บทบาทของไฟพธกรรมในการแสดงนาฏศลปไทยนนทชา ณ โนนชย1

บทคดยอบทความนมวตถประสงคเพอศกษาบทบาทของไฟพธกรรมในการแสดงนาฏศลปไทย โดยศกษา

จากการสำารวจ การสงเกตการณจากการแสดงของตวละครตาง ๆ ทมการใชไฟพธกรรมในการแสดงโขน ละคร พบวา การใชไฟพธกรรมในการแสดงโขน ละคร สามารถแบงตามวตถประสงคได 5 ประเภท ไดแก การใชไฟเพอพสจนความบรสทธ(ลยไฟ) การฆาหรอประหาร(แบหลา, บชายญ) การใหกำาเนด (ชบตว) การบชาเพอขอพร การเสกและเพมอทธฤทธแกศาสตราวธ(พธชบศรตาง ๆ) นอกจากนน สามารถแบงบทบาทของไฟพธกรรมในการแสดงนาฏศลปไทยได 3 ลกษณะ ดงน 1) บทบาทของไฟท ไมเกยวของกบพธกรรม เชน ยายเฒาทศประสาทกอกองไฟเผาพระขรรคของคาว หลวชยตงพธชบตว แตผลกทาวสนนราชลงกองไฟ จากละครดกดำาบรรพ เรอง คาว 2) บทบาทของไฟทเกยวของกบพธกรรมท ไมมทารำาแตใชทาทางธรรมชาต เชน กำาเนดนางมณโฑและนางกาลอจนา ทศกณฐตงพธทรายกรด จากโขน เรอง รามเกยรต 3) บทบาทของไฟทเกยวของกบพธกรรมมทารำา ไดแก นางสดาลยไฟ จากโขน เรอง รามเกยรต นางดรสาแบหลา จากละครใน เรอง อเหนา นางศรมาลาลยไฟ จากละครนอก เรอง ขนชางขนแผน และนางมโนหราบชายญ จากละครนอก เรอง มโนหรา จากทกลาวมาจะเหนไดวาบทบาทของไฟในการแสดงนาฏศลปไทยสามารถแบงไดหลายลกษณะขนอยกบบทละคร หรอความเชอเกยวกบไฟในละครสงผลใหความเชอเหลานนมอทธพลกบการแสดงนาฏศลปไทยตงแตอดตจนถงปจจบนคำาสำาคญ : บทบาท ไฟพธกรรม การแสดง นาฏศลปไทย

Roles of ritual fire in Thai traditional dance.

Nanthicha NanonchaiAbstract:

The objective in this article is to study the roles of ritual fire in Thai traditional dancing by observation from acting of characters that use ritual fire in Khon plays. We have found that using ritual fire in Khon can be classified in to 5 types according to the objective. The objectives are, 1 สาขาศลปะการแสดง คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยราชภฏสวนสนนทา

using fire to declare their innocent (walking in fire), Kill or execute (suicide, sacrifice), Give birth (body dip), Worship for good wish, and create or add power to their weapon (arrow dip ritual). Moreover, we can classify the roles of ritual fire in Thai traditional dance in to 3 characteristics which are 1) Fire that is no relevant to a ritual, ie: Tasprasat, an elder, put a fire on Kawee’s sword, Holwichai set up body dip ritual but push Taw Sannurach in to the fire, from opera oriented drama ‘Kawi’ 2) Fire that is relevant to ritual but no dancing included. For example Birth of Montho and Miss Kal-ajna, Tossakan set up Saikrod ritual from Khon in Ramayana. 3) Fire that is relevant to ritual and include dancing. Which are Seeda walk on fire from Khon in Ramayana, Miss Dorasa commits suicide from Enau story, Miss Srimala walk in fire from Kunchang Kunphan, and Manohra sacrifices from Manohra. We can see that role of fire in Thai traditional dance can be classified according to script and the belief of fire in a plays influenced the Thai traditional dance from past to present.

Keyword: Roles, Ritual fire, Plays, Thai traditional dance

บทนำานาฏศลปไทยเปนศลปะการแสดงทเกยวกบการฟอนรำา โดยมนษยเปนผประดษฐขนจาก

การเลยนแบบธรรมชาต การบชาสงศกดสทธ และการรบอารยธรรมของอนเดย จากนนนำามาปรบปรง หรอพฒนาใหสวยงามเปนระเบยบแบบแผนตามวฒนธรรมของไทยมากยงขน นาฏศลปไทยมจดมงหมายในภาพรวมเพอใหความบนเทง ความสนกสนาน และทำาใหผ ทไดรบชมเกดความรสกคลอยตาม (พาณ สสวย, 2524, น. 6-7) ซงการแสดงแตละชดของนาฏศลปไทยนอกจากจะมจดมงหมายเพอใหความบนเทงแลวนนยงมวตถประสงคอนทแตกตางกนออกไปเพอสอสารใหผชมเขาใจ เชน การแสดงทบอกถง ความเปนมา วถชวต วฒนธรรม ความเชอ และพธกรรมของการแสดงชดนน

ภาพท 1 การแสดงละครนอก เรอง มโนหรา ฉากนางกนรออกมาเลนนำาทมา : กรมศลปากร, 2522, น. 11

การแสดงทางนาฏศลปไทยทเกยวของกบพธกรรมนนมหลายชด สวนมากพบในตวละครหลกของ

เรองหรอของตอน ซงในแตละชดจะมความเชอในเรองของพธกรรมทคลายและแตกตางกนออกไปบางขนอยกบศาสนา วฒนธรรมของตวละครในเรองหรอในการแสดงชดนน เชน การแสดงทใชไฟพธกรรมในการแสดงโขน ละคร ซงสามารถแบงการใชไฟตามวตถประสงคได 5 ประเภท ไดแก การพสจนความบรสทธ(ลยไฟ) การฆาหรอประหาร(แบหลา, บชายญ) การใหกำาเนด (ชบตว) การบชาเพอขอพร การเสกและ เพมอทธฤทธแกศาสตราวธ (พธชบศรตาง ๆ)

จากทกลาวมาขางตนทำาใหเหนวาการแสดงทเกยวของกบไฟสามารถแบงไดหลายประเภท ซงจะแตกตางกนออกไปตามวตถประสงคในโครงเรองของแตละชดการแสดง นอกจากนนยง สามารถแบงบทบาทของไฟในการแสดงได 3 ลกษณะ ดงน 1) บทบาทของไฟทไมเกยวของกบพธกรรม 2) บทบาทของไฟทเกยวของกบพธกรรมทไมมทารำาแตใชทาทางธรรมชาต และ 3) บทบาทของไฟ ทเกยวของกบพธกรรมมทารำา ซงการใชไฟในการแสดงนาฏศลปไทยสามารถแบงไดหลายลกษณะซงจะขนอยกบบทของละคร หรอความเชอเกยวกบไฟในละครสงผลใหความเชอเหลานนมอทธพลกบการแสดงนาฏศลปไทยตงแตอดตจนถงปจจบน

บทความนจงมงศกษาบทบาทของไฟพธกรรมในการแสดงนาฏศลปไทยเฉพาะของตวพระ ตวนาง โดยศกษา สำารวจ รวบรวมขอมลจากการแสดงมการใชไฟพธกรรมในการแสดงนาฏศลปไทย ประเภทโขนและละคร โดยแบงออกเปนประเดน ดงน

ภาพท 2 การแสดงละครนอก เรอง มโนหรา ฉากบชายญทมา : บนนาค ทรรทรานนท, 2562, น. 23

การแสดงนาฏศลปไทยทเกยวของกบไฟการแสดงนาฏศลปไทยทใชไฟประกอบการแสดงนนมหลายชดการแสดงทงโขน ละคร ซงสามารถ

จำาแนกได 2 ลกษณะ คอ การใชไฟตามวตถประสงค และบทบาทของไฟทเกยวของกบการแสดง1. การใชไฟตามวตถประสงค

การใชไฟในการแสดงตามวตถประสงคของแตละตวละครทางนาฏศลปไทยสามารถแบงได 5 ประเภท ดงน

ภาพท 3 จตรกรรมฝาผนง วรรณคด เรอง รามเกยรต ในการพสจนความบรสทธของนางสดา ทมา : วชราพงศ หงษสวรรณ, 2550, น. 93

1.1 การพสจนความบรสทธ(ลยไฟ) ในการแสดงทใชไฟในการพสจนความบรสทธนนสะทอนใหถงคต ความเชอ พธกรรมท

เกยวของกบตวละครทงตวพระ ตวนาง ในแตละชดการแสดง ซงสวนมากจะไดรบอารยธรรมมาจากอนเดย

จงมความเชอทคลายกนในเรองของการเดนลยไฟเพอพสจนความบรสทธทงกาย วาจา และใจของผ ทถกกลาวหาหรอถกสงสยในเรองใดเรองหนง เชน ในการแสดงโขน เรองรามเกยรต ตอน สดาลยไฟ เพอพสจนความบรสทธวานางซอสตยตอพระรามถงจะไปอยเมองยกษเปนเวลานาน และในการแสดงละครนอก เรอง ขนชางขนแผน ตอน ศรมาลาลยไฟ โดยนางถกใสรายจากนางสรอยฟาวามชนางจงขอพสจนตนเอง ดวยการเดนลยไฟ

ภาพท 4 การพสจนความบรสทธของนางสดา จากการแสดงโขน เรอง รามเกยรต ทมา : กรมศลปากร, 2556, น. 105

1.2 การฆาหรอประหาร(แบหลา, บชายญ) การฆาตวตายหรอการประหารชวตในการแสดงนาฏศลปไทยนนไมคอยมเนองจากเปนสงท

เกยวกบการสญเสย ดงนนการแสดงดงกลาวจงหาชมไดยาก เชน ในการแสดงละครใน เรอง อเหนา ตอน ดรสาแบหลา เปนการแสดงทเกยวกบพธกรรม เรยกวา “พธสต” ประเพณของผหญงชาวฮนด ในประเทศอนเดยททำาการบชายญตนเองของหญงหมายในพธศพของสามโดยการกระโดดเขากองไฟทเผาศพของสามจนถกเผาตายตามไปดวยกน (สนทร ณ รงส, 2545, น. 26)

ภาพท 5 การแสดงชด ดรสาแบหลา จากการแสดงละครใน เรอง อเหนา

ทมา : บนนาค ทรรทรานนท, สบคนเมอวนท 23 กมภาพนธ 2562

และในการแสดงละครนอก เรอง มโนหรา ตอน มโนหราบชายญ เปนการแสดงทเกยวกบไฟโดยนางมโนหราถกใสรายตองบชายญนาง เพอสะเดาะเคราะหใหกบทาวอาทตยวงศพอของพระสธน ซงเปนสาม นางจงทำาทขอปกขอหางและรำาบชายญขางกองไฟถวายเปนครงสดทายกอนบนหน กลบเมองไกรลาศ

1.3 การใหกำาเนด (ชบตว) การใชไฟเพอใหกำาเนดหรอชบชวตในการแสดงนาฏศลปไทยนนมาจากพธกรรมของ

พระฤษเกอบทกชดการแสดง เชน ในการแสดงโขน เรอง รามเกยรต ตอน กำาเนดนางมณโฑ ทถกชบชวต จากนางกบทเหนวามพญานาคคดรายจะฆาพระฤษจงไดคายพษใสอางนม เมอนางกบเหนตองการ ชวยพระฤษและดวยความกตญญจงยอมสละชวตตนเองกระโดดลงไปตายในอางนม เมอพระฤษเหน นางกบตายในอาง กไดชบชวตใหฟนคนจนทราบความจรงและเมตตาชบชวตขนจากกองไฟเปนหญงมนษย ใหชอวา “มณโฑ” (รนฤทย สจจพนธ, 2546, หนา 37) ตอน กำาเนดนางกาลอจนา พระฤษโคดม เหนวาตนไมมโอรสสบราชวงศครองราชยสมบต จงไดเสกนางอปสรจากกองกณฑ (กองไฟ) ใหชอวา “กาลอจนา” (รนฤทย สจจพนธ, 2546, น. 137) และ ในการแสดงละครนอก เรอง คาว ตอน หลวชย ตงพธชบตวแตผลกทาวสนนราชลงกองไฟ

ภาพท 6 การแสดงของนางมโนหราเพอหาทางหนจากการบชายญ ในการแสดงละครนอก เรอง มโนหราทมา : บนนาค ทรรทรานนท, 2562, น. 8

ภาพท 7 กำาเนดนางกาลอจนาจากกองกณฑทมา : ศรพงษ พยอมแยม, 2548, น. 59

1.4 การบชาเพอขอพร ในการแสดงนาฏศลปไทยทใชไฟในการประกอบพธกรรมเพอขอพรตามความเชอของ

อารยธรรมอนเดย สวนมากจะพบในการแสดงโขน เรอง รามเกยรต ทมเคาโครงเรองเดมมาจากวฒนธรรมนนทเชอในเรองของเทพเจาในศาสนาฮนด ถาตองการทำาสงใดสงหนงใหประสบความสำาเรจลลวงไปดวยดหรอตองการทจะไดสงใดใหสมปรารถนาจะตองตงไฟพธขน หรอเกดไฟขนเอง และทำาการขอพรกบเทพเจา เชน พธขอบตรของทาวทศรถ ทระหวางทำาพธไดเกดกองอคคขน (กองไฟ) แลวมอสรทนถาดทองเหนอหว มขาวทพย 4 ปน ใหพระมเหสทง 3 พระองค จนเกดโอรสทง 4 ขน (รนฤทย สจจพนธ, 2546, น. 194)

1.5 การทำาลาย การเสกและเพมอทธฤทธแกศาสตราวธ การใชไฟในการทำาพธเพอทำาลายสงใดสงหนงตวละครนนไมพงพอใจ เชน การแสดง

ละครนอก เรอง คาว ตอน ยายเฒาทศประสาทกอกองไฟเผาพระขรรคของคาว และตอนหลวชยตงพธชบตวแตผลกทาวสนนราชลงกองไฟซงเปนการทำาลายคนอน สวนการใชไฟในการแสดงทเกยวกบการเสก และเพมอทธฤทธแกศาสตราวธ หรอ พธชบศรตาง ๆ ในโขน เรอง รามเกยรต ทใชตอส ทำาสงคราม ในการแสดงนาฏศลป

2. บทบาทของไฟทเกยวของกบการแสดงงบทบาทของไฟทเกยวของกบการแสดงนาฏศลปไทยสามารถแบงได 3 บทบาท ดงน

2.1 บทบาทของไฟทไมเกยวของกบพธกรรม การแสดงนาฏศลปไทยทใชไฟเปนสวนประกอบในการแสดงแตไมไดมการใชไฟอยางเปน

ขนตอนเหมอนในพธกรรม เชน ในละครดกดำาบรรพ เรอง คาว ตอน ยายเฒาทศประสาทกอกองไฟเผาพระขรรคของคาว ตอน หลวชยตงพธชบตวแตผลกทาวสนนราชลงกองไฟ และในการแสดงโขน เรอง รามเกยรต ตอน นางลอย ทใชไฟเผาศพนางสดาแปลง ซงการแสดงทกลาวมาจะเหนไดวามการใชไฟเปนเพยงแคองคประกอบหนงในการแสดงเทานน

2.2 บทบาทของไฟทเกยวของกบพธกรรมทไมมกระบวนทารำาเฉพาะการแสดงนาฏศลปไทยทใชไฟพธกรรมประกอบการแสดงแตไมมกระบวนทารำาเฉพาะ แต

ใชทาทางธรรมชาตแทน ไดแก การแสดงโขน เรอง รามเกยรต ตอน กำาเนดนางมณโฑ มเนอเรองวา เดมนางมณโฑเปนนางกบทถกพระฤษชบชวตจากกองไฟใหเปนหญงมนษย ตอน กำาเนดนางกาลอจนา พระฤษโคดมไดเสกนางอปสรจากกองกณฑ(กองไฟ) ใหเปนภรรยาของตน (รนฤทย สจจพนธ, 2546, หนา 37,137) ตอน ทศกณฐตงพธทรายกรด ซงสาเหตมาจากทศกณฐมความแคนเทวดาทเปนพยาน ใหแกพระราม จงทำาพธปลกเสกหอกกบลพททเชงเขาพระสเมรแลวทำาพธกอกองไฟเผารปเทวดา และ ในการแสดงละครดกดำาบรรพ เรอง คาว ตอน หลวชยตงพธชบตวแตผลกทาวสนนราชลงกองไฟ เปนการใชไฟในพธกรรมเพอทำาการชบตว ซงการแสดงทกลาวมานนมการใชทาทางหรอการตบทตามภาษาทาทางนาฏศลปไทยแตไมมกระบวนทารำาในการแสดงทเปนแบบแผน

2.3 บทบาทของไฟทเกยวของกบพธกรรมและมกระบวนทารำาเฉพาะในพธกรรมทเกยวของกบไฟและมกระบวนทารำาในการแสดงนาฏศลปไทย เชน การแสดง

โขน เรอง รามเกยรต ตอน สดาลยไฟ เปนการรำาเพอพสจนความบรสทธของนาสดาทมตอพระรามซงจะมกระบวนทารำาเฉพาะทเปนแบบแผนตงแตเขาเฝาพระรามไปจนถงรำาเชดฉงในชวงเดนลยไฟแลวลง มาหาพระราม การแสดงละครนอก เรอง ขนชางขนแผน ตอน นางศรมาลาลยไฟ มจดประสงคเชนเดยวกบนางสดาเพยงแตมกระบวนทารำาทแตกตางกนตรงการตบท ลกษณะ อารมณของตวละครเนองจาก เปนนางในวงกบนางทวไปทารำากจะมลลาทแตกตางกนออกไป การแสดงละครใน เรอง อเหนา ตอน ดรสาแบหลา เปนการรำาทเกยวกบพธกรรมโดยตรงซงเปนประเพณสตของหญงสาวชาวฮนดทตองปฏบตไมวาจะเตมใจหรอไมกตามจะตองปฏบตตามอยางเครงครดคอการฆาตวตายและกระโดดเขา กองไฟตามศพสาม ดงนนทารำาของดรสาแบหลาจะประกอบไปดวยกระบวนทารำาจำานวนมากและ ใชระยะเวลาในการรำานาน ตงแตการรำาออกมาทโกศสามกลางเวท จากนนรำาไปรอบ ๆ แลวสดทายกรำากรชกอนจะฆาตวตาย และการแสดงละครนอก เรอง มโนหรา ตอน มโนหราบชายญ เปนการรายรำาของ นางมโนหราในพธบชายญ แตตอนทายไดบนหนกลบเมองไกรลาศพธกรรมนนกไมส ำาเรจ ทารำาในการแสดงชดนไดนำาโครงสรางทารำามาจากดรสาแบหลาบางทา แลวนำามาสรางสรรคเปนการแสดงชดใหมขนทมลกษณะทแตกตางออกไปตรงทนางมโนหราเปนนางกนร ดงนนลลาการรำาจะเหมอนนกและมนษยผสมกนแตกตางจากการแสดงชดอน ๆ

ภาพท 9 นางศรมาลารำาลยไฟ จากการแสดงละครนอก เรอง ขนชางขนแผน ทมา : นพวรรณ คงสาธตพร, สบคนเมอวนท 20 กมภาพนธ 2562

สรปการแสดงนาฏศลปไทยทใชไฟเปนบทบาทสำาคญมหลายชด ซงสามารถจำาแนกได 2 ลกษณะ คอ

1) การใชไฟตามวตถประสงค สามารถแบงได 5 ประเภท ไดแก 1.1) การพสจนความบรสทธ (ลยไฟ) ทสะทอนใหถงคต ความเชอ พธกรรมทเกยวของกบตวละคร เชน การแสดงโขน เรองรามเกยรต ตอน สดาลยไฟ เพอพสจนความบรสทธวานางซอสตยตอพระรามถงจะไปอยเมองยกษเปนเวลานาน การแสดงละครนอก เรอง ขนชางขนแผน ตอน ศรมาลาลยไฟ โดยนางถกใสรายจากนางสรอยฟาวา มชนางจงขอพสจนตนเองดวยการเดนลยไฟ 1.2) การฆาหรอประหาร(แบหลา, บชายญ) ในการแสดงนาฏศลปไทยนนไมคอยมเนองจากเปนสงทเกยวกบการสญเสยจงหาชมไดยาก เชน ในการแสดงละครใน เรอง อเหนา ตอน ดรสาแบหลา เกยวกบพธกรรม เรยกวา “พธสต” ของผหญงฮนด ประเทศอนเดยททำาการบชายญตนเองของหญงหมายในพธศพของสามโดยการกระโดดเขากองไฟ และการแสดงละครนอก เรอง มโนหรา ตอน มโนหราบชายญ เพอสะเดาะเคราะหใหกบพอสาม โดยนางมโนหราไดรำาบชายญ ขางกองไฟถวายเปนครงสดทายกอนบนหนกลบเมองไกรลาศ 1.3) การใหกำาเนด(ชบตว) จะเหนไดวามาจากพธกรรมของพระฤษเกอบทกชดการแสดง เชน การแสดงโขน เรอง รามเกยรต ตอน กำาเนดนางมณโฑ ทถกพระฤษชบชวตจากนางกบใหฟนคนจนทราบความจรงและเมตตาชบชวตใหเปนหญงมนษย ตอน กำาเนดนางกาลอจนา พระฤษโคดมกไดเสกนางกาลอจนาขนจากกองไฟเพอใหเปนภรรยาของตน และการแสดงละครดกดำาบรรพ เรอง คาว ตอน หลวชยตงพธชบตวแตผลกทาวสนนราชลงกองไฟ 1.4) การบชาเพอขอพร ตามความเชอของอารยธรรมอนเดยถาตองการทำาสงใดสงหนงใหประสบความสำาเรจลลวงไปดวยดหรอตองการทจะไดสงใดใหสมปรารถนาจะตองตงไฟพธขนเพอทำาการขอพร กบเทพเจา เชน การแสดงโขน เรอง รามเกยรต ตอน พธขอบตรของทาวทศรถ ทระหวางทำาพธไดเกด กองอคคขน(กองไฟ) 1.5) การทำาลาย การเสกและเพมอทธฤทธแกศาสตราวธ เชน การแสดงละคร ดกดำาบรรพ เรอง คาว ตอน ยายเฒาทศประสาทกอกองไฟเผาพระขรรคของคาว ตอนหลวชยตงพธชบตวแตผลกทาวสนนราชลงกองไฟ ซงเปนการทำาลายสงของหรอชวตคนอน สวนการใชไฟในการแสดง

ทเกยวกบการเสก การเพมอทธฤทธแกศาสตราวธ หรอ พธชบศรตาง ๆ ในการแสดงโขน เรอง รามเกยรต ทใชตอสและทำาสงครามในการแสดงนาฏศลปไทย

2) บทบาทของไฟในการแสดงนาฏศลปไทยสามารถแบงได 3 บทบาท คอ 2.1) บทบาทของไฟ ทไมเกยวของกบพธกรรมในการแสดงนาฏศลปไทยทใชไฟเปนสวนประกอบในการแสดงแตไมไดม การใชไฟอยางเปนขนตอนเหมอนในพธกรรม ซงการแสดงจะมการใชไฟเปนเพยงแคองคประกอบหนง ในการแสดงเทานน เชน การแสดงละครดกดำาบรรพ เรอง คาว ตอน เผาพระขรรค และการแสดงโขน เรอง รามเกยรต ตอน นางลอย 2.2) บทบาทของไฟทเกยวของกบพธกรรมทไมมกระบวนทารำาเฉพาะ แตใชทาทางธรรมชาต มการใชทาทางหรอการตบทตามภาษาทาทางนาฏศลปไทยแตไมมกระบวนทารำาเปนแบบแผนในการแสดง เชน การแสดงโขน เรอง รามเกยรต ตอน กำาเนดนางมณโฑ กำาเนดนางกาลอจนา ทศกณฐตงพธทรายกรด และการแสดงละครดกดำาบรรพ เรอง คาว ตอน หลวชยตงพธชบตวกอนทจะผลก ทาวสนนราชลงกองไฟ เปนการใชไฟในพธกรรมเพอทำาพธกอนทำาลายผ อน 2.3) บทบาทของไฟทเกยวของกบพธกรรมและมกระบวนทารำาเฉพาะในการแสดงนาฏศลปไทย เชน การแสดงโขน เรอง รามเกยรต ตอน สดาลยไฟ การแสดงละครนอก เรอง ขนชางขนแผน ตอน นางศรมาลาลยไฟ การแสดงละครใน เรอง อเหนา ตอน ดรสาแบหลา และการแสดงละครนอก เรอง มโนหรา ตอน มโนหราบชายญ

จากทกลาวมาขางตนจะเหนไดวาบทบาทของไฟพธกรรมในการแสดงนาฏศลปไทยนนสามารถ แบงได 2 ลกษณะ คอ การแสดงนาฏศลปไทยทเกยวกบการใชไฟพธกรรมแตไมมทารำาเฉพาะในการแสดงโดยการใชทาทางการตบทตามธรรมชาตแทน และการแสดงนาฏศลปไทยทเกยวกบการใชไฟพธกรรมและมกระบวนทารำาเฉพาะประกอบในการแสดงอยางมแบบแผนชดเจนสบตอกนมาจนถงปจจบน

บรรณานกรม

กรมศลปากร. (2557). โขน อจฉรยนาฏกรรมสยาม. กรงเทพฯ : กองการสงคต กรมศลปากร.__________. (2522). สจบตร โขน เรอง รามเกยรต ชด นางลอย. กรงเทพฯ : กองการสงคต กรมศลปากร.นพวรรณ คงสาธตพร. (2562). รปภาพ ชด นางศรมาลาลยไฟ ละครนอก เรอง ขนชางขนแผน. สบคนเมอ

วนท 20 กมภาพนธ 2562.บนนาค ทรรทรานนท. (2562). นาฏลลามโนหรา บชายญ. กรงเทพฯ : โรงพมพอนด พรนตง._________________. (2562). รปภาพชด ดรสาแบหลา ละครใน เรอง อเหนา. สบคนเมอวนท 23

กมภาพนธ 2562.พาณ สสวย. (2524). สนทรยของนาฏศลปไทย. (พมพครงท 4). กรงเทพฯ : โรงพมพจจนไทย.รนฤทย สจจพนธ. (2546). นามานกรมรามเกยรต. กรงเทพฯ : สวรยาสาสน.วชรพงศ หงษสวรรณ. (2558). มหาภารตรามเกยรต เลาเรองรามเกยรตจตรกรรมฝาผนงรอบ

พระระเบยงวดพระแกว 178 หอง. กรงเทพฯ: วาดศลป.ศรพงษ พยอมแยม. (2548). ภาพและประวตตวละครรามเกยรต. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร.สนทร ณ รงส. (2545). ปรชญาอนเดยและลทธ. (พมพครงท 3). กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย.