði meðal karla og
kvenna voru fjöldi klukkustunda við æfingar neikvætt tengd hættu á þrálátum verkjum í mjóbaki og
hálsi og herðum. Offeitir (LÞS >30) voru í uþb 20% meiri hættu á þrálátum verkjum á báðum
líkamssvæðunum en þeir sem voru í kjörþyngd. Meðal þeirra karla sem voru ofþungir (LÞS > 25) og
offeitir minnkuðu líkurnar á þrálátum verkjum bæði í mjóbaki og í hálsi og herðum um 20% við það að
æfa í 1 klst eða lengur á viku í samanburði við það að vera óvirkur. Sömu áhrif fundust meðal kvenna í
sömu rannsókn en áhrifin voru ekki eins afgerandi.
Þó nokkrar rannsóknir hafa sýnt fram á tiltölulega sterkt samband milli offitu og algengi þrálátra
verkja í hálsi, herðum og mjóbaki, einkum meðal kvenna (96). Í nýlegri spænskri rannsókn voru
marktæk tengsl milli beinþynningar og verkja í mjóbaki og einnig verkja í hálsi og mjóbaki en ekki
tengsl við verki bara í hálsi. Offita og hreyfing sýndu einnig svipuð tengsl og beinþynning (97).
1.3.1 Þrek
Rannsókn Duque og félaga (98) leiddi ekki í ljós marktækan mun á þreki einstaklinga með þráláta
mjóbaksverki og heilbrigðra. Þrek og hreyfing bakverkjasjúklinga var minni eða sambærileg og hjá
heilbrigðum einstaklingum. Í annarri rannsókn voru þó bæði karlar og konur með þráláta mjóbaksverki
með marktækt lélegra þrek en heilbrigðir (99) og þetta staðfestir önnur nýleg rannsókn (100). Þar voru
konur einnig marktækt lægri í þreki en karlar, bæði í rannsóknar- og viðmiðunarhópi. Höfundar
19
ályktuðu út frá niðurstöðunum að þrálátir bakverkjasjúklingar, sérstaklega konur, hafi minni loftháða
getu en heilbrigðir einkennalausir einstaklingar.
Perry og félagar gerðu tvær rannsóknir á 14 ára unglingum. Önnur (34) sýndi að drengir með meira
þrek voru líklegri til að hafa haft bakverki síðustu mánuði, þó tengslin væru veik. Höfundar töldu líklegt
að drengirnir hafi stundað meira líkamlegt erfiði og aukið þannig álag á hrygginn sem hafi leitt til
bakverkja. Hin rannsóknin (101) sýndi að aukið þrek hafði verndandi áhrif á verki frá hálsi og herðum
meðal stúlkna. Höfundar telja að þessi tengsl gætu verið vegna aukinnar hreyfingar sem hefur sýnt sig
að getur haft verndandi áhrif gegn verkjum frá hrygg. Þetta getur einnig tengst áhrifum þjálfunarleysis,
þar sem konur með verki frá hálsi og herðum hreyfi sig minna og séu því þrekminni en verkjalausar.
Þetta taka Duque og félagar (100) undir þar sem minnkuð loftháð geta geti bæði verið orsök og
afleiðing þrálátra mjóbaksverkja. Minnkuð starfræn geta hafi lífeðlisfræðilegar og sálrænar afleiðingar
sem dragi úr virkni einstaklingsins á starfsvettvangi, við íþróttaiðkun og í daglegu lífi. Hins vegar hafi
gott þrek verndandi áhrif gegn mjóbaksverkjum og almennum meiðslum. Aukin hreyfing í formi æfinga
eða þjálfunar hefur verið talin áhrifaríkt forvarnarinngrip fyrir bak- og hálsverki (102, 103). Svo virðist
sem aukið þrek, sem er mælanleg útkoma úr stöðluðu prófi, sýni sterkari tengsl við minni mjóbaksverk
en hreyfing sem er metin með spurningalistum (75). Þetta gæti bent til þess að hreyfing af þeirri ákefð
og lengd sem eykur þrek sé mikilvæg forvörn fyrir mjóbaksverki.
Þrek er talið að hluta til erfðafræðilega ákvarðað en það getur einnig orðið fyrir miklum áhrifum frá
umhverfinu (100, 104, 105) þar sem hreyfing er líklega aðal áhrifaþátturinn. Þrek er að mestu, þó ekki
eingöngu, ákvarðað af hreyfimynstri síðustu vikna eða mánuða (105). Mælingar á þreki s.s. getu
vöðva og hámarkssúrefnisupptöku eru mælingar sem gefa að hluta til vísbendingu um hve mikið
einsataklingurinn hreyfir sig. Hámarks loftháð geta, metin út frá hámarks súrefnisupptöku, er nátengd
mati á hreyfingu sem felur í sér endurtekna notkun á stórum vöðvum t.d. ganga, hlaupa og hjóla (98).
Ortega og félagar (104) telja að þrek sé í dag álitið einn mikilvægasti ákvörðunarþáttur heilsu þar sem
þrek sé samþætt mæling á flestri ef ekki allri virkni líkamans sem kemur að framkvæmd daglegrar
líkamlegrar virkni eða þjálfunar (stoðkerfi, hjarta- og öndunarstarfsemi, blóðrás, sálar og taugakerfi og
efnaskiptum). Þar með sé verið að kanna virkni allra þessara kerfa þegar verið er að mæla þrek. Þrek
er oft mælt hjá unglingum og hefur nýlega verið sett fram sem öflugt merki um raunverulega heilsu
þeirra og framtíðarheilsu á fullorðinsaldri (104).
Á tímabilinu 1969 til 2009 hefur hlaupatími í 3000m hlaupi 16-18 ára menntaskólanema í Noregi
lengst um 10% meðal drengja og 6% meðal stúlkna. Mesta neikvæða breytingin er meðal þeirra sem
hafa minnsta þrekið, hjá báðum kynjum og bilið milli þeirra sem eru í mesta og besta forminu virðist
vera að aukast (106). Þetta sýndi einnig önnur norsk rannsókn (107) þar sem tekin var saman
hámarks súrefnisupptaka 18-19 ára norskra karla frá árunum 1980-1985 og 2002. Á þessu rúmlega 20
ára tímabili lækkaði VO2max um 8%, líkamsþyngd jókst um 7% og LÞS hækkaði um 6%.
Meðallækkunin á VO2max var vegna þess að fleiri menn voru með lágt eða mjög lágt VO2max og einnig
voru færri með hátt VO2max gildi. Þetta er áhyggjuefni þar sem algengi lífstílssjúkdóma er hærra í
hópum með lágt VO2max (108). Í Amsterdam Growth and Health rannsókninni var einstaklingum fylgt
eftir frá 13-27 ára og áhrif hreyfingar og þreks skoðuð (109). Þátttakendur voru mældir sex sinnum á
þessum tíma með þrekprófi á bretti og spurningalista sem mat hreyfinguna. Aðlagað var fyrir þreki við
20
13 ára, lífstíl (reykingar, alkóhól og hitaeininganeysla) og líffræðilegum breytum (LÞS, kólesterólmagn
og blóðþrýstingur). Marktæk tengsl voru milli daglegrar hreyfingar, VO2max og Smax, sem var mesti halli
á brettinu í þrekprófinu. Það má því segja að þróun þreks á aldrinum 13-27 ára sé óháð og jákvætt
tengd daglegri hreyfingu á þessu tímabili.
Hreyfing af mikilli ákefð virðist vera lykilþátturinn í að bæta þrek (104, 110). Aukin hreyfing af mikilli
ákefð (>6 METS) tengist frekar auknu þreki í börnum og unglingum en hreyfing af léttari eða miðlungs
ákefð. Samkvæmt rannsókn Nönnu Ýrar Arnardóttur á hreyfingu 9 og 15 ára Íslendinga (111) sýndi
þrekið mesta fylgni við lengd lota í hreyfingu af meðal ákefð eða meiri og var það eina breytan sem
sýndi marktæka fylgni við þrekið eftir að aðlagað var fyrir aldri og kyni. Aðrar rannsóknir hafa sýnt
fylgni milli þreks og mjög mikillar ákefðar (112, 113) en í yfirlitsgrein Parikh og Stratton (110) drógu
þeir þá ályktun út frá 25 rannsóknum um áhrif ákefðar hreyfingar á þrek og fitumagn 5-18 ára
einstaklinga að þó að hreyfing af mikilli ákefð hafi mestu áhrifin á þrek þá hafi lægri ákefðir einnig
marktæk bætandi áhrif. Sama sýndi rannsókn Aries og félaga (114), þar sem hreyfing af mikilli ákefð,
mjög mikilli ákefð og heildarhreyfing sýndu tengsl við þrek. Þá er mikið fitumagn tengt lélegu þreki
(112, 114) og langsniðsrannsókn Eisenmann og félaga (115) sýndi marktæk tengsl milli þreks 16 ára
ungmenna og LÞS (r=−0.34), mittisummáls (r=−0.38) og fituprósentu (r=−0.47) 11 árum síðar.
1.3.2 Líkamsfita
Í rannsóknum á líkamsástandi fólks er líkamsþyngdarstuðllinn (LÞS) oft notaður til að meta holdafar,
þar sem um er að ræða einfalda mælingu í framkvæmd. LÞS tekur ekki tillit til mismunandi
líkamsgerðar þ.e. hlutfalls vöðvamassa og fitumassa sem getur verið mismunandi milli fólks með sama
LÞS (116) og því er nákvæmara að nota mæliaðferðir eins og DEXA til að mæla hlutfall fitu í
líkamanum. Einnig hafa mælingar eins og mittisummál, húðfellingar og hlutfall mittis og mjaðma verið
notaðar til að leggja mat á fitumagnið. Rannsókn á íslenskum 18 ára framhaldsskólastúlkum sýndi að
17,1% þeirra reyndust ofþungar en 4,7% offeitar (117). Af þeim stúlkum sem voru í kjörþyngd var
tæplega helmingur þeirra með of hátt hlutfall fitu af líkamsþyngd sinni en samkvæmt skilgreiningum
telst hlutfall fitu yfir 30% líkamsþyngdar of hátt hjá konum (118).
Offita hefur sýnt fylgni við bakverki meðal ungs fólks (36) og fullorðinna (100) án þess að orsökin
sé alveg ljós. Í rannsókn frá 1999 sýndi LÞS >25 kg/m2 jákvæð tengsl við mjóbaksverki meðal 13-16
ára skólabarna (21) og önnur rannsókn sýndi jákvæð tengsl milli bakverkja og LÞS meðal unglinga í 8.
og 9. bekk (119). Aukið mekanískt álag sökum offitu hefur verið álitið orsökin, en einnig mætti líta á
minnkaða líkamlega virkni sem aðalorsökina. Einstaklingar sem eru ekki virkir eru oftar offeitir en þeir
sem hreyfa sig meira í frítíma eða eru frekar í líkamlega erfiðri vinnu (120). Því má segja að hreyfing
sé mjög áhrifarík aðferð til að minnka líkamsþyngd. Þó að LÞS breytist kannski ekki, minnka æfingar
fitumassa, mittismál og kviðfitu (64) sem hefur jákvæð áhrif á heilsufar. Offita og hjarta- og
æðasjúkdómar meðal fullorðinna eru taldir eiga rætur að rekja til barnæsku og unglingsáranna (121,
122).
Helena rannsóknin fór fram í 10 evrópskum borgum og voru þátttakendur 12-17 ára. Ein rannókn
(123) úr þessum gögnum hafði það markmið að meta hvort ráðleggingar um lágmarkshreyfingu á dag
væru í samræmi við minni hættu á offitu meðal unglinga. Þar kom fram að 18 mínútur á dag í
21
hreyfingu af mikilli ákefð og 55 mínútur á dag í hreyfingu af meðal til mikilli ákefð greindi marktækt milli
hópsins sem var í kjörþyngd og hinna tveggja, ofþungra og offeitra. Þau sem hreyfa sig minna en
ráðleggingar segja til um auka líkurnar á ofþyngd (OR 1.24, 95% CI 1.01-1.53) og offitu (OR 1.79,
95% CI 1.33-2.42). Mörkin milli hópanna voru meira afgerandi í hreyfingu af mikilli ákefð, 20 mínútur á
dag fyrir drengi og 10 mínútur á dag fyrir stúlkur og telja höfundar ákefðina vera lykilinn í því að
minnka líkurnar á offitu og mikilvægt sé að tiltaka mörk hreyfingar af mikilli ákefð í ráðleggingum um
hreyfingu.
Samkvæmt niðurstöðum úr rannsókn á 15 ára Íslendingum (124), mældust þeir sem hreyfðu sig
minna af meðal og mikilli ákefð með meiri fitu undir húð en jafnaldrar þeirra sem hreyfðu sig meira, og
rannsókn Gutins (112) á 16 ára unglingum sýndi tengsl milli lægri fituprósentu og meiri hreyfingar af
mikilli ákefð, en ekki við magn af meðal ákefð. Parikh og Stratton (110) ályktuðu í yfirlitsgrein sinni að
óháð því hvort meðal eða mikil ákefð sé notuð, þá séu sterkari tengsl milli fleiri slaga/min í hreyfingu
(mælt með hröðunarmæli) og fitumagns. Samkvæmt Wittmeier (125) og félögum sýnir 15 min hreyfing
af mikilli ákefð tengsl við minni líkamsfitu og lækkun á LÞS en það virtist þurfa 45 mínútur af hreyfingu
af meðalákefð til að ná fram sama árangri, en þar var ákefðin mæld í orkueyðslu. Í rannsókn Steele og
félaga (126) minnkaði mittisummálið um 13,2 cm við 6,5 min hreyfingu af mikilli ákefð en við hreyfingu
af meðal ákefð þurfti 13,6 mínútur til að fá fram minnkun um 0,49 cm. Aðrar rannsóknir hafa einnig
sýnt tengsl milli mældrar hreyfingar af mikilli ákefð og líkamsfitu (63, 112, 113, 127) meðal barna og
unglinga. Hreyfimynstrið virðist líka skipta máli í viðbót við ákefðina en í rannsókn Mark og Janssens
(128) kom fram að algengi ofþyngdar var 25% meðal þeirra sem hreyfðu sig mikið af meðal til mikilli
ákefð en voru með hátt prósentuhlutfall af lotum í hreyfingunni en algengi ofþyngdar var 33% ef lág
prósenta var í lotubundinni hreyfingu. Þeir ályktuðu að hreyfing af meðal til mikilli ákefð sem safnast í
lotum spái fyrir um fituvef óháð heildarhreyfingu á meðal til mikilli ákefð.
1.3.3 Beinþéttni
Beinheilsa og bakverkir eru tveir mikilvægir og líklega tengdir þættir í heilsu stoðkerfisins yfir ævina.
Bein bregst við mekanísku álagi og áhrifin hafa tilhneigingu til að vera U laga, þar sem bæði minnkuð
hreyfing og mjög mikil hreyfing sýna tengsl við tap á beinmassa (32). Rannsókn á 25 miðaldra
sjúklingum með þrálátan mjóbaksverk (129) sýndi að 52% þeirra voru með beinþynningu á einum eða
fleiri stöðum og að beinþéttni (BMD) í mjóhrygg var almennt lægri en hjá jafnöldrum í viðmiðunarhópi
án bakverkja. Það verður því að teljast mikilvægt að hvetja bakverkjasjúklinga til að stunda reglulega
þjálfun vegna aukinnar tilhneigingar til beinþynningar. Niðurstöður nýlegrar rannsóknar á áhrifum
þreks og hreyfingar á beinmassa í unglingum benda til þess að tegund hreyfingar eða íþróttaiðkun
gæti verið mikilvægari en magn almennrar hreyfingar, þar sem unglingarnir sem hreyfðu sig minna en
60 min/dag á meðalákefð en komu vel út úr þrekprófum voru með meira beinmagn (BMC) en þeir sem
hreyfðu sig lengur á meðalákefð (130).
Í yfirliti Karlsson (131) dregur hann þá ályktun að hreyfing á unglingsárum geti dregið úr hættu á
beinbroti síðar á ævinni, jafnvel þó hreyfing sé minni á fullorðinsárum. Í annari yfirlitsgrein Khan og
félaga frá 2000 (132) er talað um að hreyfing unglinga skipti sköpum til að ná upp sem mestum
beinmassa og áhrif þess vari fram á fullorðinsár. Samkvæmt The American College of Sports Medicine
22
(133) benda rannsóknir til þess að þjálfunaráhrif á beinmassa í börnum haldist fram á fullorðinsár, sem
bendi til þess að hreyfing barna hafi langtímaáhrif á beinheilsu og fleiri hafa bent á að lykillinn að góðri
beinheilsu sé að ná upp sem mestum beinmassa á unglingsárunum, þar sem allt að 51% af hámarks
beinmassa fullorðinna myndast á kynþroskaskeiðinu (134, 135). Á Spáni náðu aðeins 48%
einstaklinga á aldrinum 6 til 18 ára amk 60 min hreyfingu á dag (136) sem eru ráðleggingar
Lýðheilsustöðvar um æskilega hreyfingu barna (137). Áhrif hreyfingar á beinheilsu er margþætt; a)
minnkar tap á beinmassa á fullorðinsaldri (138) b) dregur úr fallhættu hjá eldra fólki (139) með auknum
styrk, liðleika, samhæfingu, jafnvægi, viðbragðstíma og úthaldi c) eykur beinmassa á uppvaxtarárum
(140).
Kenningar eru um að meiri hreyfing á uppvaxtarárum leiði af sér aukið þrek og þannig meiri
beinmassa (141). Þrek er tengt beinmassa og beinmyndun meðan á vexti stendur (142) og massi
beinagrindar endurspeglar það sem gerðist í fortíðinni, alveg eins og þrek er talið endurspegla fyrri
hreyfingu (143). Það má segja að sambandið milli þreks og beinmassa sé mótað með hreyfingu á amk
tvo vegu; áhrif hreyfingar á þrek annars vegar og hinsvegar áhrif hreyfingar á vöðvamassa sem sýnir
sterk og jákvæð tengsl við beinmassa. Niðurstöður nýlegrar rannsóknar Gracia-Marco og félaga (130)
benda til þess að 60 min af hreyfingu á miðlungs eða mikilli ákefð á dag tengist betra þreki meðal
unglinga, óháð magni fituvefs. Óvirkir unglingar sem stóðu sig vel í mælingum á líkamlegri hæfni, eins
og hraða, liðleika, styrk og þreki, sýndu meira beinmagn en virkir jafnaldrar þeirra, þrátt fyrir minni
hreyfingu. Þessar óvæntu niðurstöður gætu verið tilkomnar vegna þátta eins og erfða, næringar,
tegund hreyfingar eða íþrótta, hormóna eða aldurs beinagrindarinnar.
Í rannsókn Kempers og félaga (144) sem var hluti af The Amsterdam Growth and Health
Longitudinal Study, skráðu þátttakendur hreyfingu, tóku þrekpróf og einnig var líkamleg hæfni metin
með 6 þátta mælingu á hraða, styrk og liðleika. Niðurstöður sýndu að tengsl voru milli hreyfingar og
líkamlegrar hæfni 13 ára og beinþéttni (BMD) í mjóbaki og mjöðm við 28 ára. Engin tengsl fundust við
þrek eða BMD í úlnlið sem er líkamsstaðsetning sem kemur lítið við sögu í hreyfingu.
1.4 Íslenskar rannsóknir
Ekki eru til gögn um margar rannsóknir á stoðkerfisverkjum Íslendinga. Vinnueftirlitið hefur gert ýmsar
rannsóknir á ákveðnum starfstéttum og svo hafa verið gerðar rannsóknir á algengi íþróttameiðsla og
þá oftast í ákveðnum íþróttagreinum. Rannsókn á stoðkerfisverkjum 18 ára framhaldsskólanema frá
2005 leiddi í ljós að 56% stúlkna og 43% drengja sögðust finna fyrir verkjum (145), 54% þátttakenda
töldu sig vera í lélegu eða sæmilegu formi og af þeim kvörtuðu 57% um verki. Í annarri rannsókn á
framhaldsskólanemum (146) frá 1996 sögðust 81% hafa fundið til verkja frá hálsi og hnakkasvæði og
14% þeirra töldu óþægindin hafa dregið úr virkni sinni sl 12 mánuði. Hér voru einnig fleiri stúlkur með
verki en strákar. Þá var gerð rannsókn á 2173 íslenskum skólabörnum 11-12 og 15-16 ára árið 1989
(147). Algengi bakverkja amk vikulega var 25,4% í 15-16 ára hópnum en 15,3% meðal 11-12 ára og
var enginn munur milli kynja. Bakverkur sýndi tengsl við atferlisþætti eins og þátttöku í íþróttum,
kyrrsetu, matarvenjur og reykingar. Einnig voru tengsl við morgunþreytu, félagslegan stuðning og
aldur.
23
Hreyfing og holdarfar íslenskra ungmenna hefur þó nokkuð verið skoðað. Árið 2003 var hreyfing
mæld hjá 9 og 15 ára börnum. Samkvæmt þeirri rannsókn (124) uppfylla einungis 1,5% 15 ára stúlkna
og 4,5% 15 ára drengja ráðleggingar frá Lýðheilsustöð (137) um 60 min hreyfingu að lágmarki á dag
af meðal erfiðri eða erfiðri ákefð. Sama rannsókn sýndi að 20% 9 ára barna eru ofþung eða offeit og
15% 15 ára barna (148). Í rannsókn á 3.270 11-16 ára grunnskólanemendum kom fram að stúlkur
voru meira í kyrrsetu en drengir og voru síður í erfiðri þjálfun í frítíma (149). Það var þó enginn
kynjamunur á heildarhreyfingu. Kyrrseta jókst og hreyfing minnkaði, einkum eftir að komið var fram á
unglingsár. Það var þó ekki aldursmunur á hreyfingu af mikilli ákefð, þannig að þó að eldri börnin hafi
hreyft sig sjaldnar þá voru loturnar lengri þegar þau hreyfðu sig og af meiri ákefð. Nemendur frá
tekjuhærri heimilum hreyfðu sig meira og voru minna í kyrrsetu en þau sem komu frá tekjulægri
heimilum (150).
Í nýlegri rannsókn á 18-19 ára framhaldsskólanemum (151) var kyrrseta pilta hins vegar marktækt
meiri en stúlkna. Meirihluti nemanna hreyfði sig langt undir ráðlagðri lágmarkshreyfingu sem höfundur
telur áhyggjuefni vegna áhrifa á heilsu þeirra og áhættu gagnvart sjúkdómum tengdum kyrrsetu. Þá
náði þrek þeirra vart meðalviðmiðunum jafnaldra þeirra á alþjóðavísu en þeir sem æfðu oftar en
þrisvar sinnum í viku með ákefð yfir 6 METs voru með betra þrek. Því fleiri klukkustundir sem þeir voru
í kyrrsetu því verra þrek höfðu þeir og hærri LÞS. Húðfellingar stúlknanna voru nokkuð miklar miðað
við LÞS sem getur bent til of lítils vöðvamassa vegna lítillar þjálfunar. Helstu ályktanir höfundar eru að
framhaldsskólanemar hreyfi sig of lítið í daglegu lífi til að vega upp á móti kyrrsetu sem er mjög ríkjandi
í lífsstíl þeirra. Önnur eldri rannsókn (152) á 16-20 ára stúlkum, þar sem hreyfing var metin með
spurningalistum, sem hafa frekar tilhneigingu til að ofmeta hreyfinguna, var skráð hreyfing mest í 16
ára hópnum (6,2 klst/viku) og minni í 18 (3,6 klst/viku) og 20 ára (3,9 klst/viku) hópunum. Um 20%
þátttakenda skráði hreyfingu minni en ½ klst/viku.
Í rannsókn sem birt var 2008 (153) á 14-20 ára Íslendingum kom fram að það hafði verið lítil en
stöðug aukning á hreyfingu af mikilli ákefð á árunum 1992-2007 og 15% aukning var á þátttöku 14-15
ára unglinga í íþróttastarfi. Þar kom þó einnig í ljós að fleiri hreyfa sig lítið eða 22,9% í stað 15,8% og
að rúmlega helmingur unglinganna ná ekki viðmiðum Lýðheilsustöðvar um lágmarkshreyfingu á dag. Í
sömu rannsókn var einnig skoðuð þróun og algengi ofþyngdar (154) og fjölgaði ungu fólki í ofþyngd á
þessum tíma hjá báðum kynjum í öllum aldurshópum nema 14 og 20 ára stúlkum og algengi offitu
jókst meðal drengja í öllum aldurshópum nema 16 ára og hjá stúlkum 15 og 20 ára. Einnig var skoðað
úr sömu gögnum (155) hvort menntunarstig foreldra skipti máli varðandi líkur á offitu og ofþyngd
meðal 16-20 ára. Líkurnar á ofþyngd voru mestar í öllum mælingunum (1992, 2004, 2007 og 2010)
fyrir þau ungmenni sem áttu foreldra með lægsta menntunarstigið og minnstar ef foreldrar voru með
hæsta menntunarstigið. Bilið milli hópanna jókst með tímanum og hafði menntun föður meiri áhrif en
móður.
24
1.5 Samantekt
Þrálátir stoðkerfisverkir eru mikil félags- og efnahagsleg byrði fyrir samfélagið og forvarnir því
mikilvægar. Stoðkerfisverkir eru algengir í ungu fólki, algengari meðal kvenna en karla og algengið
eykst með aldrinum. Líkurnar á stoðkerfisverkjum á fullorðinsaldri aukast ef viðkomandi er með verki á
unglingsaldri. Tengslin milli stoðkerfisverkja og hreyfingar eru talin U-laga þar sem kyrrseta og þátttaka
í keppnisíþróttum eykur líkurnar á stoðkerfisverkjum. Einnig eru tengsl milli stoðkerfisverkja og
aukinnar líkamsfitu, minna þreks og jafnvel minni beinþéttni. Þá eru tengsl milli hreyfingar og þreks
barna og unglinga við hreyfingu, þrek og líkamsfitu á fullorðinsaldri.
25
2 Markmið
Markmið rannsóknarinnar eru tvennskonar;
a) Hversu algengir eru stoðkerfisverkir hjá ungu fólki og á hvaða líkamssvæðum er algengast að þau séu með verki? Er marktækur munur á algengi verkja milli kynjanna eða árganganna tveggja?
Tilgátan er sú að verkir frá hálsi og hnakka og mjóbaki séu algengastir, að algengara sé að stúlkur séu með verki frá stoðkerfi en piltar og að algengi sé hærra meðal 23 ára en 17 ára.
b) Eru marktæk tengsl milli stoðkerfisverkja og árganga, kyns, hreyfingar, þreks, beinþéttni, LÞS og holdafars í dag og fyrir átta árum?
Rannsóknartilgátan er sú að stoðkerfisverkir séu algengari hjá þeim sem hreyfa sig minna og hafa minna þrek bæði í dag og fyrir átta árum. Einnig að þeir sem hafi verki frá stoðkerfi séu með minni beinþéttni og hafi meiri líkamsfitu en þeir sem eru ekki með verki.
26
3 Efni og aðferðir
3.1 Þátttakendur
Í upphafi var send inn umsókn til Vísindasiðanefndar og rannsóknin tilkynnt til Persónuverndar.
Þátttakendur í þessari rannsókn höfðu allir tekið þátt í rannsókninni Lífstíll 9 og 15 ára Íslendinga sem
gerð var árið 2003 og voru þá 931. Í úrtakinu voru einstaklingar fæddir 1994 annars vegar og 1988
hins vegar. Af höfuðborgarsvæðinu (Reykjavík, Kópavogi og Hafnarfirði) voru 60%, 35% frá
þéttbýliskjarna á landsbyggðinni (Akureyri, Húsavík og Egilsstöðum) og 5% frá dreifbýli
(Þingeyjarsýslu, Eyjafirði og nágrenni Egilsstaða). Að fengnu leyfi Vísindasiðanefndar
(VSNa2003060014/03.1) Persónuverndar og Geislavarna ríkisins fengu þeir 813 sem enn voru
skráðir í Þjóðskrá úr fyrir rannsókninni sent bréf þar sem þeim var boðin þátttaka í rannsókninni
Atgervi ungra Íslendinga (Sjá fylgiskjal 1), en þessi ritgerð er ein af verkefnunum sem unnin eru úr
gagnagrunni rannsóknarinnar. Nokkrum dögum eftir að bréfin voru send út var hringt í viðkomandi og
þeim boðið að taka þátt og að mæta í mælingu. Byrjað var að senda bréf til þeirra sem bjuggu á
Egilsstöðum um miðjan ágúst 2011, viku síðar til einstaklinga á Húsavík og í byrjun september til
Akureyringa. Einstaklingar búsettir á höfuðborgarsvæðinu fengu sent bréf á tímabilinu október til
nóvember 2011. Þátttakendur voru annars vegar 17 ára, fæddir árið 1994 og þurftu því að skila inn
undirrituðu samþykki frá forráðamanni sem leyfði þátttöku þeirra (fylgiskjal 2) og hins vegar 23 ára,
fædd 1988 og því sjálfráða. Allir þátttakendur skrifuðu undir upplýst samþykki áður en rannsókn hófst
(fylgiskjal 3). Samkvæmt tölum frá Hagstofu Íslands yfir árið 2011 voru 17 ára einstaklingar búsettir á
Íslandi 4.786 og 23 ára voru 4.577 einstaklingar. Tafla 1 sýnir hversu margir mættu í mælingar úr
hvorum árgangi af úrtakshópnum og ástæður þess að hinir tóku ekki þátt.
Tafla 1. Þátttaka úrtaksins.
Úrtakshópur í rannsókn 2011
Send bréf Mældir Náðist ekki í Afþökkuðu Búa erlendis/
utan mælingast.
Veikindi/ skróp í
mælingu
Fædd
1988
357 201 31 72 33 20
Fædd
1994
456 256 44 89 31 36
Samtals 813 457 75 161 64 56
Þátttakendur voru alls 457, þar af voru konur 215 og karlar 242. Í árgangnum 1988 voru 201 sem
tóku þátt (109 karlar, 92 konur) og 256 fædd árið 1994 (133 karlar, 123 konur). Skipting eftir búsetu
var þannig að 251 bjuggu á höfuðborgarsvæðinu árið 2003, 159 á Akureyri og 47 frá Egilsstöðum og
Húsavík.
27
3.2 Mælingar
Mælingarnar fóru fram frá ágúst 2011 til janúar 2012. Þátttakendur á Húsavík og Egilsstöðum gátu
valið um að mæta í beinþéttnimælinguna á Akureyri eða í Reykjavík. Einungis þátttakendur sem fóru í
blóðprufu í síðustu rannsókn voru boðaðir í blóðprufu núna hjá hjúkrunarfræðingi á fastandi maga.
Þátttakendur í Reykjavík komu flestir tvisvar í mælingar.
Þátttakendur byrjuðu á því að svara spurningalista. Þegar þau voru hálfnuð gegnum listann (á bls
10) var blóðþrýstingurinn mældur. Sú mæling var svo endurtekin þegar þau höfðu lokið við að svara
spurningalistanum. Ef blóðþrýstingur mældist óeðlilega hár (yfir 90 í neðri mörk og 140 í efri mörk), var
þriðju mælingunni bætt við eftir að þau höfðu hjólað í 5 mínútur. Ef hann var enn of hár í þeirri
mælingu, þá fengu þau ekki að taka þrekprófið. Þá fóru fram mælingar á holdafari, hæð og þyngd. Að
síðustu var festur á þau púlsmælir og þau tóku þrekprófið á hjóli. Eftir þrekprófið var púlsmælirinn
tekinn af og þeim boðið upp á vatn að drekka og ávexti. Áður en þau fóru voru hreyfimælarnir settir á
þau, sem þau þurftu svo að skila viku síðar þegar þau komu í beinþéttnimælinguna.
3.3 Spurningalisti
Spurningalistinn metur lífstíl (ss. íþróttaiðkun, tómstundir, búsetu ofl.), andlega líðan og félagslega
þætti. Að auki er spurt um verki frá hreyfi- og stoðkerfi með spurningarlista sem var settur saman að
fyrirmynd staðlaða norræna spurningalistans um óþægindi frá hreyfi og stoðkerfi(156), en hann hefur
verið prófaður fyrir réttmæti og áreiðanleika (157, 158). Vinnueftirlit ríkisins hefur íslenskað listann og
var hann forprófaður á slembiúrtaki af íslensku þjóðinni (159). Örlitlar breytingar voru gerðar á orðalagi
listans við þessa rannsókn. Til dæmis var ákveðið að spyrja um verki en ekki óþægindi. Það var gert
eftir að tvö af sex 16-17 ára ungmennum sem forprófuðu listann spurðu sérstaklega út í hvað ég ætti
við með „óþægindi“. Einnig var spurt hér hvort verkirnir hafi hamlað daglegri virkni en ekki daglegum
störfum eins og gert er í upprunalega listanum. Spurningalistinn hefur mest verið notaður við
rannsóknir á óþægindum frá hreyfi- og stoðkerfi og álagseinkennum mismunandi starfsstétta. Orðalag
listans er því miðað að því þegar spurt er hvort óþægindin hafi áhrif á dagleg störf fólks. Þátttakendur í
þessari rannsókn eru flest í skóla, vinnu eða bæði og beinist spurningin hér frekar að því hvort
verkirnir hafi áhrif á það sem þau eru að gera (nám, íþróttir, störf, tómstundir) dags daglega en ekki
bara hvort þau geti ekki sinnt starfi sínu. Hér var orðalaginu því breytt þannig að það sé meira
almenns eðlis. Annars vegar er spurt; hefur þú einhvern tímann síðast liðna 12 mánuði haft verki sem
höfðu áhrif á daglegt líf þitt? Og hinsvegar; hversu lengi hefur þú haft verki sem höfðu áhrif á daglegt
líf þitt? Spurt var um verki á níu líkamssvæðum í hvorri spurnignu (sjá fylgiskjal 4). Svörin voru tekin
saman og algengi stoðkerfisverkja fundið.
Til að geta borið saman árganga og kyn, voru liðir 1-3 (já daglega, já vikulega og já mánaðarlega)
sameinaðir í eitt já svar og 4-5 (já sjaldan og nei) í nei. Til að finna út breytu úr spurningalistanum um
algengi stoðkerfisverkja sem hægt væri að nota í útreikninga á tengslum við hinar breyturnar, var
settur upp samanlagður kvarði og fengin út samanlögð breyta fyrir heildartíðni stoðkerfisverkja.
Líkamssvæðin eru níu og því möguleikar á níu verkjasvörum. Þá skiptir máli á hve mörgum
líkamssvæðum viðkomandi hefur verki og líka hversu oft og báðir möguleikar vega jafnþungt.
Svarmöguleikarnir á hverju svæði fyrir sig eru fimm og því var hæst hægt að skora 45 (9*5), ef
28
viðkomandi var aldrei með verki á níu stöðum. Til að snúa því við var 45 dregið frá útkomunni, svo
engir verkir eru 0 og því hærri tala, því meiri verkir. Ef ekkert svar var skráð fékk spurningin gildið núll.
Við spurningunni um hve lengi verkirnir höfðu varað, var svarmöguleiki 5 (aldrei) endurskilgreindur 0
og líkamssvæðin lögð saman og búin til breyta fyrir varanleika stoðkerfisverkja. Mest var hægt að
skora 36 stig hér (9*4), með því að hafa verki á öllum líkamssvæðum í meira en ár.
3.4 Hreyfing
Ákefð og tímalengd hreyfingar var mæld með hröðunarmælum (ActiGraph™) sem þátttakendur fengu
afhenta þegar þau komu inn til mælinga og báru í belti eða teygju í mittið við hægri mjöðm í sex daga.
Mælarnir meta hreyfingu í lóðréttu plani í samræmi við tíðni og ákefð hreyfingar. Gögnum er safnað á
1 mínútu fresti og eru vistuð í hreyfimælinum og hlaðið yfir á tölvu. Mælarnir voru teknir af á næturna
og þegar þau böðuðu sig eða fóru í sund. Aðalútkomubreytur hreyfimælinganna eru;
- Heildarslög á dag
- Mínútur á dag á meðalákefð
- Mínútur á dag á mikilli ákefð
- Fjöldi 10 mínútna lota á meðalákefð
- Fjöldi 10 mínútna lota á mikilli ákefð.
Þessar breytur voru unnar úr gögnunum bæði frá 2003 og 2011, alls 10 breytur. Meðalákefð er
skilgreind sem 2000 slög/min fyrir börn (160) en 2020 fyrir fullorðna. Mikil ákefð er 3400 slög/min fyrir
börn en 5999 fyrir fullorðna. Hér var miðað við tölur fyrir fullorðna fyrir báða hópana. Allar breyturnar
eru vegið meðaltal af hreyfingu á virkum degi eða um helgi. Til að hreyfimælingin teldist gild þurfti
viðkomandi að bera mælinn í minnst tvo virka daga og einn helgardag, að lágmarki í 10 klst á dag.
3.5 Holdafar
Holdafarsmæling var gerð með því að mæla þykkt húðfellinga (áætluð húðfita) á átta stöðum á
líkamanum með Lange húðfellingamæli: 1) aftan á miðjum upphandlegg (triceps), 2) framan á miðjum
upphandlegg (biceps), 3) neðan herðablaðs (subscabular), 4) ofan við brjóst (á ská helming (karlar)
eða þriðjung (konur) leiðarinnar milli handarkrikans og geirvörtunnar), 5) á síðu (lóðrétt fyrir miðju
handarkrikans á móts við flagbrjóskið (xiphoid process), 6) á kvið (lóðrétt 2 sm til hægri við naflann), 7)
ofan mjaðmakambs (suprailiac, á ská beint ofan mjaðmarspaðans í beinni línu frá fremsta hluta
handarkrikans), 8) á læri (lóðrétt miðja vegu milli efri brúnar hnéskeljarinnar og nárans). Gerðar voru
þrjár mælingar á hverjum stað og fundið meðaltal í mm. Í rannsókninni 2003 voru samanlögð meðaltöl
af fjórum stöðum notuð (1,2,3 og 7) (161). Þá var mæld líkamshæð og þyngd á léttum nærfatnaði
samkvæmt hefðbundnum aðferðum með nákvæmni uppá 0,1 sm (hæð) og 0,1 kg (þyngd). Sami aðilli
sá um allar holdafarsmælingarnar.
Reiknaður var út líkamsþyngdarstuðull, LÞS (e.body mass index (BMI); þyngd/hæð2,
kg/m
2) en
hann gefur vísbendingar um holdafar sem hægt er að bera saman við alþjóðleg viðmiðunargildi (IOTF:
International Obesity Task Force) (162). Líkamsþyngdarstuðullinn hefur einnig verið notaður til að
flokka einstaklinga í of létt (LÞS<18,5 kg/m2), í kjörþyngd (LÞS 18,5-25 km/m
2), ofþyngd (LÞS 25-30
kg/m2), offitu I (LÞS 30-35 kg/m
2) og offitu II (LÞS>35 kg/m
2) (162). Einar sér gefa þessar mælingar
29
ekki áreiðanlegar upplýsingar því þarna er ekki gerður munur á vöðva og fituvef (163). Mikilvægt er því
að nota þessar upplýsingar með öðrum mælingum s.s. þykkt húðfellinga. Þannig fást upplýsingar um
þykkt fituvefs undir húðinni en sú þykkt tengist heildarlíkamsfitu einstaklingsins. Útkomubreyturnar á
holdafari eru LÞS 2003, LÞS 2011, húðsumma 2003, húðsumma 2011 og fituprósenta.
3.6 Þrek
Þrek var mælt með hámarksprófi á rafstýrðu þrekhjóli (Monark 839E, Vansbro, Sweden). Þátttakendur
voru með þráðlausan púlsmæli frá Polar Pacer Tester sem festur var í teygjubelti um brjóstkassa og
mældi hjartslátt allan tímann meðan mælingin fór fram. Brýnt var fyrir þátttakendum að um
hámarkspróf væri að ræða og jafnframt að þeim væri frjálst að hætta hvenær sem er meðan á prófinu
stæði. Þrekmælingin var með stigvaxandi vinnuálagi og þyngdist á 3ja mínútu fresti þar til viðkomandi
gat ekki meir. Konur byrjuðu með 40 W álag sem jókst þá um 40 W á 3ja mínútu fresti og hjá körlunum
var hvert stig 50 W. Þá voru þátttakendur beðnir um að meta áreynsluna á Borg skalanum í lok hvers
stigs og í lok mælingarinnar. Skilgreiningin á hámarksprófi var ef hámarkspúls náði að lágmarki 185
slögum/min og að viðkomandi upplifði erfiðið að minnsta kosti 19 á Borg skalanum. Ef aðeins annað
atriðið náðist var það mat mælingaraðilans hvort þrekmælingin teldist hámarkspróf.
Skráður var hámarkshjartsláttur, tími að örmögnun og hámarkswött úr prófinu. Tekið var mið af
síðustu sekúndu sem viðkomandi náði að halda 40 snún./mín á hjólinu. Ef hraðinn fór undir það, telst
viðkomandi vera hættur. Reiknað var hversu lengi viðkomandi hafði hjólað á því stigi sem hann var á
þegar hann hætti og þannig fundin út heildarwött með formúlunni:
Wmax=W1 + W2*T/180.
W1 er þá heildarwött á síðasta kláraða stigi. W2 er wött á lokastigi (ókláraða) og T er tími í sekúndum á
lokastiginu. Þrektalan er svo reiknuð þannig: heildarwött/kg líkamsþyngdar og notuð sem
útkomubreyta. Sýnt hefur verið fram á að hámarks vinnugeta (W/kg) er réttmætt og áreiðanlegt mat á
áætlaða hámarkssúrefnisupptöku, VO2 max (ml/kg/min) (164).
3.7 Beinþéttni og fituhlutfall
Beinþéttni var mæld á tveimur stöðum á landinu í DEXA, annars vegar í Hjartavernd í Kópavogi og
hins vegar á Sjúkrahúsinu á Akureyri. Við útreikninga var sett inn breyta til að leiðrétta fyrir
staðsetningu þar sem ekki var notað sama tækið á alla þátttakendur og skekkja getur verið milli
tækjanna. Breyturnar sem voru notaðar úr þessari mælingu voru beinþéttni, BMD (Bone Mineral
Density) í g/cm2 og fituprósenta sem er reiknuð út frá fitumassa í kg (152, 165, 166). Hér eru báðar
breyturnar hlutfall af líkamsstærð.
3.8 Tölfræðiúrvinnsla
Notast var við SAS tölfræðiforrit við útreikninga á niðurstöðum. Við útreikninga á algengi
stoðkerfisverkja og hversu lengi þeir höfðu varað var notuð einþátta tíðnigreining og útkomu skipt í
hópa eftir kyni og árgöngum. Notuð var lógísk aðhvarfsgreining til að reikna út hvort marktækur munur
væri á daglegum, vikulegum eða mánaðarlegum verkjum frá stoðkerfi milli kynja eða árganga og voru
bæði skoðuð aðskilin áhrif (e. main effect) og víxlhrif (e. interaction).
30
Samanlögðu breyturnar á heildartíðni og varanleika stoðkerfisverkja voru notaðar til að reikna út
tengsl við hinar breyturnar með Spearman correlation. Þær breytur sem sýndu marktæka fylgni hér
með p<0,05 voru svo notaðar í línulegri aðhvarfsgreiningu (general lineal models). Notuð var negative
binominal umbreyting þar sem hátt hlutfall svara hér er 0 og dreifingin því skekkt. Verkir eru háð breyta
í útreikningunum og var marktækni miðuð við p<0,05. Reiknað var hættuhlutfall og 95% öryggismörk
út frá aðhvarfsstikum.
31
4 Niðurstöður
4.1 Algengi stoðkerfisverkja
Til að meta algengi stoðkerfisverkja var annars vegar spurt hversu oft viðkomandi hafi haft verki og
hins vegar hversu lengi stoðkerfisverkir höfðu verið á hverju svæði fyrir sig. Niðurstöður um hversu oft
þátttakendur voru með verki frá stoðkerfinu sem höfðu áhrif á daglega virkni þeirra síðast liðna 12
mánuði má sjá á myndum 1-4 þar sem kemur fram hvernig tíðnin skiptist eftir líkamssvæðum og
hversu oft þátttakendur voru með stoðkerfisverki. Sér mynd er fyrir hvern hóp, skipt eftir kyni og aldri.
Mynd 1. Hlutfall 17 ára karla sem voru með verki. Á myndinni sést hve hátt hlutfall var með verki á hverju líkamssvæði fyrir sig og hversu oft þeir voru með verki.
Mynd 2. Hlutfall 17 ára kvenna sem voru með verki. Á myndinni sést hve hátt hlutfall var með verki á hverju líkamssvæði fyrir sig og hvernig tíðni verkja skiptist.
32
Mynd 3. Hlutfall 23 ára karla sem voru með verki. Á myndinni sést hve hátt hlutfall var með verki á hverju líkamssvæði fyrir sig og hvernig tíðni verkjanna var.
Mynd 4. Hlutfall 23 ára kvenna sem voru með verki. Á myndinni sést hve hátt hlutfall var með verki á hverju líkamssvæði fyrir sig og hvernig tíðni verkja var.
Á mynd 5 má sjá samanburð á algengi stoðkerfisverkja milli aldurshópanna og kynja þar sem tekið
er saman hlutfall þátttakenda í hverjum hópi fyrir sig sem var með verki annað hvort daglega, vikulega
eða mánaðarlega í heildar já breytu. Samkvæmt mynd 5 eru verkir daglega, vikulega eða
mánaðarlega hlutfallslega algengastir meðal 17 ára kvenna á fjórum líkamssvæðum og þar eru verkir
10-15% algengari en hjá næsta hópi fyrir neðan. Á fimm líkamssvæðum eru verkir hlutfallslega
algengastir meðal 23 ára kvenna og þar eru verkirnir 0,03-6% algengari en hjá hópnum með
hlutfallslega næst mesta algengið.
33
Mynd 5. Samanburður á milli kynja og aldurshópa á hlutfalli þátttakenda með verki frá stoðkerfinu daglega, vikulega og mánaðarlega síðast liðna 12 mánuði.
Marktækur munur er milli kynja á verkjum í herðum og öxlum (p=<0,0001), úlnliðum (p=0,01), efra baki
(p=0,005), neðra baki (p=0,014) og mjöðmum (p=0,003), þar sem konur eru hlutfallslega feiri með
verki en karlar. Þá er marktækur munur á stoðkerfisverkjum milli árganga í hnjám (p=0,002) og ökklum
(p=0,013) þar sem hlutfallslega fleiri í yngri árgangnum eru með verki. Marktæk víxlhrif eru milli kynja
og árganga í hnjám (p=0,045) og munurinn á árgöngunum með tilliti til verkja í efra baki er nálægt því
að vera marktækt meiri hjá konum en körlum (þ.e. víxlhrifin p=0,077).
4.2 Varanleiki stoðkerfisverkja
Mynd 6 sýnir samanburð á hlutfalli þátttakenda í hverjum hópi fyrir sig sem eru með nýtilkomna
stoðkerfisverki eða verki sem hafa varað skemur en í einn mánuð. Þar má sjá að hlutfallslega fleiri
karlar eru með nýtilkomna stoðkerfisverki á fimm líkamssvæðum af níu og á þremur líkamssvæðum er
hlutfallslega algengast að 23 ára konur hafi verið með verki skemur en einn mánuð. Þá má sjá
samanburð á mynd 7 á hlutfalli þátttakenda eftir kyni og aldri sem hafa verið með verki frá stoðkerfinu
lengur en í eitt ár. Á fimm líkamssvæðum eru verkir lengur en í eitt ár hlutfallslega algengastir meðal
17 ára kvenna og á fjórum líkamssvæðum er hlutfallslega algengast að 23 ára konur hafi verið lengi
með verki.
34
Mynd 6. Hlutfall þátttakenda með stoðkerfisverki sem varði skemur en í einn mánuð. Hér sést skipting milli aldurshópa og kynja og hve hátt hlutfall í hverjum hópi fyrir sig er með nýlega stoðkerfisverki.
Mynd 7. Hlutfall þátttakenda með verki lengur en í eitt ár. Hér sést hve hátt hlutfall í hverjum hópi fyrir sig hefur haft stoðkerfisverki lengur en í eitt ár.
Verkir í efra baki (28,5%), neðra baki (42,3%) og hnjám (28,5%) eru hlutfallslega algengastir hjá
yngri konunum og á öllum þessum svæðum hafa þær hlutfallslega flestar verið með verki lengur en í
eitt ár (17,4% í efra baki, 28,1% í neðra baki og 24,4% í hnjám). Meðal yngri karlanna eru verkir í
neðra baki (24%) og hnjám (18%) hlutfallslega algengastir en 18,3% segja verkina í neðra baki hafa
varað skemur en í einn mánuð en 16% þeirra hafa verið með verki í hnjám lengur en í eitt ár.
35
4.3 Tengsl stoðkerfisverkja og hreyfingar, þreks, beinþéttni og holdafars
Tafla 2. Földi, meðaltal og staðalfrávik fyrir hverja breytu, skipt eftir kyni og árgangi.
Fjöldi, meðaltal og staðalfrávik óháðra breyta
Karlar fæddir 1994 Konur fæddar 1994 Karlar fæddir 1988 Konur fæddar 1988
N Mean Std dev N Mean Std dev N Mean Std dev n Mean Std dev
LÞS 2003 (kg/m2) 133 17,18 2,72 123 17,04 2,37 109 20,64 3 92 20,89 2,78
Húðsumma 2003 (mm) 133 36,9 21,52 123 45,04 21,01 109 43,41 24,28 92 63,76 22,99
Þrek 2003 (W/kg) 61 3,51 0,64 60 3,05 0,56 66 3,82 0,65 58 3,07 0,46
Heildarhreyf 2003 (x1000 slög/dag) 56 534 154 62 479 158 65 468 184 52 380 96
Meðalákefð 2003 (min/dag) 56 79,94 29,49 62 64,36 28,19 65 71,01 30,84 52 53,63 16,5
10 min lotur/meðalák 2003(min/dag) 56 30,9 21,01 62 20,62 15,11 65 31,61 22,15 52 20,26 11,31
Mikil ákefð 2003 (min/dag) 56 30,06 17,36 62 23,44 14,15 65 38,3 20,44 52 25,71 10,68
10 min lotur/mikilli ák 2003(min/dag) 56 6,63 8,04 62 3,94 5,2 65 14,66 14,03 52 6,67 5,84
LÞS 2011 (kg/m2) 133 22,81 4,92 123 22,99 3,83 109 24,85 4 92 23,53 3,7
Húðsumma 2011 (mm) 133 92,23 53,69 123 138,98 44,89 109 105,61 47,38 92 131,58 52,84
Þrek 2011 (W/kg) 117 3,15 0,62 92 2,38 0,436 97 3,03 0,49 79 2,47 0,52
Heildarhreyf 2011 (x1000 slög/dag) 125 272 140 119 230 85 104 228 113 87 212 85
Meðalákefð 2011 (min/dag) 125 38,91 25,89 119 28,7 16,27 104 26,46 16,67 87 23,94 15,09
10 min lotur/meðalák 2011(min/dag) 125 17,45 21,85 119 10,12 10,27 104 9 11,2 87 9,33 9,45
Mikil ákefð 2011 (min/dag) 125 3,84 5,83 119 2,43 4,19 104 2,59 3,83 87 1,66 2,85
10 min lotur/mikilli ák 2011(min/dag) 125 1,12 3,09 119 0,89 2,58 104 0,94 2,39 87 0,56 1,78
Beinþéttni 2011 (g/cm2) 106 2 1,08 101 2,07 1,18 93 1,62 0,85 81 1,53 0,93
Fituprósenta 2011 (%) 106 19,81 8,37 101 32,26 6,45 93 20,84 6,85 81 31,59 7,18
36
Samanlögð breyta með heildartíðni stoðkerfisverkja frá líkamssvæðunum níu var notuð til að skoða
hvort marktæk tengsl væru milli tíðni stoðkerfisverkja og árganga, kyns, hreyfingar, þreks, húðsummu
og LÞS bæði 2003 og 2011 og við beinþéttni og fituprósentu 2011, alls 20 breytur. Í töflu 2 má sjá lista
yfir allar breyturnar. Þar kemur fram hversu margir einstaklingar eru í hverri mælingu, meðaltal og
staðalfrávik mælinganna, skipt eftir aldri og kyni. Þær breytur sem sýndu marktæk tengsl við algengi
stoðkerfisverkja síðast liðna 12 mánuði má sjá í töflu 3.
Tafla 3. Breytur sem sýndu marktæk tengsl við heildartíðni stoðkerfisverkja.
Tengsl við heildartíðni stoðkerfisverkja
Breytur Hættu-
hlutfall
95% öryggismörk Pr > Chi sq
Type 3 Analysis
Kyn 0,656 0,533-0,806 <0,0001
Þrek 2003 (W/kg) 0,749 0,610-0,919 0,0058
10 min lotur á mikilli ákefð 2003(min/dag) 0,984 0,970-0,999 0,0415
Húðsumma 2003 (mm) 1,006 1,002-1,010 0,0066
LÞS 2011 (kg/m2) 1,028 1,006-1,052 0,0107
Húðsumma 2011 (mm) 1,002 1,000-1,004 0,0194
Meðalákefð 2011 (min/dag) 0,994 0,989-1,000 0,0479
Þrek 2011 (W/kg) 0,760 0,634-0,909 0,0028
Fituprósenta 2011 (%) 1,021 1,009-1,033 0,0006
Hættuhlutfall er <1 ef tengslin eru neikvæð og >1 ef tengslin eru jákvæð. Samkvæmt hættuhlutfalli í
töflu 3 sést að heildar verkjatíðni var 34,4% lægri meðal karla en kvenna. Þá sýnir taflan að ef þrekið
2003 eykst um eina einingu sem jafngildir 1 W/kg þá minnkar heildar verkjatíðnin um 25,1% en 24% ef
þrek 2011 eykst um eina einingu. Þá minnkar heildartíðni stoðkerfisverkja um 1,6% ef hreyfing af
mikilli ákefð í lotum sem vara a.m.k. 10 mín, eykst um 1 mín/dag að meðaltali fyrir árið 2003 og um
0,6% ef hreyfing af meðalákefð eykst um 1 min á dag 2011. Ef húðsumman 2003 eykst um eina
einingu sem er 1 mm, þá eykst heildar verkjatíðni um 0,6% og ef húðsumman 2011 eykst um 1 mm þá
eykst heildar verkjatíðnin um 0,2%. Aukning á LÞS 2011 um 1 kg/m2
eykur heildar verkjatíðni um
2,8% og ef fituprósentan eykst um 1% verður 2,1% aukning á heildar verkjatíðninni.
Þar sem verulegur kynjamunur er á algengi stoðkerfisverkja voru tengslin við þessar breytur
skoðuð eftir að leiðrétt hafði verið fyrir áhrifum kyns. Í töflu 4 má sjá hvaða breytur sýna þá mestu
tengslin við heildar verkjatíðni. Þar má sjá að húðsumma og þrek frá 2003 sýna ekki marktæk tengsl
en eru nálægt því. Heildar verkjatíðni minnkar um 18,5% þegar þrekið 2003 eykst um 1 W/kg og ef
fituprósenta eykst um 1 % þá eykst heildar verkjatíðnin um 1,4% og um 3,2% ef LSÞ 2011 eykst um 1
kg/m2.
37
Tafla 4. Breytur sem sýna mestu tengsl við heildartíðni stoðkerfisverkja eftir leiðréttingu fyrir kyni.
Tengsl við heildartíðni stoðkerfisverkja með leiðréttingu fyrir kyni
Breytur Hættuhlutfall 95% öryggismörk Pr > Chi sq Type 3 Analysis
Húðsumma 2003 (mm)
Kyn
1,004
0,685
1,000-1,008
0,555-0,846
0,051
0,001
Þrek 2003 (W/kg)
Kyn
0,815
0,756
0,655-1,161
0,560-1,022
0,068
0,069
Fituprósenta 2011 (%)
Kyn
1,014
0,812
1,000-1,029
0,619-1,064
0,047*
0,131
LÞS 2011 (kg/m2)
Kyn
1,032
0,635
1,010-1,055
0,518-0,780
0,003*
<0,0001
*marktæk fylgi við heildartíðni stoðkerfisverkja eftir að leiðrétt er fyrir kyni.
Einnig var skoðað hvort marktæk tengsl væru milli þess hversu lengi þátttakendur hafa haft
stoðkerfisverki og kyns, árgangs, hreyfingar, þreks, LÞS og húðfellinga fyrir átta árum síðan og
hreyfingar, þreks, LÞS, húðfellinga, fituprósentu og beinþéttni í dag. Hér var notuð samanlögð breyta
fyrir varanleika stoðkerfisverkja. Þær breytur sem sýna marktæk tengsl við varanleika stoðkerfisverkja
má sjá í töflu 5.
Tafla 5. Þær breytur sem sýna marktæk tengsl við varanleika stoðkerfisverkja.
Tengsl við varanleika stoðkerfisverkja
Breytur Hættuhlutfall 95% öryggismörk Pr > Chi sq Type
3 Analysis
Kyn 0,611 0,488-0,765 0,0001
LÞS 2003 (kg/m2) 1,035 1,011-1,072 0,0427
Þrek 2003 (W/kg) 0,765 0,611-0,957 0,0195
Heildarhreyfing 2003 (slög/dag) 0,999 0,998-1,000 0,0358
Meðalákefð 2003 (min/dag) 0,994 0,988-0,999 0,0227
Húðsumma 2003 (mm) 1,005 1,001-1,010 0,0176
Húðsumma 2011 (mm) 1,002 1,000-1,005 0,028
Þrek 2011 (W/kg) 0,742 0,611-0,901 0,0027
Fituprósenta 2011 (%) 1,025 1,012-1,039 0,0003
38
Eins og sjá má í töflu 5 var varanleiki stoðkerfisverkja 38,9% minni meðal karla en kvenna.
Samkvæmt hættuhlutfallinu eykst varanleiki stoðkerfisverkja um 3,5% ef LÞS 2003 eykst um 1 kg/m2,
um 0,5% ef húðsumma 2003 eykst um 1mm og um 0,2% ef húðsumma 2011 eykst um 1 mm. Þá
verður 2,5% aukning á varanleika stoðkerfisverkja ef fituprósentan eykst um 1 %. Ef þrek 2003 eykst
um 1 W/kg þá minnkar varanleiki verkja um 23,5% og um 25,8% ef þrek 2011 minnkar um 1 W/kg. Þá
hefur hreyfing jákvæð áhrif á varanleika stoðkerfisverkja en aukin hreyfing um 1 min á dag af meðal
ákefð minnkar varanleiki verkja um 0,06%.
Þegar leiðrétt hefur verið fyrir kyni sýna þessar breytur marktæk tengsl við varanleika
stoðkerfisverkja (sjá töflu 6). Ekki eru marktæk tengsl milli LÞS 2011 og varanleika stoðkerfisverkja, en
það er reyndar nálægt því með p=0,064. Ef leiðréttingu fyrir kyni er bætt inn í aðhvarfsgreininguna eru
tengslin hinsvegar marktæk. Í töflu 6 má sjá að varanleiki verkja eykst um 3,6% ef LÞS 2003 hækkar
um 1 kg/m2 og um 2,7% ef sama hækkun verður á LÞS 2011.
Tafla 6. Marktæk fylgni við varanleika stoðkerfisverkja eftir að leiðrétt var fyrir kyni.
Tafla 7. Samanburður á meðaltali og staðalfráviki fituprósentu og BMD þeirra sem eru með verki og þeirra sem eru ekki með verki.
Fituprósenta % Beinþéttni g/cm2
N=fjöldi Meðaltal og Std dev Meðaltal og Std dev
Mjóbak Ekki verkir 264 25,14 ± 8,97 1,84 ± 1,06
Með verki 117 27,50 ± 9,90 1,80 ± 1,03
Hné Ekki verkir 310 25,85 ± 9,39 1,77 ± 1,02
Með verki 71 25,92 ± 9,06 2,08 ± 1,13
Tengsl við varanleika stoðkerfisverkja með leiðréttingu fyrir kyni
Breytur Hættuhlutfall 95% öryggismörk Pr > Chi sq Type 3
Analysis
LÞS 2003 (kg/m2)
Kyn
1,036
0,609
1,003-1,072
0,487-0,761
0,033
<0.0001
LÞS 2011 (kg/m2)
Kyn
1,027
0,598
1,003-1,052
0,478-0,747
0,025
<0,0001
39
5 Umræða
5.1 Helstu niðurstöður
Stoðkerfisverkir eru nokkuð algengir í ungu fólki. Algengast er að verkir séu í neðra baki, næst
algengastir eru verkir í herðum og öxlum, svo í hnjám og efra baki. Algengið er marktækt meira meðal
kvenna en karla en 9% 17 ára kvenna er með daglega verki í neðra baki og í hnjám og 11% 23 ára
kvenna er daglega með verki í neðra baki. Marktækt fleiri í yngri árgangnum eru með verki í hnjám og
ökklum en í eldri hópnum. Þá er algengara að konur hafi verið með verki lengur en í eitt ár en karlar.
Heildar verkjatíðni sýnir marktæk tengsl við fituhlutfall og LÞS eftir að leiðrétt hefur verið fyrir kyni og
heildarsumma húðfellinga og þrek fyrir átta árum eru nálægt því að sýna marktæk tengsl. Þá eru
marktæk tengsl milli þess hve lengi verkir höfðu varað og LÞS bæði í dag og fyrir átta árum síðan. Það
er því holdafar sem virðist hafa mest áhrif á algengi stoðkerfisverkja, ásamt því að vera kona.
5.2 Stoðkerfisverkir
Niðurstöður staðfesta fyrri rannsóknir sem hafa sýnt að stoðkerfisverkir séu algengari meðal kvenna
en karla. Þá virðist hlutfallslega algengara meðal kvennanna en karlanna að hafa haft verki lengur en í
eitt ár. Konur eru líka fleiri með verki daglega en karlarnir, en á fimm líkamssvæðum eru daglegir verkir
hlutfallslega algengastir meðal 17 ára kvenna en á þremur líkamssvæðum meðal 23 ára kvenna. Það
er hins vegar ekki marktækur munur á stoðkerfisverkjum milli árganganna nema á verkjum í hnjám og
ökklum, sem er nokkuð óvænt, þar sem algengi stoðkerfisverkja hefur verið talið aukast með aldrinum
og yngri árgangurinn ætti ekki að vera með jafn hátt algengi og fullorðnir. Stoðkerfisverkir eru jafnvel
algengari meðal yngri kvenna en þeirra eldri, þar sem þær eru hlufallslega fleiri með verki en eldri
konurnar. Hugsanleg skýring á þessu er sú þróun að algengi sé að aukast og það komi fram í yngri
hópnum fyrst. Á þeim líkamssvæðum þar sem verkir daglega, vikulega eða mánaðarlega eru
hlutfallslega algengastir meðal 23 ára kvenna, eru þær ekki miklu fleiri með verki en yngri konurnar
(háls og hnakki 0,02% fleiri, herðar og axlir 5,2%, olnbogar 3,3%, úlnliðir 2,2% og mjaðmir 6% fleiri),
en þetta eru líkamssvæði sem flest hafa verið tengd álagseinkennum vegna tölvuvinnu. Á þeim
líkamssvæðum sem verkir eru hlutfallslega algengastir meðal yngri kvenna eru þær hins vegar
hlutfallslega mun fleiri með verki en næsti hópur fyrir neðan (efra bak 12,1% fleiri, 11,9% fleiri í neðra
baki, 10,4% fleiri í hnjám og 10,7% fleiri með verki í ökklum) og líkamssvæðin frekar tengd álagi í
þungaberandi stöðu. Ein skýring á þessum mun milli árganganna gæti verið sú að stoðkerfisverkir
breytist með aldrinum.
Mjög erfitt er að bera saman algengi við aðrar rannsóknir þar sem skipting líkamssvæða er ekki
alltaf eins og svarmöguleikarnir mismunandi varðandi hversu langt aftur í tímann er spurt. Þá eru
aldursflokkarnir einnig mismunandi en algengt er að þátttakendur rannsókna séu annað hvort börn og
unglingar og þá ýmist upp að 14 eða 16 ára aldri eða þá fullorðnir og þá er algengt að yngstu
þátttakendur séu 20-25 ára. Einnig er þátttakendum oft skipt í misbreiða aldurshópa. Samkvæmt
yfirlitsgrein Fejer og félaga hafa rannsóknir sýnt eins árs algengi hálsverkja frá 16,7% og upp í 75,1%
(167) miðað við nokkuð sambærilegar skilgreiningar á hálsverk og samantekt Walkers og félaga á
algengi mjóbaksverkja á árunum 1966-1998 sýndi eins árs algengi frá 22% og upp í 65% (168).
40
Í rannsókn Ólafar Steingrímsdóttur (159) frá 1986 á slembiúrtaki 16-65 ára Íslendinga kom fram að
tíðni einkenna var svipuð frá hálsi eða hnakka og frá herðum eða öxlum hjá báðum kynjum en
spurningalistinn var með sömu skiptingu milli líkamssvæða og var notuð í þessari rannsókn. Í okkar
rannsókn eru verkir hlutfallslega algengari í herðum og öxlum en í hálsi og hnakka hjá konum.
Niðurstöður Ólafar sýndu að stoðkerfisverkir voru algengari meðal kvenna og höfðu 11% kvenna verið
með daglega verki frá hálsi eða hnakka og 7 % karla, sem eru mun hærri tölur en í okkar rannsókn. Í
töflu 7 er samanburður á algengi stoðkerfisverkja síðustu 12 mánuði í þessum tveimur rannsóknum,
þar sem tekið er saman hlutfall þeirra sem eru með verki annað hvort daglega, vikulega, mánaðarlega
eða sjaldan.
Tafla 8. Samanburður á hlutfallslegu algengi stoðkerfisvekja síðast liðna 12 mánuði í rannsókn á Íslendingum frá 1986 og Atgervi ungra Íslendinga.
Slembiúrtak Íslendinga Atgervi ungra Íslendinga
Karlar Konur Karlar Konur
Aldur 16-19 20-24 16-19 20-24 17 23 17 23
Háls/hnakki 26 30 41 63 30 35 38 35
Herðar/axlir 24 32 52 57 23 31 51 48
Neðra bak 36 53 61 71 47 60 63 63
Hné 38 35 28 27 37 37 53 32
Við samanburð á algengi stoðkerfisverkja síðast liðna 12 mánuði eru hlutfallslega fleiri karlar í
okkar rannsókn með verki í hálsi og hnakka og í neðra baki en í slembiúrtaks rannsókninni. Meðal
kvenna eru eldri konurnar í okkar rannsókn hlutfallslega færri með verki en í fyrri rannsókninni og í
yngri aldurshópnum er hlutfallslegt algengi sambærilegt í báðum rannsóknum nema algengi verkja í
hnjám sem er mun hærra í Atgervi ungra Íslendinga. Í báðum rannsóknunum er hlutfallslegt algengi
verkja í hnjám jafnvel algengara í yngri hópunum, sem er öfugt við hin líkamssvæðin. Í báðum
rannsóknunum eru hlutfallslega fleiri stúlkur en drengir með verki frá neðra baki í yngri hópnum, en
munurinn milli kynjanna er minni í okkar rannókn. Í eldri rannsókninni er hlutfallslegt algengi verkja frá
neðra baki hærra í eldri hópnum hjá báðum kynjum en í okkar rannsókn eykst algengið hjá körlunum
en ekki konunum milli árganganna. Konurnar í okkar rannsókn virðast skera sig úr að því leyti að í
yngri hópnum eru hlutfallslega fleiri eða jafnmargar með verki og í eldri hópnum, öfugt við karlana og
báða hópana í eldri rannsókninni. Þess má geta að í slembiúrtakinu eru mun færri einstaklingar (29-
51) í hverjum hóp en í okkar úrtaki (92-133).
Bæði í rannsókn Hakala og félaga (9) og í rannsókn Vikat og félaga (6) eru svarmöguleikarnir eins
og í Atgervi ungra Íslendinga varðandi tíðni verkja, en í þeim báðum eru háls og herðar saman í einum
svarmöguleika og því ekki hægt að bera þær saman við okkar niðurstöður. Í þeirra rannsóknum er ekki
spurt hvort verkirnir hafi áhrif á virkni eins og í þessari rannsókn. Í töflu 8 má sjá hlutfallslegt algengi
mjóbaksverkja daglega eða vikulega í þessum þremur rannsóknum. Vikat og Hakala spyrja um verki
41
síðustu 6 mánuði og er algengi 18 ára notað í samanburðinn en við spyrjum um síðast liðna 12
mánuði og erum með 17 ára þátttakendur. Rannsókn Vikats og félaga var gerð árið 1991 og algengið í
rannsókn Hakala og félaga er frá 2001.
Tafla 9. Samanburður á niðurstöðum úr þremur rannsóknum á algengi mjóbaksverkja daglega eða vikulega.
Samanburður á hlutfallslegu algengi mjóbaksverkja daglega eða vikulega
Mjóbaksverkur
18 ára
Vikat Hakala Atgervi ungra
Íslendinga
Stúlkur 15 13 28
Piltar 11 17 12
Í rannsókn Vikats má sjá niðurstöður á algengi verkja bæði hjá 16 ára og 18 ára og sést greinilega
hvað algengið eykst eftir því sem þau verða eldri. Þá voru 34% 16 ára drengja með verki frá hálsi og
herðum daglega, vikulega eða mánaðarlega og 40% 18 ára drengja. Í mjóbaki voru 27% 16 ára
drengjanna með verki en 33% 18 ára. Meðal stúlknanna voru 57% með verki daglega, vikulega eða
mánaðarlega frá hálsi og herðum 16 ára og 65% við 18 ára aldur. Í mjóbaki voru 36% 16 ára með
verki og 45% 18 ára. Þátttakendur í okkar rannsókn eru einu ári yngri en í hinum tveimur
rannsóknunum en þó er áberandi hversu hátt algengi mjóbaksverkja er meðal íslensku stúlknanna,
sem er þó ekki nema örlítið hærra en var í rannsókn Ólafar frá 1986 (sjá töflu 7).
Í rannsókn Brattberg (24) þar sem þátttakendur voru 21, 24 og 27 ára var algengast að
þátttakendur væru með verki frá mjóbaki en ekki var marktækur munur á algengi milli aldurshópanna
sem er sambærilegt við okkar niðurstöður. Áður hefur verið áætlað að algengi mjóbaksverkja aukist
með aldrinum (169) og sé mest í aldurshópnum 45-60 ára. Nýleg evrópsk rannsókn sýndi þó sex
mánaða algengi meðal 17-25 ára sambærilegt við eldri hópa (33) sem gæti bent til þess að algengi sé
að aukast í yngri hópunum. Rannsóknir hafa sýnt aukið algengi mjóbaksverkja í Englandi síðustu
áratugi en rannsóknir í Þýskalandi og Finnlandi hafa sýnt litlar breytingar (10).
Í nýlegri rannsókn á samanburði á algengi verkja frá hálsi og mjóbaki á Spáni (97) kom fram að
algengi hálsverkja hafði minnkað frá 2006 til 2009 en algengi mjóbaksverkja var stöðugt. Höfundar
telja hugsanlega skýringu vera átak í kynningum á heilbrigðari lífstíl, minna um líkamlega erfiða vinnu
eða jafnvel breytingar á hugarfari þjóðarinnar. Í báðum rannsóknunum (2006 og 2009) voru verkir í
hálsi og mjóbaki tengdir sömu þáttum (kyn, aldur, lægra menntunarstig, lægri tekjur og kyrrseta). Eins
árs algengi á hálsverk lækkaði úr 5.09% í 3.31% meðal karla og 9.93% í 6.98% meðal kvenna en
algengið var miðað við þá sem höfðu leitað til læknis.
Ekki er raunhæft að bera saman algengi verkja frá hálsi og hnakka eða herðum og öxlum í þessari
rannsókn við algengi verkja frá hálsi og herðum í öðrum rannsóknum, þar sem sami einstaklingurinn
gæti merkt tvisvar við hér ef hann er með verki á báðum stöðum en myndi teljast sem einn ef hóparnir
hefðu verið sameinaðir á spurningalistanum. Í yfirlitsgrein Fejers og félaga (167) um algengi verkja frá
42
hálsi víðsvegar í heiminum kom fram að algengi hálsverkja hækkar eftir því sem spurt er um verki sem
hafa varað í lengri tíma og í flest öllum rannsóknunum var verkur frá hálsi algengari í konum. Þá virðist
meðal algengið vera hærra í Skandinavíu, í það minnsta varðandi eins árs algengið, en í öðrum
löndum í Evrópu eða Asíu. Gæði rannsóknanna í þessu yfirliti var mjög mismunandi en það hafði ekki
áhrif á algengið (167).
Það er althyglisvert hvað verkir frá hnjám voru algengir í yngri árgangnum og hve algengt var að
þau höfðu haft verki þar lengur en í eitt ár. Ekki tókst að finna tölur yfir algengi verkja frá hnjám fyrir
sambærilegt þýði og við vorum með í þessari rannsókn nema á slembiúrtaksrannsókn á Íslendingum
sem sýndi þróun í sömu átt þó munurinn væri ekki mikill. Það má teljast líklegra að yngri hóparnir séu
frekar í íþróttum en eldri hópurinn og gæti það hugsanlega aukið verki frá hnjám og ökklum vegna
álags og meiðsla, en það skýrir samt ekki kynjamuninn. Rannsóknir fram að þessu á verkjum í hnjám
hafa ýmist miðað við tíðni meiðsla meðal íþróttafólks eða kannað ákveðna sjúkdómahópa, eins og gigt
og þá oftast með eldri þátttakendum en í okkar rannsókn. Þó sýndi ein rannsókn á 10 ára börnum að
algengustu verkjasvæðin voru neðri útlimir og háls (1). Einhverjir rannsóknaraðilar hafa spurt um verki
á mörgum líkamssvæðum eins og var gert hér en birta bara niðurstöður um algengi verkja frá mjóbaki
eða hálsi og herðum, þar sem þeir eru algengastir.
Björkstén og félagar (170) ályktuðu að spurningalistar væru réttmæt aðferð við að afla upplýsinga
um stoðkerfisverki og aðrir hafa stutt það (171, 172). Til að mæling sé réttmæt verður hún fyrst að vera
áreiðanleg. Standardized Nordic Questionnaire hefur sýnt fram á viðunandi áreiðanleika. Fyrri
rannsóknir benda til að spurningar varðandi einkenni, tíðni og lengd gefi áreiðanlegar upplýsingar um
stoðkerfisverki (157). Stoðkerfisverkir voru flokkaðir eftir tíðni verkjanna; sjaldan eða aldrei,
mánaðarlega, einu sinni í viku, oftar en vikulega, nánast daglega. Þessi aðferð hafði áður verið notuð
af WHO í landskönnun á heilsu og heilsutengdri hegðun meðal skólabarna í Finnlandi (6).
5.3 Tengsl stoðkerfisverkja og hreyfingar, holdafars, þreks og beinþéttni
Fyrri rannsóknir hafa sýnt kynjamun á stoðkerfisverkjum, á hreyfingu, þreki og ofþyngd (76). Það
kemur því ekki á óvart að tengslin milli stoðkerfisverkja og óháðu breytanna sé svona háður
kynbundnum mun. Karlar hreyfa sig að jafnaði meira en konur og af meiri ákefð, eru með meira þrek
en konur og konur eru með meiri verki. Tengslin milli stoðkerfisverkja og þreks 2011 eru ekki lengur
marktæk eftir að leiðrétt hefur verið fyrir kyni þar sem áhrif þreks á verkina eru bundin kynjamun.
Hinsvegar eru tengslin milli stoðkerfisverkja og þreks 2003 mjög nálægt því að vera marktæk.
Tæplega helmingur þátttakenda í rannsókninni 2011 fóru í þrekmælingu 2003 en það voru heldur ekki
allir þátttakendur 2011 sem tóku gilt þrekpróf. Ýmsar ástæður voru fyrir því, t.d. fóru þau ekki í þrekpróf
ef blóðþrýstingur var of hár, ófrískar konur tóku ekki prófið eða þeir sem höfðu verið veikir síðustu
daga. Þá var að minnsta kosti einn sem var of þungur á hjólið. Einhverjir náðu ekki nógu háum
hjartslætti eða nógu hátt á Borg skalanum til að þrekprófið teldist gilt og einhverjir þátttakendur voru
ekki tilbúnir að leggja á sig þrekpróf. Af yngri körlum voru 16 þátttakendur sem eru ekki með
þrekmælingu 2011, 31 yngri kona, 12 karlar og 13 konur í 23 ára hópnum. Það er því hugsanlegt að
tengslin hefðu orðið marktæk ef fleiri hefðu verið þrekmældir í báðum rannsóknunum. Rannsókn
43
Barnekow-Bergkvist og félaga sýndi neikvæð tengsl milli frammistöðu á þrekprófi 16 ára og einkenna
frá stoðkerfinu 34 ára (173) en það eru einnig rannsóknir sem hafa ekki sýnt fram á slík tengsl.
Ef óháðu breyturnar eru skoðaðar betur þá eru yngri konurnar að meðaltali lægstar í þreki 2003 af
hópunum fjórum og hreyfa sig minnst af mikilli ákefð 2003. Þær eru einnig lægsti hópurinn að
meðaltali samkvæmt þrekmælingunni 2011, en eru þá samt hærri í öllum hreyfibreytunum en eldri
konurnar. Ætla má að mun fleiri yngri konur séu í reglulegum íþróttatímum í framhaldsskólum en hinar
eldri sem eru ýmist í háskólanámi eða á vinnumarkaði og að það hafi áhrif á hreyfinguna í dag. Þar
fyrir utan eru fleiri í eldri hópnum komnar með börn sem getur haft áhrif á tíma til hreyfingar í
frítímanum. Yngri konur eru einnig að meðaltali með mesta fituhlutfallið og mestu húðsummuna 2011.
Rannsókn (148) sem tók saman gögn um þyngd þessara þátttakenda frá fæðingu og bar saman
algengi offitu og ofþyngdar í þessum tveimur aldurshópum sýndi að í yngri hópnum voru marktækt
fleiri offeitir við 6 ára aldur en í eldri hópnum. Við 9 ára var munurinn ekki marktækur lengur, þó nánast
tvöfalt fleiri í yngri hópnum hafi verið offeit. Það er því umhugsunarvert að af þessum fjórum hópum er
það hópurinn sem var þyngstur, með lélegasta þrekið og hreyfði sig minnst af mikilli ákefð 2003 sem
er hlutfallslega algengast að sé með stoðkerfisverki í dag.
Mynd 8. Sýnir hugsanleg tengsl stoðkerfisverkja við óháðu breyturnar.
Áður en leiðrétt er fyrir kyni eru þær breytur sem sýna marktæk tengsl við stoðkerfisverki átta árum
síðar nokkuð tengdar. Ákefð hreyfingar er talin hafa áhrif á þrekið og þeir sem eru með hærri LÞS eða
hærri samanlagðar húðfellingar eru með lægra þrek. Þá hafa ýmsir velt upp þeirri spurningu hvort
ofþungir séu frekar með stoðkerfisverki af því að þeir hreyfa sig hugsanlega minna en aðrir. Það hafa
fundist tengsl milli verkja frá hálsi og herðum og mjóbaki við lélegt þrek, háan LÞS, beinþynningu og
offitu, einkum meðal kvenna.
Mismunandi ástæður geta legið að baki stoðkerfisverkjum og hugsanlega eru tengslin ekki eins fyrir
mismunandi líkamssvæði þó við höfum ekki skoðað það sérstaklega hér. Ef við berum saman BMD og
Stoðkerfis-
verkir
Minni hreyfing
Minna þrek
Meiri líkams-
fita
Minni hreyfing/ákefð?
44
fituprósentu þeirra sem eru með stoðkerfisverki og þeirra sem eru ekki með stoðkerfisverki má sjá að
samkvæmt meðaltali og staðalfráviki eru þeir sem eru með verki í mjóbaki með hærri fituprósentu og
lægra BMD en þeir sem eru ekki með verki (tafla 9). Hins vegar eru þeir sem eru með verki í hnjám
með hærra BMD en þeir verkjalausu en ekki er munur á fituprósentu hópanna. Það er því hugsanlegt
að þeir sem eru með verki í mjóbaki hreyfi sig minna en þeir sem eru ekki með verki en þeir sem eru
með verki í hnjám hreyfi sig hugsanlega meira eða öðruvísi en þeir sem eru ekki með verki í hnjám.
Hreyfing í þungaberandi stöðu eykur beinþéttni en gæti aukið álag á þungaberandi liði eins og hné.
Tengslin þarna á milli eru eflaust flókin eins og kom fram í rannsókn Mikkelson og félaga (80) en þar
minnkaði mikill þolstyrkur líkurnar á spennuverk í hálsi meðal kvenna um 34% en jákvæð tengsl voru
milli þolstyrks og hnjámeiðsla í körlum. Hækkun á LÞS jók líkurnar á spennuverk í hálsi og
mjóbaksverk hjá báðum kynjum og hnjámeiðslum í konum. Meðal kvenna minnkuðu líkurnar á
mjóbaksverk við hreyfingu 1-4 sinnum í viku.
Engin tengsl fundust milli stoðkerfisverkja og beinþéttni eða hreyfingar en fyrri rannsóknir hafa sýnt
sterk tengsl milli hreyfingar og BMD. DEXA er talin réttmætasta aðferðin við að mæla BMD og mælir
beinmassa af nákvæmni (174). En það eru einnig vankantar á mælingunni þar sem DEXA metur
beinþéttnina í g/cm2 en ekki rúmmáli g/cm
3 þar sem það veitir ekki upplýsingar um dýpt beinmassans.
Því hættir DEXA til að ofmeta BMD hávaxinna einstaklinga og vanmeta BMD í lágvöxnu fólki (135).
Sumar rannsóknir nota BMC breytuna úr DEXA mælingunni en aðrar BMD. Við notuðum BMD þar
sem hún er hlutfall af stærð. Stór maður hefur meira beinmagn en lítill en ekki endilega meiri
beinþéttni. Smávaxnar fimleikastúlkur hafa oftast mikla beinþéttni en ekki endilega mikið beinmagn.
Beinþéttnin er tengd líkum á beinbrotum og hefur því klíníska þýðingu.
Rannsóknin okkar sýndi jákvæð tengsl milli stoðkerfisverkja og líkamsfitu og rannsóknir hafa sýnt
jákvæð tengsl milli líkamsþyngdar og BMD (175, 176) jafnvel þó aðlagað sé fyrir erfðaþáttum. Nýleg
rannsókn (177) sýndi að enginn munur var á BMD í ofþungum konum eða þeim sem voru í kjörþyngd
en ofþungir karlar voru með meira heildar BMD. Rannsókn Bogl og félaga á eineggja og tvíeggja
tvíburum (178) sýndi að 86% breytileikans í BMD útskýrðist af erfðaþáttum í ungum fullorðnum
einstaklingum og að vöðvamassi spáði betur fyrir um heildar BMD en fitumassi. Þar sem vöðvamassi
er tengdur hreyfingu og ofþungir hreyfa sig minna væri líklegt að þeir væru með minni BMD en þyngd
örvar líka beinmyndun.
5.4 Hreyfing og stoðkerfisverkir
Engin tengsl fundust milli hreyfingar og stoðkerfisverkja í þessari rannsókn eftir að leiðrétt hafði verið
fyrir kyni. Þó er ein hreyfibreyta frá 2003 sem sýndi tengsl áður en leiðrétt var fyrir kyni, en það var 10
min lotur af mikilli ákefð, en þar sem ákefðin hefur mikil áhrif á þrek og líkamsfitu þá gæti það verið
ástæðan fyrir tengslunum hér. Af hreyfibreytunum frá 2011 eru bara tengsl við heildarhreyfingu á dag
af meðalákefð. Þar sem hreyfing almennt hefur sýnt U-laga tengsl við stoðkerfisverki, þar sem of lítil
eða of mikil hreyfing eins og mikil kyrrseta eða stífar æfingar í keppnisíþróttum geta aukið líkurnar á
stoðkerfisverkjum eru þetta í sjálfu sér ekki óvæntar niðurstöður, en eru ekki marktækar þegar leiðrétt
hefur verið fyrir áhrifum kynsins.
45
Þó að engin tengsl hafi verið milli hreyfingar og stoðkerfisverkja í þessari rannsókn þá er
hreyfimælingin sjálf góð og gild. Við hreyfimælingarnar var viðmið um úrvinnslu gagna úr
hröðunarmælunum, til að mynda um hversu lengi mælarnir skyldu hafðir á og hve margar
klukkustundir þeir þyrftu að vera í notkun hvern dag, fengin frá EYHS (European Youth Heart Study) til
að tryggja samanburðarhæfni niðurstaðnanna (179). Sýnt hefur verið fram á áreiðanleika þessara
mæla við að meta hreyfingu ungs fólks (71, 180-184). Hugsanlega hafði það eitthvað með aldur
þátttakenda að gera eða samanlögðu stoðkerfisverkjabreytuna, en í mörgum rannsóknum á þessum
tengslum hefur hún verið mun einfaldari og oft aðeins já/nei möguleiki sem á þá við um alla verki. Fyrri
rannsóknir eru þó ekki á einu máli um það hvort einstaklingar með stoðkerfisverki hreyfi sig minna en
verkjalausir en þó hafa rannsóknir bent til þess að hreyfimynstrið sé ólíkt, þar sem einstaklingar með
verki hreyfi sig minna í frítíma og af minni ákefð en verkjalausir. Astfalck et al (54) fann þó engan mun
á hreyfingu af miðlungs til mikillar ákefðar hjá 18 ára og yngri með króníska mjóbaksverki.
Mikilvægt er að mæla hreyfingu eins og gert var hér þar sem spurningalistar ná ekki yfir alla
hreyfingu og hætta er á að fólk ofmeti hreyfingu sína á spurningarlistum. Þá benda Parikh og Stratton
(110) á það í yfirlitsgrein sinni að þar sem hreyfing barna og unglinga er oft í stuttum lotum sé
mikilvægt að söfnunartíðni hreyfimælanna sé nógu stutt til að nema hreyfinguna, annars verði hætta á
vanmati á hreyfingu af mikilli ákefð og ofmati á hreyfingu af meðalákefð ef söfnunartíðnin er of löng.
Þá kom einnig fram í yfirliti þeirra að skilgreining á ákefð var mismunandi í rannsóknunum og það gæti
að einhverju leyti skýrt mismunandi niðurstöður. Sumar rannsóknir styðjast við slög/min og aðrar við
MET´s eða orkueyðslu. Þá bentu þeir einnig á að það sem er mikil ákefð fyrir einn gæti verið meðal
ákefð fyrir annan vegna mismunandi þyngdar einstaklinganna.
Þó að áhrif hjartasjúkdóma, beinþynningar og annarra krónískra sjúkdóma birtist á fullorðinsárum,
er sífellt fleira sem bendir til þess að þróun þeirra hefjist jafnvel á ungaaldri eða á unglingsárum. Lífstíll
fullorðinna mótast að einhverju leyti á unglingsárunum og það virðist því skipta máli að tileinka sér
heilbrigðan lífstíl með reglulegri hreyfingu strax í æsku (91). Íþróttaiðkun og hreyfing barna og unglinga
hefur áhrif á hreyfingu á fullorðinsaldri og hreyfing er vörn gegn stoðkerfisverkjum. Samkvæmt
yfirlitsgrein virðist hreyfing minnka með hækkandi aldri meðal heilbrigðra (69). Rannsóknir á tvíburum
og fjölskyldum hafa sýnt að ákveðnir líkamlegir þættir eins og liðleiki og vöðvastyrkur eru að einhverju
leyti ákvarðaðir af erfðum og eru mismunandi eftir kynjum. Hreyfivenjur sýna einnig væga til miðlungs
erfðaþætti og erfðir þátta sem hafa áhrif á líkamlegt þrek getur átt sinn þátt í því hvort fólk velur sér
virkan lífstíl (80). Rannsóknir hafa sýnt að stúlkur með háþrýsting eru feitari og með lélegra þrek en
stúlkur með eðlilegan blóðþrýsting (143). Þeir sem eru offeitir en hafa meira þrek minnka áhættuna á
sjúkdómabyrði en ef þeir hafa lélegra þrek (185). Forvarnir ættu því ekki einungis að beinast að
þyngdarstjórnun, að léttast, heldur einnig að auka þrek (104) til að bæta ástand hjarta og
æðakerfisins. Það er mikilvægt að mæla með hreyfingu af meðal ákefð til að byrja með, sérstaklega
fyrir ofþunga og offeita, áður en farið er í hreyfingu af mikilli ákefð.
5.5 Styrkleikar og veikleikar rannóknarinnar
Það telst styrkleiki rannsóknarinnar að í viðbót við þversniðsrannsóknina er hún líka
langsniðsrannsókn þar sem við höfum upplýsingar um þátttakendur frá því átta árum áður og var
46
framkvæmd mælinganna eins í báðum rannsóknunum þó hér hafi bæst við mælingar í DEXA á
beinþéttni og fituhlutfalli. Niðurstöður úr þversniðsrannsóknum er ekki hægt að yfirfæra á annað þýði
eða aðra hópa en voru þátttakendur í þessari rannsókn.
Það telst líka gott að hafa náð 56% þátttakenda úr fyrri rannsókninni í mælingar aftur, sérstakega á
þessum aldri. Alls voru 5,3% 17 ára einstaklinga sem búsettir eru á Íslandi samkvæmt tölum frá
Hagstofunni mældir í þessari rannsókn og 4,4% 23 ára einstaklinga en of lítil úrtök auka líkurnar á týpu
II villu. Yngri einstaklingarnir eru flestir í námi og fæst þeirra voru á bíl, svo það krafðist töluverðrar
skipulagningar að fá þau til að mæta í mælingu. Það hjálpaði mikið að gott samstarf var við
framhaldsskólana, þannig að þau fengu ekki skráða fjarvist í skólanum meðan þau mættu í
rannsóknina og svo fengu þau þátttökuverðlaun fyrir að mæta. Þar sem rannsóknin er í heild sinni
mjög viðamikil eru margar breytur til um hvern einstakling sem bíður upp á marga möguleika á að
skoða ýmsa þætti og hugsanleg tengsl. Í spurningalistanum er m.a. spurt um ýmsa andlega og
félagslega þætti sem áhugavert væri að skoða í tengslum við stoðkerfisverki, bæði í langsniði og
þversniði.
Erfitt er að bera saman niðurstöður rannsóknarinnar við aðrar rannsóknir vegna mismunandi aldurs
þátttakenda, ólíkra skilgreininga á verkjum og verkjasvæðum og mismunandi aðferða við framkvæmd
og úrvinnslu gagna. Hér hefði líklega mátt sameina háls- og herðasvæðin í eina spurningu en þó kom
fram í samantekt Fejers (167) og félaga á algengi verkja frá hálsi víðsvegar í heiminum að þrátt fyrir
þennan mismun á skilgreiningu svæða þá var ekki afgerandi munur á niðurstöðum rannsóknanna
hvort axlarsvæðið var með eða ekki og það teljist umhugsunarvert hvort hægt eða rétt sé að aðgreina
þessi svæði. Það er þó jákvætt hér að styðjast við lista sem er viðurkennt mælitæki á
stoðkerfisverkjum og hefur áður verið notaður í rannsóknum þó það hafi verið á úrtökum ólíkum okkar,
þannig að rannsóknir á algengi stoðkerfisverkja í framtíðinni geti stuðst við sama lista og auðveldað
samanburð.
Tölfræðilegt afl er líklega ekki nógu mikið þegar gögnin frá árinu 2003 eru keyrð saman við gögnin
frá 2011 þar sem rétt rúmur helmingur þátttakenda voru þrekmældir 2003 og voru með gilda
hreyfimælingu þá. Það hefði verið fróðlegt að sjá hvort tengslin hefðu verið marktæk milli
stoðkerfisverkja og þreks og hreyfingar 2003 ef fleiri þátttakendur hefðu verið með gildar mælingar frá
þeim tíma. Þá er spurning hvort mat á ákefð hreyfingar sé rétt, en ekkert samband var milli hreyfingar
og stoðkerfisverkja, sem var nokkuð óvænt því aðrar rannsóknir hafi sýnt tengsl þar á milli. Samkvæmt
nýrri yfirlitsgrein (110) geta niðurstöður rannsókna orðið mismunandi eftir skilgreiningum ákefðar,
hvaða slagafjölda miðað er við á hreyfimælum, MET´s eða hjartsláttartíðni og ólík söfnunartíðni. Þá
hafa rannsóknir einnig sýnt tengsl milli kyrrsetu og stoðkerfisverkja en við skoðuðum ekki tengsl við
kyrrsetu hér. Þar sem tengsl hreyfingar við stoðkerfisverki og beinþéttni eru hugsanlega U-laga, hefði
verið fróðlegt að skoða tengslin með hópaskiptingu, þar sem þeir sem hreyfa sig lítið eða ekkert væru
skoðaðir sér og þeir sem hreyfa sig mikið sem annar hópur.
5.6 Klínískt mikilvægi
Stoðkerfisverkir eru hamlandi fyrir ungt fólk og kostnaðarsamir fyrir þjóðfélagið vegna fjarvista frá
vinnu. Rannsóknir á þessu sviði hafa einkum snúið að mjóbaksverkjum en þeir eru algengir, flóknir og
47
erfiðir í meðhöndlun (186). Um heim allan fara margir milljarðar í að reyna að koma í veg fyrir bakverki
eða hafa stjórn á þeim, oftar en ekki með takmörkuðum árangri (187). Fjárhagsleg byrði mjóbaksverkja
er gífurleg og er áætlaður kostnaður heilbrigðiskerfisins í Bretlandi um 17 billjón dollarar á ári (188) og
í Bandaríkjunum er kostnaðurinn yfir 90 billjón dollara á ári (189).
Við upphaf unglingsáranna hefur allt að 53% upplifað stoðkerfisverki á einhverjum tímapunkti í
lífinu og um 15% hafa viðvarandi stoðkerfisverki í það minnsta einu sinni í viku. Þessir verkir hafa
neikvæð áhrif á líkamlega og andlega heilsu barnanna, en undirliggjandi áhættuþættir og orsakir eru
enn óljós (15). Það er mikilvægt að gera sér grein fyrir algengi stoðkerfisverkja ungs fólks hér á landi
og hugsanlegum áhættuþáttum, einkum þar sem þróunin er talin vera sú að algengi sé að aukast í
heiminum og þeir sem hafa verki sem börn eða unglingar séu líklegri til að vera með verki sem
fullorðnir. Þá þarf að gera sér grein fyrir því á hvaða aldri vandamálin byrja og hvenær þau verða
hugsanlega krónísk. Það er því mikilvægt að grípa snemma inn í þessa þróun, greina áhættuþætti og
leggja áherslu á forvarnir. Langsniðsrannsókn er talin nákvæmasta leiðin til að rannsaka áhættuþætti
sjúkdóma í þýði.
Í rannsókn á offeitum börnum fundust marktæk tengsl við mjóbaksverki, valgusstöðu og yfirréttu á
hnjám og styttinga í fjórhöfða vöðvanum sem bendir til þess að offita hafi neikvæð áhrif á stoðkerfið
með því að ýta undir lífaflfræðilegar breytingar á hrygg og neðri útlimum (16). Í okkar rannsókn voru
marktæk tengsl milli stoðkerfisverkja og líkamsfituhlutfalls og LÞS og var nærri því marktæk tengsl
(p=0,051) við húðsummu frá 2003, en einnig milli LÞS og varanleika stoðkerfisverkja. Holdafar í dag
og fyrir átta árum virðist því hafa mestu áhrifin á stoðkerfisverki í dag.
48
6 Ályktun
Stoðkerfisverkir eru nokkuð algengir í ungu fólki, einkum í mjóbaki, herðum og öxlum, hnjám og efra
baki. Þó er algengið jafnvel lægra en í öðrum rannsóknum en erfiðlega gekk að finna rannsóknir sem
voru hentugar í samanburð. Yngri konurnar virðast skera sig úr en mjóbaksverkir eru hlutfallslega
algengari hjá þeim en í erlendum rannsóknum og verkir í hnjám eru mun algengari hlutfallslega hjá
þeim en í rannsókn á Íslendingum frá 1986. Þá eru verkir einnig hlutfallslega algengari meðal yngri
kvenna en eldri sem er óvænt og ólíkt öðrum niðurstöðum þar sem algengi stoðkerfisverkja eykst með
aldrinum. Eftir leiðréttingu fyrir kyni voru marktæk jákvæð tengsl stoðkerfisverkja við bæði LÞS og
fituprósentu og nálægt því að vera marktæk tengsl við húðsummu og þrek átta árum áður. Þá hefur
LÞS bæði núna og fyrir átta árum tengsl við hversu lengi stoðkerfisverkir hafa varað. Það má því segja
að holdafar í dag hafi áhrif á bæði tíðni og varanleika stoðkerfisverkja en einnig eru langtímaáhrif þar
sem holdafar og hugsanlega þrek hafa áhrif á algengi stoðkerfisverkja átta árum síðar. Þar sem
hreyfing og þá einkum hreyfing af mikilli ákefð hefur áhrif á allar þessar breytur má teljast mikilvægt að
hvetja börn og unglinga til að stunda reglulega hreyfingu og þá sérstaklega hreyfingu af mikilli ákefð
og draga þannig úr algengi stoðkerfisverkja sem eru kostnaðarsamir fyrir þjóðfélagið.
49
Heimildaskrá
1. Mikkelsson M, Salminen JJ, Kautiainen H. Non-specific musculoskeletal pain in preadolescents. Prevalence and 1-year persistence. Pain. 1997;73(1):29-35. 2. Stahl M, Kautiainen H, El-Metwally A, Hakkinen A, Ylinen J, Salminen JJ, et al. Non-specific neck pain in schoolchildren: Prognosis and risk factors for occurrence and persistence. A 4-year follow-up study. Pain. 2008;137(2):316-22. 3. Hanvold TN, Veiersted KB, Wærsted M. A Prospective study of neck, shoulder, and upper back pain among technical school students entering working life. J Adolesc Health. 2010;46(5):488-94. 4. Leboeuf-Yde C, Kyvik KO. At what age does low back pain become a common problem? A study of 29,424 individuals aged 12-41 years. Spine. 1998;23(2):228-34. 5. Stahl M, Mikkelsson M, Kautiainen H, Hakkinen A, Ylinen J, Salminen JJ. Neck pain in adolescence. A 4-year follow-up of pain-free preadolescents. Pain. 2004;110(1-2):427-31. 6. Vikat A, Rimpela M, Salminen JJ, Rimpela A, Savolainen A, Virtanen SM. Neck or shoulder pain and low back pain in Finnish adolescents. Scand J Public Health. 2000;28(3):164-73. 7. Bingefors K, Isacson D. Epidemiology, co-morbidity, and impact on health-related quality of life of self-reported headache and musculoskeletal pain - a gender perspective. Eur J Pain. 2004;8(5):435-50. 8. Harkness EF, Macfarlane GJ, Silman AJ, McBeth J. Is musculoskeletal pain more common now than 40 years ago? Two population-based cross-sectional studies. Rheumatology. 2005;44(7):890-5. 9. Hakala P, Rimpela A, Salminen JJ, Virtanen SM, Rimpela M. Back, neck, and shoulder pain in Finnish adolescents: national cross sectional surveys. Br Med J. 2002;325(7367):743-5. 10. Freburger JK, Holmes GM, Agans RP, Jackman AM, Darter JD, Wallace AS, et al. The rising prevalence of chronic low back pain. Arch Intern Med. 2009;169(3):251-8. 11. Picavet HSJ, Schouten J. Musculoskeletal pain in the Netherlands: prevalences, consequences and risk groups, the DMC3-study. Pain. 2003;102(1-2):167-78. 12. Auvinen J, Tammelin T, Taimela S, Zitting P, Karppinen J. Associations of physical activity and inactivity with low back pain in adolescents. Scand J Med Sci Sports. 2008;18(2):188-94. 13. Auvinen J, Tammelin T, Taimela S, Zitting P, Karppinen J. Neck and shoulder pains in relation to physical activity and sedentary activities in adolescence. Spine. 2007;32(9):1038-44. 14. Siivola SM, Levoska S, Latvala K, Hoskio E, Vanharanta H, Keinanen-Kiukaanniemi S. Predictive factors for neck and shoulder pain: A longitudinal study in young adults. Spine. 2004;29(15):1662-9. 15. El-Metwally A, Salminen JJ, Auvinen A, Kautiainen H, Mikkelsson M. Prognosis of non-specific musculoskeletal pain in preadolescents: A prospective 4-year follow-up study till adolescence. Pain. 2004;110(3):550-9. 16. Pinto ALD, Holanda PMD, Radu AS, Villares SMF, Lima FR. Musculoskeletal findings in obese children. J Paediatr Child Health. 2006;42(6):341-4. 17. Skemiene L, Ustinaviciene R, Luksiene D, Radisauskas R, Kaliniene G. Computer use and musculoskeletal complaints in the Lithuanian adolescent population. Cent Eur J Med. 2012;7(2):203-8. 18. Korovessis P, Repantis T, Baikousis A. Factors affecting low back pain in adolescents. J Spinal Disord Tech. 2010;23(8):513-20. 19. Hestbaek L, Iachine IA, Leboeuf-Yde C, Kyvik KO, Manniche C. Heredity of low back pain in a young population: A classical twin study. Twin Research. 2004;7(1):16-26. 20. MacGregor AJ, Andrew T, Sambrook PN, Spector TD. Structural, psychological, and genetic influences on low back and neck pain: A study of adult female twins. Arthritis Rheum. 2004;51(2):160-7. 21. Harreby M, Nygaard B, Jessen T, Larsen E, Storr-Paulsen A, Lindahl A, et al. Risk factors for low back pain in a cohort of 1389 Danish school children: an epidemiologic study. Eur Spine J. 1999;8(6):444-50. 22. Croft PR, Papageorgiou AC, Thomas E, Macfarlane GJ, Silman AJ. Short-term physical risk factors for new episodes of low back pain - Prospective evidence from the South Manchester Back Pain Study. Spine. 1999;24(15):1556-61. 23. Taanila H, Suni J, Pihlajamaki H, Mattila VM, Ohrankammen O, Vuorinen P, et al. Aetiology and risk factors of musculoskeletal disorders in physically active conscripts: a follow-up study in the Finnish Defence Forces. BMC Musculoskelet Disord. 2010;11.
50
24. Brattberg G. Do pain problems in young school children persist into early adulthood? A 13-year follow-up. Eur J Pain. 2004;8(3):187-99. 25. El-Metwally A, Salminen JJ, Auvinen A, Macfarlane G, Mikkelsson M. Risk factors for development of non-specific musculoskeletal pain in preteens and early adolescents: a prospective 1-year follow-up study. Bmc Musculoskelet Disord. 2007;8. 26. Jones GT, Watson KD, Silman AJ, Symmons DPM, Macfarlane GJ. Predictors of low back pain in British schoolchildren: A population-based prospective cohort study. Pediatrics. 2003;111(4):822-8. 27. Niemi SM, Levoska S, Rekola KE, KeinanenKiukaanniemi SM. Neck and shoulder symptoms of high school students and associated psychosocial factors. J Adolesc Health. 1997;20(3):238-42. 28. Brattberg G. The incidence of back pain and headache among Swedish school-children. Qual Life Res. 1994;3:S27-S31. 29. Feldman DE, Shrier I, Rossignol M, Abenhaim L. Risk factors for the development of neck and upper limb pain in adolescents. Spine. 2002;27(5):523-8. 30. Hestbaek L, Leboeuf-Yde C, Kyvik KO, Manniche C. The course of low back pain from adolescence to adulthood - Eight-year follow-up of 9600 twins. Spine. 2006;31(4):468-72. 31. Paananen MV, Taimela SP, Auvinen JP, Tammelin TH, Kantomaa MT, Ebeling HE, et al. Risk factors for persistence of multiple musculoskeletal pains in adolescence: A 2-year follow-up study. Eur J Pain. 2010;14(10):1026-32. 32. Briggs AM, Straker LM, Wark JD. Bone health and back pain: What do we know and where should we go? Osteoporos Int. 2009;20(2):209-19. 33. Pajek MB, Cuk MP, Pajek J. Low back pain in physically active young adults. Zdr Vestn. 2012;81(3):205-17. 34. Perry M, Straker L, O'Sullivan P, Smith A, Hands B. Fitness, motor competence, and body composition are weakly associated with adolescent back pain. J Orthop Sports Phys Ther. 2009;39(6):439-49. 35. Jeffries LJ, Milanese SF, Grimmer-Somers KA. Epidemiology of adolescent spinal pain - A systematic overview of the research literature. Spine. 2007;32(23):2630-7. 36. Shiri R, Solovieva S, Husgafvel-Pursiainen K, Taimela S, Saarikoski LA, Huupponen R, et al. The association between obesity and the prevalence of low back pain in young adults. Am J Epidemiol. 2008;167(9):1110-9. 37. Mautner KR, Huggins MJ. The young adult spine in sports. Clin Sports Med. 2012;31(3):453-72. 38. Liddle SD, Baxter GD, Gracey JH. Exercise and chronic low back pain: what works? Pain. 2004;107(1-2):176-90. 39. Wand BM, O'Connell NE. Chronic non-specific low back pain - sub-groups or a single mechanism? BMC Musculoskelet Disord. 2008;9. 40. Thomas E, Silman AJ, Croft PR, Papageorgiou AC, Jayson MIV, Macfarlane GJ. Predicting who develops chronic low back pain in primary care: a prospective study. Br Med J. 1999;318(7199):1662-7. 41. Poussa MS, Heliovaara MM, Seitsamo JT, Kononen MH, Hurmerinta KA, Nissinen MJ. Predictors of neck pain: a cohort study of children followed up from the age of 11 to 22 years. Eur Spine J. 2005;14(10):1033-6. 42. Deyo RA, Weinstein JN. Primary care - Low back pain. N Engl J Med. 2001;344(5):363-70. 43. Salminen JJ, Erkintalo MO, Pentti J, Oksanen A, Kormano MJ. Recurrent low back pain and early disc degeneration in the young. Spine. 1999;24(13):1316-21. 44. DePalma MJ, Ketchum JM, Saullo T. What Is the source of chronic low back pain and does age play a role? Pain Med. 2011;12(2):224-33. 45. Schwarzer AC, Aprill CN, Derby R, Fortin J, Kine G, Bogduk N. The prevalence and clinical-features of internal disc distuption in patients with chronic low-back-pain. Spine. 1995;20(17):1878-83. 46. Takatalo J, Karppinen J, Niinimaki J, Taimela S, Nayha S, Mutanen P, et al. Does lumbar disc degeneration on magnetic resonance imaging associate with low back symptom severity in young Finnish adults? Spine. 2011;36(25):2180-9. 47. Takatalo J, Karppinen J, Niinimaki J, Taimela S, Nayha S, Jarvelin MR, et al. Prevalence of degenerative imaging findings in lumbar magnetic resonance imaging among young adults. Spine. 2009;34(16):1716-21. 48. Cheung KMC, Karppinen J, Chan D, Ho DWH, Song YQ, Sham P, et al. Prevalence and pattern of lumbar magnetic resonance imaging changes in a population study of one thousand forty-three individuals. Spine. 2009;34(9):934-40.
51
49. Livshits G, Popham M, Malkin I, Sambrook PN, MacGregor AJ, Spector T, et al. Lumbar disc degeneration and genetic factors are the main risk factors for low back pain in women: the UK Twin Spine Study. Ann Rheum Dis. 2011;70(10):1740-5. 50. Hassett G, Hart DJ, Manek NJ, Doyle DV, Spector TD. Risk factors for progression of lumbar spine disc degeneration - The Chingford study. Arthritis Rheum. 2003;48(11):3112-7. 51. Williams FMK, Popham M, Sambrook PN, Jones AF, Spector TD, MacGregor AJ. Progression of lumbar disc degeneration over a decade: a heritability study. Ann Rheum Dis. 2011;70(7):1203-7. 52. Jensen MC, Brantzawadzki MN, Obuchowski N, Modic MT, Malkasian D, Ross JS. Magnetic-resonance-imaging of the lumbar spine in people without back pain. N Engl J Med. 1994;331(2):69-73. 53. Straker LM, O'Sullivan PB, Smith AJ, Perry MC. Relationships between prolonged neck/shoulder pain and sitting spinal posture in male and female adolescents. Man Ther. 2009;14(3):321-9. 54. Astfalck RG, O'Sullivan PB, Straker LM, Smith AJ. A detailed characterisation of pain, disability, physical and psychological features of a small group of adolescents with non-specific chronic low back pain. Man Ther. 2010;15(3):240-7. 55. O'Sullivan PB, Mitchell T, Bulich P, Waller R, Holte J. The relationship beween posture and back muscle endurance in industrial workers with flexion-related low back pain. Man Ther. 2006;11(4):264-71. 56. Poussa MS, Heliovaara MM, Seitsamo JT, Kononen M, Hurmerinta KA, Nissinen MJ. Development of spinal posture in a cohort of children from the age of 11 to 22 years. Eur Spine J. 2005;14(8):738-42. 57. Ariens GAM, Bongers PM, Douwes M, Miedema MC, Hoogendoorn WE, van der Wal G, et al. Are neck flexion, neck rotation, and sitting at work risk factors for neck pain? Results of a prospective cohort study. Occup Environ Med. 2001;58(3):200-7. 58. Harrison DD, Harrison DE, Janik TJ, Cailliet R, Ferrantelli JR, Haas JW, et al. Modeling of the sagittal cervical spine as a method to discriminate hypolordosis - Results of elliptical and circular modeling in 72 asymptomatic subjects, 52 acute neck pain subjects, and 70 chronic neck pain subjects. Spine. 2004;29(22):2485-92. 59. Falla D, O'Leary S, Fagan A, Jull G. Recruitment of the deep cervical flexor muscles during a postural-correction exercise performed in sitting. Man Ther. 2007;12(2):139-43. 60. Kankaanpaa M, Taimela S, Laaksonen D, Hanninen O, Airaksinen O. Back and hip extensor fatigability in chronic low back pain patients and controls. Arch Phys Med Rehabil. 1998;79(4):412-7. 61. Watson KD, Papageorgiou AC, Jones GT, Taylor S, Symmons DPM, Silman AJ, et al. Low back pain in schoolchildren: occurrence and characteristics. Pain. 2002;97(1-2):87-92. 62. Weinstein AR, Sesso HD, Lee IM, Cook NR, Manson JE, Buring JE, et al. Relationship of physical activity vs body mass index with type 2 diabetes in women. Jama. 2004;292(10):1188-94. 63. Patrick K, Norman GJ, Calfas KJ, Sallis JF, Zabinski MF, Rupp J, et al. Diet, physical activity, and sedentary behaviors as risk factors for overweight in adolescence. Arch Pediatr Adolesc Med. 2004;158(4):385-90. 64. Janssen I, Katzmarzyk PT, Ross R. Waist circumference and not body mass index explains obesity-related health risk. Am J Clin Nutr. 2004;79(3):379-84. 65. Wedderkopp N, Leboeuf-Yde C, Andersen LB, Froberg K, Hansen HS. Back pain in children - No association with objectively measured level of physical activity. Spine. 2003;28(17):2019-24. 66. van Weering M, Vollenbroek-Hutten MMR, Kotte EM, Hermens HJ. Daily physical activities of patients with chronic pain or fatigue versus asymptomatic controls. A systematic review. Clin Rehabil. 2007;21(11):1007-23. 67. Sitthipornvorakul E, Janwantanakul P, Purepong N, Pensri P, van der Beek AJ. The association between physical activity and neck and low back pain: a systematic review. Eur Spine J. 2011;20(5):677-89. 68. Verbunt JA, Huijnen IPJ, Koke A. Assessment of physical activity in daily life in patients with musculoskeletal pain. Eur J Pain. 2009;13(3):231-42. 69. Griffin DW, Harmon DC, Kennedy NM. Do patients with chronic low back pain have an altered level and/or pattern of physical activity compared to healthy individuals? A systematic review of the literature. Physiotherapy. 2012;98(1):13-23. 70. Verbunt JA, Smeets RJ, Wittink HM. Cause or effect? Deconditioning and chronic low back pain. Pain. 2010;149(3):428-30. 71. Verbunt JA, Westerterp KR, van der Heijden GJ, Seelen HA, Vlaeyen JW, Knottnerus JA. Physical activity in daily life in patients with chronic low back pain. Arch Phys Med Rehabil. 2001;82(6):726-30.
52
72. van den Berg-Emons RJ, Schasfoort FC, de Vos LA, Bussmann JB, Stam HJ. Impact of chronic pain on everyday physical activity. Eur J Pain. 2007;11(5):587-93. 73. Heneweer H, Vanhees L, Picavet HSJ. Physical activity and low back pain: A U-shaped relation? Pain. 2009;143(1-2):21-5. 74. Jacob T, Baras M, Zeev A, Epstein L. Physical activities and low back pain: A community-based study. Med Sci Sports Exerc. 2004;36(1):9-15. 75. Heneweer H, Picavet HSJ, Staes F, Kiers H, Vanhees L. Physical fitness, rather than self-reported physical activities, is more strongly associated with low back pain: evidence from a working population. Eur Spine J. 2012;21(7):1265-72. 76. Paananen MV, Auvinen JP, Taimela SP, Tammelin TH, Kantomaa MT, Ebeling HE, et al. Psychosocial, mechanical, and metabolic factors in adolescents' musculoskeletal pain in multiple locations: A cross-sectional study. Eur J Pain. 2010;14(4):395-401. 77. Mogensen AM, Gausel AM, Wedderkopp N, Kjaer P, Leboeuf-Yde C. Is active participation in specific sport activities linked with back pain? Scand J Med Sci Sports. 2007;17(6):680-6. 78. Wedderkopp N, Kjaer P, Hestbaek L, Korsholm L, Leboeuf-Yde C. High-level physical activity in childhood seems to protect against low back pain in early adolescence. Spine J. 2009;9(2):134-41. 79. Timpka S, Petersson IF, Englund M. The grade in physical education in adolescence as predictor for musculoskeletal pain diagnoses three decades later. Pain. 2010;150(3):414-9. 80. Mikkelsson LO, Nupponen H, Kaprio J, Kautiainen H, Mikkelsson M, Kujala UM. Adolescent flexibility, endurance strength, and physical activity as predictors of adult tension neck, low back pain, and knee injury: a 25 year follow up study. Br J Sports Med. 2006;40(2):107-13. 81. Niemi S, Levoska S, Kemila J, Rekola K, KeinanenKiukaanniemi S. Neck and shoulder symptoms and leisure time activities in high school students. J Orthop Sports Phys Ther. 1996;24(1):25-9. 82. Miranda H, Viikari-Juntura E, Martikainen R, Takala EP, Riihimaki H. A prospective study of work related factors and physical exercise as predictors of shoulder pain. Occup Environ Med. 2001;58(8):528-34. 83. Leeuw M, Goossens M, Linton SJ, Crombez G, Boersma K, Vlaeyen JWS. The fear-avoidance model of musculoskeletal pain: Current state of scientific evidence. J Behav Med. 2007;30(1):77-94. 84. Hasenbring MI, Hallner D, Klasen B, Streitlein-Bohme I, Willburger R, Rusche H. Pain-related avoidance versus endurance in primary care patients with subacute back pain: Psychological characteristics and outcome at a 6-month follow-up. Pain. 2012;153(1):211-7. 85. Vantulder MW, Koes BW, Bouter LM. A cost-of-illness study of back pain in the Netherlands. Pain. 1995;62(2):233-40. 86. Nilsen TIL, Holtermann A, Mork PJ. Physical exercise, body mass index, and risk of chronic pain in the low back and neck/shoulders: longitudinal data from the Nord-Trondelag health study. Am J Epidemiol. 2011;174(3):267-73. 87. Blair SN. Physical inactivity: the biggest public health problem of the 21st century. Br J Sports Med. 2009;43(1):1-2. 88. Uijtdewilligen L, Singh AS, Twisk JWR, Koppes LLJ, van Mechelen W, Chinapaw MJM. Adolescent predictors of objectively measured physical activity and sedentary behaviour at age 42: the Amsterdam Growth and Health Longitudinal Study (AGAHLS). Int J Behav Nutr Phys Act. 2011;8. 89. Glenmark B, Hedberg G, Jansson E. Prediction of physical activity level in adulthood by physical characteristics, physical performance and physical activity in adolescence: an 11-year follow-up study. Eur J Appl Physiol Occup Physiol. 1994;69(6):530-8. 90. Perkins DF, Jocobs JE, Barber BL, Eccles JS. Childhood and adolescent sports participation as predicators of participation in sports and physical fitness activities during young adulthood. Youth Soc. 2004;35(4):495-520. 91. Hallal PC, Victora CG, Azevedo MR, Wells JCK. Adolescent physical activity and health - A systematic review. Sports Med. 2006;36(12):1019-30. 92. Vilhjalmsson R, Thorlindsson T. Factors related to physical activity: A study of adolescents. Soc Sci Med. 1998;47(5):665-75. 93. Novy DM, Simmonds MJ, Olson SL, Lee CE, Jones SC. Physical performance: Differences in men and women with and without low back pain. Arch Phys Med Rehabil. 1999;80(2):195-8. 94. Wijnhoven HAH, de Vet HCW, Picavet HSJ. Explaining sex differences in chronic musculoskeletal pain in a general population. Pain. 2006;124(1-2):158-66. 95. Peros K, Vodanovic M, Mestrovic S, Rosin-Grget K, Valic M. Physical fitness course in the dental curriculum and prevention of low back pain. J Dent Educ. 2011;75(6):761-7.
53
96. Shiri R, Solovieva S, Husgafvel-Pursiainen K, Viikari J, Raitakari OT, Viikari-Juntura E. Incidence of nonspecific and radiating low back pain: followup of 24-39-year-old adults of the young Finns study. Arthritis Care Res. 2010;62(4):455-9. 97. Fernandez-de-Las-Penas C, Alonso-Blanco C, Hernandez-Barrera V, Palacios-Cena D, Jimenez-Garcia R, Carrasco-Garrido P. Has the prevalence of neck pain and low back pain changed over the last 5 years? A population-based national study in Spain. Spine J. 2013. 98. Duque I, Parra JH, Duvallet A. Physical deconditioning in chronic low back pain. J Rehabil Med. 2009;41(4):262-6. 99. Smeets R, Wittink H, Hidding A, Knottnerus JA. Do patients with chronic low back pain have a lower level of aerobic fitness than healthy controls? Spine. 2006;31(1):90-7. 100. Duque I, Parra JH, Duvallet A. Maximal aerobic power in patients with chronic low back pain: a comparison with healthy subjects. Eur Spine J. 2011;20(1):87-93. 101. Perry MC, Straker LM, O'Sullivan PB, Smith AJ, Hands B. Fitness, motor competence and body composition as correlates of adolescent neck/shoulder pain: an exploratory cross-sectional study. Bmc Public Health. 2008;8. 102. Burton AK, Grp CBW. How to prevent low back pain. Best Pract Res Clin Rheumatol. 2005;19(4):541-55. 103. Linton SJ, van Tulder MW. Preventive interventions for back and neck pain problems - What is the evidence? Spine. 2001;26(7):778-87. 104. Ortega FB, Ruiz JR, Castillo MJ, Sjostrom M. Physical fitness in childhood and adolescence: a powerful marker of health. Int J Obes. 2008;32(1):1-11. 105. Blair SN, Cheng Y, Holder JS. Is physical activity or physical fitness more important in defining health benefits? Med Sci Sports Exerc. 2001;33(6):S379-S99. 106. Dyrstad SM, Berg T, Tjelta LI. Secular trends in aerobic fitness performance in a cohort of Norwegian adolescents. Scand J Med Sci Sports. 2012;22(6):822-7. 107. Dyrstad SM, Aandstad A, Hallen J. Aerobic fitness in young Norwegian men: a comparison between 1980 and 2002. Scand J Med Sci Sports. 2005;15(5):298-303. 108. Blair SN, Kampert JB, Kohl HW, Barlow CE, Macera CA, Paffenbarger RS, et al. Influences of cardiorespiratory fitness and other precursors on cardiovascular disease and all-cause mortality in men and women. Jama. 1996;276(3):205-10. 109. Kemper HCG, Twisk JWR, Koppes LLJ, van Mechelen W, Post GB. A 15-year physical activity pattern is positively related to aerobic fitness in young males and females (13-27 years. Eur J Appl Physiol. 2001;84(5):395-402. 110. Parikh T, Stratton G. Influence of intensity of physical activity on adiposity and cardiorespiratory fitness in 5-18 year olds. Sports Med. 2011;41(6):477-88. 111. Nanna Ýr Arnardóttir. Patterns of physical activity in 9 and 15 year-old children in Iceland. Óbirt MS ritgerð. 2008. 112. Gutin B, Yin ZO, Humphries MC, Barbeau P. Relations of moderate and vigorous physical activity to fitness and fatness in adolescents. Am J Clin Nutr. 2005;81(4):746-50. 113. Ruiz JR, Rizzo NS, Hurtig-Wennlof A, Ortega FB, Warnberg J, Sjostrom M. Relations of total physical activity and intensity to fitness and fatness in children: the European Youth Heart Study. Am J Clin Nutr. 2006;84(2):299-303. 114. Aires L, Silva P, Silva G, Santos MP, Ribeiro JC, Mota J. Intensity of physical activity, cardiorespiratory fitness, and body mass index in youth. J Phys Act Health. 2010;7(1):54-9. 115. Eisenmann JC, Wickel EE, Welk GJ, Blair SN. Relationship between adolescent fitness and fatness and cardiovascular disease risk factors in adulthood: The Aerobics Center Longitudinal Study (ACLS). Am Heart J. 2005;149(1):46-53. 116. Dalton M, Cameron AJ, Zimmet PZ, Shaw JE, Jolley D, Dunstan DW, et al. Waist circumference, waist-hip ratio and body mass index and their correlation with cardiovascular disease risk factors in Australian adults. J Intern Med. 2003;254(6):555-63. 117. Lára Gunndís Magnúsdóttir. Holdafar unglingsstúlkna : HLÍF - heilsa og lífsstíll í framhaldsskóla. 2010. 118. Zhu SK, Wang ZM, Shen W, Heymsfield SB, Heshka S. Percentage body fat ranges associated with metabolic syndrome risk: results based on the third National Health and Nutrition Examination Survey (1988-1994). Am J Clin Nutr. 2003;78(2):228-35. 119. Sjolie AN. Low-back pain in adolescents is associated with poor hip mobility and high body mass index. Scand J Med Sci Sports. 2004;14(3):168-75. 120. King GA, Fitzhugh EC, Bassett DR, McLaughlin JE, Strath SJ, Swartz AM, et al. Relationship of leisure-time physical activity and occupational activity to the prevalence of obesity. Int J Obes. 2001;25(5):606-12.
54
121. Dietz WH. Health consequences of obesity in youth: Childhood predictors of adult disease. Pediatrics. 1998;101(3):518-25. 122. Must A, Jacques PF, Dallal GE, Bajema CJ, Dietz WH. Long-term morbidity and mortality of overweight adolescents - a follow-up of the Harvard growth study of 1922 to 1935. N Engl J Med. 1992;327(19):1350-5. 123. Martinez-Gomez D, Ruiz JR, Ortega FB, Veiga OL, Moliner-Urdiales D, Mauro B, et al. Recommended levels of physical activity to avoid an excess of body fat in European adolescents The HELENA study. Am J Prev Med. 2010;39(3):203-11. 124. Kristján Þór Magnússon, Sigurbjörn Árni Arngrímsson, Þórarinn Sveinsson, Erlingur Jóhannsson. Líkamshreyfing 9 og 15 ára íslenskra barna í ljósi lýðheilsumarkmiða. Icel Med J. 2011;97(2):75-81. 125. Wittmeier KD, Mollard RC, Kriellaars DJ. Physical activity intensity and risk of overweight and adiposity in children. Obesity (Silver Spring). 2008;16(2):415-20. 126. Steele RM, van Sluijs EMF, Cassidy A, Griffin SJ, Ekelund U. Targeting sedentary time or moderate- and vigorous-intensity activity: independent relations with adiposity in a population-based sample of 10-y-old British children. Am J Clin Nutr. 2009;90(5):1185-92. 127. Ortega FB, Ruiz JR, Sjostrom M. Physical activity, overweight and central adiposity in Swedish children and adolescents: The European Youth Heart Study. Int J Behav Nutr Phys Act. 2007;4. 128. Mark AE, Janssen I. Influence of bouts of physical activity on overweight in youth. Am J Prev Med. 2009;36(5):416-21. 129. Gaber T, McGlashan KA, Love S, Jenner JR, Crisp AJ. Bone density in chronic low back pain: a pilot study. Clin Rehabil. 2002;16(8):867-70. 130. Gracia-Marco L, Vicente-Rodriguez G, Casajus JA, Molnar D, Castillo MJ, Moreno LA. Effect of fitness and physical activity on bone mass in adolescents: the HELENA Study. Eur J Appl Physiol. 2011;111(11):2671-80. 131. Karlsson MK. Physical activity, skeletal health and fractures in a long term perspective. J Musculoskelet Neuronal Interact. 2004;4(1):12-21. 132. Khan K, McKay HA, Haapasalo H, Bennell KL, Forwood MR, Kannus P, et al. Does childhood and adolescence provide a unique opportunity for exercise to strengthen the skeleton? J Sci Med Sport. 2000;3(2):150-64. 133. Kohrt WM, Bloomfield SA, Little KD, Nelson ME, Yingling VR, Amer Coll Sports M. Physical activity and bone health. Med Sci Sports Exerc. 2004;36(11):1985-96. 134. Rizzoli R, Bianchi ML, Garabedian M, McKay HA, Moreno LA. Maximizing bone mineral mass gain during growth for the prevention of fractures in the adolescents and the elderly. Bone. 2010;46(2):294-305. 135. Katzman DK, Bachrach LK, Carter DR, Marcus R. Clinical and anthropometric correlates of bone-mineral acquisition in healthy adolescent girls. J Clin Endocrinol Metab. 1991;73(6):1332-9. 136. Roman B, Serra-Majem L, Ribas-Barba L, Perez-Rodrigo C, Aranceta J. How many children and adolescents in Spain comply with the recommendations on physical activity? J Sports Med Phys Fitness. 2008;48(3):380-7. 137. Lýðheilsustöð. Faghópur Lýðheilsustöðvar um ráðleggingar um hreyfingu.
Ráðleggingar um hreyfingu. Bæklingur. 2008. 138. Heinonen A, Kannus P, Sievanen H, Oja P, Pasanen M, Rinne M, et al. Randomised controlled trial of effect of high-impact exercise on selected risk factors for osteoporotic fractures. Lancet. 1996;348(9038):1343-7. 139. DargentMolina P, Favier F, Grandjean H, Baudoin C, Schott AM, Hausherr E, et al. Fall-related factors and risk of hip fracture: The EPIDOS prospective study. Lancet. 1996;348(9021):145-9. 140. Bailey DA, McKay HA, Mirwald RL, Crocker PRE, Faulkner RA. A six-year longitudinal study of the relationship of physical activity to bone mineral accrual in growing children: The University of Saskatchewan bone mineral accrual study. J Bone Miner Res. 1999;14(10):1672-9. 141. Martinez-Gomez D, Ruiz JR, Ortega FB, Casajus JA, Veiga OL, Widhalm K, et al. Recommended levels and intensities of physical activity to avoid low-cardiorespiratory fitness in European adolescents: The HELENA study. Am J Hum Biol. 2010;22(6):750-6. 142. Vicente-Rodriguez G. How does exercise affect bone development during growth? Sports Med. 2006;36(7):561-9. 143. Vicente-Rodriguez G, Urzanqui A, Mesana MI, Ortega FB, Ruiz JR, Ezquerra J, et al. Physical fitness effect on bone mass is mediated by the independent association between lean mass and bone mass through adolescence: a cross-sectional study. J Bone Miner Metab. 2008;26(3):288-94.
55
144. Kemper HCG, Twisk JWR, van Mechelen W, Post GB, Roos JC, Lips P. A fifteen-year longitudinal study in young adults on the relation of physical activity and fitness with the development of the bone mass: The Amsterdam Growth and Health Longitudinal Study. Bone. 2000;27(6):847-53. 145. Halldóra Jónasdóttir og Sigurbjörg Júlíusdottir. Stoðkerfisverkir og fartölvunotkun framhaldsskólanema. Lokaverkefni til BS prófs. 2005. 146. Óskar J. Helgason og Alma Guðjónsdottir. Verkir frá háls- og herðarsvæði hjá framhaldsskólanemum - algengi og husanleg orsakatengsl. Lokaverkefni til BS prófs. 1996. 147. Kristjansdottir G. Prevalence of self-reported back pain in school children: A study of sociodemographic differences. Eur J Pediatr. 1996;155(11):984-6. 148. Johannsson E, Arngrimsson SA, Thorsdottir I, Sveinsson T. Tracking of overweight from early childhood to adolescence in cohorts born 1988 and 1994: overweight in a high birth weight population. Int J Obes. 2006;30(8):1265-71. 149. Vilhjalmsson R, Kristjansdottir G. Gender differences in physical activity in older children and adolescents: the central role of organized sport. Soc Sci Med. 2003;56(2):363-74. 150. Kristjansdottir G, Vilhjalmsson R. Sociodemographic differences in patterns of sedentary and physically active behavior in older children and adolescents. Acta Peadiatr. 2001;90(4):429-35. 151. Kári Jónsson. http://hdl.handle.net/1946/10447. 2008. 152. Ö. Valdimarsson, J. Ö. Kristinsson, S. Ö. Stefansson, S. Valdimarsson, G. Sigurdsson. Lean mass and physical activity as predictors of bone mineral density in 16-20-year old women. J Intern Med. 1999;245(5):489-96. 153. Sigríður Þ. Eiðsdóttir, Álfgeir L. Kristjánsson, Inga D. Sigfúsdóttir, John P. Allegrante. Trends in physical activity and participation in sports clubs among Icelandic adolescents. Eur J Public Health. 2008;18(3):289-93. 154. Sigríður Þ. Eiðsdóttir, Álfgeir L. Kristjánsson, Inga D. Sigfúsdóttir, Carol E. Garber, John P. Allegrante. Trends in body mass index among Icelandic adolescents and young adults from 1992 to 2007. Int J Environ Res Public Health. 2010;7(5):2191-207. 155. Sigridur Þ. Eidsdóttir, Álfgeir L. Kristjánsson, Inga D. Sigfúsdóttir, Carol E. Garber, John P. Allegrante. Secular trends in overweight and obesity among Icelandic adolescents: Do parental education levels and family structure play a part? Scand J Public Health. 2013. 156. Kuorinka I, Jonsson B, Kilbom A, Vinterberg H, Biering-Sørensen F, Andersson G, et al. Standardised Nordic questionnaires for the analysis of musculoskeletal symptoms. Appl Ergon. 1987;18(3):233-7. 157. Dickinson CE, Campion K, Foster AF, Newman SJ, Orourke AMT, Thomas PG. Questionnaire development - an examination of the Nordic musculoskeletal questionnaire. Appl Ergon. 1992;23(3):197-201. 158. Palmer K, Smith G, Kellingray S, Cooper C. Repeatability and validity of an upper limb and neck discomfort questionnaire: the utility of the standardized Nordic questionnaire. Occup Med-Oxf. 1999;49(3):171-5. 159. Ólöf Anna Steingrímsdóttir. Einkenni frá hreyfi- og stoðkerfi. Hóprannsókn á úrtaki Íslendinga I [Symptoms of the musculoskeletal system. Study of a random sample of Icelanders II]. Icel Med J. 1990;76:141-4. 160. Guinhouya CB, Lemdani M, Vilhelm C, Durocher A, Hubert H. Actigraph-defined moderate-to-vigorous physical activity cut-off points among children: statistical and biobehavioural relevance. Acta Peadiatr. 2009;98(4):708-14. 161. Durnin J, Womersle.J. Body fat assessed from total-body density and its estimation from skinfold thickness - measurements on 481 men and women aged from 16 to 72 years. Br J Nutr. 1974;32(1):77-97. 162. Cole TJ, Bellizzi MC, Flegal KM, Dietz WH. Establishing a standard definition for child overweight and obesity worldwide: international survey. Br Med J. 2000;320(7244):1240-3. 163. Freedman DS, Sherry B. The validity of BMI as an indicator of body fatness and risk among children. Pediatrics. 2009;124:S23-S34. 164. Arngrimsson SA, Sveinsson T, Johannsson E. Peak oxygen uptake in children: Evaluation of an older prediction method and development of a new one. Pediatr Exerc Sci. 2008;20(1):62-73. 165. Hassager C, Gotfredsen A, Jensen J, Christiansen C. Prediction of body-composition by age, height, weight, and skinfold thickness in normal adults. Metab-Clin Exp. 1986;35(12):1081-4. 166. Heymsfield SB, Wang J, Heshka S, Kehayias JJ, Pierson RN. Dual-photon absorptiometry - comparison of bone-mineral and soft-tissue mass measurements invivo with established methods. Am J Clin Nutr. 1989;49(6):1283-9. 167. Fejer R, Kyvik KO, Hartvigsen J. The prevalence of neck pain in the world population: a systematic critical review of the literature. Eur Spine J. 2006;15(6):834-48.
56
168. Walker BF. The prevalence of low back pain: A systematic review of the literature from 1966 to 1998. J Spinal Disord. 2000;13(3):205-17. 169. Ahacic K, Kareholt I. Prevalence of musculoskeletal pain in the general Swedish population from 1968 to 2002: Age, period, and cohort patterns. Pain. 2010;151(1):206-14. 170. Bjorksten MG, Boquist B, Talback M, Edling C. The validity of reported musculoskeletal problems. A study of questionnaire answers in relation to diagnosed disorders and perception of pain. Appl Ergon. 1999;30(4):325-30. 171. Perreault N, Brisson C, Dionne CE, Montreuil S, Punnett L. Agreement between a self-administered questionnaire on musculoskeletal disorders of the neck-shoulder region and a physical examination. BMC Musculoskelet Disord. 2008;9. 172. Staes F, Stappaerts K, Vertommen H, Nuyens G, Coppieters M, Everaert D. Comparison of self-administration and face-to-face interview for surveys of low back pain in adolescents. Acta Paediatr. 2000;89(11):1352-7. 173. Barnekow-Bergkvist M, Hedberg GE, Janlert U, Jansson E. Determinants of self-reported neck-shoulder and low back symptoms in a general population. Spine. 1998;23(2):235-43. 174. Svendsen OL, Haarbo J, Hassager C, Christiansen C. Accuracy of measurements of body-composition by dual-energy x-ray absorptiometry invivo. Am J Clin Nutr. 1993;57(5):605-8. 175. Glauber HS, Vollmer WM, Nevitt MC, Ensrud KE, Orwoll ES. Body-weight versus body-fat distribution, adiposity, and frame size as predictors of bone-density. J Clin Endocrinol Metab. 1995;80(4):1118-23. 176. Felson DT, Zhang YQ, Hannan MT, Anderson JJ. Effects of weight and body-mass index on bone-mineral density in men and women - The Framingham-study. J Bone Miner Res. 1993;8(5):567-73. 177. Hoy CL, Macdonald HM, McKay HA. How does bone quality differ between healthy-weight and overweight adolescents and young adults? Clin Orthop Relat Res. 2013;471(4):1214-25. 178. Bogl LH, Latvala A, Kaprio J, Sovijarvi O, Rissanen A, Pietilainen KH. An Investigation into the Relationship Between Soft Tissue Body Composition and Bone Mineral Density in a Young Adult Twin Sample. J Bone Miner Res. 2011;26(1):79-87. 179. Riddoch CJ, Andersen LB, Wedderkopp N, Harro M, Klasson-Heggebo L, Sardinha LB, et al. Physical activity levels and patterns of 9-and 15-yr-old European children. Med Sci Sports Exerc. 2004;36(1):86-92. 180. Trost SG, Ward DS, Moorehead SM, Watson PD, Riner W, Burke JR. Validity of the computer science and applications (CSA) activity monitor in children. Med Sci Sports Exerc. 1998;30(4):629-33. 181. Trost SG, Pate RR, Sallis JF, Freedson PS, Taylor WC, Dowda M, et al. Age and gender differences in objectively measured physical activity in youth. Med Sci Sports Exerc. 2002;34(2):350-5. 182. Brage S, Wedderkopp N, Franks PW, Andersen LB, Froberg K. Reexamination of validity and reliability of the CSA monitor in walking and running. Med Sci Sports Exerc. 2003;35(8):1447-54. 183. Ekelund U, Sjostrom M, Yngve A, Poortvliet E, Nilsson A, Froberg K, et al. Physical activity assessed by activity monitor and doubly labeled water in children. Med Sci Sports Exerc. 2001;33(2):275-81. 184. Puyau MR, Adolph AL, Vohra FA, Butte NF. Validation and calibration of physical activity monitors in children. Obes Res. 2002;10(3):150-7. 185. Ortega FB, Lee DC, Katzmarzyk PT, Ruiz JR, Sui XM, Church TS, et al. The intriguing metabolically healthy but obese phenotype: cardiovascular prognosis and role of fitness. Eur Heart J. 2013;34(5):389-97. 186. Manchikanti L, Singh V, Datta S, Cohen SP, Hirsch JA. Comprehensive review of epidemiology, scope, and impact of spinal pain. Pain Physician. 2009;12(4):E35-E70. 187. Alsaadi SM, McAuley JH, Hush JM, Maher CG. Prevalence of sleep disturbance in patients with low back pain. Eur Spine J. 2011;20(5):737-43. 188. Maniadakis N, Gray A. The economic burden of back pain in the UK. Pain. 2000;84(1):95-103. 189. Luo XM, Pietrobon R, Sun SX, Liu GG, Hey L. Estimates and patterns of direct health care expenditures among individuals with back pain in the United States. Spine. 2004;29(1):79-86.
57
Fylgiskjöl
1. Kynningarblað fyrir þátttakendur (fylgiskjal 1)
2. Upplýst samþykki fyrir 17 ára þátttakendur og forráðamenn (fylgiskjal 2)
3. Upplýst sammþykki fyrir 23 ára (fylgiskjal 3)
4. Spurningalisti um stoðkerfisverki (fylgiskjal 4)
58
Fylgiskjal 1
Atgervi ungra Íslendinga
Líkamlegt atgervi, félagslegir þættir og andleg líðan
unglinga og ungmenna
Kæri þátttakandi
Undanfarin ár hafa verið framkvæmdar rannsóknir við Háskóla Íslands á heilsufari, hreyfingu,
og líkamlegu atgervi barna og unglinga í tengslum við svonefnda lífsstílssjúkdóma. Ein
stærsta rannsóknin af þeim toga var framkvæmd á skólaárinu 2003-2004 en sú umfangsmikla
rannsókn bar heitið Lífsstíll 9 og 15 ára Íslendinga. Markmið þeirrar rannsóknar var að kanna
heilsutengda þætti eins og holdafar, hreyfingu, þrek, andlega líðan, félagslega þætti og fleira
hjá einstaklingum fæddum árið 1988 og 1994. Í rannsókninni Atgervi ungra Íslendinga verður
leitað til þessara sömu einstaklinga sem í dag eru á 17. og 23. aldursári og heilsufar tengt
ofangreindum þáttum kannað aftur.
Öflun heilsufarsupplýsinga um þessa einstaklinga nú átta árum síðar geta gefið mjög dýrmæta
vitneskju um t.a.m. hvort og til hvaða fyrirbyggjandi aðgerða heilbrigðis- og lýðheilsuyfirvöld
þurfa að grípa til á komandi árum og áratugum. Þetta verður í fyrsta sinn sem þróun og
breytingar á umræddum heilsufarsþáttum verða skoðaðar samtímis í tveimur landsúrtökum á
Íslandi. Þannig mun rannsóknin afla upplýsinga um þær hugsanlegu breytingar á heilsufari
tengdu hreyfingu, líkamlegu atgervi og andlegri líðan, sem hefur átt sér stað frá því sami
hópur tók þátt í umræddri rannsókn árið 2003.
Í rannsókninni Lífsstíll 9 og 15 ára Íslendinga árið 2003/2004 var mjög góð þátttaka og
niðurstöður þess verkefnis hafa leitt til umtalsverðrar þekkingarsköpunar á svið heilsu og
forvarna á Íslandi. Því er mjög mikilvægt að sem flestir sjái sér fært að taka þátt í
framhaldsrannsókninni Atgervi ungra Íslendinga. Allir þátttakendur munu fá viðurkenningar
fyrir þátttöku og í boði verður fræðsluefni og upplýsingar um góða lífshætti og hollt líferni.
Vísindasiðanefnd, Persónuvernd og Geislavarnir ríkisins hafa samþykkt framkvæmd
rannsóknarinnar.
Rannsóknarhópurinn samanstendur af aðilum frá Háskóla Íslands (HÍ) og Háskólanum á
Akureyri (HA). Frá HÍ koma Erlingur Jóhannsson prófessor (verkefnisstjóri), Sigurbjörn Árni
Arngrímsson prófessor, Þórarinn Sveinsson dósent og Kristján Þór Magnússon aðjúnkt. Frá
HA koma þeir Þóroddur Bjarnason prófessor og Ársæll Már Arnarson prófessor.
Doktorsnemar sem koma að rannsókninni eru Hervör Alma Árnadóttir, Sandra Jónasdóttir og
Sunna Gestsdóttir, auk meistaranemanna Eyglóar Traustadóttur og Margrétar Indriðadóttur.
Virðingarfyllst,
Dr. Erlingur Jóhannsson, prófessor HÍ, ábyrðamaður rannsóknarinnar.
Netfang: [email protected]
Þátttaka í rannsókninni felst í eftirfarandi sex þáttum sem verða allir framkvæmdir í húsnæði
Rannsóknarstöðvar Hjartaverndar, Holtasmára 1, Kópavogi. Þátttakendur þurfa að koma í
tvær heimsóknir í Hjartavernd.
59
1. Spurningalisti: Spurningalistanum er ætlað að varpa ljósi á ýmsa þætti sem tengjast
lifnaðarháttum s.s. heilsurækt, félagsstarfi, mataræði, hreyfingu, skóla/vinnu,
félagslegri sem og líkamlegri og andlegri líðan þátttakenda.
2. Þrekpróf: Til að meta þrek verða þátttakendur beðnir um að hjóla á þrekhjóli með
stigvaxandi ákefð og fylgst verður með hjartslætti hjá þeim. Prófið er hámarkspróf þar
sem þátttakendur hjóla þar til þeir geta ekki (eða vilja ekki) hjóla lengra. Þrekprófið
ætti að taka 15- 20 mínútur.
3. Líkamssamsetningarmælingar og blóðþrýstingur: Ummál, húðþykkt,
blóðþrýstingur, hæð og þyngd verða mæld. Þátttakendur þurfa eingöngu að vera í
léttum klæðnaði og tekur um 40 mínútur.
4. Hreyfimælingarnar: Svokallaðir hröðunarmælar (e. Accelerometers) verða notaðir
til að meta hreyfingu þátttakenda. Mælarnir eru litlir kubbar á stærð við
eldspýtnastokk. Mælikubbarnir eru hafðir í belti við hægri mjöðm í sex daga samfellt
nema þegar farið er í sund eða bað eða þegar sofið er. Mælarnir eru settir á og teknir af
í Hjartavernd.
5. Blóðtaka: Blóðprufa er tekin eftir föstu og framkvæmd þannig að stungið er í bláæð
einni stungu í olnbogabót og teknir samtals 10 ml í 3 glös. Fyrir stungu verður búið að
deyfa húð með kremi (emla). Blóðfita, kólesteról, insúlín og blóðsykur verða mæld. Ef
blóðprufur reynast að einhverju leiti óeðlilegar m.v. fyrirfram ákveðin viðmið verður
haft samband við viðkomandi. Strax að lokinni blóðprufu fá þátttakendur næringu
(ávaxtasafa og brauð).
6. Beinþéttnimæling: DXA-mæling segir bæði til um beinþéttni og fitudreifingu í
líkamanum. Gera má ráð fyrir að mælingin taki u.þ.b. 5 mínútur á hvern einstakling en
þátttakendur liggja á bekk á meðan rannsóknin fer fram og líkaminn er skannaður. Við
beinþéttnimælinguna er notaður röntgengeisli, en geislun vegna þátttöku í
rannsókninni er sambærileg við 2–3 daga náttúrlega bakgrunnsgeislun á Íslandi.
Náttúruleg bakgrunnsgeislun er í öllu okkar umhverfi. Hún kemur frá himingeimnum,
jarðskorpunni og geislavirkum efnum í líkama okkar. Þessi geislun er mjög lítil á
Íslandi og mun minni en annarsstaðar á Norðurlöndum. Miðað við þá geislun sem hér
um ræðir er það mat Geislavarna ríkisins að áhætta vegna þátttöku í rannsókninni sé
hverfandi
60
Fylgiskjal 2
Samþykkisyfirlýsing um þátttöku í rannsókninni
Atgervi ungra Íslendinga Líkamlegt atgervi, félagslegir þættir og andleg líðan
unglinga og ungmenna
Nafn unglings:_______________________________________
Kennitala unglings:___________________________________
Ég, forráðamaður ofngreinds unglings, samþykki þátttöku hans/hennar í öllum 6
þáttum ofangreindrar rannsóknar.
Samþykki forráðamanns:
Dags:_______________Nafn:_________________________________
(undirskrift)
Samþykki unglings
Dags:_______________Nafn:_________________________________
(undirskrift)
Undirskrift rannsakanda sem leggur yfirlýsinguna fyrir:
Dags.:_______________ Nafn:__________________________________
Ef einhverjar spurningar vakna er hægt að hafa sambandi í símanr. rannsóknarinnar 860-4787
61
Fylgiskjal 3
Samþykkisyfirlýsing um þátttöku í rannsókninni
Atgervi ungra Íslendinga Líkamlegt atgervi, félagslegir þættir og andleg líðan
unglinga og ungmenna
Nattakenda:___________________________________
Ég samþykki þátttöku í öllum 6 þáttum ofangreindar rannsóknar.
Samþykki þátttakenda:
Dags:_______________Nafn:_________________________________ (undirskrift)
Undirskrift rannsakanda sem leggur yfirlýsinguna fyrir:
Dags.:_______________ Nafn:______________________________
62
Fylgiskjal 4
![Raðgreining á hluta TYRP1 og OCA2 í glóbrúnum hestum. Dalin.pdf · hefur einnig verið tengt við aukinn styrk í skel skordýra og hýði banana[2]. Fundist hafa tengsl milli](https://img.pdfslide.tips/doc/110x75/5f60c91c19476f79dc2d9968/ragreining-hluta-tyrp1-og-oca2-glbrnum-dalinpdf-hefur-einnig-veri.jpg)
