Zavod za zatitu prirode Crne Gore

STUDIJA ZATITE ZA REGIONALNI PARK PIVA (Ranije Regionalni park Bio, Magli i Volujak) U OPTINI PLUINE- STRUNA PODLOGA

Podgorica, maj, 2011. godine

i

NARUILAC: OBRAIVA: BROJ UGOVORA: VRSTA PROJEKTA: PROJEKAT: RUKOVODILAC PROJEKTA: KOORDINATOR IZRADE STUDIJE:

OPTINA PLUINE (Predsjednik Mijuko Bajagi) Zavod za zatitu prirode Crne Gore, Podgorica (Direktor Dr Zlatko Buli) 01-1224/6 od 11.06.2010. i 01-574/1 od 16.06.2010. Studija zatite za novo zatieno prirodno dobro (l. 53. i 56. Zakona o zatiti prirode) Struna podloga Studija zatite prirodnog dobra Piva Dr Buli Zlatko Mr Bukovi Vasilije

SARADNICI U IZRADI STUDIJE: Dr Buli Zlatko, dipl. biol., (biodiverzitet, zatita prirode) Mr Bukovi Vasilije, (biodiverzitet, zatita prirode) Bogdanovi orije, dipl. geod. ing.,(kartografski prilozi) Mr Hadiblahovi Sead, dipl. biol., (botanika) Prof. dr Dubljevi Rato (botanika) Dr Doderovi Miroslav (geomorfologija) Jovievi Mihailo, dipl. biol. (biodiverzitet-ptice) Jovovi Vesna, dipl ing. pejz. arh., (pejza) Prof. dr Kasalica Slobodan (geografija i turistiki potencijali) Mr Kasom Gordana, dipl. biol., (biodiverzitet-gljive) Mr Koprivica Jelena, dipl. biol., (biodiverzitet-sisari) Mr Kralj Sonja, dipl. biol., (biodiverzitet-alge) Mr Kruni Blao, dipl. ing. um. (ume i umarstvo) Prof. dr Lakui Dmitar, dipl. biol., (flora), Mr Luburi Veselin, dipl. geograf, (zatita prirode) Prof. dr Ljeevi Milutin, dipl. geograf, (geodiverzitet) Milanovi orije, dipl. biol. (flora)

Milikovi Nataa, dipl. prav.,(pravni aspekt) Mr Mitrovi Luka,dipl. geograf, (klimatske karakteristike) Dr Nikoli Gojko (kartografski prikazi) Nikevi Jelena, dipl. biol., (biodiverzitet-insekti) Pajovi Tomo, dipl. pravnik., (zatita prirode) Akademik Pulevi Vuki, dipl. biol.,(botanika) Mr Rajkovi Milka, dipl. biol., (biodiverzitet-ribe) Akademik Redi Sulejman,dipl.biol. (botanika) Dr Roganovi Dragan, dipl. biol., (biodiverzitet-insekti) Savelji Darko, dipl. biol., (biodiverzitet-ptice) Mr Stanii Nataa, dipl. biol., (zatita prirode) Akademik Vladimir Stevanovi, dipl. biol. (centri biodiverziteta) Mr Stupar Vladimir, dipl. ing. um. (zatita prirode) Mr Telebak Biljana, dipl. biol.,(biodiverzitet-puevi) Mr Tripi Rajko, dipl. biol., (biodiverzitet-flora) Dr irovi Rua, dipl. biol., (biodiverzitet-vodozemci, gmizavci)

AUTORI FOTOGRAFIJA:

Zlatko Buli, Milutin Ljeevi, Bukovi Vasilije, Gordana Kasom, ore Milanovi, Sead Hadiablahovi, Rajko Tripi, Rua irovi. Darko Savelji. Biljana Telebak, Ratko Popovi & Ivan Buli Milica Jovanovi

KOMPJUTERSKA OBRADA:

KARTOGRAFSKO GEODETSKA OBRADA GRANICA ZATIENOG PRIRODNOG DOBRA: orije Bogdanovi, dipl.geod.ing.

PREPORUENO CITIRANJE U LITERATURI: Zavod za zatitu prirode (2011): Studija zatte za Regionalni park Piva Struna podloga. Zavod za zatitu prirode, Podgorica & Optina Pluine. Podaci koji su dati u ovoj Studiji namijenjeni su iskljuivo za potrebe naruioca i ne smiju se kopirati, umnoavati ili koristiti u druge svrhe bez dozvole naruioca i obraivaa.

D I R E K T O R Dr Zlatko Buli

ii

SADRAJ I. UVOD ......................................................................................................................... 1 I.1. Zakonski okvir novog zatienog prirodnog dobra Piva.......................................... 2 I.2. Osvrt na postojeu prostorno-plansku dokumentaciju od interesa za Studiju zatite za RP PIVA........................................................................................... 3 II. OPIS PRIRODNIH I STVORENIH ODLIKA ZATIENOG PRIRODNOG DOBRA - OPIS ISTRAIVANOG PODRUJA .................................... 5 II.1. Fizike karakteristike istraivanog podruja ........................................................... 5 II.1.1. Geografski poloaj i topografija terena .................................................. 5 II.1.2. Geodiverzitet i geonasledje prostora RP Piva..................................... 6 II.1.3. Geomorfoloke karakteristike.................................................................. 25 II.1.4. Geoloke i hidrogeoloke karakteristike................................................... 25 II.1.5. Seizmoloke karakteristike...................................................................... 31 II. 1.6. Klimatske i vremenske karakteristike...................................................... 31 II. 1.7. Pedoloke karakteristike ........................................................................ 32 II. 2. Bioloke karakteristike istraivanog podruja ....................................................... 35 II.2.1.Biogeografske karakteristike.................................................................... 35 II.2.2.Biodiverzitet.............................................................................................. 35 Flora i vegetacija ..................................................................................... 37 Gljive ....................................................................................................... 45 Fauna....................................................................................................... 45 Zoogeografski poloaj istraivanog podruja .......................................... 50 Fauna dna................................................................................................ 53 Entomofauna............................................................................................ 55 Puevi...................................................................................................... 59 Herpetofauna........................................................................................... 61 Ihtionafuna............................................................................................... 62 Ornitofauna.............................................................................................. 64 Sisari........................................................................................................ 68 III. PEJZA I PREDIONE ODLIKE ZATIENOG PRIRODNOG DOBRA ................. 71 Opte karakteristike pejzaa .......................................................................................... 71 Pejzana jedinica Pivsko podruje ................................................................................ 72 IV. STANJE PRIRODNIH RESURSA I NJIHOVA EVALUACIJA (VREDNOVANJE) ZA ZATITU .................................................................................. 77 V. GRANICE REGIONALNOG PARKA PIVA........................................................... 81 V.1. Opis granice .......................................................................................................... 81 VI. KONCEPT ZATITE REGIONALNOG PARKA PIVA......................................... 83 VII. OSNOVE UPRAVLJANJA REGIONALNIM PARKOM PIVA............................. 87 PRILOZI ........................................................................................................................ 89 Prilog 1 Uporedni pregled broja stanovnika 1948-2003. godina.................................... 91 Prilog 2 Pregled broja stanovnika po katastarskim optinama i naseljima u okviru RP Piva ......................................................................................................... 92 Prilog 3 Broj domova u katastarskim optinama i naseljima optine Pluine................ 93 Prilog 4 Tabelarni pregled RP Piva razvrstan po kulturama u drutvenom i privatnom vlasnitvu ............................................................................ 94 Prilog 5 Metereoloki podaci sa klimatoloke stanice Pluine i epan Polje ............. 95 Prilog 6 Kartografski prikaz zatienog prirodnog dobra RP Piva ............................. 97 Prilog 7 Regionalni park Piva kao dio EMERALD mree ........................................... 99 Prilog 8 Regionalni park Piva kao IPA podruje ......................................................... 101 Prilog 9 Turistiki potencijali regionalnog parka Piva ................................................. 103 Prilog 10 Potencijalno Prekogranino zatieno podruje Durmitor- Kanjon Tare Sutjeska ................................................................................. 107 Prilog 11 Pedoloka karta RP Piva ............................................................................... 109 LITERATURA ............................................................................................................... 111

iii

iv

Rezime U skladu sa uslovima vezanim za izradu Studija zatite koji su propisani u lanu 56. Zakona o zatiti prirode, Zavod za zatitu prirode je uradio Studiju zatite strunu podlogu za uspostavljanje novog zatienog dobra Regionalnog parka parka prirode Piva (Magli, Volujak, Bio). Podaci i dobijeni rezultati koji su dati u ovoj Studiji trebaju da budu dalje korieni od strane optine Pluine za donoenje Odluke optinskog parlamenta za stavljanje pod zatitu ovog prostora kao novog zatienog objekta (regionalnog parka) u Crnoj Gori. Takoe, ovi podaci mogu biti od interesa i za Zavod za zatitu prirode Crne Gore, Ministarstvo odrivog razvoja i turizma, JPNacionalni parkovi Crne Gore odnosno NP Durmitor, kao i druge institucije, kako domae tako i inostrane (optina Foa i Nacionalni park Sutjeska), oko iniciranja projekata prekogranine saradnje i stvaranje ekozone odnosno ekolokog koridora, prepoznatog kao Prekogranino zatienog podruje Durmitor- Kanjon Tare Sutjeska (vidi Prilog br 10), koji bi povezivao ova dva izuzetno zanimljiva nacionalna parka na prostoru Balkanskog poluostrva, pa i ire. Formiranje novog Regionalnog parka bi bilo osnov i za preduzimanje drugih aktivnosti Zakonom o zatiti prirode, kao to su odreivanje upravljaa zatienog prirodnog dobra, obezbijeivanja sredstava za njegov rad i izrada i donoenje planova upravljanja za period od 5 godina i godinjih programa upravljanja, kao i donoenje propisa (upravlja) za utvrivanje visine, naina obrauna i plaanja naknada za korienje zatienog prirodnog dobra. Postojei koncept statusa / kategorije zatite novog Regionalnog parka Piva (ranije Bio-MagliVolujak), podrazumijeva regionalno povezivanje i NP Sutjeska (Republika Srpska / Bosna i Hercegovina), shodno odredbama PPCG do 2020. Pored koncepta statusa / kategorije zatite, propisane su i osnove za budue upravljanje ovim zatienim prirodnim dobrom i definisane posledice koje proistiu od predloenog koncepta. U skladu sa odredbama iz Zakona o zatiti prirode, kao sastavni dio Studije je uraen i kartografski prikaz granica ovog zatienog prirodnog dobra na geodetskoj i topografskoj podlozi koju je, shodno Zakonu, prethodno obezbjedila Uprava za nekretnine, kao i optina Pluine.

v

vi

I . UVOD Prostor Maglia, Bioa i Volujaka je u Prostornom planu Crne Gore prepoznat i definisan kao potencijalni objekat zatite prirode kao regionalni park odnosno park prirode. Takoe u Prostornom planu optine Pluine, takoe je istaknut znaaj ouvanja ovog prostora kao budueg regionalnog parka odnosno parka prirode. to se tie vrijednosti prirodnih potencijala ovog podruja oni su istanknuti i u Nacionalnoj strategiji odrivog razvoja, nacionalnoj strategiji biodiveziteta sa Akcionim planom, Studiji Pravci razvoja Crne Gore kao ekoloke drave, Prostornom planu podruja posebne namjene NP Durmitor, Programu i razvoju zatite NP Durmitor i drugim dokumentima. Ovo podruje je izuzetno atraktivno za programe prekogranine saradnje i u tom smislu do sada je uradjena jedna studija koja je vezana za povezivanje podruja NP Durmitor sa kanjonom Tare sa NP Sutjeska i uraena 2009. godine (Niewiadomski Z., Stupar V., Bukovi V., Buli Z. & Stanii N. (2009): Feasibility Stady on establishing a transboundary protected area Durmitor - Tara CanyonSutjeska, UNEP Vienna, ISCC. Prepared under the Project "Enhancing Transboundary Biodiversity Management in South Eastern Europe" in the framework of the Environment and Security Initiative-SEE., Austrian Development Cooperation, Canadian International Development Agency & UNEP, pp. 1 -97, 2009). Kao interesatnu studiju za realizaciju ovog projekta a u vezi povezivanja ovog prostora sa NP Durmitor napominjemo i Studiju o reviziji granica NP Durmitor koju je radio Zavod za zatitu prirode Crne Gore po narudbi resornog Ministarstva za ureenje prostora i zatitu ivotne sredine. Studija nosi naziv Struna studija o reviziji granica Nacionalnog parka Durmitor. Zavod za zatitu prirode, Podgorica, 2010. (Buli Z., Bukovi V., Lakui I., Kasom G., Dragievi S., Mitrovi L., Hadiablahovi S., Tripi R., Milikovi N., irovi R., Kralj S., Roganovi O., Jovovi V., Nikevi J., Savelji D., Telebak B., Rajkovi M., Stanii N., Radulovi V., Futi B., Ivanov M, Pajovi T., Bogdanovie ., ljivananin S. & Stani S. ). U skladu sa odredbama iz Ugovora o izradi Strune podloge - Studije izvodljivosti za ustanovljavanje novog zatienog dobra Regionalnog parka parka prirode Piva, koji je zakljuen izmeu Optine Pluine i Zavoda za zatitu prirode, koji je pristupio izradi predmetne Studije po sadraju koji je utvren u lanu 56. Zakona o zatiti prirode i kao takav prihvaen od strane Optine Pluine u Ponudi Zavoda. Ugovor je zakljuen u skladu sa odredbama Zakona o zatiti prirode i njime utvrenoj proceduri prethodnog podnoenja zahtjeva od strane Optine Pluine Zavodu za zatitu prirode za izradu strune podloge Studije izvodljivosti za ustanovljavanje zatienog prirodnog dobra novog regionalnog parka u Crnoj Gori (lan 56., stav 1. i 2. Zakona o zatiti prirode). Zavod za zatitu prirode je shodno odredbama Zakona o zatiti prirode (Sl. List SRCG, br. 36/77, 39/77, 2/89, 29/89, 39/89, 48/91, 17/92, 27/94 & Sl. List CG, br. 51/08.), ovlaen da u postupku stavljanja pod zatitu i revizije utvrenih kategorija, ukljuujui reviziju / izmjenu granica zatienih prirodnih dobara, priprema strune osnove studije zatite za zatiena prirodna dobra. Programske aktivnosti Zavoda za zatutu prirode su protekle decenije bile usmjerene, izmedju ostalog, i na istraivanje Durmitora u nairem smislu, a samim tim i planinske skupine Bio, Magli i Volujak, Pivske planine, dolina i kanjona rijeka Pive i Tare i njihovih pritoka u cilju zatite objekata prirode, kao i promociju novih podruja i pojedinanih vrsta biodiverziteta, to su ujedno i opredjeljenja Prostomog Plana Cme Gore kao i Prostornih planova Optina u sferi dugorone koncepcije i projekcije zatite prirode i prirodnih vrijednosti Cme Gore. Struni saradnici Zavoda, kao i spoljni saradnici su stoga u vie navrata obavili viednevna terenska istraivanja u svim sezonskim aspektima u cilju rekognosciranja zatienih prirodnih dobara cjelokupnog Durmitorskog masiva u okviru projekata: Prirodnjaka istraivanja kanjona Pive i Komarnice sa posebnim osvrtom na dio kanjona koji e obuhvatiti HE Mratinje, Flora i vegetacija Durmitora, Fauna Durmitora, Monitoring biodiverziteta, Prirodnjaka istraivanja planinskih i visokoplaninskih jezera Crne Gore, EMERALD, Natura 2000 i sl. Ove istraivake aktivnosti su omoguile dobijanje jasnije i cjelovitije slika o stanju biodiverziteta i neive prirode tog prostora.

1

I.1. Zakonski okvir za proglaenje novog zatienog prirodnog dobra - Regionalnog parka Piva U Crnoj Gori ne postoji zatieno podruje prirode koje spada u kategoriju regionalnog parka. Medjutim, Prostornim planom Crne Gore predvieno je proglaenje regionalnog parka /parka prirode Piva odnosno Magli, Bio i Volujak i povezivanje ovog podruja sa Nacionalnim parkom Sutjeska u Bosni i Hercegovini. Predmetni Park bi se graniio sa NP Durmitor koji uiva dvojaku medjunarodnu zatitu kao svjetska prirodna batina i rezervat biosfere koji obuhvata kanjon rijeke Tare. PP CG regionalne parkove predvidja kao podruja od javnog interesa. Regionalni park Piva odnosno Magli, Bio i Volujak pripada razvojnoj zoni Sjevernog regiona- Pivskoj zoni-podzoni Pluine. Ovo podruje pripada i prekograninoj razvojnoj zoni koju sainjavaju podruja djelova Pivske i Durmitorske razvojne zone i prekogranina podruja Foe u Bosni i Hercegovini odnosno Republici Srpskoj. Proglaenje regionalnog parka Magli, Bio i Volujak doprinjelo bi meudravnoj i meuoptinskoj saradnji izmedju CG i BiH, odnosno optine Pluine i Foa na zatiti prirodne i kulturne batine. Prioriteti razvoja u ovoj podzoni predvieni PP CG su : poljoprivreda, orijentisana na stoarstvo i ribarstvo; tranzitni i planinski turizam; preraivaka industrija i korienje hidropotencijala sliva Pive. Prema Zakonu o zatiti prirode (Sl. list CG, br. 51/08)) koji regulie problematiku zatienih prirodnih dobara regionalni park i park prirode je prostrani prirodni ili dijelom kultivisani lokalitet kopna ili mora, odnosno kopna i mora sa ekolokim obiljejima meunarodne i nacionalne vanosti i predionim vrijednostima. U regionalnom parku i parku prirode zabranjeno je vriti radnje i aktivnosti i obavljati djelatnosti kojima se ugroavaju obeljeja, vrijednosti i uloga parka. Nain vrenja radnji i obavljanja aktivnosti i korienja prirodnih dobara u regionalnom parku i parku prirode utvruje se aktom o proglaenju. Regionalni park i park prirode proglaava odlukom skuptina jedinice lokalne samouprave, po prethodno dobijenoj saglasnosti ministarstva nadlenog za zatitu ivotne sredine i miljenja ministarstva nadlenog za poslove poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede. Temeljni razvojni i regulacioni akti kojim se utvrdjuju zone i reimi korienja i uredjenja, kao i uslovi za izgradnju objekata, uredjenje, korienje i zatitu prostora parkova su plan posebne namjene, plan upravljanja i godinji program upravljanja parkom. Plan upravljanja donosi se za period od pet godina, a ostvaruje se kroz donoenje godinjih programa upravljanja. Plan upravljanja za regionalni park i park prirode donosi nadleni organ optine Pluine uz saglasnost Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine. Godinji program upravljanja donosi upravlja uz saglasnost nadlenog organa lokalne uprave. Za sve radnje, aktivnosti i obavljanje djelatnosti u zatienom prirodnom dobru potrebno je odobrenje Agencije za zatitu ivotne sredine koje se izdaje na osnovu ocjene prihvatljivosti koju vri Zavod za zatitu prirode Crne Gore. Zatiena prirodna dobra mogu se koristiti u skladu sa prostornim planom posebne namjene i planom upravljanja zatienog prirodnog dobra, vodei rauna o ouvanju bioloke i predione raznovrsnosti. Zabranjeno je korienje zatienih prirodnih dobara na nain koji prouzrokuje: oteenje zemljita i gubitak njegove prirodne plodnosti; oteenje povrinskih ili podzemnih geolokih, hidrogeolokih i geomorfolokih vrijednosti; osiromaenje prirodnog fonda divljih vrsta biljaka, ivotinja i gljiva; smanjenje bioloke i predione raznovrsnosti; zagaenje ili ugroavanje podzemnih i povrinskih voda.

Aktom o proglaenju regionalnog parka potrebno je odrediti upravljaa. S obzirom da se ovo podruje granii sa NP Durmitor postoji pravni osnov da se upravljanje povjeri Javnom preduzeu za nacionalne parkove Crne Gore. Naime, prema odredbama Zakona o zatiti prirode zatienim prirodnim dobrima koja se granie sa nacionalnim parkom ili se nalaze neposredno uz njegovu granicu, upravlja upravlja nacionalnim parkom. Takoe, postoji mogunost da podrujem novog regionalnog parka upravlja Uprava za ume s obzirom da je Zakonom propisano da zatienim prirodnim dobrima koja se nalaze na umskim lokalitetima ili su dio tih lokaliteta upravlja organ uprave nadlean za ume. 2

Upravlja regionalnim parkom/ parkom prirode mora da ispunjava sljedee uslove: da ima najmanje jedno zaposleno lice sa visokom strunom spremom ili zavrenim specijalistikim studijama iz oblasti zatite prirode (biolokog, umarskog, poljoprivrednog, ekolokog ili geografskog smjera), sa radnim iskustvom u struci od najmanje tri godine; da ima organizovanu slubu zatite sa jednim zaposlenim nadzornikom na 3.000 ha zatienog dobra, koji mora da ima najmanje srednju strunu spremu, jednu godinu radnog iskustva i da ispunjava druge uslove utvrene aktom upravljaa.

Regionalni park Magli, Bio i Volujak odgovarao bi IUCN kategoriji V zatienih podruja prirode. U ovu IUCN kategoriju svrstavaju se zatieni predjeli u kojima su primarni ciljevi upravljanja: ouvanje skladne interakcije prirode i kulture kroz zatitu predjela i/ili marinskih predjela i odravanje tradicionalnog korienja zemljita, naina gradnje i drutvenih i kulturnih manifestacija; podrka nainu ivota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i zatita drutvenog i kulturnog miljea zajednice; ouvanje diverziteta predjela, stanita, pridruenih vrsta i ekosistema; eliminacija i dalje spreavanje korienja zemljita i preobimnih aktivnosti; mogunost korienja kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim kvalitetima podruja; podrka naunim i obrazovnim aktivnostima koje e doprinijeti dugoronoj dobrobiti lokalnog stanovnitva i razvoj javne podrke zatiti takvih podruja i doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbjeenje prirodnih proizvoda (umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao to je ista voda ili prihod iz odrivih oblika turizma).

Za regionalne parkove/parkove prirode koji su svrstani u V IUCN kategoriju zatienih podruja prirode potreban je vrlo razradjen i jasan plan upravljanja i to vie nego za ostale IUCN kategorije zatienih podruja. Podruje koje se predlae za zatitu kao regionalni park obuhvata uglavnom zemljite koje je u dravnoj svojini. To je u skladu sa IUCN uputstvom za primjenu kategorija upravljanja zatienim prirodnim dobrima koje se odnosi na kategoriju V iako je esto vlasnitvo na podrujima koja pripadaju ovoj kategoriji mjeovito. U Crnoj Gori zbog njene nedovoljne ekonomske razvijenosti olakano je sprovodjenje zatite podruja ukoliko je ono u dravnoj svojini. Naime, vlasnicima nepokretnosti u zatienim prirodnim dobrima mora se isplatiti naknada radi ograniavanja prava svojine pa je cjelishodno dati prioritet zatiti podruja koja su u svojini Drave ili lokalne samouprave. Zatita rijetkih, prorijedjenih ili ugroenih biljnih i ivotinjskih vrsta sprovodi se u skladu sa Zakonom o zatiti prirode i Zakonom o ivotnoj sredini. Republiki zavod za zatitu prirode je svojim Rjeenjem iz 1968 godine (Sl. list SRCG, br. 30/68) stavio pod zatitu kao biljnu vrstu na podruju N. P. Durmitor bor krivulj (Pinus mughus), a aktom iz 1982. godine (Sl. list SRCG, br. 36/82) 52 biljne, 314 ivotinjskih vrsta i jedan kompletan red (slijepi mievi) na teritoriji cijele Republike. Zatiene vrste faune zabranjeno je ubijati i hvatati, uklanjati, oteivati ili unitavati zatiene biljne vrste i njihove razvojne oblike, osim uz saglasnost Ministarstva zatite ivotne sredine (l. 10. Zakona o ivotnoj sredini). U skladu sa novim saznanjima o ugroenosti pojedinih biljnih i ivotinjskih vrsta, rastao je i broj zatienih vrsta tako da je danas pod reim zatite1 stavljeno 415 biljnih i 430 ivotinjskih vrsta. I.2. Osvrt na postojeu prostorno-plansku dokumentaciju od interesa za Studiju za RP Piva Republiki zavod za zatitu prirode iz Podgorice izradio je 1987. godine Baznu studiju zatite prirodne sredine i pejsaa za potrebe Prostornog plana ( PP) i Generalnog urbanistikog plana ( GUP ) optine Pluine.. 1981. godine Institut za drutveno ekonomska istraivanja iz Podgorice ( IDEI .) uradio je razvojnu studiju pod nazivom: Nacionalni park Durmitor - Osnove programa ureenja. Na bazi ovih i drugih materijala potom su proistekli : Nacionalni park Durmitor - Prostorni plan podruja posebne namjene (PPPPN) do 2.000. godine, (obraivac: Institut za prostorno planiranje - Skopje - 1990. god. ) i Nacionalni park Durmitor - Prostorni plan podruja posebne namjene t.j. PPPPN (obradjiva: Urbanistiki institut Slovenije - 1986). Rad na pomenutim prostornim planovima, tj. njihovo usvajanje nije dovedeno do kraja,

3

tako da NP Durmitor faktiki sve do 1997. godine i nije imao usvojen prostorni plan podruja posebne namjene (PPPPN). Tada je Skuptina Republike Crne Gore donijela Odluku o donoenju Prostornog plana podruja posebne namjene za NP Durmitor (Slu. list RCG, br.20/97) za period do 2015 godine. Ovaj prostorno-planski dokument se sastoji iz tekstualnog i grafikog dijela ( karata ) izraenog u razmjeri 1: 25.000. Osim navedenog u izradi ove Studije koriena su i sva pozitivna iskustva i rijeenja koja je u izradi slinih planko-razvojnih dokumenata imale institucije u oblasti zatite prirode iz bivih jugoslovenskih republika i drugih meunarodnih institucija i organizacija. Takoe su nam bile dragocjene preporuke strunih konsultanata, kao i sugestije i zakljuci sa radnih sastanaka odranih tokom izrade Studije, kao i u njenoj zavrnoj fazi sa predstavnicima resornih ministarstava i optine Pluine. Kao osnova za izradu navedene Studije korien je i Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine, Prostorni plan podruja posebne namjene NP Durmitor (Sl. List RCG, br.20/97), programi razvoja i zatite odnosno menadment planovi za NP Durmitor za period 2005-2010 i 2010-2015. godine, Nacionalna Strategija Biodiverziteta sa Akcionim Planom za period 2010 2015 i Nacionalna strategija odrivog razvoja. Navedeni dokumenti su ukazali na neophodnost izmjene granice NP Durmitor i njegovo proirenje na ire podruje Komarnice, ukljuujui kanjon Nevidio, kao i promociju novih regionalnih parkova odnosno parkova prirode u prvom redu: Piva (Magli, Volujhak i Bio), Ljubinja, Sinjavina sa arancima, Komovi i Rumija..

4

II. OPIS PRIRODNIH I STVORENIH ODLIKA ZATIENOG PRIRODNOG DOBRA - OPIS STRAIVANOG PODRUJA Podruje istraivanja koje je se obrauje u ovoj studiji je dio optine Pluine koji je uglavnom vezan za planinske masive Volujaka, Maglia i Bioa sa neposrednom okolinom. U Studiji se razmatra i povezivanje NP Durmitor sa potencijalnim regionalnim parkom parkom prirode (Bio, Magli, Volujak) Ovo poglavlje Studije daje samo opis prirodnih i stvorenih odlika istraivanog podruja dok su vrednovanje i ocjena stanja njegovih prirodnih resursa dati u posebnom poglavlju Studije. U pogledu postignutih rezulata samih geoekolokih istraivanja predmetnog podruja, konstatovano je da su dosadanja istraivanja ovog podruja, pogotovo ona koja su sprovedena za potrebe izrade Studije, dala indicije da je ovo zavreuje panju da se nae na listi zatienih objekata prirode kao regionalni park. II. 1. FIZIKE KARAKTERISTIKE ISTRAIVANOG PODRUJA II. 1. 1. Geografski poloaj i topografija terena Regionalni park Piva pripada sjeverozapadnoj Crnoj Gori i jugoistonim Dinaridima i predstavlja u pogledu fiziko-geografskih karaktera, geodiverziteta i geonasljea i biodiverziteta njihov veoma zanimljiv kompleksan dio.

Geografski poloaj Regionalnog paka Piva na topografskoj karti VGI 1:200.000

Prostor Regionalnog parka Piva odlikuje dominantna pojava vertikalne ralanjenosti 60 - 100 m/ha i > 100 m/ha. U pogledu nagiba terena dominiraju povrine sa velikim nagibima. Prostori sa nagibima veim od 30 stepeni zauzimaju 50 % teritorije Nacionalnog parka, a oni sa nagibom do 10 stepeni zauzimaju 35 %. Ovo je od znaaja za intenzitet erozije i za razvoj pojedinih oblika erozije. Sa hipsometrijskog aspekta preovlauju tereni izmeu 1200 i 1600 m nadmorske visine, koji zauzimaju 50 % teritorije NP, to predstavlja karakteristiku mladog reljefa sa starim povrima i kanjonskim dolinama. Vea je zastupljenost 5

viih trena nego niih, to znai da planinski prostori imaju vee rasprostranjenje od kanjonskih. Dinarski pravac pruanja planinskih grebena za posljedicu ima da 22 % prostora NP ima sjeveroistonu ekspoziciju, a 20 % jugozapadnu. Junu, jugoistonu i jugozapadnu ekspoziciju ima 37% teritorije Parka, a istonu i zapadnu 17 %. II.1.2. Geodiverzitet i Geonasljee prostora Regionalnog parka Piva Rznovrsnost geogrfske sredine (geodiverzitet) moe d bude iskzn po tipu ili po intenzitetu. Tipski geodiverzitet je rezultnt sloenosti geogrfske sredine mi g oznvmo ko rznovrsnost predjel i regionlnost geogrfskog prostor. Dimenzioni geodiverzitet iskzuje rznovrsnost geogrfskih pojv i proces po intenzitetu (rzliitost debljine geoloke podloge, ngib teren, klimtskih prmetr, koliine vode, debljin zemljit, brojnosti populcij, koliine prizvodnje, intenzitet sobrj i sl). Geonsljee moe d se tretir ko izvjestn spekt elementrnog geodiverzitet, li ne i ukupne geogrfske rznovrsnosti jer ne mor biti vezno z prostornu odredbu. Geonsljee se uglvnom vezuje z prirodne (zemljske) objekte ili geoloko-geogrfske spomenike prirode dok se geogrfski diverzitet vezuje z prostorne odrednice te rznovrsnosti. Pojve i oblici izdvojeni iz geodiverzitet koji su od izuzetnog znj ine geonsljee, zbog eg se tite ko prirodn dobr. Pod prirodnim dobrom se smtr ouvni dio prirode posebnih prirodnih vrijednosti zbog kojih im ekoloki, nuni, kulturni, obrzovni, zdrvstveno-rekretivni, turistiki i drugi znj, zbog eg ko dobro od opteg interes im posebnu ztitu. Geonsljee ine geomorfoloke, geoloke, hidroloke, pedoloke, posebne rheoloke vrijednosti koje su nstle tokom duge istorije stvrnj Zemljine kore. Rzliite epohe iz geoloke istorije, ko i rzliiti procesi koji su se devli, ostvile su svoje trgove u stijenm i oblicim reljef. Geodiverzitet prostora regionalnog parka Piva Nstnk i rzvoj krstnog reljef i hidrogrfije, predisponirn je nizom fktor kko prirodnog, tko i ntropogenog porijekl. Osnovni uslovi nstnk i rzvitk krst Pive, ko i u drugim oblstim su bili: krenjk podlog u kojoj se rzvijo krst i vod ko gens vrenj krstnog proces. Modifiktori koji su uticli n rznovrsnost krst i njegovu prostornu mozinost su bili: klim, pedoloki pokriv, vegetcijski pokriv, morfologij teren, litoloke rznolikosti podloge i, n krju, ljudski fktor. Morfoloke karakteristike terena U formirnju reljef Pive uestvovlo je vie inilc. Pored tektonskih pokret ubirnj, rsijednj i nvlenj, vnu ulogu su odigrli i spoljni uticji i fktori. Oni su modifikovli tektonski diferencirn reljef, tko d on, zhvljujui njim, im dnnji izgled. Endogeni i egzogeni fktori su se smjenjivli i koegzistirali kroz geoloku istoriju Pive. Neki od njih i dns trju, neki su ve zvreni.

Popreni preek kroz Pivu U oblsti Piv, shvenoj u nznenom smislu i obimu, mogu se izdvojiti tri osnovn element reljef: povri, uzvienj koj se diu s povri i knjonske doline, koje su ueene u povrim. Ovi mkroreljefni elementi se veom otro odvjju i meusobno jsno rzlikuju, tko d predstvljju prirodne sredine s izdiferencirnom posebnou. Svk od ovih cjelin ponosob rzliito uslovljv nstnk i rzvoj krstnih oblik reljef i hidrogrfije. Nvedeni elementi reljef su izgreni uglvnom u veom monoj krenjkoj msi. N njihovo formirnje, svk n svoj nin, su uticle: fluvijln, lednik, krstn, brzion i lednik erozij i denudcij. Neophodni prtilc ovih proces je bil kumulcij rnije erodirnih mterijl i izgrdnj kumultivnih oblik reljef. Pivske povri Posmtrjui popreni profil Pive, i n smom terenu, se moe vom lko uoiti iroko rzvie u literturi poznte Pivske povri. Nim istrivnjim je ustnovnjeno d se rdi o seriji fluvio-

6

denudcionih povri koje se sukcesivno smjenjuju po visini i prostornom rzviu. Primrn povr je izrzbijn knjonskim dolinm Pive, Tre, Komrnice, Vrbnice, Suice i drugih pritok. Knjonskom dolinom Pive i Komrnice, koj je uglvnom meridijnskog prvc, Piv je podijeljen n Pivsku plninu (istono) i Pivsku upu (zpdno). Pivsk plnin je suvom dolinom Pirnog dol podijeljen n sjeverni, prostrniji i juni mnji dio. Pivskoplninski kompleks povri je jednostvniji, li se i n njemu izdvjju tri nivo. Njnii je nivo n kome je smjeteno selo Bezuje u junom i Donji Un, u sjevernom dijelu Pivske plnine. Apsolutnih je visin 1200-1250 m. Srednji nivo je njrzvijeniji. Nroito se istie n podruju Dubljevi, Borkovi, Pi, Hercegove Strne, Sumorove Gore, Brnog Dol, Bbi, Jerini i einog. Apsolutnih je visin 1400-1480 m. 1. Gornjeupski kompleks povri je u stvri izvorin elenk Vrbnice, s vie dijelov. Meu njim se istiu: 2. Budnjski dio je rzvijen izmeu doline Vrbnice i Suvodol. I kod njeg se jsno izdvju dv dijel: Donjebudnjski psolutnih visin 1150-1200 m; Gornjebudnjski psolutnih visin 1300-1350 m. 3. Brljevski dio povri je rzvijen izmeu Suvodol i doline Mrtinjske rijeke. Ovdje se rzlikuju tri nivo povri: Poljski nivo psolutnih visin 1200-1250 m; Korski nivo psolutnih visin 1450-1500 m; Nivo Gldit n psolutnim visinm od 1800-1850 m. 4. Vuevskoulobiki kompleks je izmeu dolin Mrtinjske rijeke, Pive, Drine i doline Sutjeske; tkoe se sstoji iz tri nivo povri: Nivo Prepelij n psolutnim visinm oko 1400 m; Vuevski nivo n psolutnim visinm 1450-1500 m; Ulobiki nivo n psolutnim visinm n 1800-1850 m. N svim ovim dijelovim Pivske povri nijesu jednko prostorno rzvijene. N svim dijelovim i nivoim nemju isto horizontlno rzvie i vertiklnu strtifikciju. Pored Tre i Suice se tkoe jvlj kompleks povri iz nekoliko nivo: 1. Donjecrkviki nivo, psolutnih visin 1200-1250 m; 2. Gornjecrkvikocrnogorski nivo, psolutnih visin 1400-1450 m. Povr je uoljiv i s desne i lijeve strne knjonskih dolin. Veom intenzivn krstifikcij, lednik erozij i kumulcij su veom mnogo izmijenile nekdnji izgled povri, li se on moe reltivno lko rekonstruisti. U dijelovim povri koji su bili izgreni u mekim, eroziji podobnim stijenm, ko to je sluj s Gornjom upom, n disekciju povri je njvei uticj iml fluvijln erozij i denudcij. Fluviodenudcioni procesi su i dns veom intenzivni n prostoru Gornje upe. N vertiklnu diferencijciju povri pored sukcesivne smjene vertiklne i horizontlne fluvijlne erozije je iml i lokln neotektonik. Doline N sstvcim Pive i Tre kod epn Polj, postoji sistem visinski rsporeenih ters. Njni ters iznd smih sstvk je fluvioglcijln kumultivn ters n kojoj je locirno epn polje. On je vi od sstvk i korit Tre i Pive z oko 40 m. Iznd nje su ostci erozivnih ters: Kr (98 m), Zgre (260 m) i Soko (460 m). U kompleksu sstvk se mogu vidjeti ostci ters i n drugim pozicijm. Tko, iznd sel Kruev Kruevski pod koji odgovr tersi Kr. Zgredi odgovrju uz Tru podovi Lise stijene, Bbino brdo, Liki kr. Tersi Sokol odgovrju podovi uz Pivu: Brveni pod i Dubovki pod u Gornjem Kruevu. I n sstvcim Komrnice i Sinjc se jvlj izrzit serij podov, koji su tkoe ostci nekdnjih prostrnijih erozivnih ters. Ti podovi se jvljju n sve tri meusstvne kose. Pored reltivno niske holocene terse oko smih sstvk visine 510 m, n kosi prem Gornsku se jvlj pod Crevo gumno, reltivne visine oko 70 m. Prem Borkoviim je pod Kluersk kos, reltivne visine oko 120 m. U prvcu Seljn su tri pod reltivnih visin 100, 160, i 240 m.

7

Fluvijlne terse Vrbnice u kosi Krstvice: -drobin, b-slojeviti krenjci, v-eluvijum, g-lporci; d-fli, msivni krenjk, 1-7 Rzliiti nivoi rijenih ters (u tekstu) U dolini Vrbnice, tkoe, postoje serije Fluvijlnih erozionih ters. Njbolje je izren serij n uu Bukovice u Vrbnicu, u kosi zvnoj Krstvic. N tom potezu, u prvcu sel Gornsko, ouvno je nekoliko nivo, koji predstvljju stdijume sputnj u. Njni je luvijln ters n kojoj su bile smjetene stre Pluine i zseok Mgude. On im visinu iznd korit Vrbnice 5-7 m. Iznd nje je erozivn ters Kr (35-40 m), ztim erozivn ters Grdc 50 m. Iznd nje je prostrn fluvioglcijln ters Pluinsko brdo visok oko 70 m. Sljede je erozivn ters Gojkovi pod visine oko 100 m, ztim Krstvic 250 m i Suvi pnj 350 m. Osim ovih, u dolini Vrbnice im jo nekoliko podov koji su u koreltivnom odnosu s podovim u kosi Krstvice. Tko terasi Grc odgovr pod Reetk, iznd u Vrbnice u Pivu i Priljepski pod s suprotne strne Vrbnice. Kru odgovr Rui pod, Krstvici, pod Suv Klek ispod Budnj. Ako se nlizirju i sistemtizuju sve erozivne i kumultivne terse i podovi mogu se izvesti sljedee grupe ovih oblik: 1. Aluvijlne terse,(1) izgrene od fluvioglcijlnih i fluvijlnih ljunkov i konglomert, reltivnih visin od 7-10 m. Strosti su uglvnom holocene. 2. Aluvijlne terse slinog sstv, li s zntno veom sbijenou i veim prisustvom konglomert i uglvnom od fluvioglcijlnih sediment visine 30-50 m. 3. Serij erozivnih fluvijlnih ters (Sk. 5 - 3,4,5) n reltivnim visinm 90-130, 150-170 i 200-230 m, ueene u krenjcim. B..Milojevi (1951) oznio ko gornje pliocene. 4. Serij erozivnih fluvijlnih ters (Sk. 5 - 6,7)n reltivnim visinm 280-300 i 450-480 m, koje bi se n bzi tog mogle ozniti ko donje pliocene i gornje Miocene. Udubljivnje knjonske doline Pive i njenih pritok i izgrivnje ters je vreno usljed snivnj donje erozivne bze n sjeveru u slivu Drine. Donj erozivn bz z Drinu-Pivu se sputl li i pomjerl prem everu. N tj nin Drin je produvl svoju dolinu, li se i sliv uporedo s tim udubljivo. Snivnjem donje erozivne bze ktivirno je regresivno usijecnje Drine, Pive, Tre i njihovih pritok. Drin je bil u stnju d njvie usglsi svoj uzduni profil, Piv i Tr zntno mnje, njihove pritoke su ostle s neusglenim uzdunim profilim s mnotvom prelom. One pritoke koje su imle prostrn sliv i dost vode prtile su udubljivnje Pive i Tre. One rijeke koje su imle mli sliv i mlo vode zostjle su (postjle visee) ili su im se tokovi izgubili u krstnom podzemlju, doline postjle suve. Tkv je sluj s unnskim Suvodolom, Vuevskom vlom, Suvodolom i Vodicm. Ovo su dns fosilne doline. Visee doline s slbim tokom, su se odrle kod Mrtinjske rijeke i Suice, uglvnom zbog tog to su otkrivene nepropusne stijene u podlozi. U terenim izgrenim od mekih, vodonepropusnih stijen, rjene doline su se mogle lke udubljivti i ove rijeke su prtile glvni tok, Vrbnic i njene pritoke, iko s reltivno mlo vode, izgrdile su doline s reltivno dobro usglenim uzdunim profilim i mnjim ngibim strn, jer su usjeene u flinim sedimentim. N udubljivnje dolin veom veliki uticj su imli tektonski pokreti, Uzdiznjem donjih djelov sliv Pive pored pojve inverzij u rsporedu i ngibu povri i veliko udubljivnje i nstnk knjoske doline u predjelu izmeu Vuev i Pivske plnine. Doline Pive, Tre i njihovih pritok nijesu ni jednostvne ni jedinstvene. Njihov rzliitost je uslovljen rzliitim fktorim. Uglvnom rzlike u izgledu dolin su posledic rzliitosti podloge u kojim je dolin izgren, ili njen pojedini dio, koliinom vode, klimom i glcijlnim uticjim. 8

Dolin Pive Dolin Pive postje od sstvk Komrnice i Sinjc kod Crevih vrt, zvrv se kod epn polj, gdje se sstje s Trom, grdei Drinu. Dugk je oko 50 km. Prilikom izgrdnje doline, Piv je n svom putu nilzil n stijene rzliite tvrdoe i drugih fizikih i hemijskih svojstv. Piv je, u izvjesnim dijelovim, poto je preekl krenjke otkril podlogu od verfenskih sediment ili eruptiv. Tkv je sluj n potezu od okove luke do epn polj. Dok se udubljivl u krenjcim, dolin je bil knjonsk. Ogolivnje nepropusnih stijen u podlozi, uslovilo je pojvu izvor n kontktu krenjk i nepropusne podloge. Unzdn erozij i ubrzn denudcij uinile d su moni krenjci ostjli bez podloge. Ovo je, dlje, izzivlo oburvvnje, nstnk siprskih plzev i irenje doline n run povri. U ovim dijelovim se sreu i po nekoliko kilometr dugi siprski plzevi. Popreni profil doline je izlomljen. Gornji djelovi dolinskih strn su strmi, donji zntno bli. N onim dijelovim e se rijek usijecl smo u krenjcim od vrh do dn doline, to je sluj n potezu od Sinjc do Krsc (ue Pirnog dol) i od u Vrbnice do Mrtinj, ko i od Mrtinj do okove luke. Dolinske strne u ovim dijelovim su veom strme, ponee i vertiklne. Knjon u ovim djelovim dostie dubinu i preko 1000 m. Dno knjon je ponee predstvljeno smo rijenim koritom ili uskom luvijlnom rvni. N gornjem dijelu od Sinjc do Krsc, i od Odmut do Mrtinj, strne su neto ble nego u treem dijelu, i mnjih dubin (500-700 m). Ovdje osim korit rzvijen je i neto ir luvijln rvn, sreu se i neke fluvioglcijlne terse. N potezu od Krsc do Pluin lijev dolinsk strn je ueen u fliu desn strn u msivnim sprudnim krenjcim, to je izzvlo simetrinost doline. Dolin Tre Dio knjonske doline Tre nizvodno od Tepc pripd oblsti Pive i to njen lijev strn. Do Uzlup ov dolin im dinrski prvc, odtle skree prem zpdu. Duin ovog dijel iznosi oko 35 km. I on n svim potezim nem isti popreni profil. Od Kluerove do Bijelog brijeg Tr je ueen smo u krenjcim, tko d je u tom izrzitih, skoro vertiklnih strn. Od Bijelog brijeg (Brtnovice) do epn polj Tr je njprije ueen u krenjcim, d bi se potom n profilu smjenjivli porfiri, krenjci, pjeri i ponovo krenjci. N tom dijelu popreni profil je veom izlomljen. Dno doline krkterie prostrnij luvijln rvn, fluvio glcijlne terse, erozivne terse i podovi n veim visinm. N strnm se jvljju brojni sipri i siprski plzevi. U gornjim i donjim dijelovim ngibi su veliki, u sredinjim veom blgi. N ovim ngibim su smjeteni breki zseoci Zgre, Bbino brdo, Lijeevin, Liki do i Odin Glvic. N kontktu krenjk i porfirit se jvlj nekoliko vrel koj poslije krtkog tok prelze u vodopde (Sige-50 m., Lijeevin 42 m). Tokovi uprvo prte poprene profile strn. Dolin Vrbnice i njenih pritok

Popreni preek doline Vrbnice (po M. Mirkoviu (1983). 1. Slojeviti krenjci K 2. Sprudni krenjci J3, 3. Slojeviti krenjci J2 4 Slojeviti lporoviti krenjci J1; 5.Amonitski crveni krenjci J1; 6. Slojeviti krenjci i dolomiti T3; 2 1 7.Crveni boksiti; 8.Krenjci i ronci T2 ; 9.Dijbzi, 10. Bnkoviti krenjci T2 11. Pjeri i lporci. T1

Sliv Vrbnice je lepezstog oblik. Dugk je oko 20 km i dolin nem ni u jednom dijelu knjonski izgled. Izgren je ilii u smom fliu, ili n kontktu fli i krenjk. U slujevim kd je izgren smo u fliu (Zukvnski i Orki potok, Njivic i Gornj Bukovic) dolinske strne su blge, doline plitke, uzduni profil sglsn i bez prelom. Poto se fli reltivno lko spir i odnosi to i slbije rijeke i potoci nose dost mterijl. Dolinske strne su ispresijecne mnotvom vododerin. Kd je dolin izgren n kontktu fli i krenjk (Vrbnic od Stbn do u, Njivic i Bukovic u donjim djelovim) doline imju simetrin profil, pri emu je bl strn on koj je izgren u fliu, strmij u krenjcim ili dolomite. Bujini tokovi s strne fli stvrju plvine, s krenjke strne se uz smo korito jvljju izvori, koji skoro d i ne nose mterijl. U donjim djelovim Njivice, i Bukovice ko i kod Vrbnice od izvor u Sutuliji do Stbn rijeke prosijecju smo krenjke, p su n tim mjestim izgrene klisure strmih strn.

9

Dolin Mrtinjske rijeke Dolin ove rijeke je uprvn n dolinu Pive. Dugk je oko 5 km. Izgren je regresivnim usijecnjem ove rijeke, zntno izmijenjen rdom lednik i pleistocenih uslov glcijlnog i periglcijlnog djelovnj. Dolin je mfitetrlnog oblik, strmih strn u gornjim dijelovim, blih u donjim. Nime, Mrtinjsk rijek je proekl oko 500 m debelu krenjku plou, potom ogolitil podlogu od pleozojskih pjer, ztim se nstvil usijecti u njim.

Popreni preek doline Mrtinjske rijeke (po M.Mirkoviu 1983.)

U proelju doline je 1.400 m visoki odsijek Mgli. Odsijek je rzdvojen s tri lijeb. Niz njih se u toku pleistocen stropotvo led, donosei nedovoljno obreni ledniki mterijl. Ovi visei lednici su se regenerisli n vrhu dnnjeg Mrtinj (Mrtinjski omr) e se formiro supodinski regenerisni lednik. Tj lednik je dopiro skoro do dnnjeg korit Pive. O tome svjedoi velik eon moren u donjem Mrtinju. On je ksnije bil probijen Mrtinjskom rijekom, p se smo juni dio ko osttk jvlj n desnoj dolinskoj strni. Doline Suvodol i Suice Ove doline su fosilne predlednike doline i nekdnji vlovi veom dugkih i monih lednik. Prije lednik ovim dolinm su tekli normlni tokovi s dost vode p su ueene duboke doline strmih strn. Njih je nslijedio lednik, koji ih je preoblikovo. U holocenu lednike su nslijedili tokovi koji su dlje mijenjli izgled doline. U svkoj od ovih dolin su se jvljli i terminlni bseni, u Suici 2 (Suiko jezero i Poljne) u Pirnom dolu 1 (Vodeni do), u Suvodolu 2 (Gornji i donji Suvodo). Popreni profili imju tipin izgled vlovskih dolin (ltinsko slovo U). Ispod strmih odsijek obod doline se jvljju siprski plzevi. Dolinsk dn su im prilino irok i n pojedinim mjestim zrvnjen. Kod Suice i Suvodol se n uzdunom profilu jvljju inversni ngibi, kod Suvodol i Pirnog dol i prelomi.

Dolin fosilnog vlov Suvodol

10

Uzvienj n povrim Izgrujui svoje povri Piv i Tr su zntno proirile svoje doline. I mnje bone pritoke su se prststo zvlile u prostore meu rijekm, proirujui povr, smnjujui i suvjui grebene meu rijekm. Ovim proirivnjem povri, bil je npdnut krenjk ms izmeu Pive i Tre li i u drugim prvcim, tko d je on rzbijen zhvljujui, s jedne strne bonom rdu glvnih tokov, s druge strn regresivnoj eroziji pritok. Pri tome su vnu ulogu odigrle i denudcij, nivcioni procesi i krstifikcij. Dns izmeu Povri Pive i Tre u predjelu Pivske plnine, postoji niz zostlih uzvienj, koj ine topogrfsko rzvoe meu ovim rijekm. Ovj niz uzvienj nem dinrski prvc jer nije nsto pokretim dinrske orogeneze, ve fluviodenudcionim preoblikovnjem. Krenjk ms ovog predjel izdignut je u svskoj orogenezi, li je dobil izgled u toku pliocen i pleistocen. Niz uzvienj poinje od Plninice (zpdni ogrnk Durmitor), preko Ljeljenk (1755), Tretenog brd (1772), Bobetin vrh (1775), Grb vrh (1542), Me (1450) do Sokol (1439). Ovj niz uzvienj im njprije uporedniki prvc od Ljeljenk do Bobetin vrh, dlje im meridijnski. Primjeuje se d on imju priblino iste psolutne visine. N Vuevu, tkoe im niz uzvienj, koj ine topogrfsko rzvoe izmeu Pive, Drine, Sutjeske i Mrtinjske rijeke. Poinju n zpdu od Pogledl (1806), p preko Rujevc (1805), Plninice (1876), Crnog vrh (1634) do Prebjene Klde nd knjonom Pive. Ni ov uzvienj nemju dinrski prvc, nego polukruno iz zpdnog prvc svijju prem sjeveroistoku. Njihov prvc prunj i rspored su uslovljeni rdom rijek koje ih okruuju. Sv uzvienj imju kupst oblik. Od povri su odvojen blim pdinm. Njihov oblik je uslovljen velikom strou, jer su on strij od povri, zntno strij od knjonskih dolin. On su pretrpjel zntne uticje denudcije, snjenikog i glcijlnog djelovnj. Plninsk skupin Volujk, Bio i Mgli predstvlj everoistono grnino podruje izmeu Pive, Vrbnice, Gtkog polj, Neretve i Sutjeske. To je prostrn plninsk skupin povrine od oko 200 km2. Od tog 2/5 pripd slivu Pive, osttk ostlim slivovim. Poto se nlzi u hidrolokom voru nekoliko slivov, ov plninsk skupin je bil intenzivno npdnut rznorodnim erozivnim procesim. Poto je u njveem dijelu visin iznd od 1800 m, to je i pleistocen glcijcij bil n ovoj plnini veom intenzivn. S ovih plnin su se kretli brojni lednici, koji su izgrdili duboke vlove, i n tj nin ovu skupinu veom izrzbijli. Pored intenzivne tektonike, rznorodni erozivni procesi su uslovili veliku disecirnost reljef ove plninske skupine. Centrlno mjesto u ovoj skupini imju grebeni Bio i Kruice. Kod Bio se izdvj nekoliko vrhov veih od 2000 m: Vitlovi 2396, Presjek-2194, Teljevi lstv 2195, Konjsk lstv, Plee i dr. Lednikom dolinom Suvodol, koji se s istok zvli u centrlni dio Bio, on je podijeljen n sjeverni vii i juni, nii dio. Ov dolin se prem zpdu dlje nstvlj preko Jezerine, Bljuturnog dol, Urdenog dol u dolinu Suhe, dijelei ovu plninsku skupinu n evernu (Bio s Mgliem) i junu (Kruic, Vlsulj i Volujk). S jug u Vlsulju prodire Stbnjski vlov s stbnjskim jezerim i prostrnim izduenim cirkom Smrekovc. Od Bio se prem everu odvjju grebeni Mgli, koji je regresivnim rdom Mrtinjske rijeke suen n uski greben. Prem everozpdu iznd izvorinih krkov se pru greben Volujk, dlje prem izvoritu Munice i Neretve uski greben Lebrnik. Morfografske karakteristike terena Morfogrfij je vn, ponekd i presudn fktor rzvitk krst. Ngib povrine, hipsometrijski poloj, p i ekspozicij djeluju n krstni proces, to se odrv n rzvitk krst. N bzi detljne nlize morfometrijskih krt rzmjer 1:25000 moe se konsttovti d u Pivi postoji velik morfogrfsk rznolikost, koj je posljedic rznorznih fktor i tok morfogeneze. Ngibi teren su preduslov z rzvitk krstifikcije po dubini. Nime, vertikln rlnjenost teritorije utie n preusmjervnje povrinskih vod ili u podzemlje ili n oticnje po povrini. Ako je povrinsko oticnje dominntno td je krstifikcij umnjen, u suprotnom uven. Time se ngib i vertikln rlnjenost teren direktno ukljuuju u fktore krstifikcije . U Pivi je je izren velik rznolikost uglov ngib. Burn geomorfolok ktivnost je dovel do velike plnzije reljef, p je i rlnjenost reljef velik. N teritoriji Pive dominntne su vertiklne rlnjenosti 51-100 m/ha i vie od 100 m/ha. Krkteristino je d se srednje rlnjenosti jvljju rjee, dok su njei ngibi velike i mle rlnjenosti. Velike se vezuju z plninske grebene i dolinske strne. Mle se vezuju z povri i rijene terse. Dominntn je vertikln rlnjenost od 51100 m/ha i ini 32% ukupne povrine. Potom su rlnjenosti vie od 100 m/h i iznose 21%. To zni d je z krstifikciju i rzvoj povrinskih oblik krst nepogodno s morfogrfskog spekt oko 53% teritorije koji su zhveni krbontnim stijenm. Ngibi povrin se iskzuju relno i u direktnoj su zvisnosti od vertiklne rlnjenosti. Njvei ngibi se jvljju n strnm knjonskih dolin i plninskih greben. Mli ngibi ko i mle rlnjenosti se jvljju n povrim i dnu dolin. Ngibi od preko 150 z koje se smtr d su izuzetno nepovoljni z povrinsku krstifikciju, se jvljju n 54% teritorije. Mlo povoljni ngibi z rzvoj krstifikcije su 11

izmeu 10150 i iznose 8%. Osttk od 38% se smtr povoljnim z rzvoj povrinske krstifikcije. N ngibim iznd 100 se ne mogu rzvijti veliki krstni oblici (polj i uvle), dok se iznd 200, ne mogu jvljti vrte. Z rzvoj krp, nroito rebrstih su povoljniji vei ngibi mikrolokcije. Z mreste krpe, kmenice i korozione stolove opet, su njpovoljnije horizontlne povrine. Z mendrske i potkoviste krpe njpovoljnije su povrine mlih ngib. Z visee vrte su njpogodniji ngibi izmeu 5150. Hipsometrij utie n visinsku diferencijciju klime, ov opet n rzvitk krstnog proces. Dominntne visine su izmeu 1200-1600 m ndmorske visine (52%). Potom su izrene povrine visin 800-1200 m (24%). Iz tog su povrine preko 1600 m (16%), njmnji zhvt imju visine 400-800 m (10%). Ekspozicij povrin tkoe posredno preko mikroklimtskih svojstv utie n krstifikciju. Dominntne ekspozicije su istone i zpdne, potom sjeveroistone i jugozpdne. Ostle ekspozicije ine mnje od 20% teritorije Pive. Litogene komponente razvoja karsta Pive Horizontlno i vertiklno rsprostrnjenje krbontnih i nekrbontnih stijen je u Pivi veom rznovrsno i neujedneno. U horizontlnom rsprostrnjenju njzstupljenjiji su krenjci. Oni obuhvtju cijelo prostrnstvo povri, velike dijelove knjon, p i okolne plninske mse. Pjeri se jvljju uglvnom u dolinm. Fline prtije presijecju Pivu od istok prem zpdu, njenim sredinjim dijelom. To je usk zon, koj je u literturi nzvn durmitorski fli. On se prostire u vidu trke od Dobrog dol n Durmitoru, preko Pirnog dol, dolinom Vrbnice, prelzi u Gcko. Pjersko konglomertine serije tercijer i glcijlni mterijli imju nezntno horizontlno i vertiklno rsprostrnjenje, p im je i zntno mnj ulog u genezi krstnog reljef. Oni imju, uglvnom, loklni znj. Vertiklno rsprostrnjenje i zstupljenost ovih stijen, su tkoe neujedneni i nervnomjerni.

Odnos krstujuih (1.2.4.) i nekrstujuik stijen (3,5) n istonim pdinm Mgli

Njnie dijelove zuzimju verfenski pjeri i kriljci, nedefinisne monosti. Preko njih lee moni, msivni sprudni krenjci, prosjene debljine oko 800 m. Preko njih lei zon gornjekrednog fli zntno mnje debljine. U izvjesnim djelovim (Crkviko i Breznsko polje) preko krenjk lee neogeni sedimenti. Oni su mle monosti (do 40 m). U predjelim gdje su z to postojli pogodni uslovi, kumulirni su glcijlni nnosi s preteno krenjkim supstrtom. U knjonskim i normlnim dolinm kumulirn je fluvijlni, fluvioglcijlni i siprski mterijl, koji im mlo rsprostrnjenje i debljinu, time i mli znj z rzvitk krstnog proces . Rzmjetj krbontnih stijen Krenjci su stijene krbontnog sstv, pri emu klcit ini i preko 90%. N teritoriji Pive krenjci imju njiru zstupljenost. Oko 84% topogrfske povrine je krenjko. Osim tog i veliki dio fli ine krenjci; morenski, siprski i fluvijlni mterijl, je tkoe preteno od krenjk. Po svojim geohemijskim svojstvim, krenjke n teritoriji Pive moemo svrstti u tri ktegorije: isti krenjci (,c), dolomitini krenjci (b, d) i lporovitopjeskoviti krenjci (e). Potpuno jsno izdvjnje ovih ktegorij je vrlo teko, jer izmeu njih im vrlo mnogo prijelz. Lporoviti krenjci su vezni z krenjki dio flinog kompleks, ko i z kontkt ovih stijen s okolinom. Dolomitini krenjci su njei u trijskoj seriji, nroito u ldinskom ktu. Krenjci s mlo primjes dolomit su uglvnom vezni z juru i trijs ili gornju kredu i u Pivi imju njire rsprostrnjenje. Svkko podloniji krstifikciji su isti krenjci i dolomitini krenjci. Donedvno se smtrlo d se s povenjem dolomitine komponente umnjuje rstvorljivost krenjk. Meutim, u novije vrijeme, mnogobrojnim probm reltivne rstvorljivosti, ustnovljeno je d su dolomitini krenjci podloniji rstvrnju od istijih, pod uslovom d ne sdre modifikciju dolomit mle energije kristlne reetke, koj se pretvr u prh (dolomitino brno). Lporoviti krenjci doline Vrbnice su zntno mnje podloni krstifikciji. Glinoviti materijali koji sainjavaju laporovitu komponentu pri rstvrnju zepljuju pukotine, ime onemoguuju ili umnjuju

12

krstifikciju, n povrini dju ble oblike krstnog reljef. Lporoviti krenjci se uglvnom ponju ko reltivni zgt, nerijetko i ko loklne brijere koje prouzrokuju pojvu slbijih krstnih izvor. Geohemijski sstv krenjk n terenu Pive(a) isti krenjaci Si2 Al2O3 Fe2O3 Fe Mgo Ca Na2O H2O P2O5 CO2 SO3 BaO SrO Suma 100.1 99.6 0.18 0.04 45.2 0.02 0.01 0.01 98.1 100.5 101.2 0,2 17.1 36.2 0,67 0,23 (b)dolomitini krenjaci 7,5 0,3 0,01 0.3 6.8 42.3 0.01 0.2 1.03 41.0 0.2 2.2 53.4 44.0 40.1 0.1 39.8 (c) isti krenjaci 0,8 0,2 (d)dolomiti krenjaci 2.5 0,7 0,7 6.6 46.0 lapopoviti krenjaci 15,1 0,4 2,7 18.0 25.1

Mehnik i geofizik svojstv krenjk n terenu Pive su rzliit, to je uslovljeno strou i tektonikom. Mehnik svojstv su mnogo uticl n rzvitk krstnog proces. vrsti krenjci omoguvju rzvitk krp, dok ispucli omoguvju krstifikciju po dubini. Posmtrjui sondni mterijl moe se izvesti zkljuk d su gustin i broj pukotin u krenjkoj msi reltivno mli i d se rpidno smnjuju s dubinom. Primijeeno je d se pukotine i prsline jvljju zonrno i u snopovim. N mjestim gdje je stijensk ms bil je npregnut dolzilo je do stvrnj veih i dubljih pukotin. Ovkv diskontinuirnost omoguil je krstifikciju do velikih dubin i buenjem je utvreno) prisustvo donesenih mterijl u velikim dubinm. Pukotine su rzliite, kko po prvcu prunj tko i po veliini. Po veliini se moe izdvojiti nekoliko ktegorij. Broj pukotin po jednom dunom metru je rzliit i uglvnom je njvei u predjelu Pivske Plnine. Geofizikim metodm utvren ovkv rspored pukotin uslovljen je, s jedne strne krstifikcijom po dubini, s druge mehnikim svojstvim elstine stijenske mse. Gornji djelovi krenjk pri povrtnom procesu sttike kompresije, bili su u stdijumu rstereivnj, dok donji djelovi trpe sttiki pritisk debele krenjke mse. Donji dijelovi e prem tome biti zbijeniji i njihov pukotinsk poroznost mnj. Pri bonim potiscim pri ubirnju krenjk dolzilo je do sbijnj unutrnjih i isteznj spoljnjih. Prvc prunj pukotin je vn komponent krstifikcije, jer vod pri kretnju u podzemlju, bir one prvce kojim se njlke kree. Anlizirjui konturni dijgrm i ruu ispuclosti moe se zkljuiti d se kod prvc prunj pukotin moe izvui odreen zkonitost: 1. Pukotine imju prvc IJZ (uprvno n dinridski prvc). 2. Pdovi pukotin su veliki i kreu se od vertiklnih oko 60 stepeni, s izuzetkom jedne grupcije pukotin, koj im pdove oko 50. Primjeuje se izrzit koncentrcij tk n mitovom dijgrmu, to zni d su prvci prunj pukotin ujedneni. Pored koncentrcije po prvcu primjetn je i koncentrcij po ngibu, md tu postoji i odreen disperzij mnjih rzmjer. Plentolokim prouvnjim mnogih utor, krenjci u oblsti Pive su ozneni uglvnom ko mezozojski. Tloeni su poetkom srednjeg trijs, preko jure sve do gornje krede, gdje ulze u sstv flinog kompleks. Krenjci sedimentovni u srednjem trijsu imju veliko rsprostrnjenje. Oni izgruju velike dijelove povri i knjonske strne rijenih dolin. Po svojim mehnikim i fizikohemijskim svojstvim, ko njpogodniji z rzvitk krstnog proces mogu se ozniti msivni, veom ispucli trijski krenjci. Nprijed smo npomenuli d oko 80 % pivske teritorije ine z krstifikciju pogodni krenjci, od eg njvei dio pripd srednjetrijskim.

13

Geoloki stub po buotini SB2 n profilu brne HE Piv Cyanophita,Stromatoporidae, Aeolisaccus sp., Criptocoelia zitelli Ott

Colospongia catenulata Ott, Microcodium sp, Cyanophita, Stromatoporidae Teutloporella nodosa, pelaki lamelibrahiati Teutloporella lamelibrahiati herculean, Cyanophita, ehinodermati, ostracodi, pelaki

Cyanophita, Solanoporacede, lagenidae, Vidalina martana Farin, Teutoliporella nodosa (Schafn.), Stromatoporidae Bacinela sp. Cyanophita, pelaki lamelibrahiati

Microcodium sp Cyanophita, ostracodi, Colospongia catenulata Ott, Cyanophita, Litoulidae Vidalina martana Farin fragmenti ehinodermata Cianophita, Dasycladaceae, Stromatoporidae Cianophita,Vidalina martana ehinodermati, gastropodi Farin, Criprocoelia zittelli Ott, Ostracodi,

Colospongia catenulata Ott, Stromatoporidae, Endothyranella sp. Folicatena cantica Ott, Cyanophyta, Stromatoporidae

Colospongia catenulata Ott, Aeolisaccus sp., pelaki lamelibrahiati

Litolidae, Microcodium sp, Cyanophita, Codicae, Cyanophita, Stromatoporidae

Dolomiti su po svojim krkteristikm tkoe podloni rstvrnju od strne vode kinice. Hemijski sstv reltivno istih dolomit izrv se s formulom CaCO3 MgCO3 i odgovr 30,41% CaO, 21,86% MgO i 47,73% CO2. Hemijski sstv je drugiji ko su prisutne rzne primjese, od kojih je njei klcit i silikti. Klcit, kd se ne u sstvu dolomit, veom mnogo mijenj njegove krkteristike, poto je klcit osnovni minerl krenjk, to izmeu njih postoji mnotvo prelznih vrijetet. Veom esto se jvljju i dolomiti s primjesm glinc (lporoviti dolomiti). Ov modifikcij je jo mnje podlon krstifikciji, od obinih dolomit. Meu modifikcijm dolomit moemo izvriti ktegorizciju prem podlonosti hemijskom rstvrnju od strne tmosferskih vod. Njpodloniji rstvrnju bi bili krenjki dolomiti, ztim isti dolomiti (kompktn modifikcij), n krju ko njnerstvorljivij u vidu modifikcij dolomit - dolomitino brno. Poto se n geolokim krtm vrlo rijetko izdvjju od krenjk, pri geoelektrinim mjerenjim ponju slino, to je dost teko njihovo rzdvjnje. Prijegled rstvorljivosti dolomit i krenjk u Pivi (Grup utor 1965) 14

Vrsta stijene krenjak dolom. krenjak krenj.dolom Dolomiti

Broj uzorka 6 2 23 17

Rastvoriv. CaCO3 mg/l Maks. Sred. Min.

Rastvor. MgCO3 mg/l Maks. Sred. Min. 2,6 3,7 5 26,0 19,4 1,1 3,6 10,0 10,5 0 3,6 0,4 3,0

18,5 12,5 68,9 19,4

16,1 10,6 18,4 15,0

14,1 8,4 12,6 10,8

Iz tbele se jsno vidi d je krenjki dolomit njpodloniji rspdnju, li to ne zni i krstifikciji jer pored rstvrnj, vnu ulogu igr i mehniko osipnje i pojv dolomitinog brn, koji umnjuje, ili onemoguuje krstifikciju teren. Dolomite prti intenzivn ispuclost, pored tog njihov poloj u odnosu n krenjke i nepropustljive stijene, je veom povoljn, tko d su izloeni intenzivnoj krstifikciji. Preteno su shroidne strukture, bnkoviti su i msivni. Ovi dolomiti su podloni rspdnju (to ini reljef ovog teren zntno blim nego li u okolnim krenjcim. Durmitorski fli predstvlj kompleks stijen, koji izgruju sivo zeleni, sivi i crvenksti lporci; sivi esto glinoviti i peskoviti kljirci i konglomerti, ztim sivi veom kompktni krenjci, s ronkim kvrgm. Ovi sedimenti se smenjuju po odreenom rijedosledu i n osnovu njeg se moe n pojedinim profilim rekonstruisti rniji poloj. Neki istrivi dijele fli n fcije: lporovitopjersku i krenjku. Tko ovj kompleks stijen djeluje n krstni proces ko jedinstven izoltorsk stijen, s odlikm koje se rzlikuju od lporc i pjer, s jedne i krenjk s druge strne. Nekrstujue stijene u Pivi (izoltori) U prodorim Pive i Tre otkriveni su, ili su pk tektonskim putem dospjeli n povrinu, slojevi verfen. To su njee crveni, sivozeleni, kriljsti, liststi ili plosti kvrcni sitnozrni pjeri, s obiljem muskovit i drugih liskun. Pored pjer i kriljc u sklopu serije T21, li i u mlim delovim se esto jvlj i eruptivn komponent u vidu slojev i bnk, mle debljine i sglsnog prunj ko i prtei pjeri. Ovo ns upuuje n submrinski reim sedimentciono-eruptivnog kompleks. Dns se ovj kompleks pon ko jedinstven stijensk ms s krkteristikm obje serije. Mgmtske stijene nemju veliko rsprostrnjenje, li imju znj z rzvitk krst, nroito evernih dijelov Pive. Eruptivi se pojvljuju u dolini Pive i Tre (uzvodno od sstvk u obje doline), ztim u prodorim Mrtinjskog potok, Sinjc, Bukovice i Komrnice. Lko se primijeti d mgmtske stijene prte verfenske i nizijske to je znk d su se td izlile. Zstupljene su ndezitbzltim mkroporfirske strukture. Poto se pruju visoko uz dolinske strne, to ove stijene imju ulogu zgt, izdn iji su oni inioci je prelivn. Drobinski mterijli Zuzimju reltivno veliko prostrnstvo, li ukoliko je krenjkog porijekl (to je njee sluj) ne utiu mnogo n krstifikciju teren. Uglvnom je koncentrisn u knjonim ko siprski mterijl, ili pk izgruje rijene terse. N povri, u izvjesnim dijelovim, donesen je od strne lednik, ko reltivno mon morenski mterijl. On je u tim dijelovim imo nesumnjiv uticj n krstni proces i morfoloku evoluciju. Tektonika terena U determinciji tektonike Dinrid postoje dvije koncepcije. Prv podrzumijev d su Dinridi, time i ovj krj morfostrukturno oblikovni u vidu nvlk koje su imle regionlni krkter. U Pivi bi se izdvojile nekolike zone regionlnih nvlk. Drug hipotez podrzumijev postojnje krupnih pliktivnih oblik s krljutim n krjevim gdje je zbog npreznj pri nbirnju dolo do pojve rzlomljenih nbor i loklnog nvlenj. I jedn i drug koncepcij u Pivi mogu d nu potvrdu, to ukzuje d se rdi o veom sloenim strukturm. Prem istrivnjim M. Mirkovi (1983.) n ovom podruju se jsno izdvjju sljedee strukturne jedinice: a) Tektonsk jedinic Lebrnik i Golije b) Tektonsk jedinic Volujk i Durmitor Izmeu ove dvije tektonske jedinice je flin dislokcij koj prti krednopleogenu zonu fli od Dobrog dol do Gtkog polj, presijecjui Pivu n dv dijel. Teritorij Pive je bil zhven intenzivnim tektonskim pokretim, koji trju i dns. Ovj predio je teren s njintenzivnijom tektonikom u Dinridim. Pokreti nbirnj i rsijednj su uinili d se intenzivno deformie krut krenjk ms. To deformisnje je izreno uglvnom u vidu nbirnj i disjuktivnih struktur. Ove strukture i pliktivne deformcije, imju veinom dinrski prvc prunj. Nroito znjni pokreti nvlenj su se odigrli (po Beiu 1948) u predjelu tzv. Durmitorske dislokcije, koj se protee n potezu VolujkDurmitor, po junom obodu. everoistono i jugozpdno od ove 15

dislokcije se izdvjju dvije krupne strukturne jedinice: Durmitorsk nvlk i tektonsk jedinic Lebrnik i Treskvc. Strukturn jedinic Volujk i Durmitor Ovu strukturnu jedinicu izgruju msivni trijski i jurski krenjci. Oni su nvueni preko mlih stijen lporovito-pjerske i krenjke fcije durmitorskog fli. elo nvlke je veom strmo, skoro vertiklno. Nroito je dobro izreno n lijevoj dolinskoj strni Vrbnice, u predjelu Stbnjskih gred. Ovj dio je . Suknovi (1970) oznio ko stbnjsku nvlku. elo nvlke je izreno du cijelog kontkt s fliem, rvn nvlenj je redovito mskirn velikom koliinom siprskog i eluvijlnog mterijl. U ovoj jedinici se jsno izdvjju sljedee mezostrukturne cjeline: durmitorsk dislokcij, ntiklinl Mrtinj, ntiklinl Kruev, ntiklinl donje Tre, sinklinl Crkvic, popreni rsjed Bio, uzduni rsjed Prepelij, uzduni rsjed Nikovi, krljut Stbn. Pored mkro oblik nbirnj i nvlenj Durmitorske nvlke, postoje i mnj nbirnj i nvlenj u vidu krljuti. Ove krljuti prte nvlku i n predjelu Pive se primeuju du el nvlke u durmitorskoj dislokciji. Tu je serij verfenskih pjer nvuen preko msivnih srednje trijskih krenjk. Ponegdje im slujev d je verfen nvuen k i preko gornjekredno-pleogenog fli. Prilikom nbirnj, rsijednj i nvlenj krenjke mse on se ponl ko reltivno krut sredin, koj je pucl, lomil se i drobil. Verfensk pjersk ms, pri potiscim se ponl ko plstin sredin, p je bil utiskivn n veim tektonskim rzlomim, tko d je dospjel u mlu, krutu krenjku sredinu, p k i iznd nje. Ovkve slujeve sreemo u ktunu tirno, ztim u loklitetu Police iznd Mrtinj. Veom je teko prtiti rsjede, pogotovo rvn rsijednj i prtee rsijedne bree, jer je krstifikcijom uniten skoro svki trg, ili je tj trg mskirn drobinskim mterijlom. N osnovu rekonstruisnih profil i strukturnih cjelin moe se ustnoviti d su njvei pritisci dolzili s everoistok, pukotine imju sglsn, ili, to je jo ei sluj, normln smjer prunj. Tektonski pokreti koji su doveli do rzlmnj krute krbontne mse su pogodovli rzvoju krstnog proces po dubini. Klimatski geodiverzitet Klimtogen komponent u cijelom prirodnom sistemu odreuje horizontlnu jednorodnost i prostornu periodinost. N terenu Pive postoji nekoliko meteorolokih stnic, p se moe prilino dobro pronlizirti klim oblsti, nroito intenzitet pdvin, jer je ovj klimtski fktor njurednije osmtrn. Nedosttk je jedino to ni u Pivi, ni u blioj okolini nem osmtrkih stnic n uzvienjim, p se ne moe izvesti preciznij vremensk diferencijcij element klime. Pdvine N teritoriji Pive pne velik koliin tlog. Rspored pdvin u toku godine je dost ujednen, i ne postoji izrzito oscilirnje u koliini. Srednj godinj sum pdvin se kree od 10001900 mm. N svim stnicm se mogu zpziti dv mksimum i dv minimum izluivnj pdvin. Primrni mksimum pd u novembru i decembru, sekundrni u mrtu, prilu ili mju. Minimumi pdvin su ljetnji (primrni) i zimski (sekundrni). Neizrzitost sekundrnog mksimum, ini d n pojedinim stnicm ne moemo rzlikovti vie pdvinskih period, ve smo dv, i to: kini, koji trje od oktobr do pril i suni (kog bi prvilnije bilo nzvti mnje kini) koji trje od mj do oktobr. Izrzitost i konsttnost ovih period ne postoji i rzliit je iz godine u godinu. Dev se d je isti mjesec, n primjer jedne godine, bez pdvin, ve idue je mjesec s mjesenim psolutnim mksimumom izluivnj pdvin. Ljetnje kie se izluuju u vidu pljuskov, to zni d je u to vrijeme po povrini umnjen rstvrk mo kinice. Ako se uzme u obzir d je vod, koj u to vrijeme pne n krenjku povrinu, topl, tempertur vzduh dost visok, to izziv pojno isprvnje, moemo zkljuiti d je letnji period, period umnjene krstifikcije. S jeseni kie su mnje pljuskovite, esti su mgloviti dni s kiom koj sipi, tko d je stijen stlno vln. Osim rzlik u vrstm i koliinm pdvin u toku godine postoje, ne b tko izrzite rzlike u izluivnju pdvin od zvisnosti od visine u morfolokih krkteristik teren. Treb pomenuti i znjne rzlike u duini trjnj snijenog pokriv, koji zvisi od psolutne visine mjest, koji omoguuje druge uslove krstifikcije. Posmtrjui prednju tbelu moe se izvesti zkljuk d postoje velike rzlike izmeu pojedinih mjest. Meutim, pogreno je izvesti vertiklnu strtifikciju, kko je to uinio B.. Milojevi (1953) i Renijer u svojoj krti pdvin, ve su znjnije horizontlne rzlike i poloj pojedine stnice u odnosu n vee plninske mse. Srednje mjesene koliine pdvin u Pivi z period 195790 Apsol. F S visina 466 137 117 90 77 116 71 63 46 75 124 800 133 151 112 102 130 88 61 57 107 149 16

Stanica ep. polje Mratinje

N 156 217

D 169 227

Suma 1241 1534

Nikovii Trsa Beii Crkv. polje Stabna Crna Gora

1400 1480 1430 1070 780 1410

88 95 98 114 108 140 87 99 125 115 55 63

112 139 164 121 124 78

110 113 121 131 114 82

102 124 143 145 110 93

100 130 131 122 115 111

100 106 116 95 73 84

69 60 65 54 70 46

85 98 125 82 105 57

149 146 155 167 132 78

204 237 275 206 262 138

219 201 242 190 202 140

1433 1556 1785 1502 1554 1027

Prem podcim Hidrometeorolokog zvod u Podgorici prosjen visin snijenog pokriv u Pivi, z period 196090 kretl se kao to je to prikazano na sledeoj tabeli: Visin snijenog pokriv n pojedinim meteorolokim stnicm Apsol. Br. dana sa Max. deb. snij. Stanica Poloaj stanice visina snijegom pokrivaa epan polje 466 55 78 Dno kanjona Pluine 750 80 117 Osoje doline Trsa 1480 148 260 Vii nivo povri Odmh pd u oi d se s visinom povev broj dn s snijenim pokrivem, ko i njegov mksimln visin. Odstupnj od tog prvil prouzrukovn su polojem osmtrkih stnic u odnosu n ekspoziciju. Dugotrjnije zdrvnje snijeg uslovljv neposredno, kko dugotrjnije skrvnje, tko i posredno, preko umnjene vegetcije i niih tempertur, intenzivniji krstni proces. To zni d je n grebenim i povrim stvoren povoljniji uslov z rzvitk pojedinih krstnih oblik. To se prije sveg odnosi n krpe, p su ti predjeli, pored ostlog u povoljnijim uslovim z nstnk krp i krpr. Temperture Temperture su vn klimtski element. Reltivn surovost klime u Pivi se manifestuje u dugoj sezoni hldnog vremen p je nisk tempertur i podzemnih vod. Prktino svi izvori imju prosjenu temperturu vode ispod 80S. Nije rijetko d izvori u njviim djelovim Pive imju temperturu vode 340S. Drugi problem se odnosi n dugotrjno zleivnje zemljit u toku godine, to sprijev prodirnje povrinskih vod u krstno podzemlje pri topljenju snijeg, ime se usporv krstni proces tokom zimskog dijel godine. ZEMLJITA N terenu Pive, dns se srijeu rzliit zemljit, li n krenjku preovluju rud zemljit, crvenice, rendzine i pseudoglej. Ov zemljit se njee jvljju u prelznim rzvojnim fzm. Z nie terene, u dolinm, su krkteristin skeletn zemljit. N povrim su njzstupljenij rud zemljit, dok n njviim dijelovim preovluju rendzine. U vrtm i suvim dolinm niih djelov preovluju rendzine. U vrtm i suvim dolinm niih nivo povri preovluju crvenice, ko su n veim visinm ond su one preobrene u pseudoglej.

Profili rzliitih vrijetet rudog zemljit u Pivi (po Pvieviu 1971)

Rudo zemljite (smee zemljite n krenjcim) je njzstupljenije od svih zemljit n terenu Pive. S obzirom d se krenjk veom sporo rstvr i d sdri mlo nerstvornog osttk to je zemljite n krstu veom stro, md se ono i dns stvr. Po svojim morfolokim krkteristikm rud zemljit se mogu klsifikovti n: 1. Nerzvijen rud zemljit, veom mle dubine (3040 cm). Propustljivost mu je dobr dok je zdrvnje vode u njemu mlo ili osrednje.

17

Rudo zemljite n ljunku i konglomertu, jvlj se n tersm i rijenim dolinm, ko n morenm Brljev i Suvodol. Horizonti su mu plitki (A=1520, B=3540 cm) 3. Rudo rzvijeno zemljite, spd u srednje dubok zemljit. Zdrvnje vode u horizontim je dost veliko. 4. Rudo, crvenksto zemljite se njee jvlj u prorijeenim hrstovim umm n Brljevu, Budnju i Gornjoj upi. Dublje je od prethodnog. 5. Rudo zemljite n terfuski sree se u vrtm i uvlm. Debljine je 12 m, s zbijenom strukturom u donjim slojevim, to g ini nepropusnim z vodu. Vodne osobine rudog zemljit su veom rzliite i zvise kko od poloj tko i od krenjke podloge. Po N. Pvieviu 1971 poroznost rudog zemljit n krstu iznosi 4755%vol zvisno od teksture, strukture i koliine humus. Propustljivost je dobro izren i kod dubokih profil, p se jedino u depresijm, vod moe privremeno zdrti. Tekstur rudog zemljit n krstu Pive (po Pvievi 1971)Mjesto Sumorova gora Barna voda Dolina Pive Babia Omar Milogora Graba vrh Dubi Higrosk Maks. na opna hidros cm vlaga Kop. A (B) 29 7,40 16,3 2545 4,96 10,0 A 39 20 8,6 19,3 (B) 40 5,4 11,9 A 020 6,6 14,5 (B) 3050 6,6 14,4 A 49 8,2 17,2 (B) 2542 6,6 14,7 A 420 6,3 13,9 (B) 3550 5,9 13,2 A 27 6,25 13,8 (B) 2340 6,95 15,1 Hori zont Skel 2mm 1,7 2,1 1,0 1,1 0,7 2,2 0,7 0,0 2,5 3,7 1,6 3,2 Skel 20,2 mm 2,4 2,7 0,4 0,8 1,0 1,1 0,4 0,7 0,4 0,3 0,2 0,1 0,2 0,02 mm 37,5 45,4 39,3 33,4 36,9 32,5 32,7 32,1 37,8 31,9 34,8 30,4 Skelet 0,002 mm 33,72 28,70 27,14 29,46 32,54 31,58 32,04 31,86 32,10 32,40 29,60 33,56 Pijes+ skel 24,6 20,6 32,3 35,4 28,8 32,6 33,2 35,6 27,3 31,7 33,7 32,7 Glina+ prah 41,60 50,70 40,47 35,30 38,60 35,80 34,80 32,80 40,70 35,80 36,70 33,70 Kol. est. 58,3 49,2 59,2 64,7 61,4 64,2 65,2 67,2 59,3 64,2 63,3 66,3

2.

Ko to se vidi iz prethodne tbele, zemljit su preteno sitnozrne strukture, i estice veliine do 0,2 mm, dok glin i kloidne estice ine u obdv horizont vie od 60% vol. Ipk ni n jednom ispitivnom uzorku debljin ob horizont ne prelzi 50 cm. Pvievi (1971) nvodi d je ktivn kisjelost ve kod dubljih, nego li kod pliih profil. Dlje, kod pojedinnih profil, kisjelost je ve u dubljim djelovim nego li po povrini, to zni d kisjeline koje se nlze u zemljitu koncentrisno djeluju n krenjku podlogu ispod njeg. Crvenice su tipin zemljit krst, updljivo crvenkste boje i morfolokih osobin. Z nstnk crvenice je potrebn mediternsk klim, p moemo tvrditi d su crvenice n terenu Pive reliktn zemljit; jer niti je ovo teritorij s dovoljno suvom, niti s dovoljno toplom klimom, d bi n njoj oksidi gvo dehidrisli, tj. nije postojl mogunost hemtizcije crvenice. U morfolokom pogledu glvn osobin crvenice je fiksirnje sesvioksid gvo i luminijum. Morfoloke krkteristike crvenice su veom interesntne. Obino imju smo horizont A. Iluvijlni sloj se n terenu Pive veom esto sree. Crvenic je njzstupljenij n niim djelovim povri n prisojnim strnm n Budnju i Brljevu. Bez obzir n vegetciju, crvenice se jvljju smo n krenjku, dok je n dolomitim, p k i n isto krenjkim pjerim nem. Crvenic dospijev kroz pukotine u zntno velike dubine, tko d je u jednoj buotini n profilu mrtinjske brne, crvenic nen n dubini od oko 700 m, moe se ni i u peinskim knlim u smom dnu knjon. N pivskom krenjku se sree crvenic tipine morfologije. N presjeku se vide jsno dv sloj. Gornji sloj tmne boje, dok je donji crven, s prelzom u ljubisto do mrko crvene. Debljin se kod gornjeg sloj povev s psolutnom visinom, tko d se ve n visinm od preko 1100 m crveni sloj gubi i zemljite postje, ili plninsk crnic ili rudo zemljite. Odnos crnog i crvenog zemljit u zntnoj mjeri zvisi i od ekspozicije. Topliji juni ngibi omoguuju d se crvenic jvlj i do 1300 m visine, dok n evernim ekspozicijm crnic i rud zemljit potiskuju crvenicu i ispod 1000 m, to je uslovljeno i vegetcijom. Po fizikim svojstvim crvenic se dost rzlikuje od ostlih zemljit u Pivi. Sve crvenice imju veliko prisustvo gline. Posljedice prisustv glinenog supstrt su znjne jer time crvenic dobij ulogu usporiv krstnog proces, jer ne proput vodu. N mjestim gdje je crvenic preuzel ulogu zptiv pukotin, krstni proces smo mijenj smjer. Iz vertiklne orijentcije prelzi u horizontlnu, vod ne npd pukotine ve bone stijene postepeno ih ngrizjui. Prem tome crvenic u vrtm i fosilizirnim krpm ne umnjuje korozivno djelovnje, li se to ne bi moglo tvrditi i z mehniku eroziju vode u kvernm, jer crvenic, ko zptiv, umnjuje, ili potpuno nulir sngu podzemnog tok.

18

Tipovi razvia karstnog reljefa u Pivi N teritoriji Pive zbog rzliitih uslov krst se ne jvlj u istom stupnju rzvoj, ve se moe vriti njegov diferencijcij u zvisnosti od tih uslov, ko i prem ninu jvljnj pojedinih oblik. Poto litoloki, pedoloki, klimtski i drugi inioci rzvitk krst u Pivi nijesu bili isti, to ni sm krst nee moi biti rvnomjerno i ujedneno rsporeen po itvoj teritoriji. Litoloki tipovi krst Pive U odjeljku o geolokom sstvu teritorije Pive vidjeli smo d se ovdje jvlj vie rzliitih stijen. Jedne od njih nijesu podlone hemijskom rstvrnju, dok druge jesu. Meu stijenm koje su podlone hemijskom rstvrnju postoji vie rzlik. Jedne imju mlo nerstvornog osttk druge vie, tree se mehniki rspdju pod uticjem tmosferskih tlog. Krenjki krst Krenjki krst je njzstupljeniji i njizrzitiji u Pivi. Zhvt povr n Pivskoj plnini i Vuevu, ztim zpdne djelove povri ko i pltoe Budnj i Brljev. Krst je kroz pojedine oblike prisutn i u knjonskim dolinm Pive i njenih pritok, ko i gornjim djelovim knjon. Tre. U krenjku nije krst svue jednko rzvijen. Njegovo rzvie i izgled zvise prije sveg, od istoe krenjk, ztim od ngib tl, odnos s susjednim nekrstujuim stijenm ko i od vrste i koliine tmosferskih tlog koje se izluuju u pojedinim dijelovim tog krenjk. Dolomitski krst Dolomitski krst je rzvijen n zntno mnjem prostrnstvu nego li krenjki. Ko i kod krenjkog i ovdje postoji mnogo modifikcij li je zto uticj psolutne visine, poloj i klime zntno mnji nego kod krenjkog. N dolomitim se rijetko sreu krpe, pojvljuju se specifini oblici vlke i udubljenj, koj se n krenjku ne sreu ili su rijetk. Dolomitski krst je rzvijen n zpdnim strnm sel Stbn. Poto je ovj krst ogrnien n reltivno uske zone i u tijesnoj je vezi s krenjcim koji g okruuju, to je prilino teko ov dv tip krst izdiferencirti, pogotovo to i sme stijene nije lko rzlikovti. Flini krst Rzvio se i odro u zoni durmitorskog fli. Kko smo rnije nveli u sstv flinog kompleks u Pivi pored kriljc, ulze i tnkoslojni krenjci, ztim pjeri, koji u svome sstvu, pored siliktnih sdre i krbontn zrn. No, poto je rzvijnje krstnih oblik u fliu ili umnjeno ili potpuno onemogueno, to se n fliu sreu zntno ble forme krstnog reljef, k i u odnosu n dolomite. krpe n fliu su slbo rzvijene, od vrt se sreu smo tnjirste. Podzemnih oblik ili nem, ili su mlih dimenzij, dok hidrogrfij im vie slinosti s normlnom nego li s krstnom. Krst u neogenim pjerim Sree se u pjerim Crkvikog polj. Poto su ovi pjeri preteno izgreni od zrn krenjk, to je n i u njim bio omoguen rzvitk krst. krp nem, od vrt se sreu smo luvijlne, dok su peine i jme mlih dimenzij li s veom istim i interesntnim nkitom. Zbog tog to su neogeni pjeri tnki ispod njih su jedri krenjci, to se njihov krst vertiklno ndopunjv, pri emu se jvlj inverzij rzvitk. Pedogeni tipovi krst u Pivi Ssvim rzliiti oblici krst su rzvijeni u rzliitim pedolokim uslovim. Nije svejedno d li e nd krenjkom biti tnki ili debeli sloj zmljit, ili e tj krenjk biti nepokriven. Goli (ljuti) krst Goli (ljuti) krst nije u Pivi iroko rsprostrnjen ve se u Pivi pojvljuje u ostrvim i zonm, inei tj krj teko prohodnim. Odlike ovog krst su: potpuno gol stijen n cijelom prostoru, rzvijenost svih krstnih oblik, nroito krp. krpe su ovdje dominntn oblik krst, tko d bi se ovj predio mogo nzvti i krst krp. Vrte ovdje nijesu tko este ni velikih dimenzij. kripovi i jme se esto sreu, li n koje smo mi nili nijesu bile duboke. U Pivi se ovj tip krst sree n viim nivoim povri ili greben, dok se n dolinskim strnm i niim nivoim povri rijetko susree. Nroito dobro je izren ljuti krst n prelzu Ulobi k Mgliu, ztim u predjelu Ulzk, Glditim (istono podnoje Bio, iznd ume Kore). Pojv ljutog krst je vezn z iste krenjke i z hldniju klimu, gdje je osnovni korozivni gens vod snjenic.

19

Pokriveni krst Pokriveni krst je zntno veeg rsprostrnjenj od ljutog. Veom je teko rzdvojiti ov dv tip krst, jer se oni, s jedne strne, veom mnogo isprepliu, s druge strne su veom slini. Krst s nekontinuelnim pokrivem se krkterie svim oblicim ko i ljuti s tom rzlikom to su mikro oblici neto bli. Njvei dio teren Pive pripd ovom tipu. Krkteristino z ovj tip krst je to d iz pedolokog pokriv vire ostenjci, preteno mtine stijene. Dno krp je ispunjeno zemljom. Ovdje su njbrojnije vrte i ovo je predio boginjvog krst. Ovdje se jvljju i njdublje jme. Uzrok tome je to ovj iko rijetki pokriv, omoguuje orgnizovnije oticnje veih koliin vode po jednoj pukotini, z rzliku od ljutog, gdje vod prktino propd n istom mjestu gdje i pne. Krst pod tnkim pedolokim pokrivem je tkoe iroko zstupljen u Pivi. U ovom tipu krst njkrkteristiniji oblici su vrte, dok krp ili nem ili su slbo rzvijeni. Poto dje dost humusnih i drugih orgnskih kielin tmosferskoj vodi, to je u predjelu ovog krst neto uven rstvrk mo vode snijenice i kinice. To uvenje se mnifestije kroz vee produbljivnje vrt, jer je ngriznje krenjk pod tnkim slojem konstntno i rvnomjerno po cijelom konusu vrte. Krst pod debelim pedolokim pokrivem je vezn z dn krstnih polj i uvl. Osnovn krkteristik ovog krst je potpuno odsustvo krp n povrini i pojv luvijlnih vrt i ponor. krpe, ukoliko ih im, su duboko fosilizirne i njihov rzvitk je, ili usporen, ili zustvljen, jer do krenjke podloge dospijev ml koliin vlge. N mjestim e je podlog ogolien, to je n dnu nekih luvijlnih ponor i vrt, jvljju se interesntni primjerci krp. Jedino u ovom krstu se jvljju ponorske peine i jme, i hidrogrfij se rzlikuje od ostlih krstnih teren, jer se jvljju stlni tokovi, lokve, p k i ml krstn jezer. Podmorenski krst im reltivno veliko rsprostrnjenjenje, nroito u predjelu Brljev, tirnog, Vuev. Osnovne krkteristike krst su sline ko i kod prethodnog, s tom rzlikom to se fosilizirne vrte i krpe i dlje rzvijju, stlnih tokov, p prem tome i ponor, nem. Veom jsno se mogu n nekim mjestim, primijetiti mjest gdje su bile vrte, jer iz dn rvni vire ostjenjci, krunog, ovlnog, ili elipsstog rspored. Oni, u stvri, predstvljju nekdnje rubove meu vrtm. Povremeni tokovi se gube u morenskom mterijlu, tko d zjpeih ponor i nem. Klsifikcij krst prem monosti krbontne podloge Krstifikcij, kko povrinsk tko i dubinsk, zvisi od debljine krstujuih stijen. Drugije e se ponti vod, drugije rzvijti povrinski oblici, ukoliko je pli ili dublj korozivn bz. Debljin krenjk u Pivi je rzliit. Negdje je to nekoliko metr, negdje nekoliko stotin metr. U velikom dijelu krenjci su i n veim dubinm od korozivne bze. Duboki krst se odlikuje totlnom bezvodicom n povrini, veom dubokim jmm i vrtm, suvim dolinm i poljim. Ovj tip krst obuhvt skoro cijelu Pivu. Krstn izdn je kroz evoluciju stlno mijenjl korozivnu bzu po vertikli, jer su se rijeni tokovi, n koje su bivle upuene podzemne vode, usijecli reltivno brzo, tko d krstifikcij nije bil u mogunosti d ih prti. Plitki krst je mnjeg rsprostrnjenj. Z ovj krst je krkteristino, d se n rzliitim dubinm ispod povrin jvljju nepropustljive stijene. N gornjoj povrini te podloge se zustvlj krstni proces. Vode koje propdnu n povrini, poto prou kroz krenjku seriju, nilzei n nepropustljive stijene, teku njihovim gornjim nivoom i pojvljuju se n dolinskoj strni n mjestu kontkt ove dvije stijene. Poto je korozivn bz fiksirn z tj kontkt to e se rzvijti horizontlni oblici peine. U izvjesnim djelovim ove stijene imju ulogu zgt, tko d se jvlj prelivn izdn. Hidroloko rzvoe je odreeno polojem podzemnih brijer.

20

Objekti geonasljea na podruju RP Piva Imjui u vidu injenicu d se pod objektim geonslje podrzumijevju trktivni, rritetni i z nuku i privredu interesntni sdrji koje je neophodno posebno ztititi, to smo se i u ovom sluju opredijelili z njistknutije objekte geonslje. Poto se u objekte gonslje svrstvju geoloke (strtigrfske, pleontoloke, minerloke) lokcije, geotektonski, geomorfoloki, speleoloki, hidroloki, pedoloki i rheoloki objekti i lokliteti, to emo se i u ovom sluju zdrti n ovom redosljedu. Geoloki objekti geonasljea N teritoriji Regionlnog prk Piv prisutn je, kko smo vidjeli, velik geolok (litolok i strtigrfsk) rznorodnost. To se odrzilo i n pojve loklitet s geoloki interesntnim pojvm. To se odnosi kko n stijenske, tko i n mineralne i rudne socijcije ko i n loklitete s interesntnim fosilnim ostcim. Litoloki objekti geonslje Piv ko i ostl Crn Gor se krkteriu domincijom krbontnih stijen. Meutim, n prostoru plnirnog Regionlnog prk Piv jvlj se i nekoliko loklitet s mgmtskim i strim klstinim stijenm, koje z ove prostore rijetkost koju treb detljnije izuvti. U te rjetkosti ubrjmo: Porfiritske stijenske socijcije Brijeg od Zgr (Soko grd) do Odi Glvice u donjem dijelu knjon Tre. Ove stijenske socijcije su interesntne po krupnozrnim fenokristlim feldspt i liskun. Njih krkterie jrk obojenost (zelen ili mrko-crven). Imju izrzite pdeogenetsk svojstv, i n njim se jvljju kiel sme zemljit. Krkterie ih izrzit erozivnost. Oni predstvljju formu zgt krstnim vodm s istonog dijel Pivske povri p se n njim jvlj nekoliko kontktnih krstnih izvor. Andezitsko-bzltne stijene Mrtinj, predstvljju tektonski prozor koji je nsto destruktivnim djelovnjem fluvijlnog i glcijlnog fktor n ovom prostoru. Ove stijene su tkoe u krupno porfirskoj strukturi, dominntno mrko crvene boje. Verfenki prodori Ulobi i Prepelij su visoki tektonski prodori donje trijskih sediment, s izrzitom klstinom teksturom, jsnom slojevitou i izrzitim nborim. Minerloki objekti geonslje U minerloke objekte geonslje ubrjmo nlzit minerl i rud koje predstvljju rijetkost n loklnom, regionlnom ili ncionlnom nivou. Piv ko i ostl Crn Gor nije krkteristin po minerlnoj rznovrsnosti, jer dominirju monominerlne stijenske skupine. Ipk i ovdje se izdvj nekoliko loklitet koji mogu d se tretirju ko interesntn minerln nlzit. Nlzit pirit i rsenopirit n Odinoj glvici u selu Brijeg u knjonu Tre. Nlze se u proslojcim u okviru mgmtskih stijen krupnozrnih porfirit. Uoljivi su n obli Tre kod Uzlup i neto uzvodnije. Ostl nlzit su mskirn zemljitim, li se mogu rekonstruisti po zelenoj boji koj se jvlj zbog prisutnog mlhit. Nlzit olovno cinkne rude u Mrtinju. Svojevremeno su vren istrivnj n ovom loklitetu. Pokzlo se d se ne rdi o ekonomski ispltivim rezervm olov i cink, li su konsttovne interesntne kristlne nkupine. Nlzit minerl crvenog brit ispod Sokol s june strne. Moe se uoiti oko izvor koji je kprirn pored put z potrebe epn polj. Britni blokovi pomijeni s komdim hemtit se nlze u siprskom mterijlu iznd i oko izvor. Nlzite krupno kristlnog klcit n podruju Urdenih dolov s june strne Bio. Nime u dugkoj trci irokoj 1,5-3 m jvljju se izrziti mlijeno bijeli, uksti i crvenksti kristli klcit. Trk je dugk vie od 50 m, mkr onj njen n povrini vidljivi dio. Geomorfoloki objekti geonasljea Intenzivn geomorfolok ktivnost n prostoru Pive je iml rezultt veom rzuen i rlnjen reljef. To je dlje, uslovilo pojvu veom rzliitih element u reljefu, po rznim elementim sdrj, kko endogenog tko i egzogenog porijekl. Fluvijlni oblici geonslje Rdom rijek i drugih tekuic izgrene su impozntne doline rijeke Pive i njenih pritok. Njizrzitiji je svkko knjon Pive, li nijesu mnje interesntne ni doline Vrbnice, Mrtinjskog potok i Suvodol. Knjon Pive je poslije knjon Tre njimpresivniji u Crnoj Gori. On je interesntn kko po dubini (1100 m) tko i po duini (zjedno s Komrnicom oko 70 km). U dijelu regionlnog prk Piv bi se nlo oko 30 km njdubljeg i njinteresntnijeg dijel knjon. Nroito je imperivn dio nizvodno od brne HE Piv. 21

Izvorini obluk Mrtinjskog potok je interesntn zbog veom prostrnog obluk koji je nsto regresivnom erozijom. Obluk je mfitetrlnog oblik. Nd njim se uzdiu vertiklni odsijeci Mgli i Bio koji uljepvju sliku ovog prostor jer bijele stijene odsijek iznd pojs borove i smreve ume djeluju ko krun nd dolinom Mrtinj. Fosilni glcijlni oblici geonslje Intenzivn glcijcij koj je zhvtil podruje plninske skupine Mgli, Bio i Volujk izgrdil je i modifikovl reljef ovih plnin ostvivi z sobom interesntne oblike reljef. Tu su prisutni i brojni erozivni i kumultivni oblici. Izdvojiemo njinteresntnije. Cirk Trnovkog jezer se nlzi u izvorinoj elenci Suhe, desne pritoke Sutjeske. To je jedn od njimpresivnijih cirkov u Crnoj Gori. To je prktino kruno udubljenje prenik oko 500 m, dubine i do 600 m. To je kotlsto udublljenje koje je preko 50 m visoke prege otvoreno prem dolini Sutjeske. Cirk Jezerine se nlzi n prostoru izmeu Velikog i mlog Bio i Vitlov. To je cirk koji je izduen po dinrskom prvcu. Otvoren je prem jugoistoku i prem dolini Suvodol. Vlov Suvodol predstvlj pored vlov Suice jedn od njizrzitijih fosilnih vlov u Crnoj Gori. On jedini im knjonski oblik s izrzitim rvnim dnom u donjem i gornjem dijelu, gdje su smjetene zrvni Gornjeg i Donjeg Suvodol. Izmeu njih je sueni dio Meudol i odsijek Glvice koji je funkcioniso ko regenerisni lednik u toku pleistocen. I izmeu cirk Jezerine i Gornjeg Suvodol je odsijek koji je u toku pleistocen funkcioniso ko regenerisni lednik. Rzvaljenost ob dijel Suvodol ukzuje d su oni proli i kroz svoje limnijske fze. Vlov Smrekovc i Stbnjskih jezer je reltivno plitk vlov, li je interesntn po svojoj velikoj izlomljenosti. U preizdubljenim dijelovim vlov su smjeten Gornje i Donje Stbnjsko ezero. Bon moren Suvodolskog lednik (Obl glvic) se nlzi u selu Brljevo. Dugk je oko 6 km, visok oko 120 m. To je jedn od njizrzitijih bonih moren u Crnoj Gori. Glciodenudcionim procesim iz ove morene nstl je zrvn Brljevskog polj. Krionivcioni oblici geonslje U periglcijlnoj zoni svremenog podruj Mgli i Volujk se jvlj vie pojv krionivcionih element. Od kriogenih oblik izdvjju se tufuri i soliflikcioni jezici, od nivcionih more kmenj i snjenike morene. Tufuri Urdenih dolov se jvljju n podruju ovog cirk n visini od oko 1800 m. Rezultt su intenzivne termike inverzije koj je ovdje intenzivn zbog ztvorenosti cirk i zbog velike ndmorske visine. Tufuri su izvienje visine do 2 m, obino su u vidu klote. S strne cirk se jvljju i soliflukcioni jezici koji dostiu duinu i do 50 m. Oni se zvrvju n dnu cirk obezbjeujui mterijl z rzvoj tufur. eon snjenik moren Konjske lstve se nlzi n osojnoj strni Bio prem selu Mrtinju n visini od oko 1700 m. Tu se zdrv snijeni nmet tokom cijele godine. On oscilir li ne nestje. Moren je srpstog oblik, nstl trnsportom kmenj niz snjenik koje se gomil n njenom krju. Oscilcije tokom dueg period su uslovile pojvu serije moren koje bi mogle dobro d poslue u rekonstrukciji klimtskih promjen u zdnjih 1000 godin. Povrinski krstni oblici geonslje Intenzivn krstifikcij koj je zhvtil Pivsku plninu i povri s lijeve strne knjon Pive su ostvili brojne oblike povrinskog i podzemnog krstnog reljef. Ovdje se jvljju svi oblici krstnog reljef, to zni d se rdi o izrzitom holokrstu. Crkviko polje se nlzi n smom sjeveru Pivske plnine, skoro nd smim stvm Pive i Tre. Polje je u svom sjeveroistonom dijelu otvoreno prem knjonu Tre. S ostlih strn je uokvireno uzvienjim Me, Sokol i Grb vrh. Ukupn povrin polj je 1,5 km, njve duin je 3 km, prosjen irin 300500 m. Dno polj se nlzi n 10301130 m psolutne visine, to zni d je mplitud izmeu njviih dijelov i dn njdubljih vrt u polju priblino 100 m. Ovo nije jedinstveno polje, niti je jednostvnog oblik. Po okvirnoj liniji veom podsje n konture Boke Kotorske. Reltivn visin dn polj iznd Tre i Pive je oko 600 m. Boginjvi krst Kpvice se nlzi u sredinjem dijelu Pivske plnine izmeu sel Un i Brni Do. Ovdje se nlzi veliki broj vrt rzliitog oblik i veliine. N vionskim snimcim je izbrojeno preko 250 vrt po km2. Tu se nlzi i veliki broj jm rzliite dubine. Podzemni krstni oblici geonslje Piv je bogt speleolokim objektim jer je vein teritorije pod krstom. Velik denivelcij krstnih teritorija je uslovil d dominirju vertiklni objekti (jme), peine su krtke i s mlo sprtnosti. I nakon njveeg obim speleolokih istrivnj u odnosu n druge teritorije u Crnoj Gori, ipk je ostlo znjn broj novih nroito dubinskih i speleoronilkih istrivnj. Todorov jm se nlzi n istonom podnoju Bobetinog vrh, s lijeve strne put koji vodi od Un z Brni Do i Jerini. Jm se nlzi n sveg 10 m od put u jednoj zvjezdstoj vrti, dubokoj oko 20 m i 22

veom strmih strn. Ulz je neprvilnog oblik. Poinje vertiklnim strnm, iji su zidovi neprvilni od stlnog ispdnj blokov, uslijed mrznog rzorvnj. Ukupn dubin jme iznosi 282 m, ko se urun i dubin vrte, n ijem je dnu ulz u jmu, ond je dubin Todorove jme 297 m. Todorov jm je tipin primjer jme bezdni. Zbog pojve snijeg i led, u hidrolokom pogledu je moemo svrstti i u snijenice i ledenice, li poto se jvlj i stlni tok moemo je ubrojti u jme s ktivnom hidrolokom funkcijom. U morfolokom pogledu je stupnjevit jm, li ko bi se ispitli i boni knli vjerovtno bi se uvrstil u tip sloenih jm, p k i jmskih sistem. Uobljenost vertiklnih k