TM L S PHM

TM L S PHM

TM L S PHM

Tc gi: on Huy Onh

LI NI U

Tp ti liu ny c mc ch trnh by mt s vn thit yu lin quan n vic ging dy, p dng tm l, ng hu em li kt qu m mn trong vic hc tp v xy dng tng li tt p cho th h mi.

Vi mc ch ny, chng ta s tho lun n cc vn : tm l v thi tui tr; tui tr v vic tip nhn kin thc; vai tr nh m phm, phng php ging dy v cui cng l phng php nh gi thit thc, hu hiu.

Vi ni dung trn, tp ti liu ny c chia lm bn phn sau y:

Phn th nht l Tm l v thi hc sinh. Phn ny gm c 18 chng, t chng 1 n chng 18, bao gm cc vn : tm l v thi tui th; nhn nh tng qut v phng php nghin cu tui tr; l thuyt tng quan v s pht trin tui tr; pht trin th cht tui tr; c tnh tui tr; nhn cch tui tr; quan h gia cha m v tui tr; tui tr v bn b; np sng mi ca tui tr; tui tr bi i; tui tr nghin ngp; cc th thuc nghin ngp; tui tr v thuc l; tui tr phm php; t vn; tui tr tuyt vng; tui tr tm thn bt n nh; tui tr n ung bt thng; tui tr v ngh nghip tng lai.

Gio vin hn ai ht, cn tm hiu v nhn nh c thi v tm l hc sinh bao gm c tui th ln tui tr, vic hng dn hc tp em li kt qu mong mun.

Phn th hai l Hc sinh v vic pht trin kin thc. Phn ny gm c 9 chng, t chng 19 n chng 27, bao gm cc vn : quan im tip nhn kin thc ca Piaget v Vgotsky; hc sinh v kh nng tip nhn kin thc; bi trc nghim kh nng tip nhn kin thc; hc sinh v vn pht trin ngn ng, k c v vic hc tp; tr thng minh; hc sinh v kh nng gii quyt vn kh khn; hc sinh vi c sng to; hc sinh v ng lc thc y hc tp. y l cc vn thit yu trong vic pht trin kin thc ca hc sinh vi s tm hiu, nhn nh v a ra cc quan im tin b ca cc nh tm l gio dc, ng k nht l Piaget v Vgotsky.

Phn th ba l Mc tiu gio dc, mc tiu ging dy, vai tr nh m phm v phng php ging dy. Phn ny gm c 10 chng, t chng 28 n chng 37, bao gm cc vn : mc tiu gio dc; mc tiu ging dy; kin thc nh gio v vai tr ging dy; gio vin v ng lc thc y hc sinh hc tp; phng php ging dy trc tip: bi din ging cp i hc; phng php ging dy trc tip: bi p dng, bi lm ti cc lp tiu v trung hc; phng php ging dy ly hc sinh lm trung tm: ngun gc v c im; phng php ging dy ly hc sinh lm trung tm: ging dy vi s thch v kh nng c nhn; phng php ging dy ly hc sinh lm trung tm: ging dy tho lun nhm; mi trng hc tp thun tin, iu hnh v k lut lp hc. Phn ny ng gp mt cch thit yu trong cng tc hng dn hc sinh hc tp mt cch thch ng v hiu qu ca gio vin. Trong ba chng: chng 34 n chng 36, phng php ging dy ly hc sinh lm trung tm vi s ng gp ca nhiu nh gio dc t th k 18 n hin ti c cp n v l mt phng php ging dy hu hiu, tuy mi m i vi Vit Nam cng nh nhiu quc gia ang pht trin khc nhng c cc quc gia tin tin p dng ti cc lp t tiu hc n trung hc t lu.

Phn t t l nh gi tin b hc tp ca hc sinh. Phn ny gm c 8 chng, t chng 38 n chng 45, bao gm cc vn : nh gi bao qut; bi p dng v bi lm; bi tng trnh; bi nghin cu v bi lm di; bi trc nghim; nh gi ton b; nh gi, im hng v tin trin hc tp; kt qu hc tp, hc b. y l nhng phng php nh gi tin b v hiu nghim nhn nh v tng trnh kt qu hc tp ca hc sinh.

Cui cng ca tp ti liu ny, son gi a vo phn Mc lc tra cu vi cc ch quan trng ca cun sch. Mi ch ny c trnh by qua mt s trang sch, c gi d dng tm ra ch mun tm hiu theo th t ABC m mc lc tng qut u cun sch khng cung cp c.

Vo ma h nm nay, tp ti liu v gio dc nhan S lc lch s gio dc ca son gi c Nh Xut bn i hc Quc gia Thnh ph H Ch Minh xut bn v ra mt c gi. Tp ti liu S lc lch s gio dc cp n lch s, s pht trin trng s, quan im, phng php gio dc ca nhn loi t c i n hin i. Tp ti liu Tm l s phm ny c mc ch p dng tm l trong gio dc vi cc phng php ging dy v nh gi tin b. Hai b sch ny c nh hng h tng v u c chung mt mc ch gio dc, tp trc cp n lch s pht trin, tp sau cp n vic p dng cc phng php gio dc.

Son gi xin chn thnh cm t ng Hunh B Ln, Ph gim c Nh xut bn i hc Quc gia Thnh ph H Ch Minh b nhiu thi gian bin tp v a ra nhiu kin ci tin. Son gi xin cm t c Ng Ngc Chi, Trng khoa Th vin Thng tin hc, Trng i hc Khoa hc X hi v Nhn vn, i hc Quc gia Thnh ph H Ch Minh khuyn khch v gip trong vic xut bn v pht hnh.

Son gi c may mn c hc tp v tham d chng trnh ging dy nhiu nm trong nc cng nh hi ngoi, tip nhn nhiu kin thc v kinh nghim gio dc nht l nhng nm ging dy nc ngoi. Tp ti liu ny l kt qu ca nhng kinh nghim v hc hi trn.

Vi mc ch ng gp kinh nghim ging dy trong vic gio dc con em, son gi mong mun c n nhn nhng kin xy dng ca cc nh gio; v trong cng tc gio dc, khng mt phng php no, mt quan im no hon ho; hn na hon cnh x hi i thay vi cc tin b k thut, quan im v phng php ging dy cng v th m cn c ci tin.

Son gi xin trn trng cm n.

Ma thu nm 2004Son gi

Tm l s phm

Tm l s phm hay tm l gio dc l p dng cc phng php tm l trong ging dy hng dn hc sinh tip nhn kin thc mt cch c hiu qu. Cc nh tm l gio dc khm ph ra nhng sng kin v hc tp v pht trin nhng l thuyt gii thch thi c nhn trong khi hc tp. H nghin cu s lin quan gia hc tp vi tr thng minh, s thch, kh nng v ng c thc y t cc mc tiu gio dc. H p dng cc phng php tm l : nghin cu thi , trc nghim o lng cc kha cnh ca thi v thi ng vai tr quan trng trong vic hc tp, m mang kin thc. H gip cc nh gio dc pht trin cc phng php tin b ging dy v hc tp. H cng gip pht trin phng php nh gi thch ng do lng s tin b v tip nhn kin thc ca hc sinh.

thc hin cc mc ch trn, hc ng ng vai tr quan trng nht. Tuy nhin, cc nh tm l gio dc cng quan tm khng t n vn gio dc ngoi hc ng nh ti gia nh, ngoi x hi, cc ng li gii tr Thm vo , h cng ng gp s hiu bit chuyn mn vo cc lnh vc gio dc nh tm hiu cm xc, k c, nhn cch, tm l bt thng, tm l x hi

Cc nh tm l gio dc cng thc hin nhng cng trnh nghin cu lin quan n cc vn kh khn ca gio dc nh nghin cu vic hc tp ca cc nhm hc sinh c bit khim th, khim thnh, khim thanh, chm hiu bit cng nh kh nng hc tp ca cc hc sinh thng minh.

Nh vy, tm l s phm l ngnh nghin cu v tm l v thi ca c nhn hc sinh ng hu p dng vo vic ging dy v hc tp mt cch c hiu qu. Do , tm hiu tm l v thi ca hc sinh qua cc phng php nghin cu l iu tt yu, gio vin phi cn phi nm vng. Gio vin cn c kh nng nhn nh kh nng tip nhn kin thc ca hc sinh ra sao. Hiu c thi hc sinh, hiu c tm l gii ny, gio vin vi hun luyn chuyn nghip, c th vn dng kh nng, phng php ging dy, phng php nh gi, hng dn hc sinh trong vic tip nhn kin thc mt cch c hiu qu.

Vi mc ch bao qut ca ngnh tm l gio dc hay ngnh tm l s phm nh trnh by trn, tp ti liu ny c tham vng trnh by bn phn lin quan n cc lnh vc:

Phn th nht. Tm l v thi hc sinh

Phn th hai. Hc sinh v vn pht trin kin thc

Phn th ba. Mc tiu gio dc, mc tiu ging dy, vai tr nh m phm v phng php ging dy

Phn th t. nh gi tin b hc tp ca hc sinh

Phn 1: TM L V THI HC SINH

(T chng 1 n chng 18)

Tui hc sinh bao gm tui th v tui tr. Tui th l hc sinh tiu hc t lp mu gio ti lp nm hay l khong t 5 ti 11, 12 tui. Sau , tui th bc vo thi k tui tr, tc l khp 6 ti ht trung hc hay l khong t 11, 12 ti 18, 19 tui. Tm l, thi ca tui th v tui tr khc xa nhau. Tm l v thi ca tui th c cp n chng th nht. Nhng chng k tip dnh cho tm l v thi ca tui tr. c th ging dy mt cch c hiu qu, gio vin phi c c mt nhn nh thch ng v tm l v thi ca c tui th ln tui tr.

Trong 18 chng sch trnh by v tui th v tui tr, nhiu vn thit yu m cc nh gio dc, chnh quyn cng nh ph huynh v cng quan tm n. l cc vn thi , tm l, c tnh, nhn cch, np sng mi v c bit nht l cc vn bi i, nghin ngp, phm php, tuyt vng ca tui tr. y l nhng vn m bt c x hi no cng c cp hng ngy, nhiu gii php c ra gii quyt. Trong s nhng gii: php ny, gii php gio dc phng nga c cp n nhiu nht. D nhin, trong vn gio dc, hc ng v gio vin ng vai tr quan trng. Cc vn lin quan n tm l thi tui th cng nh tui tr c ging dy trong cc gi hc cng dn gio dc, cc gi hc khoa hc x hi, cc gi hc tm l cc lp cao. Hc ng v gio vin khng thi cha hon thnh cng tc gio dc, m cn c s ng gp tch cc ca ph huynh, nh cm quyn, cng ng a phng, th cc vn nan gii lin quan n tui tr mi c hy vng suy gim.

Phn tm l v thi ca hc sinh gm c nhng chng sau y:

Chng 1. Tm l v thi tui th

Chng 2. Nhn nh tng qut v phng php nghin cu tui tr

Chng 3. L thuyt tng quan v pht trin tui tr

Chng 4. Pht trin th cht tui tr

Chng 5. c tnh tui tr

Chng 6. Nhn cch tui tr

Chng 7. Quan h gia cha m v tui tr

Chng 8. Tui tr v bn b

Chng 8. Np sng mi ca tui tr

Chng 10. Tui tr bi i

Chng 11. Tui tr nghin ngp

Chng 12. Cc th thuc nghin ngp

Chng 13. Tui tr v thuc l

Chng 14. Tui tr phm php

Chng 15. T vn: tui tr tuyt vng

Chng 16. Tui tr tm thn bt n nh

Chng 17. Tui tr n ung bt thng

Chng 18. Tui tr v ngh nghip tng lai

Chng 1: TM L V THI TUI TH

Tui th trong hin ti c c nhiu may mn hn tui th ca th k trc v ti gia nh c cha m dy d vi y phng tin; n trng, c thy c gio dc vi cc phng php s phm mi. Tuy nhin, bn cnh cc may mn ny, tui th thi i cng c th b nhim c sm vi nn vn minh vt cht qua phim nh, sch bo ty phng, nu khng c hng dn thch ng v theo di thng xuyn.

I. S PHT TRIN TM L TUI TH

Nhiu kho cu ca cc nh tm l a ra mt s l thuyt v s pht trin tm l tui th:

1. L thuyt pht trin - maturational theory

L thuyt ny nhn nh rng pht trin tm l cng mt lc vi pht trin th cht, c bit thn kinh h. Ngi ng h nhit lit l thuyt ny l nh tm l hc cng l bc s nhi khoa ngi M Amold Gesell (1880 - 961). Gesell b nhiu thi gian nghin cu v s pht trin th cht v tm l tr em bnh thng. Vi t cch l gim c Trung tm pht trin tm l tr em ti i hc Yale M trong gn 40 nm (1911 - 1948), ng su tp, nghin cu v xut bn mt s lng kh ln nhng d kin v s pht trin trn v trung tm ca ng tr thnh mt trung tm nghin cu tm l tui th ln nht ti M. ng nhn nh l tm l tui th pht trin v bin chuyn ty theo tui tc. ng cng tin tng l s khc bit v tm l gia nhng tui th ty thuc vo di truyn nhiu hn l hon cnh.

Ngoi ra, Gesell cng sng tc nhiu sch lin quan n pht trin tm l tr em v ngi trng thnh.

2. L thuyt phn tm hc - psychoanalytic theory

L thuyt ny da trn l thuyt phn tm hc ca nh phn tm hc, bc s ngi o Sigmund Freud. Theo Freud, tui th c lng hng say thi thc v pht trin tm tnh vi nhng hnh ng phc tp v cc nhu cu bn thn t cn bn trn s ham mun k c ham mun vt cht, ham mun tnh dc v nh hng ngoi cnh. Ngoi cnh y l nhng i hi v s knh trng v yu thng cha m ca tui th t cha m, sau do chnh bn thn tui th v mi trng x hi. (Xem thm: Chng 3, mc II)

Anna Freud (1895 - 1982) (Xem thm: Chng 3, mc II, 4), Erik Erikson (1902 1994) (Xem thm: Chng 3. mc III) l con gi v t ca Sigmund Freud ci tin l thuyt ca Sigmund, khng qu nhn mnh v phng din tnh dc v p dng vo vic pht trin tm l tui th. Vi quan im phn tm hc ny, tm l tui th bin chuyn qua nhng pht trin ni tm v th cht, ni bt nht l gia nhng thi thc bn thn v i hi thc t. Mt cuc sng n ha, n nh l gii php tt p cho nhng bin chuyn ny v em n s pht trin bnh thng v c th cht ln tm thn; ngc li, tui tr c th i n tnh trng tm thn bt n nh.

3. L thuyt hc hi - learning theory (Xem thm: Chng 20, Mc I)

L thuyt ny nhn nh rng s pht trin v th cht v tm l tr th ty thuc mt cch su m vo kinh nghim hc hi. Tr th c hc hi v cch n ni, thi ng x, ngn ng t cha m trong gia nh v t thy c hc ng. S hc hi ny c nhc i nhc li hng ngy v tr thnh tp qun tt; c cha m, thy c khen ngi mi khi a tr hnh ng ng mc, c nhc nh mi khi a tr hnh ng sai tri. Cha m, thy c mm ci khi tui th bit vng li, l php; cha m, thy c khng vui khi tui th khng vng li, nghch ph. Cha m v thy c to ra nhng hon cnh thun tin tui th c hng th trong vic hc hi ng hu pht trin tm l v thi thch ng. Hon cnh khng thun tin ti gia cng nh ti trng lm gim i kt qu hc tp ca tui th.

L thuyt hc tp da trn hai th nghim cn bn: hc tp p ng c iu kin: respondent conditioning ca nh sinh hc Ivan Pavlov v hc tp "th nghim c iu kin - instrument condilioning" ca hai nh tm l hc E. L.Thomdike v B.F.Skinner. Ivan Pavlov (1849 - 1936) l nh sinh hc ngi Nga, hc ti Nga v c, ot gii thng Nobel sinh hc v y hc nm 1901 qua cc nghin cu v s tiu ha v thn kinh h. Trong trn 30 nm, ng b cng nghin cu v kh nng ca no b v khm ph ra rng nhng hnh ng lin tip c s dng nh nhng khi ng nh ting chung bo hiu gi n ca ch, nghe ting chung l ch t thm n nh nc di. Pavlov gi hc hi qua p ng ca ch l c iu kin, ting chung l p ng c iu kin - respondent conditioning.

Nh tm l hc ngi M B. F. Skinner (1904 - 1990) thc hin mt th nghim quan trng v "th nghim c iu kin - instrument conditioning" vo thp nin 1930. ng hun luyn nhng con chut p vo mt n by ly thc phm. Mt con chut i c t vo mt ci hp c bit c mt n by, bn trn c thc phm. u tin con chut chy lung tung, bt ng p vo n by v thc phm ri xung. Sau nhiu ln thc hnh, chut d dng p vo n by ly thc phm. Th nghim ny da vo th nghim vo nhng nm u th k ca nh tm l hc ngi M khc E.L. Thomdike (1874 - 1949). Thorndike mt con vt vo mt ci hp, con vt phi p vo mt n by, ko mt si dy ly thc phm. ng nhn ra rng, con vt hc hi dn dn m hp thc phm v gi th nghim ny l "thi th nghim ng sai - trial and error behaviour ".

4. L thuyt nhn thc - cognitive theory

L thuyt ny nhn nhn tui th c kh nng gii quyt cc vn kh khn. Cc nh tm l hc nhn mnh vo nhng ng lc thc y t nhin tui th pht trin tm l v thi . ng lc thc y ny bao gm c mun khm ph, tha mn tr t m; c kh nng thch thc hnh ng; gim thiu nhng nhn nh v hnh ng vu v, hm h v th gii chung quanh. Cng theo l thuyt ny; tui th c kh nng thit lp nhng nhn nh c nhn v th gii chung quanh cng nh quan h gia nhng s kin ca th gii ny nh x hi bao gm nhng thnh phn no, quan h ca cc thnh phn ny ra sao; gia nh gm nhng ai, bn phn ring r ca mi thnh vin; hc ng c t chc ra sao, cc cp lp, cc gio vin dy lp, gio vin ch nhim, nhn nh ca tui th rt s ng khi a tr mi bc vo lp u ca trng tiu hc nhng dn dn tui th hc hi, gt hi thm kinh nghim v ty thuc vo thi gian, tui th c th c nhng nhn nh kh khc bit v nhng tr khn ngoan c th c c nhng nhn nh tru tng n gin v o c, kin thc, l nghi, c th tm tt c nhn nh qua s vic

Jean Piaget (1896 - 1980), nh tm l hc ngi Thy S trnh by mt cch rt chi tit tui th hc hi c nhng g v s bin chuyn ca con s, ca s vic, ca thi gian, ca khng gian, ca x hi chung quanh u tin, tui th nhn nh c th gii bn ngoi vi nhng sinh hot hng ngy; tip n cc em c th xp loi cc s vic ny hay ni cch khc, cc em c th h thng ha s vic cn c vo kh nng nhn nh ca nhng s vic tng t v khc bit; cui cng, cc em c kh nng phn bit c nhng s vic c th v nhng s vic tru tng, c kh nng h thng ha cc loi s kin khc bit ny. (Xem thm: Chng 19. Mc I).

II. THI TUI TH

Thi tui th c th hin mt cch quan trng qua tp qun. Tui th cng nh ngi trng thnh lin tip c nhng hnh ng quen thuc hng ngy cho ti khi hnh ng tr thnh mt tp qun kh t b. Tp qun i vi tui th c th hun luyn c bit vo giai on u ca thi k ny; cng ln ln, tui th cng chu nh hng ca nhiu yu t khc v vic hun luyn tp qun tt tr nn kh khn hn. Tp qun tt ca tui th c cha m nhc nh ti nh, c thy c ging dy v thc hnh ti lp hc. Vic hc hi cc tp qun tt ny phi c thc hin ng b ti trng cng nh ti gia nh. Ti lp hc, thy c nhc nh hc sinh nhng li tha gi l php, nhng cu vng d du dng, nhng c ch khoanh tay ci u; nhng hnh thc v tp qun ny phi c cha m nhc nh ti gia nh; nu khng, tui th c th qun lng li ging dy ca thy c hoc cm thy kh hiu ti sao trng thy c nhc nh m nh cha m li coi thng; hn na, i vi nhng gia nh thiu thun ha, cha m thng to ting, gt gng, th vic hc hi nhng tp qun tt hay thi tt rt kh khn.

Tp qun tui th cng chu nh hng ngoi cnh. Ngoi cnh y l khu vc sinh sng, bn b li xm cng nh bn b trong lp. Khu vc gia c x b, hn tp vi li sng n o, ngn ng th l, rt kh to nhng tp qun tt cho tui th v vic tip xc bt buc hng ngy, cha m kh c th bt con ci trong nh mi mi sau gi i hc v. i vi bn b hng xm cng nh bn b trong lp, tui tr chu nhiu nh hng v thi , v ngn ng v ngoi lp hc, tui th c t do hnh ng khng c c s nhc nh v kim sot ca thy c cng nh cha m. Mt s tui tr cho rng nhng iu nhc nh dy bo ca cha m hoc thy c l kht khe, th y l dp h t do hnh ng m khng b ai kim sot.

Tm hiu tm l v thi ca tui th l iu rt quan trng, gia nh khng th ph mc vic gio dc tui th cho thy c; m tri li, nhng iu thy c ging dy ti trng phi c ph huynh quan tm v theo di nht l v bin chuyn tm l v thi ca con em. Nh vy, cn phi c s quan h mt thit gia gia nh v hc ng nhng iu ging dy ca thy c c ph huynh nhn bit v kim sot vic thc hnh ca con em ti gia nh. C nh th, vic gio dc, tm l v thi ca tui th mi c pht trin iu ha nh mun.

Tuy ch c mt chng sch ny c s dng trnh by tm l v thi ca tui th; nhng trn thc t, nhiu chi tit ca cc chng k tip trnh by v tm l v thi tui tr, gio vin cng c th p dng cho tui th v i khi trong nhng chng ny cng c nhc n tui th.

Chng 2: NHN NH TNG QUT V PHNG PHP NGHIN CU TUI TR

Tui tr l giai on tip theo ca tui th. Tui tr chim phn ln thi gian hc sinh cp sch n trng, t lp 5, lp 6 trng tiu hc cho ti ht cc cp lp trung hc. Tm l, thi tui tr pht trin v bin i rt phc tp nn mi my chng sch tip theo y c s dng trnh by nhng s kin phc tp ny. Nhiu chi tit ca nhng chng sch ny cng p dng cho tui th. c th ging dy mt cch c hiu qu, gio vin phi hiu v nhn nh c mt cch r rng v thch ng tm l v thi ca tui tr hay hc sinh.

I. MT VI NH NGHA

Tui tr cn c gi l tui pht trin, tui dy th, tui thiu nin, tui v thnh nin.

Sau y l mt vi nh ngha:

- Tui tr. Thi k pht trin gia tui th v tui trng thnh. Kh c th xc nh mt cch r rng tui ny khi s v chm dt vo lc no v cng c nhng khc bit gia cc c nhn. C ngi pht trin sm, c ngi pht trin chm. Cui cng, mi thiu nin u i n giai on trng thnh n nhn trch nhim ca mt cuc sng t lp.

- Tui pht trin. Con ngi trong thi k pht trin v th xc, cm xc, kin thc. Cc c im trn khng pht trin ng thi. Mt c nhn c th xc pht trin sm, nhng li chm v tinh thn. Trong khi , ngi khc c th xc pht trin chm, nhng li t ra thng minh, lanh li.

- Tui dy th. Thi k con ngi pht trin v sinh l v c kh nng sinh sn. Tui ny nh u bng s thay i mau chng v th cht v tm tnh. Trong vng ba, bn nm t 11, 12 n 17, 18 tui, tui tr thay i gn nh hon ton, t tui th sang tui tr. S thay i ny khc bit gia ng phng v ty phng, gia thnh th v thn qu, kh hu cng ng gp vo s thay i ny. n l mt x nng quanh nm, nhiu c gi 10, 11 tui sinh con.

- Tui thiu nin. Nam n t 12, 13 n 18, 19 tui. Tuy nhin, c s khc bit gia nam n. N gii pht trin sm hn nam gii. C nhiu c gi 12, 13 tui ln nh 15, 16 tui. Ngc li, c nhiu cu trai 15, 16 tui cn n a nh mt a tr.

- Tui v thnh nin. Tui ny mang ngha lut php, ch mt thiu nin cha c coi nh trng thnh v nhiu phng din ca lut php. a s cc quc gia nh tui ny l 18. V thnh nin khng c quyn i bu, cha c li xe v phi c ph huynh hay ngi gim h gim st v cc phng din lin quan n lut php.

II. TUI TR HIN TI

1. Tui tr v dn s

Mt ng li nhn nh con s tui tr l so snh s tui tr vi dn s tng qut. nc M, dn s tui tr mi ngy mt gim v ch l mt phn nh ca dn s.

Nm 1980 c 18.2 triu 10 - 14 tui, 8% dn s, 21.1 triu 15 - 19 tui, 9% dn s.

Nm 1992 c 18.1 triu 10 - 14 tui. 7% dn s, 17.9 triu 15 - 19 tui; 7% dn s. Nh vy, dn s tui tr M gim nhng s tui tr da mu li tng v c nhiu di dn t cc ni khc vo nc M. i vi cc nc ang pht trin nh Vit Nam, tui tr tng trng mau v k hoch ha gia nh cha t c kt qu ng mc.

2. Nhng kh khn ca tui tr hin ti

Mt s ngi d di khuyn tui tr: "Giai on tui tr l thi k p nht ca i ngi, hy hng th i v nu khng, gnh trch nhim ca tui trng thnh s nng trn vai bn". Li nhn nh trn khng nhng d di m cn c tnh cch v trch nhim. Nhiu ngi khc cho rng tui tr l thi k kh khn nht ca con ngi, mi thiu nin phi c c nhn nh thch ng v i sng ca giai on ny chun b cho cuc sng trng thnh tip theo.

III. TUI TR TRONG QU KH

1. Tui tr thi c i - t khi thy ti khong th k th 5

Nh vit bi kch i ti thi c i Hy Lp Sophocles vit v tui tr vo th k th 5 trc ty lch nh sau: "Tui tr ca chng ta ch mun hng th, la di nh cm quyn, thiu thi knh trng cc bc gi c, khng cho hi cha ch, chng li cha m, mi m n ung v lm kh thy c". Sophocles c mt nhn nh v thi c bit ca tui tr, mc du vo thi c i.

Plato, mt i hin trit v cng l nh gio dc Hy Lp, c mt nhn nh tch cc hn. ng cho rng cuc sng vo giai on tui tr vn phi c pht trin v phng din tinh thn. H phi c gio dc v ton, khoa hc, th dc, m nhc, kh nng l lun pht trin kin thc.

Aristotle, i trit gia v nh gio dc vo bc nht ca nhn loi, mn ca Plato, tin tng rng tui tr phi c gio dc kin thc h c kh nng chn la, chun b t lp vo giai on trng thnh k tip. ng cng nhn mnh cuc sng ny khng phi d dng v lm nn lng nhng ai thiu nhn ni.

Quan im ca cc trit gia, cc nh gio dc Hy Lp thi c i rt tin b. H l nhng nhn vt m th gii ty phng vo bt c thi i no cng phi tm ti v hc hi.

2. Tui tr thi trung i - t khong th k th 5 ti th k th 15

Vo thi trung i, quan im v pht trin kin thc con ngi thay i. Tui tr vo giai on ny khng cn c cha m c x mt cch thn mt v h c coi nh : trng thnh. giai on ny, tui trng thnh bao gm c tui tr v tui trng thnh. Tui gi khng xut hin v con ngi thng mt vo tui ngoi 40. Nh vy, tui tr vo thi trung i gn nh khng t thnh vn v h phi t lp qu sm. Tui tr tr thnh "ngi ln t hon ". Philippe Aries trong tc phm xut bn vo nm 1994 "Centuries of Childwood - Nhng th k tui th" a ra nhn nh: "Vo thi trung i, nim v tui tr khng xut hin, khng phi v h b rung ry hay lng qun m chnh v h phi thc tp i sng trng thnh qu sm".

3. Tui tr thi phc hng - t khong th k th 16 ti th k th 19

Vo u thi k ny, khng c g thay i quan im v tui tr, cho ti nm 1762, khi trit gia v cng l nh gio dc ni ting Php Jean jacques Rousseau xut bn tc phm gio dc ni ting mile. Qua tc phm ny, Rousseau nhn nh rng tui tr cn phi c s t do, thot khi s km ch ca ngi ln c th nhn nh v hc hi th gii bn ngoi mt cch t nhin. ng tin tng rng hu ht tui tr u c bn cht tt nu h khng b cuc sng vt cht u c. (Xem thm: Chng 34. Mc I)

Thi k ny l giai on u ca lch s nc M, quan im tin b ca Rousseau khng c ng h mnh m v cuc sng di dn mi m thuc a ny khng d dng, mi ngi u phi lm vic k c tr em. Khi dn s tng v lnh th m rng, nhiu tui tr c hc ngh li cc x nghip trong cc thnh ph mi c xy dng. Nh vy, cc thiu nin ny trng thnh kh sm, vt qua thi tui tr. Nhng thiu nin lao ng ny lm vic mt mi t 12 n 14 gi mt ngy v chim n 40% s th thuyn. Sau cm ti, h i ng lin v qu mt mi chun b i lm sng sm ngy hm sau.

T sau nm 1830, mt tng lp mi xut hin ti M. l tng lp trung lu. H nguyn l nhng th thuyn lao ng thi trc, nay tr thnh kh gi, cng vi mt s gia nh tri ch, c mt cuc sng tng i kh gi, con chu h khng phi lm vic vt v trong cc x nghip, mt s c i hc. Tuy vy, thiu nin thi k ny vn cha c c cuc sng tui tr, thiu nin con nh lao ng i lm sm lp gia nh; thiu nin con nh trung lu cng ch c mt thiu s i hc; s cn li gip gia nh trong cc nng tri v lp gia nh sm.

Mt s kin quan trng xut hin vo gia th k th 19 l cuc cch mng k ngh khi s Anh, pht trin sang u Chu ri sang M. Cch mng k ngh t ra hai vn cp bch: mt l i hi k thut mi vi hc vn cao, hai l nhu cu gio dc khng nhng cho con em tng lp trung lu m cho c con em giai cp th thuyn. Nhiu thiu nin c i hc, tui tr ca h cng khi s ko di thm.

4. Tui tr th k th 20

Tui tr th k 20 khi s t lp cui tiu hc tc l vo tui 12, 13 cho ti ht cc lp trung hc. Nhiu quc gia c lut cm tr em lao ng. Vic ny gip h c nhiu c hi theo hc v tri qua giai on tui tr. K thut pht trin, nhiu x nghip i hi th thuyn c trnh chuyn mn cao hn nhiu thiu nin c c hi theo hc cc ngnh hun nghip tha mn nhu cu nhn dng ca x nghip. Lut cng bch gio dc c p dng ti nhiu quc gia, to iu kin cho tt c con em thuc mi thnh phn c c hi cp sch n trng

K t giai on ny, trong din tin pht trin cuc sng, thnh phn tui tr c mi ngi nhn nhn mt cch r rng. Tuy vy, vo giai on khng hong kinh t thp nin 1930, nhiu thiu nin phi b hc tm vic lm ph gip gia nh. Vic ny lm cc nh gio dc, cc nh x hi rt quan tm. K t nm 1950 tr i, tnh hnh kinh t mi ngy mt kh quan, i sng tui tr mi thc s pht trin y .

IV. TUI TR KHI S V CHM DT

Nhng kinh nghim sau y cho bit thi k m u ca tui tr:

- Khi cc thiu n bt u c kinh nguyt v cc thiu nam bt u xut tinh

- Khi tui tr ngh n nhng cuc hn h trai gi

- Khi b phn sinh dc bt u pht trin

- Khi tnh tnh tui tr thay i bt cht

- Khi tui tr gia nhp cc nhm bn b thn thch

- Khi tui tr ngh h c th t lp

- Khi tui tr quan tm v vic sn sc thn th sao cho p, cho n nang

- Khi tui tr chu nh hng bn b nhiu hn cha m.

Nhiu ngi ng rng kinh nguyt l mt s kin quan trng trong cuc sng ngi con gi, nhng cha chc tt c cc c gi ny khi s cuc sng tui tr. Kinh nguyt xut hin bt c vo thi im no t 10 ti 16 tui. Mt b 10 tui c kinh cha chc em l mt thiu n. Tuy nhin, tt c mi ngi u ng rng mt c gi 16 tui c kinh ln u chc chn c l mt thiu n. Mt iu chc chn na l mt c gi d mi c 11, 12 tui c kinh, c c kh nng sinh con.

Cng nh vo thi gian khi s ca tui tr, thi gian chm dt thi k tui tr rt kh xc nh. B qua vn sinh hc, hy nhn nh qua kha cnh x hi, thi im chm dt tui tr cc thnh ph v cc vng qu khc bit r rng. cc lng qu Phi Chu, Chu, tui tr vo tui 14, 15 phi b hc gip gia nh, tui tr ca h chm dt mc d vn cn c thn. n , nhiu c gi hin ti vi tui 13, 14 lp gia nh, tui tr ca h chm dt. cc nc ty phng, thiu nin c nhiu c hi hc ln i hc, tui tr ca h chm dt mun hn vo tui 18, 19.

Nhn nh v thi im khi s v chm dt tui thiu nin khng phi l iu gin d. Mun tr li cu hi ny, ta cn phi nghin cu v cc lnh vc sinh hc, x hi, tm l v cc vn khc lin quan n tui tr. Tuy nhin, ta c th kt lun mt cch tng qut rng tui tr khi s vo lc 11, 12 tui v chm dt vo tui 17, 18.

V. PHNG PHP NGHIN CU TM L V THI TUI TR

Hin ti, cc nh tm l p dng nhiu phng php nghin cu v tm l v thi tui tr v khng mt phng php no hon ho. Mi phng php u c nhng li im v khuyt im. Hu ht cc nh tm l p dng mt trong ba phng php ca su tm d kin: nghin cu m t, th nghim lin quan v th nghim t nhin. Thm vo , cc nh tm l cng ng thi p dng mt trong bn phng php v thi gian: nghin cu thi im, nghin cu nhiu thi im, nghin cu thi im vi tui tc khc bit v nghin cu hn hp vi quan st.

1. Phng php su tm d kin

1.1. Phng php nghin cu m t

Phng php nghin cu m t rt ph thng. Hu ht cc m t ny l cc con s: c bao nhiu thiu nin 12, 13 tui ngh rng nghin ht l mt t trng so vi cc thiu nin 17 tui. Cc thiu n 18 tui tiu bao nhiu tin v m phm so vi cc thiu n 25 tui. Mt s nghin cu m t i hi cc cuc thm d p dng phiu thm d hoc thc hin cc cuc phng vn. Mt s nghin cu nu ra nhng con s, cp n cc thi sau khi quan st t m. Mt s nghin cu v nhng trng hp c bit, nh nghin cu trnh by cc chi tit mt cch t m v mt thiu nin v cui cng a ra mt nhn nh tng qut v mt nhm thiu nin c bit.

Mt th d v phng php nghin cu trng hp c bit l qua tc phm: "Vivienne: the Life and Suicide of an Adolescent Girl - Vivienne: i sng v vic t vn ca mt thiu n"ca Mch v Hickler (1982). Sau khi Vivienne t t, cc nh tm l hc c gia nh nn nhn cho php c qua nht k, th t; phng vn nhng bn b, h hng tm ra l do a nn nhn i n quyt nh i tm ci cht. Kt qu iu tra c th tm ra nguyn ci cht ca Vivienne cng nh nhng thiu n khc c hon cnh tng t. Phng php nghin cu m t c li im l tng qut ha c cc s kin. Tuy nhin, phng php ny khng nhn nh c nguyn nhn v hu qu ca cc s kin v nh nghin cu khng kim sot c vic cc s kin lin tip xy ra.

1.2. Phng php th nghim lin quan

Phng php th nghim lin quan nu c xy dng mt cch thch ng c th tr li c cu hi v quan h nhn qu. tm hiu cc l do v thi ca tui tr, cc nh tm l thc hin nhiu th nghim. Trong cc th nghim ny, h ch thay i mt trong cc d kin ri chm ch theo di kt qu. Nu kt qu khc vi kt qu c th h c th kt lun l nh hng ca vic thay i d thay i ch mt d kin.

Mt th d v phng php th nghim lin quan vi hai nhm hc sinh lp 8. Mt nhm c ging dy vi chng trnh gio dc bnh thng, nhm th hai c gio dc nh nhm trc nhng vi ch mt chi tit thay i, l vic ging dy mt s bi hc v ch "t km ch". Kt qu l nhm hc sinh th hai c c mt s nhn nh su sc hn v mt s phng din.

Phng php th nghim lin quan gip khm ph ra nhng nguyn nhn v s thay i thi con ngi. Nhng phng php ny cng em li nhng kh khn nh l ta c th c c cng mt kt qu khi th nghim ln th hai, th ba mc du s kin thay i c khc nhau. Do , cc nh tm l thng p dng phng php th ba, phng php th nghim t nhin hay phng php quan st.

1.3. Phng php th nghim t nhin hay phng php quan st

Trong phng php th nghim t nhin, vic lm duy nht ca cc nh tm l l quan st khng mt hnh ng no xen vo lm thay i hon cnh thin nhin v thin nhin bin chuyn hng ngy v mi phng din ca i sng con ngi. Nh nghin cu chm ch theo di v ghi chp nhng s kin thay i ny.

Phng php quan st c li im l khm ph ra c nguyn nhn v hu qu ca cuc sng din ra hng ngy, nhng phng php ny i hi nh nghin cu phi xc nh c mc tiu chnh xc ca vic quan st, s kin nhn v thi gian lu di.

2. Phng php thi gian

2.1. Phng php nghin cu mt thi im

Phng php ny p dng vo thi gian nht nh nghin cu mt vn . Th d nh mun bit mt nhm thiu nin nam Phi Chu ngh th no v hn nhn trong hin ti, ta yu cu nhm thiu nin ny tr li mt s cu hi v hn nhn qua phiu thm d. Phng php ny c u im v cng c khuyt im, u im l cho ta thy quan im ca mt nhm thiu nin v hn nhn v mt thi im nht nh. Khuyt im l ta cha tm ra c nh hng ca vn ha, x hi, gii tnh khc bit; ta cha bit c kin ca nhm tui ny trong tng lai, ta cha bit c kin ca cc nhm tui khc

2.2. Phng php nghin cu nhiu thi im

Phng php nghin cu nhiu thi im vi vic quan st, thm d cng mt nhm thiu nn, hai hay nhiu ln. Nghin cu ny thu nhn c nhng s kin quan trng v nhiu vn trong cuc sng tui tr nh thi chung, thi quen, tr thng minh Qua nghin cu ny, cc nh tm l ghi nhn c rng hu ht thi thi th u bin dng vo tui trng thnh. Tuy nhin, c th mt s c im ca thi trng thnh c xy dng t thi th u v duy tr cho c cuc sng.

Sau y l cc cuc nghin cu vi s tham d ca nhiu ngi trong nhiu nm:

The Berkeley Growth Study - Nghin cu pht trin ca Berkele (1994) khi s t nm 1928, nghin cu v s pht trin th xc v tinh thn ca cc tr em bnh thng.

The Guidance Study - Nghin cu hng dn (1993) nghin cu nhng tr em sinh nm 1928, 1929 t khi cc em ny c 21 thng. Mc ch ca nghin cu ny l tm hiu s pht trin v mi phng din ca cc tr em bnh thng.

Oakland Growth Study - Nghin cu pht trin ca Oakland (1999) v 200 hc sinh lp 5, lp 6 trong nhiu nm tm hiu lin quan gia pht trin v thi . Cc nh nghin cu khm ph ra vic thay i ca pht trin th xc nh hng n tui dy th th no.

Mt cuc nghin cu nhiu thi im xut bn nm 1992 ca Kagan v Moss trong tc phm "Birth to Maturity: a Study in Psychological Development - T s sinh n trng thnh - Nghin cu v pht trin tm l" v 45 n sinh v 44 nam sinh da trng t khi h sinh ra ti ht thi thiu nin. Cc nh nghin cu thc hin nhiu cuc phng vn, o lng tr thng minh hc sinh cng nh ph huynh, quan st li sng gia nh. Kt qu l Kagan v Moss khm ph ra cc thi quen v thi gian thi quen xut hin, c tnh con ngi thay i t khi cn nh ti tui thiu nin. Phng php nghin ca nhiu thi im qu tn km v c rt t nh tm l b ra my chc nm tm hiu mt vn . Hn na, hon cnh x hi thay i qua thi gian c th lm sai lc kt qu.

2.3. Phng php nghin cu mt thi im vi nhiu la tui

Nghin cu ny so snh nhiu nhm tui tc khc bit vo cng mt thi im tm hiu nh hng ca khc bit tui tc v mt vn . Nu mun bit c sng to thay i th no trong sut thi gian tui tr, ta phi p dng bi trc nghim cho cc la tui 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18. So snh kt qu ca cc trc nghim trn v tm ra s khc bit, din tin bin i phng php ny cng khng hon ho v trong cng mt la tui cng c nhng khc bit, nhng kinh nghim sng khc nhau ty thuc vo a v x hi, v tr a l

2.4. Phng php nghin cu nhiu thi im hn hp vi quan st

Khi nghin cu nhiu nhm tui khc bit vi nhiu thi im cng vi phng php quan st cc khuyt im nu trn c th gim bt v c th l cu tr li thch ng trong vic nghin cu mt x hi bin chuyn bt ng hin ti. Tuy nhin, nghin cu ny phc tp v tn km.

Nhn nh tng qut v phng php nghin cu tui tr ca cc nh tm l gip gio vin mt s kin thit thc v vic tm hiu thiu nin qua thi i cng nh p dng nhng phng php nghin cu ty theo trng hp tm hiu v thiu nin.

Chng 3: L THUYT TNG QUAN V S PHT TRIN CA TUI TR

Cc nh tm l u nhn nhn rng con ngi thay i ty theo hon cnh v chu nh hng cc yu t nh tm l, x hi, c bit l di truyn.

L do di truyn. Yu t di truyn ca sinh hc l ng lc quan trng trong vic pht trin th xc cng nh tinh thn con ngi t giai on ny ti giai on k tip. S pht trin ny c tnh cch c bit v xut hin mt cch bt ng.

L do tm l. Nhng thay i v c tnh i theo s pht trin thn xc v tinh thn qua cc giai on ca cuc sng. S thay i ny ty thuc vo s trng thnh ca c nhn.

L do x hi. S thay i ty thuc kh ln vo hon cnh x hi. Nhng l do x hi c rt nhiu em n thay i ton th cuc sng c nhn. Cc thay i ny c tnh cch iu ha.

Vi cc l do a n thay i trn, nhiu khuynh hng v l thuyt tng quan ca tui tr xut hin.

I. L THUYT CA STANLEY HALL

Stanley Hall (1844-1924) l nh tm l hc M. L thuyt ca ng nhn mnh vo sinh hc. Hall c xem nh cha ca ngnh tm l tui tr. Da vo l thuyt v s tin trin con ngi ca nh sinh hc ngi Anh Charles Darwin (1809 - 1882), Hall nhn nh v s pht trn tui tr qua tc phm "Adolescense - Tui Tr xut bn ln u tin vo nm 1904. ng phn chia s pht trin c nhn ra lm bn giai on tng ng vi s pht trin ca cc sinh vt:

Giai on 1. T s sinh ti 4 tui - giai on sinh vt

Trong giai on ny, a tr hnh ng nh mt sinh vt v s pht trin v tr thng minh gn nh tnh trng nguyn thy. iu quan trng nht y l s pht trin ca cc gic quan.

Giai on 2. T 4 ti 8 tui - giai on pht trin ngn ng v quan h x hi

Giai on s dng cc tr chi, khm ph nhng hang hc trn tm, ngn ng v quan h x hi pht trin nhanh chng.

Giai on 3. T 8 n 12 tui - giai on tui th

Tr em hc hi, thc hnh v c k lut t gic. Ngn ng v ton hc pht trin.

Giai on 4. T 12 trn 25 tui - giai on tui tr vi nhiu sng gi

Mt giai on mi m vi nhiu cm xc, c im, c tnh khc bit xut hin vi nhng kh khn v cuc sng.

Hall tin tng rng con ngi tri qua bn giai on trn v s pht trin do c tnh di truyn quyt nh. S pht trin ny kh ng lot gia cc c nhn v nh hng ca hon cnh x hi ti thiu. ng tranh lun rng mt s hnh ng khng th chp nhn nh m chm, bng ng, trm cp cng o di truyn m ra. ng chng i mt cch mnh lit cnh thiu nin v o c, c bit l hnh ng th dm ng thi rt ph thng trong cc thiu nin phi nam.

ng cng a ra quan im "khuynh hng mu thun" ca cc thiu nin, gip h hc hi so snh v trng thnh hn. ng cp n mt s khuynh hng mu thun:

Ngh lc v thin ch mu thun vi lnh m v hi ht

Vui v v hn nhin mu thun vi lo u v t l

Hnh din v bo dn mu thun vi t ti v e l

T nh mu thun vi vng v

Du dng mu thun vi th bo

L mt nh ci cch x hi, sinh sng vo cui th k th 19 v u th k th 20. Hall tin tng rng thi k tui tr l giai on duy nht hc hi, tin b, ci thin. ng cng tin tng rng t tui tr trong mt mi trng tt p s c th thay i yu t di truyn ca h v c th h k tip d mi trng nh hng khng nhiu lm n tui tr.

Ngy nay, hu ht cc nh tm l u nhn nhn l thuyt v s pht trin con ngi ca Hall c ngha nhng thiu chnh xc v ng ch quan st tui tr qua x hi M v x hi ny pht trin kh ng u vo u th k th 20. S tin tng ca Hall v s thay i t th h ny sang th h k tip vi quan im di truyn cng thiu tnh cch khoa hc.

Quan im ca ng v tui tr vi sng gi, chng i thiu tnh cht bao qut v nhiu x hi khc vo giai on ny c rt t nhng bo ng v h c c nhng quan h cht ch gia gia nh v x hi. Quan nim ca ng th hin li sng in hnh x hi M vo u th k th 20.

II. L THUYT CA SIGMUND FREUD

L thuyt ca Freud nhn mnh vo "phn tm hc". Freud (1856 - 1939) l bc s, nh phn tm hc ngi o, ng gp mt cch quan trng trong lch s nghin cu tm l. Nhng nh ph bnh d nghim khc n my cng phi cng nhn rng l thuyt v s pht trin con ngi ca ng t nn tng cho ngnh nghin cu khoa hc x hi. ng l cha ca ngnh hc mi m "phn tm hc - psychoanalysis " m nhiu ngi ng thi nhm ln l tm l hc. Vi kinh nghim ca mt bc s, ng tr thnh nh tm l hc, nh phn tm hc v a ra quan im v tim thc, kin thc v s pht trin kin thc.

1. Tim thc (subconscious)

i vi Freud, tim thc l iu cn bn nghin cu v con ngi. Tim thc cha ng hu ht cc yu t v gi tr. Nhng tng trong tim thc l nguyn thy, cha c chp nhn trong tri thc. Mt thiu n din hn cha m, tng ny nm trong tim thc. C th c khng th nhn thc c iu ny v c c bn phn knh yu cha m. Freud nhn nhn rng nhng tng trong tim thc c tip nhn mt cch my mc. y l nhng tip nhn v thc nhng c th ngn chn c s nhn bit nhng tng bt chnh.

2. Kin thc

Freud phn chia kin thc con ngi ra lm ba lnh vc: v thc (id), bn th hay ci ti (ego) v siu bn th (superego).

a. V thc

V thc l lnh vc duy nht c t lc s sinh. V thc bao gm tt c cc tc ng khi u nh n, ung, chy nhy, yu thng y l nhng tc ng n gin nht em li cho con ngi nim vui.

b. Bn th hay ci ti

Bn th l lnh vc trung tm ca kin thc. Lnh vc ny iu hnh cc tc ng v duy tr s quan h vi thc ti. a tr hc hi dn dn tc ng khc c m b v ch nn khi c b. Lc s sinh tr cha bit tc ng ny. y l im khi u ca bn th. Mi ngi u cn n bn th sinh tn trong cuc sng. Bn th cng pht trin, con ngi cng hiu bit. Bn th lnh mnh gip con ngi thnh cng trong cuc sng.

c. Siu bn th

Qua thi k s sinh, con ngi dn dn tip nhn th gii chung quanh. Vo cui nm mt tui, cha m v anh ch dy ta nhng g h mun ta hc hi, nhng g phi tr v mun ta hnh ng theo nhng l li chung ca gia nh v x hi. y l khi s ca siu bn th v cng l khi s cuc chin khng bao gi chm dt gia v thc v nhu cu tip nhn kin thc ca siu bn th.

3. S pht trin ca kin thc

Theo Freud, s pht trin ca kin thc tri qua nm giai on khc bit ca cuc sng:

a. Giai on gic quan - T s sinh n 1 tui ri

Ming, mi, li, mt l trung tm sinh hot em li vui thch. a tr c th n, ung, cn, mt, ni, ci, nhn bit cc s vt quen thuc, nhn bit ngi thn, ngi xa l; a tr cng nhn bit c s hi, lo u khi phi i u vi nhng cnh xa l.

b. Giai on bi tit - T 1 tui ri ti 3 tui

Vi giai on ny, a tr c hun luyn vic bi tit m giai on trc a tr kh nhn bit v hc hi. Vic tiu tin cn phi c hun luyn ti gia nh cng nh ti nh tr a tr lm quen vi sinh hot sinh hc ng ngy, c cm nhn vui thch v tr thnh thi quen theo nhu cu.

c. Giai on gii tnh - T 3 ti 5 tui

Cc hch, cc tuyn ca b phn sinh dc nam n l ngun vui cho a tr trong giai on ny v hai giai on k tip. iu quan trng ca giai on gii tnh l s pht trin s thch khc gii tnh ca a tr v cha m. Con gi thch gn cha hn; trong khi , con trai thch gn m hn.

d. Giai on trm lng - T 5 n 12 tui

Trong giai on ny, s thch lin h n gii tnh gim dn i vi con trai. Cc cu con trai khng qu vn v thn mt vi b m nh trc v khng quan tm ti cc bn gi ng la tui. i vi phi n, cc c b vn cn gi c s quan h mt thit vi ngi cha cho ti giai on tui tr.

e. Giai on tnh dc pht trin - T 12 tui tr ln

Trong giai on ny, cc tuyn, cc hch ca b phn sinh dc pht trin mnh, a tr thay i hon ton t tui th sang tui tr v c phng din tinh thn ln th cht. Thiu nin nhn bit c s thn mt gia cha m v tui tr suy gim v thay th vo l s giao du thn mt gia nhng thiu nin khc phi. Freud nhn mnh v vn pht trin tnh dc y.

Freud tin tng rng nu nm giai on trn pht trin mt cch u ha, tnh yu trai gi v ngay c ng tnh luyn i hay mt th tnh yu no khc u c th xy ra ty thuc vo hon cnh x hi v c tnh sinh hc c nhn. Nhn nh ca Freud v ng tnh luyn i khng c gii ng tnh luyn i c nam ln n tn thnh. Gii ny cho rng bn cht ng tnh luyn i ca h su sc hn, khng n gin nh Freud nhn nh.

4. S ng gp ca Anna Freud v phn tm hc

L con gi ca Sigmund Freud, Anna Freud (1895 - 1982), nh tm l hc, phn tm hc, nhn nh rng nh ngha tui tr ca thn ph cha c y . B cho rng thn ph nhn mnh n s khm ph tnh dc vo cui tui th, m thc ra s khm ph ny phi vo tui dy th. B dnh nhiu thi gian ca cuc sng chuyn nghip pht trin v ci tin l thuyt phn tm hc p dng cho tui tr bng cch gii thch, phn tch tm l tui tr qun i nhng m nh d vng nu c, ng hu c c cuc sng thanh thn bnh thng.

Anna nhn nh c mt kh khn kh quan trng ca tui tr duy tr s thng bng gia siu bn th v v thc, mt cn bng cn phi c thit lp vo giai on trm lng v lm sai lc i vo thi k pht trin tui tr. Kh khn ny a n s ging co gia tri thc v cm d vt cht v tr thnh nguyn nhn ti sao thiu nin nui tic cuc sng v t ca u cuc sng tui tr.

Anna a ra hai gii php ngn chng li s pht trin my mc ca tui dy th. l trong sch ha chng li nhng cm d vt cht v tri thc ha duy tr mt cuc sng thng bng, ngay thng.

5. Quan nim phn tm hc hin ti

Cc nh nghin cu v phn tm hc hin ti ch trch Freud v vic nhn mnh vo phng din tiu cc ca tnh dc. H quan nim rng x hi v nht l cha m ng mt vai tr quan trng trong vic pht trin thi thiu nin. Quan nim mi m ny nhn nh rng tui tr thy c mt cch thit thc hnh ng v thi ca cha m khng ph hp vi nhng g tui tr suy ngh v hnh ng. Nhiu khi cha m khng ni ln c mt cch thit thc v y nhng cnh bt cng ca x hi m lun lun dy con phi thc hin s cng bng. Kt qu l tui tr phi t nh gi li gi tr cuc sng, gi tr x hi ri cui cng thit lp mt "bn th" ring bit hay cn gi l "bn ng" hoc ci ti.

Bn b ng gp mt cch quan trng vo s thit lp cc gi tr mi trong khi vai tr ca cha m gim dn. Quan h bn b, nht l bn b khc phi ng gp mt cch quan trng vic pht trin tnh dc. Cc nh phn tm hc ng vi Freud khi nhn nh rng sau thi k trm lng lng ng l thi k khi u ca tui tr c nhiu kh khn sng gi v s pht trin ca tinh thn v th xc. Tuy nhin nhng pht trin ny, nhng kh khn ny khng qu thin v tnh dc nh Freud.

Vo gia thi k thiu nin, tui tr c nhiu quan h vi bn b cng phi cng nh khc phi, tip nhn c nhiu kinh nghim sng v dn dn c khuynh hng v k, lun lun ch trng n bn thn v c t tng ln thi . thch nghi vi cuc sng, d l cuc sng c th ca gii tr, tui tr t thch nghi cc cm ngh, thi v t ra trng thnh hn. Vo cui thi thiu nin, tui tr t ra hiu bit hn, nht l do p lc ca gio dc, h ang l hc sinh ca lp 11, 12; sp sa bc vo i hc v c coi l ngi trn con ng i vo tui trng thnh.

Quan im phn tm hc hin ti nhn mnh vo bn th nhiu hn l v thc v siu bn th. Erik Erikson tng trng cho nhm cc nh tm l, phn tm hc hin i ny.

III. L THUYT CA ERIK ERIKSON

Erik Erikson (1902 - 1994) l nh tm l hc, phn tm hc ngi c. Qua tc phm ChildHood and Society - Tui th v x hi xut bn nm 1963, ng a ra mt quan im c bit v cc giai on cuc sng c nhn vi cc kh khn ca mi giai on qua cc cuc nghin cu v cc ngun vn ha khc bit t c, East lndians, b lc da Sioux South Dakota (M). n b lc Yuroks California (M) v nhng tui tr con nh kh gi ng bc M. Theo Erikson, con ngi pht trin qua s quan h gia c tnh di truyn v hon cnh x hi. Cng theo ng, i ngi tri qua tm giai on pht trin v mi giai on u c nhng "khng hong" hay "kh khn ", "sng gi" cn c gii quyt trc khi bc sang giai on k tip. Nu gii quyt c nhng kh khn ny, con ngi s c ci thin, pht trin tt p; ngc li, nhng kh khn tip tc vi nhng kh khn mi giai on sau, con ngi s tht bi. Cng trong mi giai on, con ngi b t di p lc gia nhu cu c nhn v nhu cu x hi. Nh quan h nhu cu h tng ny, c nhn tm cch thch nghi ha v tm ra s thay i cn thit cho ph hp vi hon cnh x hi. Nu khng th thch nghi ha, c nhn s tr thnh nhng nhm khc bit, nhm chng i, nhm b bc i

Erikson l mn ca Freud, nn nm giai on u ca tm giai on v s pht trin tui tr ca ng cng tng t nh ca Freud. Tuy nhin, Erikson tin rng c s trng hp, tip ni gia cui giai on ny vi u giai on k tip.

V nhng kh khn, khng hong gia cc giai on, c hai c im i chi nhau cn phi gii quyt vt qua cc kh khn v c im th nht thng th.

Giai on 1. S sinh: ti 1.5 tui tin tng chng li lo s

Giai on 2. Tui th: 1.5 - 3 tui t tin chng li nghi ng

Giai on 3. Tui chi: 3 - 5 tui sng kin chng li m h

Giai on 4. Tui hc: 5 - 12 tui tin b chng li t ti

Giai on 5. Tui tr: 12 - 18 tui nhn din v chp nhn chng li thiu nhn nh

Giai on 6. Thanh nin: 18 - 25t hi nhp chng li c lp

Giai on 7. Trng thnh: 25 - 65t pht trin chng li tr tr

Giai on 8. Cao nin: 65t tr ln hi tng chng li tht vng

1. Giai on 1: Tin tng chng li lo s - tui s sinh - ti 1,5 tui

Giai on u, giai on khi s ca pht trin. Tin tng y c ngha rng: khng phi ch l mt mi m gia nh, a tr c sn sc chu o; m cn l mt mi trng thun li, y , cha m ng mt vai tr ti quan trng a tr c sn sc v pht trin ng ngha. Nhn vo mi trng sng ny, ta thy c nguyn nhn v kt qu ca pht trin. Nu c nhng thay i v sinh hot hng ngy, s thay i ny phi c xut hin iu ha a tr c th tip nhn mt cch d dng. nu thay i mt cch t ngt s lm a tr s hi.

Mt s tr v hon cnh x hi, gia nh, khi s cuc sng vi nhng sn sc bt thng v thiu st, em n s cho a tr s hi, c th i n hong ht, hu qu v cng tai hi cho cc thi k pht trin sau v phng din th cht v nht l phng din tinh thn. Nhng a tr ny khi ln ln s khng c c lng tin tng, khng cm thy ngha ca cuc sng v c th a n thi chng i x hi. Vy iu quan trng y l s tin tng ca tui s sinh. Tin tng phi thng th s hi.

2. Giai on 2: T tin chng li nghi ng - tui th - 1,5 ti 3 tui

Giai on ny khi u vi vic a tr c kh nng kim sot cc hot ng ca thn th, thng thng lc a tr c th kim sot c vic i tiu tin.

Erikson ng vi nhiu nh phn tm hc khc l vic gio dc tiu tin quan trng hn vic theo di tiu tin nhiu. Ngun gc s khoan hng v c sng to nm trong kinh nghim ny. Nu tr em c khuyn khch vic tm hiu thn th v sau ny l hon cnh x hi, c tha mn v t tin c pht trin. Ngc li, nu tr em b khin trch v khng c kh nng kim sot s bi tit, chng s cm thy nghi ng v ngi ngng vic t kim sot. iu hnh s bi tit l mc tiu chnh ca giai on ny v s iu hnh ny phi c ph huynh hun luyn theo di tp cho a tr thi quen hng ngy v cng to cho cc em nim vui, s thoi mi ca thn th. Thm vo , vic kim sot c s bi tit mt cch u ha, a tr khi s c nim v thi quen iu ha cc thi khc trong vic pht trin. Nh vy, kim sot c s bi tit em li cho a tr c t tin.

3. Giai on 3: Sng kin chng li m h - tui chi - 3 ti 5 tui

Xy dng c kh nng t kim sot bi tit giai on trc, tr em c c hi pht trin mt cch iu ha giai on ny. Vi tui t 3 ti 5, a tr chy nhy, i thoi thnh tho, thng t nhng cu hi thc mc v bt c vn no cc em thy cn c hiu r hn. Nhng cu tr li ca ph huynh gip cc em tha mn tr t m v to ra sng kin. Giai on ny cng l giai on cc em s dng cc tr chi gio dc ti gia cng nh ti nh tr. Cc tr chi ny c thit lp vi mc ch to sng kin cho tr em, gip cc em pht huy nhng thc mi. Thiu nhng p ng thch ng ca ph huynh i vi con em, thiu nhng tr chi gio dc. thiu nhng c s nh tr y tin nghi, a tr tr thnh t hot ng, nghi ng, m h v nhiu s vic v khng c ph huynh cng nh c gio ch dn tha ng, cc em tr thnh chm chp, thua km bn b, s pht trin v tinh thn suy gim, nh hng n s pht trin th xc, c th a n bnh tt. Nh vy, s pht trin ngn ng, bit s dng cc tr chi gio dc pht huy sng kin.

4. Giai on 4. Tin b chng li t ti - tui tiu hc - 5 ti 12 tui

Giai on ny l tui i hc, hc sinh khi s khm ph i sng ngoi gia nh, t hng xm, ti lng mc khu ph, hc ng ri x hi. Vi giai on ny, hc sinh c gio vin hng dn vic hc tp, khng nhng qua sch v, m cn qua vic thc tp tham quan lm quen vi mi hon cnh ca cuc sng l phm vi nh hp ca gia nh, hc ng, n phm v rng ln x hi v c quc t na. Cc em hc hi, hiu bit, tip nhn tin b. Khng tip nhn c cc kin thc t hc ng hoc hc ng thiu t chc, thiu tin nghi, hc sinh c t tin b, cm thy thua km bn b v cm thy nh b c lp, thiu kh nng ha nhp vi cc bn trong trng hc cng nh ngoi x hi. y l nhng kh khn, cn phi vt qua. Khng th vt qua nhng kh khn ny, hc sinh s tht bi, hu qu l chn nn, tht vng, nh hng ln ti cuc sng tng lai.

S tin b ny phi c pht trin iu ha vi s hng dn ca gio vin cng nh ph huynh cho c nam sinh v n sinh. Mt tr ngi y l theo thng k hin ti, gn nh i a s gio vin tiu hc cc nc l ph n. Nh vy, hc sinh tiu hc, d l nam sinh hay n sinh hc hi c nhiu c tnh ph n do c gio truyn t, m hc hi c rt t c im nam gii t thy gio. Do , nhiu nh tm l hc, nh gio dc lo ngi v im ny, nn ku gi nam sinh vin ghi tn theo hc ngnh s phm tiu hc vi hc bng khi i hc v bo m nhn dng sau khi tt nghip. Li ku gi ny c p ng mt phn no v nam gio vin nhn thy gi tr gio dc m h c th ng gp v dy tiu hc d hn trung hc v hc sinh ngoan hn. Gia nh cng phi ng gp vo vic gio dc ca con em, m khng th ph mc cho hc ng. Sau gi hc, hc sinh v nh gn gi ngi m nhiu hn ngi cha v nhiu b m l nhng b ni tr, nn c m nhc nh ch dn thm v vic hc. Ngi cha v cng vic ng gp t hn vo vic gio dc con em. Tuy nhin, nhiu ngi cha nhn thy vic ch li v gio dc, d c t thi gi, cng c gng ng gp vo vic ging dy con em. C nh vy, s pht trin tm l cng nh th xc ca con em c pht trin iu ha, gip cc em hc hi tin b, trnh c nhng kh khn, tr ngi, mc cm t ti.

5. Giai on 5: Nhn din, chp nhn chng li thiu nhn nh - tui tr 12 ti 18 tui

iu quan trng ca tui tr l nhn din c chnh bn thn, c th hoch nh c mt chng trnh tng qut hnh ng, hc tp v c gng thc hin chng trnh ny. Nu mt thiu nin c kh nng nhn nh c bn thn, s c nhiu c hi thc hin c s pht trin v nhiu lnh vc v c phng din vt cht ln tinh thn nh thnh cng trong hc tp, ha nhp vi x hi, hon thnh nhim v mt thnh vin trong gia nh, c li sng lnh mnh

i sng thiu nin vi nhiu chn la, nhn nh c bn thn tc l nhn nh c gi tr cuc sng, c kh nng nhn din c nhiu gi tr, ng thi cng nhn nh c nhng li sng tai hi t chi nhng li sng ny. Tui tr thiu nhn nh, khng c kh nng la chn gi tr cuc sng, tr thnh lng tng v hu qu l khng c kh nng gii quyt t vn thng thng v d nhin vn quan trng cn phi c c nhn nh sng sut hn, thiu nin s tht bi.

6. Giai on 6: Hi nhp chng li c lp - tui thanh nin - 18 ti 25 tui

Kh nng hi nhp trong giai on ny phi c pht trin. Ngi thanh nin nam hay n khng th sng c lp; tri li, nhiu hay t h phi hi nhp vo x hi v y l tui khi s trng thnh, d ngi thanh nin vn cn ngi trn gh nh trng, nhiu ngi khc thc s vo i, lp gia nh, hi nhp vi gia nh, h hng v x hi.

Erikson cp n y vn quan trng trong quan h nam n. Tui ny l tui lp gia nh hoc chun b lp gia nh. C kh nng thch ng v vic lp gia nh hoc chun b lp gia nh, ngi thanh nin c kh nng hi nhp vo cuc sng. y l mt s pht trin thit thc, cn phi thc hin, khng ai c th t chi. Thc hin c mt cch m mn hay khng ty thuc vo kh nng nhn nh gi tr cuc sng ca tui thanh nin. Thiu kh nng nhn nh ny, ngi thanh nin s tr thnh lng tng, vng v mi khi phi tip xc vi bn b khc phi v c th tr thnh c lp.

Khng ai hon ton ging ai, ngay c cc thnh vin trong mt gia nh, nht l i vi tui tr hoc tui thanh nin, vi nhiu cm ngh v quan im khc l vi ph huynh. iu quan trng y l hi nhp. Hi nhp y khng phi l bt buc gii thanh nin t b tt c quan im ring hi nhp vi quan im ca bn b, x hi; m l nhn nh c gi tr quan im ca bn b, gi tr quan im chung ca x hi, chp nhn quan im thch ng ca ngi khc, ci tin quan im c nhn nu thy khng thch hp, hoc tn trng quan im bn thn ng thi tn trng quan im ca ngi khc. Hn na cng sng trong mt x hi, cc quan im tuy c khc bit, nhng khng hon ton tri ngc, cc quan im khc bit c th dung ha, nu cc thnh vin thng cm vi nhau. Nh vy, thng cm, tin tng, nhn nh thch ng l iu quan trng trong giai on ny.

7. Giai on 7: Pht trin chng li tr tr - Tui trng thnh - 25 ti 65 tui

y l giai on sng thc s, ko di sut thi gian hot ng sinh tn, khng nhng cho bn thn v cn cho th h con v chu. Pht trin y l hot ng mt cch hu hiu cho gia nh v x hi vi sng kin v c sng to. Pht trin khng phi ch cho c nhn m cn to dng mt tng lai tt p hn cho cc th h sau. Khng mt cha m no li khng c ngh cao p trn. Nhng thc hin c hay khng cn ty thuc vo kh nng "hot ng pht trin ca mi c nhn. Vo gia giai on ny, tc l vo tui trung nin, nhiu ngi c kh nng dn dt cho th h tr, khng phi ch l con em h, m cn cho x hi, v h tr thnh gii lnh o. Nhn ra ngoi x hi, khng phi ai cng thnh cng m mn trong giai on ny, khng phi ai cng o to c th h tr vi tng lai tt p hn. Nhng ni mt cch tng qut, mt s thnh cng trong hot ng pht trin, mt s khc tht bi. Ngi tht bi c mc cm t ti, thua km bn b, tng lai con em h cng v th m t c c hi c hc tp n ni n chn.

8. Giai on 8: Hi tng chng li tht vng - Tui cao nin - T 65 tui tr ln

Vo giai on ny, c nhn nhn li qu kh; nhiu ngi ly lm hnh din v hi nhp c vi x hi, pht trin v thnh cng v mi phng din, khng nhng cho bn thn, m c cho con chu; nhiu ngi khc, khng c iu kin v kh nng hi nhp, km thnh cng, hoc tht bi, h t ra tht vng v hi tic v b l c mt cuc i, tht vng cho bn thn v tht vng cho th h sau. Vo giai on ny, c nhn khng cn c hi c gng, phn u vt ra ngoi khng hong v kh khn v tui gi.

C nhn thnh cng trong vn gii quyt cc kh khn, khng hong ca cuc sng by giai on u thc hin c ngha ca hi nhp pht trin. nhn nh v thc hin c ngha cuc sng, gi tr x hi. H cm thy c lin quan mt thit vi c nhn khc v x hi, gia th h hin ti v tng lai; h cng nhn nh c vic hi nhp l s ng gp ca c nhn vo cng ng x hi, xy dng x hi tt p hn trong hin ti v tng lai.

Trong cc giai on ca cuc sng ny, ai cng phi cng nhn giai on tui tr l quan trng nht. Giai on ny xy dng v pht trin kh nng tip nhn kin thc, pht trin th xc lnh mnh hi nhp vo x hi v nht l chun b vic hi nhp cho giai on k tip bao gm c mt i sinh hot thnh cng.

IV. L THUYT CA RUTH BENEDITH V MAGARET MEAD

Vo u th k th 20, phn tm hc c cp n; trong khi , nhn loi hc mi ch c nghin cu v cc b lc Phi Chu v Polynesia. Cho n thp nin 1920, 1930, ngi ta mi ch n ngnh hc ny. Cc nh nhn loi hc ch trch nng n cc nh phn tm hc v qu ch trng vo thi v trnh pht trin tnh dc cc nc u - M m b qua cc x hi khc. Nu thi v trnh pht trin v mt vn no khc bit gia vn ha ny vi vn ha khc th vic nhn xt tng quan cng c nhng khc bit. Hai nh nhn loi hc ngi M tiu biu l Ruth Benedict (1887 - 1948) v Margaret Mead (1901 - 1978) tranh lun rng thi v trnh pht trin c nhn ty thuc rt ln vo hon cnh x hi h sng.

Theo hai nh nhn loi hc trn, s khc bit gia x hi k ngh ty phng v x hi ang m mang l din tin pht trin tm l. Trong x hi k ngh, din tin pht trin tm l khng u n lin tc. Ti M, tr em hnh ng nh mt a tr cho ti trc tui dy th. Khi s tui dy th v tip theo, tui tr pht trin t ngt v mi phng tin v thi , cm ngh nh mt ngi ln v mt s phng din, nht l phng din tnh dc. Ti cc nc ang m mang, din tin pht trin iu ho hn, i sau kh xa cc nc ty phng, khng bt pht, tng t nh din tin pht trin chm chp iu ha v kinh t v k ngh.

V. L THUYT CA ROBERT HAVIGHURST

Vo cc thp nin 1950, 1960, c mt s l thuyt mi ra i i chi vi quan im c. i din cho khuynh hng ny l nh tm l hc ngi M Robert Havighurst (1900 - 1987). ng cho rng mi giai on ca cuc sng c s pht trin c bit ty thuc nhu cu c nhn v tnh trng x hi. ng nh ngha s pht trin ny l nhim v, kh nng, thi , nhn thc cn phi c c nhn thnh cng trong cuc sng.

Vi giai on tui tr, Havighurst trnh by chn hnh thc pht trin:

1. S pht trin th xc v vai tr gii tnh khc bit

2. Thit lp quan h bn b, k c bn b khc gii tnh

3. Pht trin tnh cm c lp vi cha m v nhng ngi trng thnh khc

4. Pht trin kin thc v c lp kinh t

5. Pht trin kin thc v chn la ngh nghip tng lai

6. Pht trin kin thc v quan im v ngha v cng dn

7. Pht trin thi trch nhim x hi

8. Pht trin quan im hn nhn v i sng gia nh

9. Pht trin kin thc khoa hc ph hp vi s tin b ca nhn loi.

Nhn nh trn ca Havighurst xut hin cch y trn 50 nm (1951) vn ph hp vi li sng ty phng rt hu dng cho cc nh nghin cu, cc nh gio dc. Tuy nhin, cc nn vn ha khc nh hng n pht trin khng c cp ti.

VI. L THUYT CA ABRAHAM MASLOW

Maslow (1908 - 1970), nh tm l hc M dng hu ht cuc sng chuyn nghip nghin cu v "pht trin v nhu cu". ng nhn nh rng c nhn c by nhu cu cn bn, hay h thng nhu cu, c nhng nhu cu phc tp, c nhng nhu cu n gin, c nhng nhu cu tng thm, c nhng nhu cu gim dn. Cc nhu cu ny cn phi c tha mn ng thi vi s pht trin c nhn (Xem thm: Chng 27, Mc III, 1).

H THNG NHU CU CA MASLOW

1. Nhu cu vt cht Gim dn

2. Nhu cu an tonnt

3. Nhu cu hp tc v tnh cmnt

4. Nhu cu t trngnt

5. Nhu cu tri thc Tng thm

6. Nhu cu thm mnt

7. Nhu cu t quytnt

Maslow phn bit nhu cu gim dn v nhu cu tng thm. Nhu cu gim dn khi c tha mn. Khi mt nhu cu th cht hay tm tnh nh i kht, bun chn, c n xut hin; c nhn nh s pht trin v c th cht v tinh thn vt ra khi nhng nhu cu ny, ni cch khc, cc nhu cu ny c tha mn, s gim dn. Trong khi , c nhng nhu cu tng thm, d c tha mn. Ta bit thng thc nhc, cng nghe, ta cng t ra thch th v mun nghe tip.

Maslow tin tng rng cc nh tm l hc trc ng, c bit l Freud, ch trng nhiu vo cc nhu cu gim dn. ng nhn nh chng ta nn quan tm nhiu n cc nhu cu tng thm v cc nhu cu gim dn thng c tha mn. Cng theo Maslow, nhu cu th ba v th t l nhng nhu cu quan trng, nht l vo thi k tui tr.

VII. L THUYT CA RICHARD LERNER

Nh tm l hc ngi M Richard Lerner (1946) da ra quan im quan h tm tnh - hon cnh x hi. ng cho rng nhng quan im trc ng khng thch ng lm v nhn mnh vo quan h gia tui tr vi di truyn v gia tui tr vi mi trng, mt s quan im khc li ch nhn mnh n di truyn hoc mi trng.

Quan im quan h tm tnh - hon cnh x hi ca Lerner c bn c im:

1. Hon cnh: lp hc, gia nh

2. X hi: gio vin, bn b

3. c im c nhn: nhn cch, thi

4. Thi gian: sinh hot hng ngy

c th nhn nh mt cch r rng hn, ta hy tm hiu mt cch cn k hn v hon cnh gia nh vi cc c im:

- Khng kh gia nh: - Quan h cha m, quan h con ci, quan h cha m con ci, ha thun, lc c, thng yu, h tr

- c im gia nh: - Gia nh c in hay i gia nh bao gm ng b, cha m, con ci; gia nh hin ti hay tiu gia nh bao gm cha m, con ci.

- Yu t x hi, kinh t: - Gia nh thng lu, trung lu hay lao ng; li tc v trnh gio dc ca cha m; s quan tm ca cha m n vic nui dng v gio dc con ci; thi , cm ngh ca con ci

- Sinh hot gia nh: - iu hnh, nhim v mi thnh vin.

- Hon cnh a l: - S khc bit ln lao v a l: gia nh thnh th, gia nh thn qu, gia nh min ni

Lerner c sng kin v m hnh quan h tm tnh - hon cnh x hi bao gm nhiu yu t chi phi s pht trin c nhn v phng din tinh thn. Pht trin ni tm hay pht trin tinh thn ty thuc vo hon cnh. ng ch trng nhiu vo ni tm hn l th cht.

L thuyt tng quan v pht trin c th cht ln tinh thn con ngi ca cc nh tm l xut hin t cui th k th 19 cho ti th k th 20 a ra mt s quan im thit thc v con ngi t s sinh ti tui trng thnh l nhng kin thc qu gi gio vin nhn nh v p dng mt cch hu hiu vo cc phng php ging dy ty theo trnh pht trin ca hc sinh. Khng mt l thuyt no hon ho nhng cc quan im u c tnh cch b tc h tng.

Chng 4: PHT TRIN TH CHT TUI TR

I. PHT TRIN BNH THNG

Tui tr pht trin mnh v chiu cao v sc nng trong khong thi gian su, by nm. Con trai khi s pht trin tui 13; con gi pht trin sm hn tui 11, 12 v tng trng nhanh ti tui 18, 19 cho con trai v ti tui 17, 18 cho con gi. S pht trin ny khng ng nht, m cn ty thuc t nhiu vo hon cnh a l, vn ha v gia nh. S pht trin nhanh chng v th cht ca tui tr nht l con trai a n s quan tm khng t ca cc bc ph huynh v vn thc phm cn thit cho s tng trng. Vi ph n, gii ny thng thn trng hn trong vn m thc v thn th pht trin qu nhanh lm mt nt p thn hnh.

S tng trng v chiu cao v sc nng cng em n s pht trin tng ng ca cc b phn thn th khc. S tng trng nhanh chng ca cc b phn thn th lm cho tui tr i khi cm thy ngng ngng v nhn thy mnh thay i mau chng qu. Mt ngi thn vng nh bn, nm thng, lc tr v git mnh v thy em, chu 14, 15 tui khc hn my thng trc.

II. PHT TRIN SM MUN CON TRAI

nh hng tm l v s pht trin th xc sm mun con trai nhiu hn con gi. Ph huynh c khuynh hng nhn nh rng con trai pht trin nhanh tui 14, 15; mong mun cch c x v thi ca h cng phi trng thnh tng t. Vic ny lm cho thiu nin nam lng tng v h khng p ng c iu ph huynh mong mun. S pht trin nhanh chng ny c li im trong cc hot ng th lc nht l trong cc lnh vc th dc th thao cng em n cho ngi con trai nim t tin hn, d dng giao tip vi cc bn b nht l bn b khc phi v c th p ng mt cch thch ng vi cc hon cnh thay i ngoi x hi. Tuy nhin, mt s bn trai c thn hnh to ln, nhng kin thc pht trin chm, km x giao, t thy mc cm trong vn giao tip. iu ny khng trnh khi nh hng tm l trong tng lai.

Trong khi , ngi con trai pht trin chm, thng b i x nh mt em b. H hot ng km trong cc lnh vc th dc th thao, t bn b thn thit, ngi ngng khi phi tip xc vi cc bn gi, thiu kh nng lnh o. Tuy nhin, h c li im l trm tnh, kin nhn, c gng v c kh nng thch ng vi cc hon cnh phc tp.

Ph huynh v gio vin c th ng gp lm gim thiu ni lo u ca cc bn tr pht trin chm bng cch i x vi hc mt cch bnh thng, gii thch mt cch kho lo l h s pht trin v theo kp cc bn khc, khuyn khch h trong cc hot ng thch ng. i vi cc bn c thn th pht trin nhanh, gio vin v ph huynh khng t qu nhiu hy vng v h cng ch c tr thng minh bnh thng, ng y h vo cc sinh hot c tnh cch trng thnh nht l v phng din tnh cm.

III. PHT TRIN SM MUN CON GI

Nu pht trin sm ngi con trai em li nhiu li im th ngc li s pht trin ny ngi con gi em li mt s nhc im. Ngi con gi cm thy bi ri v h c thn hnh qu n nang, cm thy lc lng gia cc bn b, c th a n vic hc hnh tr ni, kt qu hc tp km, khng c cao vng trong ngh nghip tng lai v c th gy kh khn cho ph huynh v gio vin v tnh tnh thay i t ngt. Vi quan im hin i ca tui tr phi n v ngi mu vi thn hnh gn gh, mnh mai th thn hnh to ln li cng lm cho h cm thy lc lng hn. V vy, cc c gi ny thng c khuynh hng t lp sm, hng v bn b khc phi. iu ny d hiu v s pht trin mnh v th cht cng km theo s t trin nhu cu tnh cm. Cc thiu n ny d dng b hc, lp gia nh sm. Vo cui th k pht trin ca tui tr, tc l vo khong 17, 18 tui, cc c gi c thn hnh n nang my nm v trc, nay c thn hnh tng t nh cc bn khc v khng pht trin thm na, nu h bit tit ch v vn m thc. By gi, h c cuc sng v tnh tnh n nh nh cc bn khc. y l mt din tin tm l c bit phi n m khng thy phi nam.

Vi cc c gi c thn hnh pht trin chm, h khng cm thy kh khn trong vic hc tp cng nh giao tip vi bn b. H ngy th, d thng, thch hot ng, khng c mc cm v thn hnh km n nang, hoc c cng ch mt thiu s c thn hnh qu b nh. Cc c gi ny c khuynh hng hc hnh chm ch, khng b chi phi nhiu v vn tnh cm, kt qu hc tp tt, hy vng ngh nghip tng lai tt p.

i vi cc c gi c thn hnh pht trin sm, cha m khng nn thc y h vo vic lp gia nh sm v h tuy c thn xc to ln nhng cng ch l c gi 15, 16 tui cha trng thnh v hn nhn. Cha m v gio vin cng khuyn h khng nn c nhng cuc phiu lu tnh cm, thiu suy ngh n o, c hi cho cuc sng tng lai. Thm vo , khuyn khch, thc y h ha nhp vi cc bn v gii thch cho h bit cc bn khc s ui kp h trong vi ba nm. i vi cc bn c thn hnh pht trin chm, tuy h khng gp nhiu kh khn, nhng cha m v gio vin cng gii thch cho h bit v vic trng thnh sm mun v h s theo kp cc bn khng lu.

Vic pht trin th xc ca tui tr l s kin pht trin bnh thng ai cng phi tri qua. Gio vin, ph huynh c nhng kinh nghim bn thn cch khng lu nn i vi cc nh gio tr, thi k tui tr ca h c th ch cch nm, mi nm, hn ai ht, h hiu c thi v nhn nh ca tui tr v pht trin th cht. Nh , gio vin c kh nng hng dn tui tr vt qua nhng thc mc, lo u, nu c do s pht trin th cht sm mun gy ra, ng hu gip tui tr tip nhn cc gi tr thch ng ca cuc sng qua gio dc chun b cho giai on trng thnh k tip.

Chng 5: C TNH TUI TR

Tui tr hin ti c nhiu c tnh bt thng, khc hn vi c tnh thi k tui tr ca ph huynh ngy trc. Nhiu nh tm l gio dc c nhn xt, qua mi thp nin, tm l v thi ca tui tr c t nhiu thay i. Nhiu c tnh ca tui tr thi i lm bun lng ph huynh khng t v cng gy tr ngi khng t cho cc nh gio dc.

I. NGANG BNG

Nhiu ngi thng phn nn rng tui tr hin ti n o, l mng, v n, v trch nhim, li thi, li bing, hay chng i, giao du ba bi. Nhng tnh t ny din t mt cch kh y tui tr in hnh hin ti. C th nhn xt trn l thin lch hay qu ng v c nhiu thiu nin khc ngoan, hin, chm ch, vng li cha m, sng theo n np, truyn thng gia nh, nhng h khng phi l in hnh, khng c ngi khc ch . Hu ht ph huynh u quan tm n li sng mi ca tui tr, h ham chi, nghe theo chng bn hn l cha m, khng chu hc tp, ch thch hng th. Tui tr cn t ho h bit th, v ngc t xng l trung tm ca v tr cui cng chng i. Tt c nhng c tnh trn u quy t vo mt c im ngang bng, ch thch sng theo c nhn. y l hu qu ca nn vn minh vt cht ty phng qua bo ch, phim nh, m nhc. Tui tr khng chp nhn li sng in hnh mi b coi nh qu ma, li thi, chm tin.

S thc, thiu nin trong hin ti c kh nng suy ngh, phn on, l lun nhng li bing, khng chu tm v thng hnh ng theo bn nng m khng theo l tr. Bn cht tui tr d l tui tr thuc cc gia nh truyn thng vn ham vui, i khi m mng ho huyn. Nghin cu v tui tr l nghin cu v cc tng phn trong tm l tui tr. Tm l ny d b dao ng, c th thay i bt thng trn con ng i n i sng trng thnh. Cc nh tm l gi y l nhng kh khn, nhng khng hong. Thiu nin vi s hng dn ca gio vin v ph huynh, phi phn u vt qua pht trin v trng thnh.

II. L TNG HO

Thi thiu nin, nhiu tui tr khng mun ty thuc vo ngi khc, t cho l hiu bit, l trng thnh. chng t, h t vn ln a v ngi ln, tham d mt phn no vo sinh hot ca ph huynh. Nhiu tui tr cn c nhng tng mi l, nhng l tng cao p qu xa vi thc t, tranh lun say sa vi bn b v cc l tng cao p ny, m tng mt x hi ton thin ton m m h cho l h c th thc hin c xa tan nhng bt cng, ngho i, p bc.

Tuy nhin, tt c nhng l tng cao p ca tui tr ch xut hin trn l thuyt v h c ng gp g u cho x hi. Thm na, khi phi chm trn vi thc ti, h lng tng khng bit i ph nh th no d ch chm trn vi cc kh khn thng ngy, ni chi n vic ln. Phi i n cui thi k tui tr, thiu nin mi t ra thc t hn, khi h c kh nng so snh thc ti vi l thuyt v bt u ng gp vo vic xy dng c nhn. Nh vy, vo cui thi k tui tr, thi l tng ha chuyn sang giai on u ca thi thc tin.

III. CH K

So snh nhng l tng m tui tr m c v nhng g h c th thc hin c, nhiu bc ph huynh buc ti rng h l nhng ngi ch k. iu ny khng phi l qu ng v h m c qu cao m khng bit tnh ton, l lun rng c thc hin c hay khng. Hay nu ra mt th d n gin v c th. Mt thiu nin mn bn cun truyn, xem ri khng tr ngay li chuyn cho bn khc xem, lu lm mi tr li. ng thi, thiu nin ny khng mun cho bn mn truyn, s bn khng tr ngay. iu h khng mun xy ra cho h h li mun ngi khc lm. Thi ch k ca thiu nin cho ta thy iu tri ngc gia l thuyt v thc t. L thuyt l bo v ti sn c nhn. Thc t l ch bo v ti sn bn thn v bt ngi khc chu thit thi.

Ta bit tui tr c kh nng suy tnh, l lun, t gi thuyt, phn bit c phi tri; nhng h li bing khng p dng c l lun, hnh ng theo bn nng nht thi. Tm hiu thi ny, cc nh tm l hc nhn nh rng nh hng ca x hi vt cht qu mnh, li sng mi qu t do, khin tui tr thiu suy ngh v d dng qun lng nhng gi tr cn bn, hnh ng ngc li gi tr truyn thng ca gia trnh v x hi.

IV. THI TRC THI CUC

Thp nin 1960, 1970 l cao im ca hnh ng chng i ca tui tr trn khp th gii, nht l M. Hai vn lin quan n chng i l hot ng cho nhn quyn v chng chin tranh Vit Nam. Cng vi chin tranh Vit Nam, khi M em qun vo Cam Pu Chia vo nm 1970, hu ht sinh vin cc trng i hc M ni ln chng i. Vic chng i ny, ngoi thi chng i, cn ni ln c l tng v thi ca tui tr v cc vn lin quan.

Tuy nhin, cng c mt tri ca thi trc thi cuc ny. Xut bn nm 1985, Roscoe trong tp san "Adolescents, Social lssues as Social Problems - Tui tr ti x hi nh l nhng ln x hp thc hin mt cuc thm d 446 sinh vin M ti nhiu trng i hc v ghi nhn rng bn vn quan trng m sinh vin quan tm l: bch phin, nhim, chin tranh nguyn t v cnh ngho i. Nm vn khc cng c sinh vin quan tm t nhiu l: tai nn nguyn t, chin tranh quy c, thiu gio dc, bnh tt v k th chng tc. y l nhng vn quan trng m mi ngi trn th gii rt quan tm, nhng s sinh vin quan tm khng nhiu, s ng khc thoi thc v ngh rng h bt lc trc hon cnh.

V. HOI NGHI V CH QUAN

Mt s tui tr hoi nghi v mt tin tng vo ngi ln. Bachman trong tc phm xut bn nm 1987 "Monitormg the Future, Queslionaire Responds from the Nation High School Seniors - tm hiu tng lai, hc sinh trung hc cp II tr li nhng cu hi " khm ph ra rng vo nm 1986 M ch c 25% hc sinh trung hc cp II tin tng vo ngi khc, 50% t hoi nghi v 25% khng c kin. L do vic hoi nghi l mt trong su hc sinh b ngi khc hm da vi v kh, mt trong su hc sinh b hnh hung c thng tch v mt trong bn hc sinh b hm da thng. Tui tr ngy nay nhn tng lai nhn loi mt cch en ti v cuc sng kh khn, cnh bt cng y dy, cnh chm git do bng ng phm php gy ra mi ngy mt tng.

Tuy nhin, mt s tui tr khc li t ra lc quan v ch quan. H thiu thc t, i khi ho huyn, tng l cuc sng tng lai s d dng, nh h quan st cuc sng thnh vng ca mt thiu s qu khn ngoan ngoi x hi.

VI. THIU C SNG TO, HI HT, NNG CN

Trn l thuyt, tui tr c kh nng suy lun, nhn nh, so snh, t gi thuyt ri chn la ng sai. Tuy nhin, trn thc t, tui tr thiu c sng to v thiu suy lun, li suy tnh sng li vo ph huynh. Thm vo , h b bn b li cun vo cuc sng mi qua cch n mc, li i thoi, c ch hnh ng, thch lang thang ph phng, thch sng thoi mi, khng cn nhiu th gi hc hnh suy tnh.

Tui tr d dng biu l thi hi ht nng cn v thiu suy lun, nhn nh. V li bing suy lun, gp hon cnh kh khn, b d gia chng. Trc mt bi ton kh, thiu suy ngh, h khng th hon tt. Gp mt bi lun vn, cng v suy ngh nng cn, lc quan cho l d, vit cho xong, kt qu nu khng lc , cng hi ht v qu n gin. Ngay c trong vic n tiu, mua sm; tui tr nam v thiu kinh nghim v suy tnh, thng mua phi hng xu m gi li cao. Phi n c kinh nghim hn v phng din ny v gn vi b m nn hc c nhiu kinh nghim. Hu ht ph huynh c nhn xt rt xc thc v con em phng din ny, c nhc nh, nhng nhiu khi con em khng quan tm ti v h bn rn vi nhiu th vui ca li sng mi.

VII. T CAO, T I

Nhiu thiu nin qu t tin, tng l mnh khn ngoan, thng minh khng cn hc hi ngi khc. Mt s tui tr thng minh li qu t cao t i, khoe khoang, khinh ngi.

Nhiu tui tr c nam ln n qu ch trng vo l li trang phc hin i, ch trng vo c ch, li i ng gy ch cho ngi khc. i khi h c nhng c ch qu l lng; trang phc, im trang le lot, do nh hng phim nh, thi trang mi gy bc mnh cho ngi khc.

Nhiu thiu nin con nh trng gi, nhiu thiu n c nhan sc thng t ra kiu cng, knh kiu. H c mt s bn b cng mt li sng n nang cng lm h t mn. H hnh din vi a v, qu t mn v li sng, tr nn sao lng vic hc. Ph huynh ca nhm tui tr ny cng thng thiu nhn xt tinh tng, khim khuyt trong vic nhc nh, kim sot. Cui cng, phn ng bn b xa lnh v thiu thng cm, thiu ha hp

Ph huynh cng nh gio vin nn theo di li sng ca tui tr do thi qu ng, c tnh thi i gy nn; nhc nh, gii thch ngi thiu nin nhn bit iu qu ng, quay tr li vi vic hc hnh. iu quan trng y l cn c s cng tc thng xuyn gia ph huynh v gio vin vic nhc nh v kim sot kp thi v nht thng.

Chng 6: NHN CCH TUI TR

I. PHT TRIN KIN THC V NHN CCH

S pht trin kin thc v nhn cch khng phi ch khi s v chm dt thi k tui tr. Theo nh tm l hc, phn tm hc ngi a Erik Erikson (Xem thm: Chng 3, mc III) th nhn cch khi s xut hin tui th khi a tr nhn ra c lng tin cy, lun lun cun qut theo b m, t chi lng tin cy khi phi tip xc vi ngi l, kin thc ny khng chm dt cui thi k tui tr v ngi trng thnh vn tip tc trau di nhn cch khi tip xc vi ngoi cnh v kinh nghim hng ngy. Tuy nhin, thi k tui tr vi nhng thay i mau chng v i khi bt thng, t ngt c v phng din th cht v tinh thn nn c nh hng ln lao trong vic xy dng nhn cch.

Vic thc hin trau di nhn cch ca tui tr ty thuc vo kh nng v ng li tip nhn kin thc. Tui tr phi c kh nng nhn nh c cc quan im tru tng nh lun l o c gi tr gia nh, gi tr x hi: c kh nng l lun, suy tng, ri phn bit c gi tr ca mi vn , ng hu rt ra kjnh nghim sng theo l phi, trau di kin thc v nhn cch i ph vi nhng hon cnh khc bit ngoi x hi. Nhng mn hc nhn vn s gip cho hc sinh nhn nh gi tr c nhn v gi tr x hi qua cc thi i, khng phn bit khng gian. Nhng mn hc ton, khoa hc, gip hc sinh suy tng v l lun tm ra l phi.

II. NHN DIN NHN CCH

Ngay t thi tr th, c nhn biu l mt s c tnh v nhn cch qua cc cm xc: yu thng, gin hn, ganh ght a tr yu m v m gn gi sn sc hng ngy; a tr khng thch a tr hng xm v n hay bt nt, tranh ginh tr chi; a tr khng va lng v mn qu b m mi mua nn gin hn khc lc. Ti tui dy th, tui tr c nhng cm xc pht tp hn v mi phng din nh tnh cm, quan h bn b, cm xc ni tm mu thun, khi bun khi vui, khi yu thng, khi gin hn. Mt c gi 17, 18 tui hc lp 12 c nhng suy tng v quan nim v bn thn, v bn b, v hn nhn, v tng lai. C t bit c d di, kh tnh hn nhin hay bn gt. C m c mt ngh nghip tng lai vng chc, mt cnh gia nh hnh phc vi ngi tnh l tng. C t ra bun kh hay sung sng v nh hng ngoi cnh. Tt c l nhn cch. Nhiu c nhn c nhn cch tng t, nhng mi c nhn c nhn cch c th hay c tnh. Nhn cch chi phi v hng dn c mt i ngi.

III. NHN CCH B CHI PHI

Nhn cch b ngoi cnh chi phi khi a tr hay thiu nin thiu nhn xt, thiu t tin, d l thuc vo li sng bn b v ngi ngoi. y l nhng nh hng xu, hu qu tai hi. Ngc li, nu bn b v ngi ngoi l nhng thnh phn tt, c uy tn, c nh hng ln ngoi x hi, a tr hay tui tr knh phc v s hc hi c nhiu. y, thy c ng mt vai tr kh quan trng trong vic trau di nhn cch hc sinh. Hc sinh tiu hc hc hi nhn cch thy c gio nhiu hn hc sinh trung hc v ch c mt thy hay mt c gio trong lp cn hc sinh trung hc c nhiu thy c hn. Nhiu hc sinh nhn nhn thy c nh mt thn tng, hc hi nhn cch v mt s c khuynh hng theo ui ngh m phm.

Mt kha cnh khc y l tui tr hay tr th thuc cc gia nh vng c, chu nh hng li sng truyn thng; y khng phi l iu xu; tuy nhin, tui tr loi ny thng c li sng bo th, tnh tnh nht nht, khng hon ton ph hp vi hon cnh mi, kh thch ng vi cc thay i ngoi x hi, t bn b thn thit, lng tng khi phi i ph vi cc vn phc tp; h c khuynh hng gn gi gia nh v d dng chp nhn nhiu quan im, nhn cch ca cha m vi rt t thc mc; trong khi , chnh cha m cng chp nhn v khuyn khch h trong li sng ty thuc vo gi tr truyn thng. y l mt quan nim khng my thch hp. Tui tr ch sng vi cha m mt thi gian ngn trong ngy, thi gian h phi tip xc vi thy c v bn b nhiu hn. Nu h qu gn gi vi cha m, h s khng thch hp vi bn b v x hi. Thm na, tui tr ln ln s phi t gi gia nh sng vi x hi, nu khng thch hp vi bn b, h s phi sng vi ai. Vy, iu quan trng y l nhng truyn thng tt ca gia nh cn c duy tr, nhng tui tr cng phi hi nhp vi x hi, ha hp vi nhn cch bn b v ngi ngoi, phn bit c nhn cch tt, nhn cch xu trau di.

IV. NHN CCH V NH HNG

Quan h c nhn v cha m, hon cnh x hi, p lc vn ha c nh hng ln n nhn cch. Trong mt x hi thun nht, t c nhng xo trn, vai tr ca gia nh c tn trng. Nhn cch tui tr v th c c hi pht trin u ha v c tnh cch ng nht. Nhng trong hin ti, khng my x hi c tnh cch thun nht v nhng bin chuyn v giao lu chnh tr, vn ha. Mt khc, trong mt x hi phc tp, vi nhiu bin chuyn v xung t v chnh tr, v chng tc, v tn gio; thm vo l nhng bin chuyn mi do khoa hc k thut tin b em li, quan im vn ha d bit, vic pht trin nhn cch y kh khn v kt qu khc bit, tc l khng ng nht nh x hi loi trn. thc hin vic pht trin nhn cch y, tui tr phi thch nghi sinh hot, t tng ph hp vi li sng phc tp ca x hi lun lun bin chuyn. y, chnh quyn, thy c v ph huynh ng mt vai tr quan trng trong vn gio dc v trau di nhn cch hc sinh khng b ln sng vt cht ca x hi lun lun bin chuyn li cun.

V. THIU NHN CCH

Mt s tui tr lm vo tnh trng khng hong nhn cch hay thiu nhn cch. Thiu nhn cch thi tui tr ko di sut cuc sng trng thnh v tui ny, h bn rn vi sinh k hoc ngh nghip thp km khng gip h c hi trau di thm nhn cch. H khng nhn din c h, h khng bit h c nhng c im no v nhn cch. Loi ngi ny thng thiu t tin, thiu t trng, u c h trng rng, rt non nt trong vic l lun nn hnh ng ty theo bn nng, c th c nhng hnh ng sai tri nh mt thi quen, m h khng bit cch tnh ng. Loi ngi ny thng c cuc sng l loi, an phn, thiu bn b thn thit, thng l thuc vo gia nh, ngi thn v gp nhiu kh khn trong cuc sng t lp.

VI. NHN CCH V KT QU

C nhn c kh nng xy dng c nhn cch mt cch thch ng trong sut thi gian tui tr thng c tinh thn t tin, t lp, c c sng to, c kh nng l lun, nhn xt v kh nng gii quyt nhiu vn kh khn m khng cm thy lng tng. H l nhng ngi c thin cm, trung thnh vi mi ngi, t chu nh hng chung quanh, khng c u c phe nhm, khng biu l nhng ngh chn nn, lo u, tht vng, t trng trong vic giao thip vi bn b, nht l bn b khc phi. H c nhng nhn nh rt thc t v cc gi tr ca cuc sng, duy tr lin quan mt thit vi gia nh, ng thi cng thit lp mt li sng thch hp vi c nhn m khng i ngc li truyn thng gia nh. H cng l cc phn t c kh nng hc tp v c th thc hin c nhng cao vng ca ngh nghip. H c th tr thnh cc thnh phn lnh o trong tng lai.

VII. NHN CCH V GII TNH

Trong mt x hi m mi c nhn c phn nhim mt cch tng i r rng. Cng dn, ty theo kh nng, c giao ph nhng nhim v ring bit. Mi ngi, nam cng nh n c trau di nhn cch theo mt chiu hng thch nghi hon thnh nhim v. Nu c nhng thi sai lc, vt ra ngoi khun kh lun l o c x hi, s c cc bc huynh trng nhc nh v gii hn. y l mt x hi truyn thng, c nh duy tr nhng nn tng lun l o c c truyn m h cho l tt p; gii hn ti a li sng vt cht nh hng vn ha ty phng. X hi Hi Gio v x hi Do Thi tiu biu cho li sng bo th truyn thng ny.

Tnh trng x hi bin chuyn ang chi phi hu ht cc quc gia trong hin ti do nh hng li sng vt cht ty phng vi k thut tn tin, i sng tr thnh phc tp vi nhiu nhu cu mi v tiu th cng nh ngh nghip, to ra nhn cch c nhn a dng hn v vt ra ngoi gii hn gii tnh. C nhng ngh nghip trc y dnh ring cho mt gii tnh, khng phi v gii tnh khc khng c kh nng hot ng, m v gii hn ca x hi, nay thay i. Ngy nay, ai c kh nng thch hp l c quyn hot ng m khng ai gii hn hoc phn i. Phi n c nhn cch hnh x nhng vai tr trc y dnh c quyn cho nam gii v ngc li. Nhiu ph n tr thnh lnh t cc ng phi, k s, gim c cc x nghip, mt s b m i lm trong khi ngi chng nh coi con; ngc li nhiu nam gii m nhn cc chc v nh y t, gio vin nh tr Nh vy, nhn cch pht trin ph hp vi hon cnh x hi mi.

VIII. NHN CCH V GIA NH

Cha m ng gp mt cch khng nh trong vic pht trin nhn cch con ci. Con ci s cm thy d dng v phn khi trong vic chp nhn pht trin nhn cch do cha m ch dn nu cha m l nhng ngi thc thi, to c hi cho con ci cng vi cha m trao i kin v mi kha cnh ca vic trau di nhn cch. Nu c nhng hnh ng i ngc li l phi, cha m s gii thch v thuyt phc cm ha h. Mt im v cng quan trng y l cha m mun thuyt phc con ci hnh ng th chnh cha m phi hnh ng trc lm gng. Nh , con ci cm thy vui v, t tin khng nhng trong vic trau di nhn cch, m cn c nh hng tt trong vic hc hnh, giao tip v kin to ngh nghip tng lai. Mun khuyn con khng nn i chi bui ti, dnh th gi lm bi hc bi, cha m cng phi hin din khi con nh. Cha m hay i chi m bt con nh hc bi l vic rt kh thc hin nu khng mun ni l v l. Cha m ngy nay khng ra ch thi hoc ra lnh v bt con ci tun hnh. ng li gio dc ny nay li thi d mt s cha m bo th vn mun duy tr quyn hnh tuyt i. Ra ch th hay ra lnh khng em li kt qu v tui tr d c nghe theo cng ch min cng p dng v khng khi phn nn rng cha m kh tnh ri tr thnh bt bnh. Thi bt bnh ny s dn dn gy phn cch gia cha m v con ci. Con ci s tm n bn b v x hi thay v gia nh.

Trong nhng gia nh thiu tnh thn mt gia cha m v con ci, con ci khng c c hi c cha m ch dn v nhn cch, khuyn khch, ph gip hc ng trong trong vic gio dc, h s cm thy nh b b ri v lc lng. Tui tr loi ny khng c nhn cch thch ng, thng lng tng trong vic x th v hc hnh v th cng b nh hng. Cui cng, tui tr b bn b v x hi li cun v nh hng s rt tai hi.

Nhn cch tui tr cn phi c trau di trong sut thi tui th v tui thiu nin, do t hc hi, cng do cha m v gio vin hng dn. Nhn cch b ngoi cnh chi phi, hc sinh phi c kh nng xt on, l lun nhn nh phi tri ng hu xy dng nhn cch.

Chng 7: QUAN H GIA CHA M V TUI TR

I. CHA M NHN NHN NHNG NHU CU MI CA TUI TR

Cha m cn phi hiu r v nhn nhn nhng nhu cu mi ca tui tr v nhu cu ny mi ngy mt tng. Nhu cu ny khc xa nhu cu tui tr thi cha m i hc. Nhu cu ny l nhng i hi t nhin khng th khng c trong x hi hin ti. Tui tr cn c t do hoc t do gii hn trong vic quyt nh vic thch nghi vi nhu cu mi dn dn i ti t lp. y khng c ngha l tui tr mun lm g cng c ngoi vng kim sot ca cha m, m c ngha l tui tr c kh nng nhn nh, c kh nng quyt nh v i sng tng lai trong c vic hc hi v chn la ngh nghip vi s hng dn ca cha m. Tui tr cn ti chnh. iu ny khng ai c th chi ci. Cha m cung cp ti chnh nhng cn phi theo di, kim sot vic chi tiu c thch ng v thit thc.

Tui tr cn c bn b, cng phi v khc phi, bn hng xm v bn hc. Quan h bn b rt cn thit cho tui tr trong vic hc tp cng nh lm quen vi li sng cng ng v x hi. Cc t chc, cc on th trong hc ng cng nh ngoi cng ng a phng u c mc ch gip thiu nin lm quen vi i sng x hi tng lai. Cha m phi nhn nhn nhu cu thit thc ny, trao i kin vi con em v vic giao thip v theo di quan h ny. Nhiu bc cha m cn khuyn khch nhu cu quan h bn b, chn bn cng phi v khc phi cho con ci. y l mt im tin b thit thc.

Cha m khng nn i x vi tui tr nh xa; hch hi, kim sot qu cht ch, con ci c thc mc th ni t i, khng gii thch minh bch, i khi cn mng chi, nh p. y l quan im gio dc xa "yu cho roi cho vt ght cho ngn cho bi" khng cn thch hp vi hin ti. ng li gio dc bo th ny rt tai hi v tui tr ang gp nhng kh khn trong din tin pht trin th cht, tm l, c tnh vi nhng nhu cu ca thi i mi, cha m khng nhng khng hng dn h thch nghi ha, li cn lm tng thm cc kh khn ny. Tai hi hn, tui tr c th i n chng i ri thot ly.

Vic nhn nhn nhng nhu cu ca tui tr khng c ngha l khuyn khch tui tr xa cch vi gia nh m ngc li, hng dn, theo di tui tr sng thch hp trong mt x hi mi nhng vn duy tr c nhng c im qu gi ca truyn thng gia nh. Hn na, cng trng thnh, tui tr cng c nhiu sinh hot bn ngoi vi bn b, x hi v vic tip xc vi gia nh cng mi ngy mt gim bt. Trong cuc sng vt ln hin ti, cha m rt bn rn vi sinh k, t thi gi gn gi con ci th vn quan h ph huynh con ci cng tr thnh quan trng.

II. CHA M THCH NGHI VI QUAN NIM CA TUI TR

Tui tr tip nhn nhiu kin thc mi m qua gio dc, bo ch, phim nh m ph huynh ngy trc khi cn i hc khng nghe n nh vic giao thip nam n, k hoch ha gia nh, ng tnh luyn i, tui tr mang thai, ph thai, bnh tt him ngho, thiu nin phm php, nghin ngp Quan nim ny gia thiu nin v cha m cng rt khc bit nu khng mun ni l tri ngc. Ph huynh khng th bt con em t b vic tip nhn kin thc ny, quay tr li hc hi cc kin thc vi quan nim c in. Nh th l cha m hon ton bc b li sng hin ti. Mt vic khng tng v nu bc b li sng ny, ta s sng vi ai v sng u. c th ho nhp vi x hi mi, ph huynh nn tm hiu nhng bin chuyn x hi qua vic quan st, tip xc vi bn b, vi hc ng, vi cc t chc x hi, t chc y t vi cc phng tin truyn thng. Hiu c nhng g ang xy ra trong x hi hin ti, s hiu c quan im ca cuc sng mi ca tui tr. nh rng, c mt s quan im mi, ph huynh kh c th chp nhn, nhng i vi tui tr li khc. y l im ng bun vt ra ngoi mun v quyn kim sot ca cha m.

Vi nhng kh khn do cuc sng mi gy ra, trong vic gio dc con ci, cha m khng ch l ngi sinh ra, c bn phn nui dng n lc trng thnh, m cn l mt nh gio dc, tip tay vi hc ng trong vic hc tp ca con ci, cn l mt nhn vin x hi, lun lun tm hiu nhng nhng bin chuyn th cht v ni tm ca con ci gii thch, hng dn v gip , cha m cn l ngi thn thit nht, rt trng thnh, hiu bit, thc thi i vi tui tr.

III. THM QUYN CA CHA M

Cha m c thm quyn i vi con ci bt c giai on no ca cuc sng. Thm quyn y khng c ngha l ph huynh ra lnh v con em phi thi hnh, khng c thc mc. Do gio dc, tui tr c kh nng nhn xt s vic, c kh nng l lun, nn thng t cu hi trc mi vn . Vic thc mc ca con ci l mun tm hiu thm ch khng phi l mt hnh thc chng i, hn lo vi cha m.

Thm quyn y c th hiu nh mt bn phn. l trong khi nhc nh, hng dn tui tr, cha m gii thch iu li, iu hi, con ci s vui v trao i kin v sn sng nghe theo. i khi, con ci nu ra nhng kin quan st hay hc hi c hc ng hay ngoi x hi, m cha m cha c dp tip xc, th y cng l dp ph huynh hc hi v hiu bit thm v tui tr. Nh vy, thm quyn ca cha m c tn trng. Trong gia nh, ngi m rt c nh hng i vi con ci v cc vn tm l, tnh cm. Mt b m, vt v v tn ty, thn mt v du dng, li dng mi c hi gn gi v tm tnh vi con ci th chc chn nhng li ch dn, gii thch l qu ha thit thc, con ci s c cm ha v ghi nh mi. Ngi cha, v sinh k, khng c nhiu th gi, nn li dng mi c hi gn gi con ci, hi han v vic hc hnh, v bn b, th y cng l nhng khch l cho tui tr.

Thm quyn ca cha m cn c th hin qua nhng tm gng sng. Cng vic vt v hng ngy l nhng bi hc thc t nht. Cha m lm vic vt v, li cn sn sc con ci tn tnh th qu tht khng cn mt bi hc no thit thc v hiu nghim hn.

IV. CHA M THC THI

thc hin cnh hnh phc trong t m gia nh, cha m cn phi thc thi. Thc thi c ngha l nhn nh c nhng nhu cu ca con ci trong lc trng thnh, nhn nh c nhng kh khn v th cht, tm l ca tui tr trong lc pht trin, tm hiu v an i tui tr trong mi kh khn v hc tp, thi , cch x th. Thc thi cn c ngha l i vi con ci cha m khng nhng l mt bc ph huynh c thm quyn, m cn l mt thy c tn tnh, mt ngi bn tm tnh, li dng mi hon cnh gn gi hi han tui tr. Nh , nhiu khi cha kp hi n, tui tr tm tnh vi cha m v nhng kh khn v c cha m gp kin gii quyt. S thn mt ny cng pht trin c sng to, tinh thn trch nhim, c hiu qu hng dn tui tr trong cuc sng tng lai. Ba cm gia nh bui ti hng ngy l gi khc thun tin nht pht trin tnh thng trong t m gia nh. Trong ba cm ny, cha m bn lun vic lm n vt v con ci nhn bit v cuc sng kh khn; cha m hi han con ci mt cch thn mt v vic hc hnh; anh ch em trao i kin v bi v. Nh tnh thn trong t m gia nh ny, tui tr khng nhng p ng c nhng g cha m mong mun trong vic hc hnh, giao thip vi bn b, m cn n cn, hnh din gip cha m trong sinh hot gia nh hng ngy nu c th gi. Vic ny tng l b nh nhng thc ra rt quan trng v chnh nhng iu b nh rt cn bn ny l nhng c hi tt tui tr hc hi ngh nghip tng lai.

Nhiu ph huynh qu lo cho tng lai tui tr, thc y con ci phi i hc cho nhiu. Hc trng chnh, hc thm lp t vo bui ti v cui tun. khng phi l thc thi. Mi ngi ch c th n ba ba cm hng ngy, khng ai n ni mi ba. Hc cn phi hnh, n cn phi c tiu ha. Hc hi trng v n tp, ghi nh p dng thch ng l v ngoi gi hc trng, hc sinh cn phi ra mt s thi gi n tp v lm bi p dng. C nh vy, nhng iu hc hi mi c c hi thm nhp vo k c ghi nh lu di, hc nhiu qu nhng khng c th gi n tp th k c cng khng tip nhn c nhiu. Hn na, mt s tui tr v ua i bn b, mun c nhiu th gi gn gi nhau, thi ua theo hc ht lp n n lp kia v khng bit h hc hi c g. Vic ny c th i n tai hi v t ua i ny i n ua i khc ngoi vic kim sot ca ph huynh. l cha k n vn tai hi sc khe v qu bn rn vi vic hc thm, n ung tht thng, chc chn nhiu ph huynh nhn nh c iu ny. Vic hc thm ny ch xut hin cc nc Chu, k c Nht Bn, l iu quan tm ca cc nh gio dc. cc nc ty phng, vic hc thm ny khng xut hin, hc sinh i hc v lm bi nh sau gi hc. Tuy nhin, gn y, nhiu gia nh Chu di dn sang cc nc ty phng, mt s lp hc thm xut hin, nhng cng ch thu ht mt s hc sinh Chu.

Nhiu cha m khng thc thi nn hnh x thm quyn mt cch c on. H quan nim rng nhng iu cha m dy d l chnh ng l nhng mnh lnh, con ci phi knh trng cha m v nghe theo. Con ci y nghe li cha m v s hi, d trong thm tm khng khi m c, bt mn v chc chn h s ngi ngng lng tng khi phi p dng nhng li cha m dy trong khi tip xc vi bn b v tip xc vi x hi. S bt mn ny mi ngy mt tng v khong cch gia cha m v con ci cng tng thm. Cnh gia nh thn mt, m m khng xut hin y v mi ln tip xc vi cha m l phi nghe nhng mnh lnh con ci kh thng cm v con ci khng hc hi c g trong gia nh, nhng kh khn ca h khng c cha m an i, gip . Hu qu l h phi tm s gip , nu c th, ngoi gia nh. Tui tr trong cc gia nh ny thng t ra km t tin, thiu tinh thn t lp, thiu sng kin, lc lng gia cc bn b.

Nhiu ph huynh khc li qu d di, chiu con th, khng bit cch kim sot, tng l con ci vui lng s chm ch hc hnh. H thng l cc ph huynh kh gi v hon cnh x hi mi. Nhng thc ra, h khng hiu r bn phn v khng thc thi. Trong hon cnh x hi Vit Nam hin ti, nh hng vt cht ca vn ha try lc ty phng, y dy qua cc phim nh, sch bo v li sng bung th ca mt s tui tr l nhng mi trng thch hp nht cho nhng thiu nin t nhng gia nh c li d di khng c theo di kim sot

hng dn con em mt cch c hiu qu, to dng cuc sng c ngha v thnh cng trong tng lai, cha m phi nhn nh c nhng nhu cu ca tui tr, thch nghi vi quan nim mi, phi thc thi, khng d qu, khng kh qu v c gng duy tr nhng gi tr truyn thng ng qu ca gia trnh an i, hng dn con ci vt qua nhng kh khn trong din tin pht trin th cht cng nh tinh thn.

Chng 8: TUI TR V BN B

I. S QUAN TRNG CA BN B

Bn b ng mt vai tr quan trng trong vic pht trin tm l, tnh cm, cch ng x ca tui tr. Quan h vi bn b cng phi v khc phi m u cho cuc sng trng thnh ngoi x hi. Tui tr khng c bn b hoc thiu bn b thn thit c th gp kh khn trong cuc sng tng lai.

Tui tr cng ngy cng c nhiu quan h vi bn b, trong khi quan h vi cha m mi ngy mt gim v nhu cu cuc sng. Thm vo , i vi mt s gia nh bo th, nhu cu quan h bn b ca tui tr c th mu thun vi np sng gia nh v hu qu l tui tr nghing v bn b hoc c lp vi bn b.

Qua nhiu cuc nghin cu v thm d ty phng th c ti 70% tng s tui tr nhn nhn rng bn b thn tn hiu h hn l cha m, h hc hi bn b nhiu hn l cha m v vic ny em n cho h nim tin. V pha cha m, mt th h khc rt c th kh thng cm khi tm hiu, chia s nhng kh khn v nhiu phng din ca con ci v lng tng, do d khi phi t vn mi khi mun tho lun, tnh trng ny a n vic thiu sn sc hay hng h vi con ci v tui tr s phi hng v bn b tm an i. Cha m no cng mun con ci hc gii, ng u lp, thi u cao, nhng c my cha m tm hiu r rng hng dn coi ci hc tp v t c vng tng lai. K vng qu cao ca cha m vt qu tm tay tui tr v cha m khng hiu h, h s phi tm bn b tm s.

Khng phi tt c bn b u em li nh hng tt cho tui tr. Tri li, nhiu tui tr b bn b li cun qun c vic hc hnh, n tiu phung ph, di tr vi cha m. Loi tui tr ny hiu lm s quan trng trong quan h bn b tha mn li sng ua i, t do ngoi quyn kim sot ca cha m. T nhng nh hng xu nh n nhng nh hng xu ln i ra ngoi khun kh gia nh, hc ng, x hi v y l nguyn nhn ca vn tui tr bi i, tui tr phm php. Nh vy, s quan trng ca quan h bn b l bn b em li nh hng tt v nh hng xu, tui tr vi s hng dn ca cha m, tm bn tt giao thip v hc hi.

II. S LI CUN CA BN B

V bn b ng mt vai tr quan trng trong giai on pht trin ca tui tr nn tr thnh mt ng lc thc y tui tr tun theo nhng gi tr, tp qun, li sng nht thi ca bn b. Theo nhiu cuc nghin cu, nh hng bn b bt u vi nm cui tiu hc (11, 12 tui): pht trin mnh vo giai on u ca tui tr (13, 14 tui); gim dn vo cui giai on tui tr (18, 19 tui) v tui tr giai on ny bit suy ngh, l lun mt cch su rng hn.

S li cun ca bn b thay i ty thuc hon cnh gia nh, quan h cha m con ci, hc ng v nhn cch c nhn. Thiu nin thuc cc gia nh trung lu tr thc, cha m thng hiu bit thc thi, c quan h mt thit vi con ci th s li cun ca bn b theo nhng nh hng xu rt t v tui tr y bit nhn nh, bit l lun nn thng chn bn tt, cng hon cnh. Thiu nin thuc cc gia nh trung lu kinh doanh cha m bn rn, t c th gi sn sc con ci, t hiu c tm l, tui tr d b bn b chi phi. l cha ni n nhng thiu nin thuc gia nh ny thng c cha m nung chiu vi ti chnh di do, d b li cun vo cc chi ph v ch, sao lng vic hc hnh. Thiu nin thuc cc gia nh lao ng, cha m phi cht vt vi cuc sng hng ngy, con ci d dng b bn b xu li cun.

III. NH HNG BN B V NH HNG CHA M

Tui tr chu nh hng c bn b v cha m. Trong khi nh hng ca bn b mi lc mt tng th nh hng ca cha m mi lc mt gim. iu ny khng phi l tuyt i v khi u c kh nhiu tng ng gia cc gi tr v mi phng din ca bn b v cha m m tui tr c th hc hi c. Thm vo , khng c nh hng no d l t cha m hay bn b c tnh cch vnh cu n nhn cch v cuc sng ca tui tr. Phn thng th ty thuc vo kh nng nhn nh, l lun ca tui tr v cng ty thuc tng trng hp.

nh hng ca bn b nht l bn b cng phi chi phi tui tr v cc phng din m nhc, gii tr, ngn ng v trang phc. Trong khi cha m chi phi tui tr v cc phng din lun l, x hi v i sng tng lai. Mt nghin cu ca T.J.Berndt trong tp san Developmental Psychology s 15, 1989 - Pht trin tm l s 15, 1989 cho thy mt cch tng qut: nh hng ca cha m c khuynh hng gim dn trong khi nh hng ca bn b tng thm; vo cui thi k tui tr, c nh hng ca cha m v bn b u gim nht l nh hng ca cc bn b qu khch. iu ny cho thy s trng thnh trong t tng, kh nng nhn xt v c l lun ca tui tr tui 18, 19.

Mt iu ta khng nn qun l gi tr pht trin nhn cch ca tui tr. Nhn cch ny cng vi kh nng kin thc cho php thiu nin nhn xt ri tip nhn v chp hnh nhng gi tr tt p, thc thi, ng thi loi b nhng gi tr li thi ca c cha m ln bn b.

IV. PHT TRIN TNH BN

Tnh bn rt quan trng i vi tui tr so vi cc nh hng khc v tnh bn thn mt, d thng cm. Trong tc phm "Adolescents Relarions with Mothers, Fathers and Friends - Tui tr quan h vi cha, m v bn b" ca Younis v Smaller xut bn nm 1985 th tui tr c nam ln n thuc cc gia nh trung lu chn bn thn tm s, chia s nhng lo u thc mc. S quan h bn b ny c tnh cch h tng v h khng h cm thy ngi ngng, nghi ng khi tm s; h gip , an i ln nhau mi khi gp cc kh khn v ngay c khi h khng ng v mt vn no , h vn chm ch nghe bn tm s.

Tui tr nht l cc bn gi, c nhiu vn tnh cm rt t nh v thng lo ngi khi phi tit l nhng cm xc ni tm. V vy, ta khng ngc nhin khi h i tm nhng i tng