บทท ๑บทนำ

๑.๑ ควมเปนมและควมสำคญของปญหสรรพสตวทงหลายทอบตเกดขนมาในโลกน เปนไปตามเหต

ตามปจจยเขาสความแตกดบทกรปทกนามตกอยในไตรลกษณ หรอลกษณะทง 3 ประการคอ อนจจตา ความเปนของไมเทยง มลกษณะเปลยนแปลงอยเสมอไมมความคงทตายตว, ทกขตา ความเปนทกข สงทงหลายทงปวง ทำาใหเกดความทกขใจแกผทไมมความเหนอยางแจมแจงในสงนน ๆ อนตตา ความเปนของไมใชตวตน ทกสงทกอยางไมมความหมายแหงความเปนตวเปนตน ไมมลกษณะอนใดทจะทำาใหเราไปยดถอไดวามนเปนตวเราของเรา ถามการเหนอยางแจมแจงชดเจนถกตองแลว ความรสกทวา ไมมตน จะเกดขนมาเองในสงทงปวง แตทเราไปหลงเหนวาเปนตวเปนตนนน กเพราะความไมรอยางถกตองตามทเปนจรงนนเอง พระพทธเจาตรสเรอง อนจจง ทกขง อนตตา วาเราจะเกดขนกตาม ไมเกดขนกตาม ทกขกมอยแลวความเปนอยางนน ไมเปนอยางอน ไมผดไปจากความเปนอยางนน มเสมอกนในสงขารทงปวง คอทงสงทมชวต และไมมชวต สงปรงแตงทงหลายทงปวงไมเทยง สงปรงแตงทงหลายทงปวงเปนทกข สงปรงแตงทงหลายทงปวงไมใชตวตน นเปนสามญลกษณะ1

1 พทธทาสภกข, คมอมนษยฉบบสมบรณ, พมพครงท 5, ( กรงเทพมหานคร : ธรรมสภาจดพมพเผยแพร, 2535 ), หนา 28-29.

2

อนจจง ทกขง อนตตา2 คอความเปนจรงของสงทงปวง หมายความวาทกสงทกอยางในโลก มความเกดขนในเบองตน มความแปรปรวนในทามกลาง มความแตกสลายในทสด การแสวงหาสงทเทยงแทแนนอน นำาความสขความบรสทธสงบเยนมาให การปฏบตตามไตรลกษณ ดงพระพทธพจนทพระพทธองคทรงตรสไวใน อปปาทาสตร สตรวาดวยความเกดขนของพระตถาคตเจา มใจความทตรสไววา

“ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตเกดขนกตาม ไมเกดขนกตาม ธาตนนคอความตงอยตามธรรมดา ความเปนไปตามธรรมดากคงตงอยอยางนน ตถาคตร บรรลธาตนนวา สงขารทงปวงไมเทยง “ ”ครนร บรรลแลวจงบอก แสดง บญญต กำาหนด เปดเผย จำาแนก ทำาใหงายวา สงขารทงปวงไมเทยง ตถาคตเกดขนกตาม ไมเกดขน“ ”กตาม ธาตนนคอความตงอยตามธรรมดา ความเปนไปตามธรรมดา กคงตงอยอยางนน ตถาคตร บรรลธาตนนวา สงขารทงปวงเปน“ทกข ครนร บรรลแลวจงบอก แสดง บญญต กำาหนด เปดเผย ”จำาแนก ทำาใหงายวา สงขารทงปวงเปนทกข ตถาคตเกดขนกตาม “ ”ไมเกดขนกตาม ธาตนนคอความตงอยตามธรรมดา ความเปนไปตามธรรมดากคงตงอยอยางนนตถาคตร บรรลธาตนนวา ธรรมทง“ปวงเปนอนตตา ครนร บรรลแลว จงบอก แสดง บญญต กำาหนด ”เปดเผย จำาแนก ทำาใหงายวา ธรรมทงปวงเปนอนตตา“ ”3

ตามหลกพทธศาสนากลาวความจรงไววา สงทงหลายเกดจากสวนประกอบตาง ๆ มาประชมกนเขา หรอมอยในรปของการรวมตวเขาดวยกนของสวนประกอบตาง ๆ นน มใชหมายความวาเปนการนำาเอาสวนประกอบทเปนชน ๆ อน ๆ อยแลวมาประกอบเขาดวยกน และเมอประกอบเขาดวยกนแลว กเกดเปนรปเปนรางคมกนอย

2 สำ.สฬา. (ไทย) 18/1/1.3 อง. ตก. (ไทย) 20/137/385.

3

เหมอนเมอเอาวตถตาง ๆ มารวมกนเปนเครองอปกรณ ตาง ๆ ความจรงทกลาววาสงทงหลายเกดจากการประชมกนของสวนประกอบตาง ๆ นน เปนเพยงคำากลาวเพอเขาใจงาย ๆ ในเบองตนเทานน แทจรงแลวสงทงหลายมอยในรปของกระแส สวนประกอบแตละอยาง ๆ ลวนประกอบขนจากสวนประกอบอน ๆ ยอยลงไป แตละอยางไมมตวตนของตวเองเปนอสระลวนเกดดบตอกนไปเรอย ไมเทยง ไมมความคงท กระแสนไหลเวยนหรอดำาเนนตอไป อยางทดคลายกบรกษารปแนวและลกษณะทวไปไวไดอยางคอยเปนไป กเพราะสวนประกอบทงหลายมความเกยวเนองสมพนธอาศยซงกนและกน เปนเหตเปนปจจยสบตอแกกนอยางหนง และเพราะสวนประกอบเหลานนแตละอยางลวนไมมตวตนของมนเองและไมเทยงแทคงท4

กฎธรรมชาตน เปน ธรรมธาต คอภาวะททรงตวอยโดยธรรมดา เปนธรรมฐต คอภาวะทตงอยหรอยนตวเปนหลกแนนอนอยโดยธรรมดา เปนธรรมนยาม คอกฎธรรมชาตหรอกำาหนดแหงธรรมดา ไมเกยวกบผสรางผบนดาล หรอการเกดของศาสนาหรอศาสดาใด ๆ กฎธรรมชาตนแสดงฐานะของศาสดาในความหมายของพทธธรรมดวยวา เปนผคนพบกฎเหลานแลวนำามาเปดเผย ชแจงแสดง บอกกลาว ใหแกชาวโลกไมรไดเขาใจ

ไตรลกษณนน มพทธพจนแสดงหลกไว ในรปของกฎธรรมชาต วาดงน ตถาคต (พระพทธเจา) ทงหลายจะอบตหรอไมกตาม ธาต (หลก) นน, กยงคงมอยเปนธรรมฐต ความตงอยแหง

4 พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ไตรลกษณ, พมพทบรษทสหธรรมก จำากด, (กรงเทพมหานคร :สำานกพมพมลนธพทธธรรม, 2537 ), หนา ๑-3.

4

ธรรม เปนธรรมนยาม คอความจรงทมอยหรอดำาอยตามธรรมดาของมนวา

สพเพ สงขารา อนจจา สงขารทงปวงไมเทยง สพเพ สงขารา ทกขา สงขารทงปวงเปนทกข สพเพ ธมมา อนตตา ธรรมทงปวงเปนอนตตา

“ตถาคตตรสร เขาถงหลกนนแลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปนหลก เปดเผยแจกแจง ทำาใหเขาใจงายวา สงขารทงปวง ไมเทยง..สงขารทงปวง เปนทกข...ธรรมทงปวง เปนอนตตา”5

ไตรลกษณนเรยกอกอยางหนงวา สามญลกษณะ แปลวา ลกษณะททวไป หรอลกษณะทเสมอเหมอนกนแกสงขารทงปวง6 นแสดงใหเหนวา มลกษณะทวไปทเสมอกนแกสงขารทงปวงหมายถงลกษณะแหง อนจจง ทกขง อนตตา ทพระพทธองคทรงคนพบซงทรงสอนมากทสดเกยวกบความจรงของชวต และสามารถศกษานำาหลกธรรมไตรลกษณมาใชพจารณาปฏบตแกปญหาชวตความดบทกขของคนในสงคมปจจบนได

ปญหาชวตของคนเรานน ไมวาจะเปนปญหาทางรางกาย เชนการแสวงหาปจจย 4 ปญหาอนเกดจากความเกด, ความแก, ความตาย, ความโศกเศรา, ความรำาให, ความเจบกายเจบใจ, ความประสบกบสงไมเปนทรก, ความพลดพรากจากของรก, ความปรารถนาไมไดตามใจหวงตาง ๆ อนเปนความทกขทงหมดของชวต นเรยกวามปญหา เมอชวตมปญหา จงตองเกดมระบบการปฏบตทเรยกวาศาสนา ซงชหนทางปฏบตเพอใหถงความพนทกข พระพทธศาสนามหลกคำาสอนคอพระไตรลกษณ ทพระพทธองคทรงมองเหนถงทสดแลวนำามาใชใหเปนประโยชน เพอความดบทกข วาพระพทธเจาจะเกดขน หรอไมเกดขนกตามเชนเดยวกน ผปฏบตจะตองสนใจในความ

5 อง. ตก. (ไทย) 20/576/368.6 เรองเดยวกน, หนา 3-4

5

จรงขอน ใหมากทสดโดยพจารณาใหเหนพระไตรลกษณวาเมอมปญญาเหนวาสงขารไมเทยง เปนทกข และธรรมทงปวงเปนอนตตาแลวกจะเกดความเบอหนายในสงทเปนทกข คอสงทไมเทยงแตตนสำาคญผดวาเทยงคอสงทแทจรงเปนทกข แตตนสำาคญผดวาเปนสข และสงซงเปนอนตตา แตตนสำาคญผดวาเปนอตตาเมอมปญญาถงขนาดน ตวปญญานนเองเปนทางแหงความหมดจดจากทกข กลาวคอ นพพาน.7

คำาสอนเรองไตรลกษณพระพทธองคทรงคนพบนำามาเปดเผย ชแจงใหชาวโลกไดทราบ เหมาะสมกบการแกปญหาชวตของคนในสงคมปจจบน พระพทธเจาทานรแจงปญหาทงปวงอยางสนเชง ปญหามอย 3 เรองคอ 1.ปญหาสงคม เรยกวาภาวะวสย 2.ปญหาเฉพาะคนเรยกวาอตตะวสย 3.ปญหาชนลก เรยกวาทฏฐวสย ปญหาสงคมกแกไขไมเบยดเบยนกนในสงคม ถาเบยดเบยนกนกผดธรรมชาต สงคมกลงโทษกนไปตามความเหมาะสม เชนในหมสงฆกตองแกไข เชนการปลงอาบต เปนตน ถาประพฤตผดกฎของสงคมถงทสดแลว กจบสกไปเปนฆราวาส. สวนสงคมของฆราวาส พระพทธองค8 กไดใหทกชวตปฏบตใหถกตองตอทศทง 6 ทศเบองหนา คอพอแม, ทศเบองหลง คอบตรภรรยาสาม, ทศเบองขวา คอครอาจารย ทศเบองซาย คอมตรสหาย, ทศเบองบน คอสมณะชพราหมณ, ทศเบองลาง คอทาสกรรมกร โดยใชหลกธรรมสงคหะวตถ 4 ขอสงเคราะหซงกนและกนหรอพจารณาหลกพระไตรลกษณ ใหเหนตามความเปนจรงรเทารทนในสงทเสมอกนแกสงขารทงปวง9

7 พทธทาสภกข, ศกษธรรมะอยงถกวธ หรอ ธรรมวภคนวกภม, พมพครงท ๕, (กรงเทพมหานคร : สำานกพมพพทธศาสน, ๒๕๒๘), หนา 21.

8 ท.ปา. ( ไทย) 11/198-204/202-206.9 ธรรมประทป, ชวตกบกรแกปญห, (กรงเทพมหานคร : ทโรง

พมพสหมตร, 2533), หนา 6-7.

6

การเปนอยในสงคม ตองยดถอไตรลกษณตามกฎของธรรมชาต ทเปนไปเพอไมเบยดเบยนกน เมอตางคนตางกถอความถกตองตามธรรมชาต คอไมเบยดเบยนกนในสงคมแลว สงคมทเรยกวา ภาวะวสย กหมดปญหาไป, ปญหาเฉพาะตน ทเรยกวาอตตะวสย กใหนกวชาการทงหลายวางหลกสตรใหการศกษา ใหนกเรยนนกศกษารจกบงคบตวเอง ไมคดไมพด ไมทำาเรองเหลวไหล มอบายมข มการดมนำาเมา เทยวกลางคน เทยวดการเลน เลนกาพนน คบคนชวเปนมตร เกยจครานทำาการงาน ใหมหรโอตตปปะ คอความละอายเกรงกลวความเปนมนษยของตวเองจะเสยไป เพราะไปทำาสงทชวรายสรางปญหาขนมา เมอทกคนสำานกในความเปนมนษยของตนจะตกตำาไป กไมไปทำาความชวรายทงปวง ททำาใหเกดปญหาขนมาอยางแนนอน ปญหาเฉพาะตน คออตตะวสยกสนไป. ปญหาชนลกซง คอทฏฐวสย หรอวญญาณวสยทอยภายในชนลกของมนษย คอความรความเขาใจในการดำาเนนชวตใหถกตอง สรางปญหาขนมา ถาไมถกตองกตองแกไขใหเหนถกตอง คอใหเหนใหถกตองตามกฎเกณฑของธรรมชาตวา ทกสงไมใชเราของเราจรงเลย เปนเพยงสมมตเพอเกยวของกนในสงคมเทานน จะไมเกดปญหาขนในสงคม เพราะทกสงทกอยางเปนของพระธรรมทงนน คอของไตรลกษณ อนจจง ทกขง อนตตา เมอเวลามอะไรเปลยนแปลงไป ปญหากจะไมเกดอกเลย10

เมอสงคมมปญหาเราไมมอำานาจ เรากบงคบตวเอง ไมไปเกยวของ เพราะเปนการสรางปญหา หากเราจำาเปนตองเขาไปเกยวของแลวจะทำาอยางไร เรากควบคมความรสกภายในอยาใหเกดปญหาขนมา พระอานนทเคยทลถามปญหากบพระพทธองควาจะทำาอยางไรกบสตรเพศ เพราะปญหาจะเกดขนมากมาย ถาไมรจกแกไข พระพทธองคทรงตรสวา ไมดเปนการด เปนการแกภาวะวสย พระ

10 เรองเดยวกน, หนา 8-9.

7

อานนทกราบทลถามวา ถาจำาเปนตองดแลวจะทำาอยางไรพระเจาขา พระพทธองคทรงตรสตอบวา ไมพดเปนการดอานนท เปนการแกอตตะวสย. พระอานนทกราบทลถามวา ถาจำาเปนตองพดแลวจะทำาอยางไรพระเจาขา พระพทธองคทรงตรสตอบวา ควบคมจตใจไวใหด อยาใหแสไปในฝายกเลสได เปนการแกปญหาทฏฐวสยหรอวญญาณวสย11นแกปญหาสงคมปจจบน.

จากการศกษาความสำาคญของหลกธรรมพระไตรลกษณและปญหาทเกดขนในสงคมปจจบนทำาใหผวจยสนใจทจะศกษาคนควาศกษาแนวทางการประยกตใชหลกไตรลกษณในการบรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบน เพราะจะคนพบทกขทแทจรงของคนในสงคมปจจบนวาเกดจากอะไร เพอจะไดนำาหลกของไตรลกษณทไดศกษาคนพบถงความสำาคญ และความเขาใจนนนำามาเสนอเปนแนวทางในการประยกตใช ในการบรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบนได ๑.๒ วตถประสงคของกรวจย

๑.๒.๑ เพอศกษาหลกไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถรวาท๑.๒.๒ เพอศกษาทกขของคนในสงคมปจจบน๑.๒.๓ เพอศกษาแนวทางการประยกตใชหลกไตรลกษณเพอ

บรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบน

๑.3 ปญหทตองกรทรบ๑.3.๑ ตองการทราบหลกไตรลกษณในพระพทธศาสนา

เถรวาทวาเปนอยางไร๑.3.๒ ตองการทราบทกขของคนในสงคมปจจบนวาเปน

อยางไร11 ธรรมประทป, ชวตกบกรแกปญห, (กรงเทพมหานคร : ทโรง

พมพสหมตร, 2533), หนา 9

8

๑.3.๓ ตองการทราบแนวทางการประยกตใชหลกไตรลกษณเพอบรรเทาทกขของคน ในสงคมปจจบนวาเปนอยางไร

๑.4 ขอบเขตกรวจยผวจยไดทำาการศกษาวจยเรอง การศกษาแนวทางการ“

ประยกตใชหลกไตรหลกเพอบรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบน ”ไดแบงขอบเขตของการวจยไวดงน

๑.4.๑ ขอบเขตดนเอกสรผวจยไดวจยเชงคณภาภาพหรอคณลกษณะ โดยมขอบเขต

ของการวจย ในการศกษาอยางมระบบ เพอเขาหาความจรงตามหลกธรรมคำาสอนในทางพระพทธศาสนา

1. ขอมลจากปฐมภม ไดแกคมภรทางพระพทธศาสนา ทเรยกวาพระไตรปฎกม 3 คอ 1. พระวนยปฎก หมวดพระวนย 2.พระสตนตปฎก หมวดพระสตตนตะ 3. พระอภธรรมปฎก หมวดพระอภธรรม ซงเปนตนฉบบทถกตองในทางพระพทธศาสนา

2. ขอมลทตยภม ไดแกหนงสอพทธธรรม หรอบทความในหนงสอวทยานพนธ บทความหรอบทความในวารสารหนงสอพมพ สารานกรมและเอกสารอนๆ รวมทงจลสาร เอกสารอดสำาเนาตาง ๆ และการศกษาภาคสนามโดยการสมภาษณ เพอสงเคราะหขอมลทเปนสารประโยชน

๑.4.๒ ขอบเขตดนเนอหผวจยไดศกษาดานเนอหา คอไตรลกษณ อนจจง ทกขง

อนตตา และเนอหาทเกยวของกบหลกไตรลกษณในพระพทธศาสนา ซงเปนทฤษฎทวๆ ไป กลาวถงเรองเกยวกบความทกข เปนไวพจนเปนคำาเรยกชอแทนกนได คอธรรมนยาม เปนธรรมทแนนอน ไมเปลยนแปลงไปอยางอน

9

เปนธรรมฐต การตงอยแหงธรรม ไมมอะไรอนนอกจาก อนจจง ทกขง อนตตา สงทตงทเสมอกนแกสงขารธรรมทงหลายทงปวง

1.4.3 ขอบเขตดนพนทและประชกรผวจยไดกำาหนดลงพนทในจงหวดบรรมย 5 อำาเภอ ประกอบ

ดวย (1) อำาเภอเมองบรรมย (2) อำาเภอลำาปลายมาศ ( 3) อำาเภอแคนดง (4) อำาเภอสตก (5) อำาเภอพลบพลาชย ซงผวจยไดกำาหนดประชากรกลมตวอยาง จำานวน 25 รป/คน คอ นกวชาการดานศาสนา 5 รป/คน, นกวชาการดานสงคมศาสตร 5 รป/คน, นกการเมองทองถน 5 รป/คน, นกปราชญทองถนและชาวบานทวไปจำานวน 10 คน รวม 25 รป/คน

๑.๕ นยมศพทเฉพะทใชในกรวจย๑.๕.๑ ไตรลกษณ หมายถง ความรความเขาใจในชวต

ตลอดทงสรรพสงทงหลายทงมวล ตามแนวทางพระพทธศาสนาวา ไมมสงใดทเทยงแทแนนอนมนคงถาวรตลอดกาล เพราะมนไมรกษาชวตจตใจธรรมชาต และสรรพสงทงหลายกไมดำารงอยอยางนน และไมมตวตนทเทยงแทแนนอน ตายตว เปนไปตามกฎของพระไตรลกษณคอ อนจจง ความไมเทยง ทกขง ความเปนทกข และอนตตา ความเปนของมใชตวตน

๑.๕.2 บรรเททกข หมายถง บรรเทาทกขทางกาย บรรเทาทกขทางใจ ใหประชาชนอยดมความสข พนจากทกขทางกายและทางจตใจ ความไมสบายกาย มโรคภยมาเบยดเบยน หรอการขาดแคลนทรพยเครองอปโภคบรโภคปจจย 4 ทกขทางใจ ใจเหอดแหง ใจพไรรำาพน ใจโทมนส การประสบสงไมเปนทรก ความพลดพรากจากสงเปนทรก ความปรารถนาไมสมหวง

10

1.5.3 คนในสงคม หมายถง ประชาชนทอยรวมกนและมความเกยวเนองสมพนธกนในจงหวดบรรมย 5 อำาเภอ คอ (1) อำาเภอเมองบรรมย (2) อำาเภอลำาปลายมาศ (3) อำาเภอแคนดง (4) อำาเภอสตก (5) อำาเภอพลบพลาชย

๑.๕.4 แนวทงกรประยกต หมายถง การประยกตปรบใชหลกไตรลกษณ เพอบรรเทาทกข ของประชาชนในสงคมจงหวดบรรมย มทกขทางกายและทกขทางใจ และความทกข 4 ดาน คอ (1) ทกขดานครอบครว (2) ทกขดานเศรษฐกจ (3) ทกขดานสงคม (4) ทกขดานจตใจ

๑.๖ ทบทวนเอกสรและงนวจยทเกยวของในการวจยครงน ผวจยไดดำาเนนการวจยโดยศกษาขอมล ท

เปนหลกฐานจากพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา ปกรณวเสสเปนลำาดบ และจากเอกสารทผทรงคณวฒไดศกษาคนควาแลวเผยแผปรากฏอยในปจจบน ในเบองตนผวจยไดสำาตรวจแอกสารและนำาเสนอรายงานดงตอไปน

1.6.1 พระไตรปฎกพระวนยปฎกมหวรรค เลม ๔ ภาค ๑ พระพทธองคไดทรง

แสดงอนตตลกขณสตรกลาวถงปญจขนธวาเปนอนตตา มใจความตรสแกภกษทงหลายวา

“ภกษทงหลาย รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนอนตตา ภกษทงหลาย ถารป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ จกเปนอตตาแลวไซร ขนธหาน ไมพงเปนไปเพออาพาธและบคคลพงไดในขนธหาวา ขนธทงหลายของเราจงอยาเปนอยางน อยาไดเปนอยางนน ภกษทงหลาย กเพราะขนธหาเปนอนตตา ฉะนนจงเปนไป

11

เพออาพาธและบคคลยอมไมไดในขนธหาวา จงอยาเปนอยางนอยาไดเปนอยางนน”12

พระผมพระภาคเจาไดทรงตรสสรปวา ภกษทงหลายอรย“สาวกผไดสดบเหนอยอยางนยอมเบอหนาย ในรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เมอเบอหนาย ยอมคลายกำาหนด เพราะคลายกำาหนดจตยอมหลดพน เมอจตหลดพนแลว ยอมมญาณวาหลดพนแลว อรยสาวกยอมรชดวาชาตสนแลว พรหมจรรยจบแลว กจททำาไดทำาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนไมมอก”13

พระสตตนตปฎกเลมท ๑๒ หรอพระสตตนตปฎกเลมท ๔ มชฌมนกาย มลปณณาสกพระพทธองคไดตรสหลกธรรมนยามเครองกำาหนดแหงธรรมสามญลกษณะสงทเสมอกนแกสงขารทงปวง แกพราหมณคนหนงชออคคเวสนะวา ทานจงมนสการเถด “ครนมนสการแลวจงตอบ เพราะคำาหลงกบคำากอนหรอคำากอนกบคำาหลงของทานไมตรงกน ทานเขาใจขอความนนวาอยางไร หมายเอา”ขนธ 5 มรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เทยงหรอไมเทยง ไมเทยงพระโคดมผเจรญ สงใดไมเทยงสงนนเปนทกขหรอเปนสข เปนทกข พระโคดมผเจรญ สงใดไมเทยงเปนทกข มความแปรผนไปเปนธรรมดาควรหรอทจะพจารณาเหนสงนนวา นนของเรา เราเปนนน นนเปนอตตาของเรา ขอนนไมควรเลย พระโคดมผเจรญทานเขาใจขอความนนวาอยางไร ผใดตดทกขเขาถงทกขแลว กลำากลนทกขแลว ยงพจารณาเหนทกขวานนของเรา เราเปนนน นนเปนอตตาของเรา ผนนกำาหนดรทกขไดเอง หรอจะทำาทกขใหสนไปแลวจงอยมบางหรอ จะพงมไดอยางไร ขอนมไมไดเลย พระโคดมผเจรญ อคคเวสนะทานเขาใจขอความนนวาอยางไร เมอเปนอยางน ทานตดทกขเขาถงทกขแลวกลำากลนทกขแลว ยงพจารณาเหนทกขวา นนของเรา

12 ว.ม. (ไทย) ๔/๒๐/๒๗.13 ว.ม. (ไทย) ๔/๒๓/๓๐.

12

เราเปนนน นนเปนอตตาของเรามใชหรอจะมอยางไรได ขอนตองเปนดงนน พระโคดมผเจรญ”14

พระสตตนตปฎก สงยตตนกย ขนธวรวรรคว ดวยเรองขนธ 5 ตกอยในธรรมนยามเครองกำาหนดแหงสามญลกษณะ สงทเสมอกนแกสงขารทงปวงตรสแกภกษทงหลายวา ภกษทง“หลายรปไมเทยง เวทนาไมเทยง สญญาไมเทยง สงขารไมเทยง วญญาณไมเทยง ฯลฯ รปเปนทกข เวทนาเปนทกข สญญาเปนทกข สงขารเปนทกข วญญาณเปนทกข ฯลฯ รปเปนอนตตา เวทนาเปนอนตตา สญญาเปนอนตตา สงขารเปนอนตตา วญญาณเปนอนตตา ภกษทงหลายอรยสาวกผไดสดบเหนอยอยางน ยอมเบอหนายแมในรป ยอมเบอหนายแมในเวทนา ยอมเบอหนายแมในสญญา ยอมเบอหนายแมในสงขาร ยอมเบอหนายแมในวญญาณ เมอเบอหนายยอมคลายกำาหนด เพราะคลายกำาหนด จตยอมหลดพน เมอจตหลดพนแลว กรวาหลดพนแลว รชดวาชาตสนแลว อยจบพรหมจรรยแลว ทำากจทควรทำาเสรจแลว ไมมกจอนเพอความเปนอยางนอก”15

พระพรหมคณภรณ (ป.อ. ปยตโต) ทานไดเขยนคำาตรสพทธพจนแนวคดของพระพทธเจา แบบสามญลกษณสบสาวหาเหต แหงการรเทาทนตามความเปนจรง ใหใจเปนอสระ มใหเกดทกข ในหนงสอพทธธรรมฉบบปรบขยาย หนา 633 เขยนไววา

“ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงเปนผมตนเปนทพง มตนเปนสรณะ ไมมสงอนเปนสรณะ จงมธรรมเปนทพง มธรรมเปนสรณะ ไมมสงอนเปนสรณะ อยเถด เมอเธอทงหลายจะเปนผมตนเปนทพง..มธรรมเปนสรณะ ไมมสงอนเปนสรณะ เปนอย กพงพจารณา

14 ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๕๘/๓๙๕-๓๙๖.15 สำ.ข. (ไทย) ๑๗/๑๒/๒๗-๒๘.

13

โดยแยบคายวา ปรเทวะ ทกข โทมนส และความผดหวงคบแคนใจทงหลาย เกดจากอะไร มอะไรเปนแดนเกด”

“ภกษทงหลาย โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และความผดหวงคบแคนใจทงหลายเกดจากอะไร มอะไรเปนแดนเกด ? (พงเขาใจดงน) ปถชนในโลกน ผขาดสตะ (ไมไดเรยนร) มไดพบเหนอรยชน ไมฉลาดในอรยธรรม ไมไดรบการฝกอบรมในอรยธรรม มไดพบเหนสตบรษ ไมฉลาดในสปปรสธรรม ไมไดรบการฝกอบรมในสปปรสธรรม ยอมมองเหนรปเปนตน มองเหนตนมรป มองเหนรปในตน หรอมองเหนตนในรป รปของเขานนผนแปรไป กลายเปนอยางอน โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และความผดหวงคบแคนใจยอมเกดขนแกเขา เพราะการทรปผนแปรไปกลายเปนอน เขามองเหนเวทนา สญญา… ..สงขาร วญญาณ … (เปนอตตา เปนตน อยางทกลาวแลว)..โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และความผดหวงคบแคนใจ ยอมเกดขนแกเขา เพราะการทเวทนา…สญญา สงขาร… ..วญญาณ..ผนแปรไปกลายเปนอน”

“สวนภกษรชดวา รป เวทนา… ..สญญา..สงขาร…วญญาณ..เปนสงไมเทยง แปรปรวนได จางหายดบสนได มองเหนตามเปนจรง ดวยสมมาปญญาอยางนวา รป เวทนา สญญา… … …สงขาร วญญาณ… .. ทงปวงลวนไมเทยง ถกปจจยบบคน มความแปรปรวนเปนธรรมดา ทงในกาลกอน ทงในบดน กเชนเดยวกน เธอยอมละโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และความผดหวงคบแคนใจทงหลายได เพราะละโสกะเปนตนนนได เธอยอมไมตองหวนหวาดเสยวใจ เมอไมหวนหวาดเสยวใจ ยอมอยเปนสข ภกษผอยเปนสข เรยกไดวา ตทงคนพพานแลว ” (ตทงคนพพาน คอ นพพานเฉพาะกรณ)16

1.6.2 เอกสรและงนวจยทเกยวของ

16 สำ.ข.อ. (ไทย) 17/87-88.

14

พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต) ในหนงสอวธคดแบบสามญลกษณตามหลกพทธธรรมฉบบปรบปรงขยาย เรองแบบสามญลกษณสบสาวหาเหตรเทาทนธรรมดา กลาวไววาวธคดแบบสามญลกษณ หรอ วธคดแบบรเทาทนธรรมดา คอ มองอยางรเทาทนความเปนไปของสงทงหลาย ซงจะตองเปนอยางนน ๆ ตามธรรมดาของมนเอง ในฐานะทมนเปนสงซงเกดจากเหตปจจยตาง ๆ ปรงแตงขน จะตองเปนไปตามเหตปจจย.

ธรรมดาทวานน ไดแกอาการทสงทงหลายทงปวงทเกดจากปจจยปรงแตง เมอเกดขนแลวกจะตองดบไป ไมเทยงแท ไมคงท ไมยงยน ไมคงอยตลอดไปเปนอนจจง.

ปจจยทงหลาย ทงภายในและภายนอกทกอยางตางกเกดดบเปลยนแปลงไปตลอดเวลาเสมอเหมอนกน เมอเขามาสมพนธกนจงเกดความขดแยง ทำาใหสงเหลานนมสภาวะบบคนกดดน ไมอาจคงอยในสภาพเดมได จะตองมความแปรปรวนเปลยนสลาย เปนทกข.

ในเมอตองเปนไปตามเหตปจจยมนกไมอาจเปนของของใคร เชนเดยวกบทไมอาจเปนตวตนของมนเอง และไมอาจมอยโดยตวของมนเองมนไมอาจเปนไปตามความปรารถนาของใคร ไมมใครคดอยากบงคบมนได ไมมใครเปนเจาของครอบครองมนไดจรง เพราะมนเปนไปตามเหตปจจย ไมใชเปนไปตามใจอยากของใคร เปนอนตตา

รวมความวา รเทาทนวาสงทงหลายเปนธรรมชาต มลกษณะความเปนไปโดยทวไปเสมอเหมอนกนตามธรรมดาของมนในฐานะทเปนของปรงแตงเกดจากเหตปจจยและขนตอเหตปจจยทงหลายเชนเดยวกน17

17 พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต), วธคดตมหลกพทธธรรม, พมพครงท 4,(กรงเทพมหานคร :พมพทนำาอกษรการพมพ, 2539), หนา 48-49.

15

เพยร ปนทอง ไดกลาวถงหลกธรรมนยาม สงทกำาหนดเสมอกนแกสงขารทงปวงไวในหนงสอธรรมวจารณวา คำาวา สงขารไดแกขนธ ๕ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ รวมเรยกวาปญจขนธ18 สงขารในไตรลกษณ หมายเอาสภาพอนธรรมดาแตงขน19 สงขารในขนธ ๕ หมายเอาสภาพอนปรงแตงใจใหเปนไปตาง ๆ สงขารน แมมประเภทตาง ๆ กน ดวยอำานาจแหงกรรมจำาแนก ดงบาลวา กมมำ สตเต วภชต ยททง หนปปณตตาย20 กรรมยอมจำาแนกสตวใหเลวและประณต แตอกทางหนงคงมลกษณะเสมอกนแกสงขารทงปวงคอ อนจจง ความไมเทยง ทกขง ความเปนทกข อนตตา ความเปนของมใชตวตน ซงเรยกวาสามญญลกษณะ ลกษณะธรรมทเสมอกนแกสงขารทงปวง มปรกตสำาหรบโลกไมมใครปรงแตงขน เปนธรรมธาต เครองดำารงอยของธรรม เปนธรรมฐต เครองตงอยของธรรม เปนธรรมนยม เครองกำาหนดหมายของธรรม ขอนมพระพทธภาษตในธมมนยามสตรวา อปปาทา วา ภกขเว ตถาคตานำ21 เปนตน แปลความวา ภกษทงหลาย เพราะพระตถาคตจะเกดขนหรอมเกดขนกตาม ธาตอนนน ความตงอยของธรรมนน ความเปนธรรมของธรรมนยามนนวา สพเพ สงขารา อนจจา สงขารทงหลายทงปวงไมเทยง, สพเพ สงขารา ทกขา สงขารทงหลายทงปวงเปนทกข สพเพ สงขารา อนตตา ธรรมทงหลายทงปวงเปนอนตตา เพราะธรรม ๓ ประการน ตงอยคงไมยกยาย พระตถาคตตรสรธรรมธาต ธรรมฐต หรอธรรมนยาม จงบอกแสดง บญญตไว เปดเผย จำาแนก กระทำาใหตน และประกาศใหคนอนไดยนวา สงขารทง

18 อภ.ว.อ. (ไทย) 35/1.19 ข.ธ. (ไทย) 25/30/14.20 ม.อ. (ไทย) 14/385.21 อง.ตก. (ไทย) 20576/368.

16

หลายทงปวงไมเทยงสงขารทงหลายทงปวงเปนทกขและธรรมทงหลายทงปวงเปนอนตตา”22

จรส พยคฆรชศกด ไดแสดงความคดเหนในเรองหลกธรรมนยามไวในหนงสออสาน ๑ศาสนาและวรรณกรรมนยมทองถนวา การสอนเรองอนตตาของพระพทธเจาเปนการปฏเสธคำาสอน“เรองอาตมน ของศาสนาพราหมณซงถอตามคำาสอนของคมภรพระเวทพทธศาสนาไมเพยงแตถอวามนษยทกคนเปนอนตตาเทานน แตทก ๆ สง ทมอยในสากลของจกรวาลน ไมวาจะเปนอปาทนกสงขารหรออนปาทนกสงขาร ลวนแตเปนอนตตา หรอปราศจากตวตนทเทยงแททงสน ทกสงทกอยางอยภายใตกฎแหงความจรงอยางเดยวกนนนกคอทกสงเปนอนจจง ความไมเทยง ทกขง ความเปนทกข และอนตตา ความไมมตวตน หรอปราศจากตวตน ทง ๓ อยางคออนจจงทกขงอนตตาจงเปนความจรงแหงธรรมทงปวงทเสมอเหมอนกน จงกลาวไดวากฎสามญลกษณะ คอธรรมชาตสงทเสมอกน นคอเปนกฎแหงสากลจกรวาล ทจะดำารงอยตลอดไป”23

สชพ ปญญนภพ24 ไดกลาวถงหลกธรรมพทธพจนไตรลกษณสงทเสมอกน หรอธรรมเปนทตง ทแนนอน (ธรรมนยาม) แกสงขารทงปวง ในหนงสอพระไตรปฎกฉบบสำาหรบประชาชนไววา พระพทธองคทรงแสดงธรรมแกปญจวคคยเรองอนตตลกขณ“

22 เพยร ป นทอง, อธบยธรรมวภค นกธรรมชนเอก โดยพศดร (กรงเทพมหานคร : ทโรงพมพเลยงเซยงจงเจรญ, ๒๔๘๔), หนา ๑๗.

23 จรส พยคฆราชศกด, อสน ๑ ศสนและวรรณกรรมนยมในทองถน, (กรงเทพมหานคร : โอเดยนสโตร, ๒๕๓๔ ), หนา ๙๙.

24 สชพ ปญญานภาพ, พระไตรปฎกฉบบสำหรบประชชน, พมพครงท 16 (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, 2539 ), หนา ๒๑๔.

17

สตร25 วาดวยขนธ 5 ประการคอ ๑. รป (รางกาย) เวทนา (ความรสกสขทกขหรอเฉย ๆ) สญญา (ความจำาไดหมายร) สงขาร (ความคดหรอเจตนา) และวญญาณ (ความรอารมณทางตาห เปนตน) ไมใชตนถาเปนตนกจะบงคบบญชาใหเปนอยางนไมเปนอยางนนได เพราะไมใชตนจงบงคบบญชาไมได. ๒.แลวตรสถามใหตอบเปนขอ ๆ ไป วาขนธ ๕ (มรปเปนตนนน) เทยงหรอไมเทยง.? ตอบวาไมเทยงสงทไมเทยงเปนทกขหรอสข.? ตอบวาเปนทกข สงใดไมเทยงเปนทกขมความแปรปรวนไปเปนธรรมดาควรหรอทจะตามเหนวานนของเราเราเปนนน นนเปนตวตนของเรา.? ตอบวาไมควร. ๓.ตรสสรปวาเพราะเหตนนควรเหนดวยปญญาอนชอบวารปเปนตนนนทกชนดไมใชของเรา เราไมไดเปนนน นนไมใชตวตนของเรา. ๔.ตรสแสดงผลวาอรยสาวกผเหนอยางนยอมเบอหนายในรปเปนตนนน เมอเบอหนายกคลายกำาหนด เพราะคลายกำาหนดจงหลดพนเมอหลดพนกร วาหลดพนแลว รวาสนชาตอยจบพรหมจรรยทำาหนาทเสรจแลวไมตองทำาหนาทอะไรเพอความเปนอยางนอก ภกษปญจวคคยจตหลดพนแลวจากอาสวะ ไมถอมนดวยอปาทาน ครงนนมพระอรหนตในโลก 6 องค (รวมทงพระพทธเจาดวย).

พระมหนยม สลสำวโร ไดสรปเรองอนตตาในงานวจยวา จากการศกษาหลกคำาสอนเรองอนตตา ในพทธปรชญาเถรวาท “ทผานมาทำาใหทราบชดวา คำาวาอตตา ทปรากฏในพทธปรชญาบางนนมความหมายในทางอตวสยคอการมอยของอตตาขนอยกบการรบรหรอพจารณาของตวผรบรเปนภาวะทางจตวทยา พทธปรชญาใชคำาวาอตตาในระดบสมมตสจจะคอความจรงระดบ สมมตซงม”บญญตขนใชเพอสอสารกนในสงคมโลก แตเมอวาโดยปรมตถสจจะ

25 สำ.ข.อ.(ไทย) 17/82

18

คอความจรงขนสดทายแลวทกสงไมใชอตตาแตเปนอนตตา ทกสงเปนภาวะทวาง (สญญตา) จากตวตน”26

พระมหธนนธ อทตวโร ไดกลาวถงธรรมการพฒนาสงขารเพอบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาทวา สงขาร คอ“ ”สภาวะทปรงแตงสงขตธรรม”27เปนขนธอยางหนงในขนธ ๕ คอรปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ พระพทธเจาไดทรงแสดงแกปญจวคคยเปนครงแรกทปาอสปตนมฤคทายวน28 ตอมาทรงแสดงรายละเอยดของขนธ ๕ วาตกอยในไตรลกษณ จนไดบรรลเปนพระอรหนต ใจความของพระธรรมเทศนาทรงแสดงรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนอนตตา คอไมใชตวตนของเราอยางแทจรง เพราะถาขนธเหลานเปนอตตาถาวรจรง ๆ มนษยกสามารถจะบงคบบญชาใหขนธเหลานเปนอยางทตองการ แตความเปนจรงบงคบไมได จากนนพระพทธองคตรสถามเพอใหพระปญจวคคยตอบเปนขอ ๆ ตอไปวา รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณเทยงหรอไมเทยง พระปญจวคคยทลตอบวา ไมเทยง พระองคตรสถามตอไปวา สงใดไมเทยงสงนนเปนทกขหรอเปนสข พระปญจวคคยทลตอบวา เปนทกข พระองคตรสถามตอไปวา สงทไมเทยงเปนทกขมความแปรปรวนเปนธรรมดา ควรหรอไมทจะยดถอเอาวา สงนนเปนของเรา หรอวาเราเปนสงนน หรอวาสงนนเปนตวตนของเรา พระปญจวคคยทลตอบวาไมควร

26 พระมหานยม สลสำวโร, การศกษาเชงวเคราะหแนวคดเรออนตตาในพทธปรชญาเถรวาท, วทยนพนธพทธศสตรมหบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย), ๒๕๔๒).

27 พระมหาธานนทร อาทตวโร, การพฒนาสงขารเพอบรรลธรรมในพทธศาสนาเถรวาท, วทยนพนธพทธศสตรดษฎบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕).

28 เรองเดยวกน, หนา ๑.

19

บรรดาสรรพสงทงทมชวตและไมมชวตตกอยในกฎของไตรลกษณ คอ ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา คอไมมตวตนทแทจรง แตมนษยมองไมเหนลกษณะทง ๓ ประการนตามความเปนจรงเพราะขาดปญญา เมอขาดปญญา จงทำาใหเกดความหลงใหลในอตภาพรางกายของกนและกนยดถอเอาวาเปนสงทเทยงแทแนนอน ถาปญญาเกดขนแลวกจะทำาใหมนษยรเหนตามความเปนจรง แลวจะเกดความเบอหนายในสงขารคอขนธ ๕ ดงพระพทธพจนทปรากฏอยในธรรมบทคมภรขททกนกายวา

เมอใดบคคลเหนดวยปญญาวา สงขารทงปวงไมเทยงเมอนนยอมหนายในทกข นนเปนทางแหงความ

บรสทธเมอใดบคคลเหนดวยปญญาวา สงขารทงปวงเปนทกขเมอนนยอมหนายในทกข นนเปนทางแหงความบรสทธเมอใดบคคลเหนดวยปญญาวา ธรรมทงปวงเปนอนตตาเมอนนยอมหนายในทกข นนเปนทางแหงความ

บรสทธ29

พทธทสภกข ไดพดถงสงขารในขนธ ๕ ไวในหนงสอ ปรมตถสภาวธรรม ไวตอนหนงวา สงขาร คอความคด จะแยก“ ”ออกไปไดหลายตอน คอ เปนสญเจตนา มงมนขนมากอนแลวกเปน ตณหา คอความอยาก เปนวตก ครนคด เปนวจาร พจารณา สงขารขนธ เปนความคดนกไปตามอำานาจของสญญาขนธ มนหมายวาอยางไร กจะคดนกไป ใหมนเขารปเขารอยกนกบสญญานนๆนเรยกวาจะเปน จต จรงจงขนมาตอนน นเรยกวา สงขารขนธเกดขน เปน“ ”ความคดสมบรณแบบเตมทเปนกศล อกศลอพยากฤต หรอจะเรยก

29 ข.ธ.(ไทย) 30/51/52.

20

วาเปน กรรม สำาหรบจะเกดผลกรรมแลวสงขารนจะอยในรปของ“ ”สญญาหรอตณหา หรอวตก หรอวจาร กอาจจะเปน อารมณ ของ“ ”ความรสกทาง มโน อกทหนงแปลวา มโน นกคอสมผสความ“ ” “ ”รสกทเปนสงขารขนธนนเอง30

พระพรหมคณภรณ (ป.อ.ปยตโต) ไดอธบายเกยวกบสงขารในขนธ ๕ ไวในหนงสอพทธธรรมตอนหนงวา สงขารหมายรวมทงเครองแตงคณภาพของจต หรอเครองปรงของจต ซงมเจตนาเปนตวนำาและกระบวนการ แหงเจตนจำานงทชกจง เลอกรวบรวมเอาเครองแตงคณภาพเหลานนมาประสมปรงแตงความนกคด การพด การทำา ใหเกดกรรมทางกาย วาจา ใจ ในหลกปฏจจสมปบาท สงขารมรปรางแบบปฏบตการคอจำาแนกออกเปนกายสงขาร (การปรงแตงแสดงเจตนจำานงออกทางกาย หรอเจตนาทปรงแตงการกระทำาทางกาย) วจสงขาร (การปรงแตงแสดงเจตนจำานงทางวาจา หรอเจตนาทปรงแตงการกระทำาทางวาจา) และจตตสงขาร (การปรงแตงแสดงเจตนจำานงทางใจ หรอเจตนาทปรงแตงการกระทำาทางใจ) ตางจากคำาอธบายแนวขนธ ๕ ซงจำาแนกสงขารเปนองคธรรมเครองปรงแตงตาง ๆ ม ศรทธา สต เมตตา กรณา ปญญา โลภะ โทสะ เจตนา สมาธ เปนตนถาจะเปรยบเทยบกบเรองรถ คำาอธบายแนวขนธ ๕ กเหมอนรถทตงแสดงใหดสวนประกอบตาง ๆ อยกบท สวนคำาอธบายแนวปฏจจสมปบาท เปนเหมอนอธบายเรองรถทเดนเครองออกแลนใชงานจรง31

30 พทธทาสภกข, ปรมตถสภวธรรม, พมพครงท 2, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพรงแสงการพมพ, 2530 ), หนา 264-266.

31 พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), พมพครงท 11, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรษทสหธรรมก จำากด, 2549), หนา 20.

21

พร รตนสวรรณ ไดกลาวถงสงขารในขนธ ๕ ไวในหนงสอ คำาบรรยายพทธปรชญา ภาค ๑ วา สงขารขนธ กองสงขาร “ ”

สงขารในคำาน ไมใชหมายถงรางกายอยางทเคยเขาใจกน สงขาร ในทน แปลวา ปรงแตงหรอสรางสรรค ซงหมายถงสงทปรงแตงหรอสรางสรรคจตใหคดดหรอชว สงขาร ในทนกคอ คณธรรมและอธรรม ซงมอยในใจ โดยปกตคนเราจะคดดกเพราะมคณธรรมเกดขนในขณะนน จะคดชวกเพราะมอธรรมคอกเลสเกดขนในขณะนน เพราะฉะนน คำาวาสงขาร ในทนจงหมายถง คณธรรมและอธรรมเทานน32

วศน อนทสระ ไดกลาวไวในหนงสอ หลกคำาสอนสำาคญใน“พทธศาสนา”(พทธปรชญาเถรวาท) ตอนหนงวา คำาวา สงขารทงปวงไมเทยงนน หมายถงสงขารทงทมวญญาณครอง ททานเรยกวา อปาทนนกสงขาร และสงขารทไมมวญญาณครอง ททานเรยกวา อนปาทนนกสงขาร สงขารทมวญญาณครอง เชน คน สตว สวนสงขารทไมมวญญาณครอง เชน ตนไม ภเขาและสรรพวตถนานาชนดอนเกลอนกลนอยในโลกน สงขารทไมมวญญาณครองยงแบงเปน ๒ ชนดคอ ชนดทมชวต (แตไมมวญญาณ) เชน พชพนธตาง ๆ และชนดทไมมชวต เชนกอนดน กอนหนบานเรอนเปนตน

สงขารหมายเพยงรปธรรมอยางเดยว แมสวนทเปนนามธรรม คอ เวทนา สญญา สงขารและวญญาณ กไมเทยงเหมอนกน สงขารคำาตนหมายถง สงทงปวง สวนสงขารคำาหลง ทมาหลงสญญา หมายถงนามธรรมชนดหนงซงปรงแตงจตใหดใหชว ททานเรยกวา ปญญาภสงขารบางอปญญาภสงขารบาง อเนญชาภสงขารบาง ปรงทงบญปรงทงบาปและปรงเปนอเนญชา.32 พร รตนสวรรณ, คำบรรยยพทธปรชญ ภค 1, พมพครงท 4, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ, 2523), หนา 19-20.

22

สงขารคอรางกายของมนษยยอมเปลยนแปลงไปตามวย คอไปตามกาลเวลาทผานไป ชนแหงวย ยอมละลำาดบไปตามอายสงขาร เหนชดมากในวยชราทเปดเผย(อปปฎจฉนนชรา)เชนฟนหกหรอโยกคลอน ผมหงอก หนงหดเหยว หลงโกงงอ ตาฝาฟาง มดมว หตง ความไวของประสาทสมผสกลบเชองชาลง การรรสกลนนอยลง ทงนเพราะความไมเทยงของสงขารคอรางกาย33

วชระ งมจตรเจรญ ไดกลาวถงสงขารไวในหนงสอพทธศาสนาเถรวาท สรปใจความไดวา สงขารในขนธ ๕ คอสภาพทปรงแตงจตใหดหรอชวหรอเปนกลาง หมายถงพฤตกรรม และลกษณะหรอคณสมบตตาง ๆ ของจต ซงทำาใหจตนกคดและแสดงออกทางกายและทางวาจาในลกษณะตาง ๆ เชน ศรทธา (ความเชอ) สต (ความระลกได) หร (ความละอายตอบาป) โอตตปปะ (ความเกรงกลวบาป) โลภะ (ความอยาก) โทสะ (ความโกรธ) และโมหะ (ความหลง) สงขารตางจากเวทนา และสญญาตรงทสงขารเปนตวปรงแตงใหด ใหชว หรอเปนกลาง เวทนาและสญญาเปนเพยงการทำางานตามธรรมชาตของวญญาณ เวทนาและสญญาทเกดครงแรกเปนแคการรบร เชนรวา นคอสายรง และรสกเฉย ๆ เทานน ตอมาเมอถก“ ”ตณหา มานะ และทฎฐ ซงเปนสวนหนงของสงขารปรงแตง จงเกดความรสกวา สายรงนสวย และรสกเปนสข สงขารหรอเจตนาจะ“ ”เปนกศลหรออกศลขนอยกบปจจยอน ๆ ทมาประกอบในกรณทมอวชชาเปนมลเหต สงขารยอมเปนอกศล ถามกศลเปนมลเหต สงขารยอมเปนกศล34 หรอเปนกลาง ๆ ยงไมวาดหรอวาชว ทานเรยกวา อพยากฤต.

33 วศน อนทสระ, หลกคำสอนสำคญในทงพระพทธศสน, (พทธปรชญา), (กรงเทพมหานคร : โรงพมพเจรญกจ, ๒๕ 35), หนา 550.

34 วชระ งามจตรเจรญ, พระพทธศสนเถรวท, (กรงเทพมหานคร : สำานกพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2535).

23

นนทพล โรจนโกศล ไดทำาการศกษาวจยเรอง การศกษา“วเคราะหแนวคดเรองขนธ ๕กบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท จากการศกษาสรปใจความไดวา สงขารมความหมายเฉพาะ”กลมโดยแยกเปนกลมของผกระทำา ผปรงแตง ผจดแจง และผจดการ ในกลมของปโยคาภสงขาร ไดแกความเพยรทางกายและความเพยรทางจต ในกลมของกายสงขาร ไดแก กายสงขาร วจสงขาร และจตตสงขาร ในกลมของสทธา สละ สตะ จาคะ และปญญา เปนตน สงขารหมายถง สวนประกอบชวตทางนามธรรม ไดแก ธรรมชาตทปรงแตงสงขตธรรม เพอใหเกดสงขตธรรมตามความปรารถนาของบคคล ดวยการประกอบเหตตาง ๆ ททำาใหเกด สงขตธรรม ชนดนน และธรรมชาตทประกอบกบวญญาณโดยเปนไปเนองดวยวญญาณ ดวยการเกดพรอมกบวญญาณ ดบพรอมกบวญญาณ มอารมณเดยวกบวญญาณ และมทอาศยรวมกนกบวญญาณโดยธรรมชาตนประกอบไปดวยหลายองคธรรม ซงมเจตนาเปนตวนำา และมเจตนาเปนลกษณะ เปนตนแบบแหงพฤตกรรมและทมาแหงกรรม ในการกระทำาทางกายวาจาและจตใจนนเอง.35

พระมหสทศน ตสสรวท ไดศกษาวจยเรอง อนจจตา“ในพทธปรชญาเถรวาท ผลจากการศกษาสรปใจความทเกยวกบ”สงขารไดวา สงขาร หรอ สงขตธรรม ไดแก สภาวะทปจจยทงหลายมารวมกนแตงสรรคขน สงทปจจยประกอบเขา หรอสงทปรากฏและ

35 นนทพล โรจนโกศล, การศกษาวเคราะหเรองขนธ 5 กบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท, วทยนพนธพทธศสตรมหบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕ 48).

24

เปนไปตามเงอนไขของปจจยหมายถงสภาวะทกอยางทถกปจจยปรงแตง ทงรปธรรมและนามธรรม36

พระบญเรยน อภปญโญ ไดศกษาวจยเรอง การศกษา“วเคราะหสงขารในไตรลกษณกบสงขารในปญจขนธในพทธปรชญาเถรวาท สรปใจความไดวา สงขารในไตรลกษณ คอการศกษา”พระพทธศาสนาทระบเจาะจงถงรปธรรมทางกายภาพเปนประเดนหลก สงขารในปญจขนธเปนการศกษาพระพทธศาสนาทระบเจาะจงถงสงทเปนนามธรรมแตเพยงอยางเดยว สงขารในไตรลกษณมลกษณะเปนธาตมลฐานของสรรพสง ในขณะทสงขารในปญจขนธเปนเพยงสวนยอยแหงธาตมลฐานของสงขารในไตรลกษณเทานนแตกเปนไปในลกษณะทเสมอเทาเทยมกนในพระไตรลกษณ37

วศษฐ ชยสวรรณ ไดศกษาวเคราะหปฏจจสมปบาทในแนวปรมตถสจจะ ผลการวจยสรปวา การใชขนธ ๕ เพยงอยางเดยวในการอธบาย ปฏจจสมปบาท ซงมการแสดงอย ๒ นยคอ ๑) แสดงตามนยพระสตร ๒) แสดงตามนยพระอภธรรม ซงมการแสดงทงหมดอยเบองหลงการทำางานของปฏจจสมปบาท องคความรทไดรบ คอ ๑) ปฏจจสมปบาทในแนวปรมตถสจจะตามนยพระสตร การอธบายปฏจจสมปบาทแบบขามภพขามชาต เชอมโยงการทำางานของขนธ ๕ เขากบเรอง กเลส กรรม วบาก และการเวยนวายตายเกดในภพภมตาง ๆ ทำาใหยตปญหาขอโตแยงทวา การอธ“36 พระมหาสทศน ตสสรวาท, อนจจาในพทธปรชญาเถรวาท, วทยนพนธพทธศสตรมหบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕ 40).

37 พระบญเรยน อภปญโญ, การศกษาวเคราะหสงขารในไตรลกษณกบสงขารในเบญจขนธในพทธปรชญาเถรวาท, วทยนพนธพทธศสตรมหบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหามกฎราชวทยาลย, ๒๕ 50).

25

บายปฏจจสมปบาทแบบคลอม ๓ ชาต เปนสสสตทฏฐ ๒) ปฏจจสมปบาท ในแนวปรมตถสจจะตามนยพระอภธรรม ทำาใหเหนและเขาใจกระบวนการทำางานอยางครบวงจรของปฏจจสมปบาททเกดขนในขณะจตเดยว (ในจตแตละดวง) ซงงานวจยนไดแสดงปฏจจสมปบาททเกดขนในจต ๑๒๑ ดวง พรอมอำานาจปจจยทเกดขน38

นตตม ชดวงแกว ไดศกษาวจยเรอง การศกษาเปรยบ“เทยบเจตสกธรรมในพระอภธรรมปฎกกบพระสตตนตปฎก จากการ”ศกษาคนควาสรปใจความไดวา เจตสก (สงขาร)ในพระอภธรรมมการจำาแนกเปนประเภทใหญและแยกยอยใหเหนลกษณะของจตและเจตสกทประกอบอยางชดเจน เปนความรในเชงทฤษฎทกวางขวางยงขนเพราะทรงแสดงสภาวธรรมอนๆทเกยวของ เชนสาเหตการเกดของเจตสก การนำาเจตสกแตละดวงมาจำาแนกเปนประเภทตางๆ การปฏบตเพอละอกศลเจตสกและการปฏบตเพอใหกศลเจตสกเกดขน เปนตน การแสดงในพระสตรทรงมงเนนการนำาความรไปปฏบตมากกวาการแสดงทฤษฎ แตไมขดแยงกนเจตสกมอทธพลตอสขภาพกายและสขภาพจตของบคคล ดงจะเหนไดวาความสขและความทกขของคนเรานนลวนเกยวของกบเจตสกทงสน เจตสกทมอทธพลทำาใหสขภาพจตไมดเปนจตทเศราหมอง คออกศลเจตสก ไดแก โลภะ โทสะ และโมหะ ทตรสวาเปนรากเหงาของอกศลและจตทมสขภาพด คอจตทประกอบดวยกศลเจตสก ไดแก ปญญา สต ศรทธา เมตตา กรณา เปนตน เปนจตทผองแผวเหมาะแกการทำาการงานทงทางโลกและการปฏบตเพอบรรลเปาหมายในพระพทธศาสนา การปฏบตเพอการพฒนาจตใหมสขภาพดจงหมายถงการปฏบตเพอ

38 วศษฐ ชยสวรรณ, การศกษาวเคราหปฏจจสมปบาทในแนวปรมตถสจจะ, วทยนพนธพทธศสตรดษฎบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕ 50).

26

ใหกศลเจตสกเกดขน การปฏบตน ทรงแสดงไวเปนจำานวนมาก เมอกลาวโดยรวมแลวไดแกการปฏบตตามหลก ศล สมาธ ปญญา นนเอง39

ไตรลกษณเรยกชออกอยางหนงวา (ธรรมนยาม) เครองกำาหนดแหงธรรม หรอเรยกวา สามญลกษณะ คอลกษณะสงทเสมอกนแกสงขารธรรมทงปวง ไดแก อนจจง ทกขง อนตตา 40

Warder A.K. กไดกลาวถงการสอนเรองไตรลกษณของพระพทธเจาในหนงสอเรอง Indian Buddhism กบภกษวา พระพทธเจา ดกรภกษทงหลาย พวกเธอคดอยางไร สงขารทง“หลายเปนของเทยงแทหรอไมเทยงแท ภกษทงหลาย ไมเทยงพระเจาขา, พระพทธเจา ถาไมเทยงแทเปนสขหรอเปนทกข ภกษทงหลาย เปนทกขพระเจาขา, พระพทธเจา เมอเปนทกขควรหรอทจะยดมนถอมนวาเปนเราเปนของ ๆ เรา ภกษทงหลาย ไมควรยดถอพระเจาขา, พระพทธเจา ภกษทงหลาย สงขารทงหลายเปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ไมใชตวไมใชตนไมควรทจะเขาไปยดมนถอมน วาเปนเราเปนของ ๆ เรา เปนสภาพวางหาตวตนเจาของมไดเลย”41

Woodward F.L กไดกลาวถงพระพทธเจาสอนไตรลกษณกบภกษในเมองสาวตถ ในหนงสอ The book of The Kindred

39 นตตมา ชดวงแกว, การศกษาเปรยบเทยบเจตสกธรรมในพระอภธรรมปฎกกบในพระสตตนตปฎกวทยนพนธพทธศสตรมหบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย).

40 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) พจนนกรมพทธศสตรฉบบประมวลธรรม, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔ 5), หนา 104

41 Warder A.K. Indian Buddhism,MotilalBanarsidass Publishers Private Limited, Delhi, 1970, p. 53.

27

Sanyungs (Sanyutta–Nikaya) ในสงยตตนกายวา ดกรภกษผ“เหนภยในวฏฏสงสารทงหลาย ตา เปนสงทไมเทยง สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข สงใดเปนทกข สงนนไมใชตวตนสงใดไมใชตวตน สงนนไมใชตวเรา นนไมใชของ ๆ เรา ไมใชเปนตวเรา ห จมก ลน กาย ใจ เปนสงทไมเทยง สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข สงใดเปนทกข สงนนไมใชตวตน สงใดไมใชตวตน สงนนไมใชตวเรา นนไมใชของ ๆ เรา ไมใชเปนตวเรา ภกษทงหลาย อรยสาวกผไดรบคำาสอนทดจะทำาใหรงเกยจ ตา ห จมก ลน กาย ใจ การทอรยสาวกรงเกยจโดยอายตนะภายใน ๖ กจะละตณหา จากอายตนะเหลานนไมมตณหาเปนอสระ ในความเปนอสระน มาจากการมองเหน การไดยน การไดกลน การไดลมรสกายไดสมผส การไดรบรทางใจ จงเปนอสระ ดงนนอรยสาวกตระหนกวาการเวยนวายตายเกดไดถกทำาลายแลว ชวตอยอยางถกตองแลว ภารกจหรอพรหมจรรยไดกระทำาสนสดแลว ภพใหมไมมอกแลว”42

อตตา ความเปนตวตนเปนเพยงสมมตสจจะ ไมใชปรมตถสจจะเพราะคำาวาอตตาเปนเพยงคำาเรยกชอตามสมมต ไมไดมอยจรงแทโดยปรมตถสจจะ ในความจรงขนสงสด สงทมอยจรงคอกระแสแหงความเปลยนแปลงแหงรปธรรมและนามธรรม ซงวางเปลาจากตวตน43

ตามหลกพทธปรชญาชวตของมนษยประกอบดวยขนธ ๕ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ แตละอยางตกอยในอำานาจ

42 Woodward F.L. The Book of The Kindred Sayings, (Sanyutta–Nikaya) or Grouped Suttas Past IV, The Pali Text Society of Ocford, 1996, p.12.

43 Venerable Mahasisayadaw, The Great Discourse On notself (AnattalakkhanaSutta), Buddhadhamma Foundation, Bangkok Thailand,1996, p.1.

28

แหงไตรลกษณคอ อนจจง ทกขง อนตตา ไมมสวนใดสวนหนงของเบญจขนธน เปนของเทยงเปนสขและเปนอตตาตวตน44

๑.๗ กรอบแนวคดในกรวจยกรอบแนวคดในการวจย เรองการศกษาแนวทางการ

ประยกตใชหลกไตรลกษณเพอบรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบน ผวจยไดศกษาแนวคด ทฤษฎและงานวจยทเกยวของโดยนำามากำาหนดเปนกรอบคดการวจย ดงน...

44 YasuiRyud, Theory Of Soul In Theravada Buddhism, Atisha Memorial Publishing Society Calcatta , India, 1994, p. 101.

29

๑.๘ วธดำเนนกรวจยงานวจยเลมน เปนการวจยเชงคณภาพ ลงสมภาษณและ

ภาคสนาม โดยเนนเนอหาจากคมภรคำาสอนในทางพระพทธศาสนา ผวจยไดศกษาคนควาขอมลในงานทำาการวจย โดยแยกประเดนในงานดำาเนนการไว ดงน

๑.8.๑ ผวจยทำาการศกษารวบรวมเกบขอมลทเกยวของกบหลกไตรลกษณในทางพระพทธศาสนาเถรวาท จากพระไตรปฎกทงฉบบภาษาไทยและภาษาบาล อรรถกถา หนงสอบทความ วารสาร งานวจย และขอมลทางอนเตอรเนตทเกยวของ

๑.8.๒ ผวจยไดทำาการศกษาขอมลทเกยวของกบปญหาชวตของคนในสงคมปจจบนจากแหลงขอมลในพระไตรปฎกและทปรากฏ ในหนงสอ วารสาร บทความ,ขาวสาร, งานวจยและเอกสารชนทเกยวของกบปญหางานดำาเนนการชวตของคนในสงคมปจจบนมาประยกตเรยบเรยง

๑.8.๓ นำาขอมลทไดมาศกษา และการวเคราะหแยกแยะเปนประเดนตางๆ ทเปนหลกสำาคญในการศกษา แลวนำาขอมลทไดมาเขยนออกเปนรปแบบในการสอบถามปญหา สงใหผเชยวชาญทงภายในและภายนอกทำาการตรวจสอบเครองมอในการสมภาษณจำานวน 3 ทาน/คน

๑.8.๔ นำาผลการศกษาจากสมภาษณทผานการตรวจสอบจากผเชยวชาญแลวลงพนทสมภาษณ นกวชาการดานศาสนา 5 รป/คน นกวชาการดานสงคมศาสตร 5 รป/คน นกการเมองทองถน 5 รป/คน นกปราชญทองถนและชาวบานทวไปจำานวน 10 คน รวม

30

25 รป/คน โดยการบนทกเสยงถายวดโอและถายภาพนงมาประกอบการวจย.

๑.8.๕ นำาขอมลทไดมาจากเอกสารและการสมภาษณมาวเคราะห เพอสรางสรรคแนวทางในการประยกตใชหลกธรรมไตรลกษณทไดสมภาษณในการดำาเนนชวตของคนในสงคมปจจบน แลวนำาเสนอเปนผลงานทางวชาการตอไป

๑.9 ประโยชนทคดวจะไดรบ๑.9.๑ ทำาใหทราบหลกไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถรวาท๑.9.๒ ทำาใหทราบทกขของคนทเกดขนในสงคมปจจบน๑.9.๓ ทำาใหทราบแนวทางการประยกตใชหลกไตรลกษณ

เพอบรรเทาทกขของคน ในสงคมปจจบน