МОНГОЛ УЛСЫН БОЛОВСРОЛ, ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ЯАМ

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ИХ СУРГУУЛЬ

ТӨМӨРБААТАРЫН АЮУРСАЙХАН

МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨСӨЛТӨД

ГАДААД ХУДАЛДААНЫ ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨ

(ЭМПИРИК ШИНЖИЛГЭЭ)

Боловсролын доктор (Ph.D)-ын зэрэг горилсон нэг сэдэвт бүтээл

Мэргэжлийн индекс: Е341700

Мэргэжлийн чиглэл: Бүс нутгийн эдийн засаг менежмент

УЛААНБААТАР ХОТ

2014 ОН

МОНГОЛ УЛСЫН БОЛОВСРОЛ, ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ЯАМ

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ИХ СУРГУУЛЬ

Гар бичмэлийн эрхтэй

ТӨМӨРБААТАРЫН АЮУРСАЙХАН

МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨСӨЛТӨД

ГАДААД ХУДАЛДААНЫ ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨ

(ЭМПИРИК ШИНЖИЛГЭЭ)

Боловсролын доктор (Ph.D)-ын зэрэг горилсон нэг сэдэвт бүтээл

Мэргэжлийн индекс: Е341700

Мэргэжлийн чиглэл: Бүс нутгийн эдийн засаг менежмент

Эрдэм шинжилгээний ажлын удирдагч: Б.ПҮРЭВ /ДОКТОР (Ph.D), ДЭД ПРОФЕССОР/

Эрдэм шинжилгээний ажлын зөвлөх: Р.ОРОСОО /ДОКТОР (Ph.D), ДЭД ПРОФЕССОР/

Б.ХУЛДОРЖ /ДОКТОР (Ph.D), ПРОФЕССОР/

УЛААНБААТАР ХОТ

2014 ОН

АГУУЛГА

ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ

ЗУРГИЙН ЖАГСААЛТ

ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ЖАГСААЛТ

ОРШИЛ…………………………………………………………………………….……...1

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. ГАДААД ХУДАЛДАА, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨСӨЛТИЙН

ОНОЛ, АРГА ЗҮЙН ҮНДЭС………...…...................................…....………………13

1.1 Гадаад худалдааны онолын үндэс...............................................................13

1.2 Гадаад худалдаа нь эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлөгч хүчин зүйл

болох нь...........................................................................................................18

1.3 Эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх нөлөөг судлах

арга зүй.............................................................................................................27

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. МОНГОЛ УЛСЫН ГАДААД ХУДАЛДААНЫ ХӨГЖЛИЙН

ТҮҮХЭН ҮЕ ШАТ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖИЛД ГҮЙЦЭТГЭХ ҮҮРЭГ..............36

2.1 Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үеийн гадаад худалдааны

хөгжил..............................................................................................................36

2.2 Чөлөөт зах зээлийн үеийн гадаад худалдааны хөгжлийн онцлог...............38

2.3 Төрийн гадаад худалдааны бодлогын асуудлууд........................................47

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ. МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨСӨЛТӨД

ГАДААД ХУДАЛДААНЫ ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨГ ТОДОРХОЙЛОХ НЬ....................55

3.1 Гадаад худалдааны нээлттэй байдлын хэмжүүрийн тооцоолол................56

3.2 Эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх нөлөөг

тодорхойлох эмпирик шинжилгээ..................................................................63

3.3 Уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын нөлөөллийн шинжилгээ...............70

ДҮГНЭЛТ................................................................................................................85

САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ................................................................................................87

АШИГЛАСАН НОМ ЗҮЙ........................................................................................91

ХАВСРАЛТ.............................................................................................................97

Хүснэгтийн жагсаалт

Хүснэгт 3.1 1981-2012 оны хувьд тооцоолсон ХҮТ

Хүснэгт 3.2 Augmented Dickey-Fuller тестийн үр дүн

Хүснэгт 3.3 1981-2012 оны бодит ханшны хазайлтын индекс

Хүснэгт 3.4 1981-2012 оны Худалдааны эрчим (Trade intensity TI)

Хүснэгт 3.5 1981-2012 оны Нийлмэл худалдааны эрчим

(Composite trade intensity CTI)

Хүснэгт 3.6 Эдийн засгийн өсөлт, экспортын өсөлтийн Johansen

коинтеграцийн тестийн үр дүн

Хүснэгт 3.7 Эдийн засгийн өсөлт, импортын өсөлтийн Johansen

коинтеграцийн тестийн үр дүн

Хүснэгт 3.10 Augmented Dickey-Fuller тестийн үр дүн

Хүснэгт 3.11 Тэгшитгэл (3.5)-ийн Johansen коинтеграцийн тестийн үр дүн

Хүснэгт 3.12 Тэгшитгэл (3.6)-ийн Johansen коинтеграцийн тестийн үр дүн

Хүснэгт 3.13 Тэгшитгэл (3.7)-ийн Johansen коинтеграцийн тестийн үр дүн

Хүснэгт 3.14 Тэгшитгэл (3.8)-ийн Johansen коинтеграцийн тестийн үр дүн

Хүснэгт 3.15 Тэгшитгэл (3.5)-(3.8) -ийн үнэлгээний үр дүн

Хүснэгт 3.16 Уул уурхайн зарим бүтээгдэхүүний экспорт, оны эцсээр, мянган

ам.доллараар

Хүснэгт 3.17 Augmented Dickey-Fuller тестийн үр дүн

Хүснэгт 3.18 Тэгшитгэл (2.21)-ийн Johansen коинтеграцийн тестийн үр дүн

Хүснэгт 3.19 Монголын эдийн засгийн салбар хоорондын шууд болон дам

нөлөө

Хүснэгт 3.20 Уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын өсөлтийн эдийн засагт

үзүүлэх шууд ба дам нөлөө

Хүснэгт 3.21 Орлогын хэрэглээнд ногдох хувь, түүний өгөөж

Зургийн жагсаалт

Зураг 2.1 Гадаад худалдааны нийт эргэлт 1989 онд, орноор

Зураг 2.2 Гадаад худалдааны нийт эргэлт 1992 онд, орноор

Зураг 2.3 Гадаад худалдааны нийт бараа эргэлт, оны эцсээр, сая

ам.доллараар

Зураг 2.4 Экспорт орноор, жилийн эцсийн дүнгээр

Зураг 2.5 Импорт орноор, жилийн эцсийн дүнгээр

Зураг 3.1 ХҮТ (actual), тэгшитгэсэн ХҮТ (fitted), үлдэгдэл (residuals)

Зураг 3.2 Уул уурхайн зарим бүтээгдэхүүний нийт экспортод эзлэх хувь

Зураг 3.3. ДНБ-д үзүүлэх нөлөөллийг суурь хувилбараас ялгарах хувиар

шууд болон шууд бусаар задлан харуулсан байдал

Зураг 3.4 Гадаад худалдаа, суурь болон ОТ орсон хувилбарт

Зураг 3.5 Экспорт, салбараар, сая ам.доллараар

Зураг 3.6 Уул уурхайн экспортын өсөлт, оноор

Товчилсон үгийн жагсаалт

АХБ Азийн хөгжлийн банк

AСЕАН Зүүн Өмнөд Азийн Орнуудын Холбоо

ARF АСЕАН-ы Бүсийн Чуулга

CAREC Төв Азийн Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагааны Хөтөлбөр

ГШХО Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт

ДНБ Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн

ДХБ Дэлхийн худалдааны байгууллага

GSP Хөнгөлөлтийн Ерөнхий Систем (Generalized System of Preferences)

ЕТЗ Ерөнхий тэнцвэрийн загвар

ЗХА Зүүн хойд Ази

НАФТА Хойд Америкийн Чөлөөт Худалдааны Хэлэлцээр

НҮБ Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага

ОУВС Олон Улсын Валютын Сан

ТХЕХ Тариф Худалдааны Ерөнхий Хэлэлцээр (GATT)

ҮСГ Үндэсний статистикийн газар

ҮХАҮТ Үндэсний худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим

ХАЧ Худалдан авах чадвар (РРР)

ХҮИ Хэрэглээний үнийн индекс

ХҮТ Харьцангуй үнийн түвшин

ЧХХ Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр

ЭЗТХ Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр

ЭЗХТЗ Эдийн засгийн харилцан туслалцах зөвлөл

АНУ Америкийн Нэгдсэн Улс

БНАГУ Бүгд Найрамдах Ардчилсан Герман Улс

БНАСАУ Бүгд Найрамдах Ардчилсан Солонгос Ард Улс

БНБАУ Бүгд Найрамдах Болгар Ард Улс

БНМАУ Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс

БНПАУ Бүгд Найрамдах Польш Ард Улс

БНСВУ Бүгд Найрамдах Социалист Вьетнам Улс

БНСРУ Бүгд Найрамдах Социалист Румынч Улс

БНСУ Бүгд Найрамдах Солонгос Улс

БНУАУ Бүгд Найрамдах Унгар Ард Улс

БНСЧСУ Бүгд Найрамдах Социалист Чехословак Улс

БНХАУ Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс

ЗСБНХОУ Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс

ОХУ Оросын Холбооны Улс

ХБНГУ Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс

ХБНСЮУ Холбооны Бүгд Найрамдах Социалист Югослав Улс

ОРШИЛ

Сэдвийн тулгамдсан байдал

1990-ээд оноос дэлхий дахинд даяарчлал, эдийн засгийн интеграцийн

эрин үе эрчимтэй өрнөсөн билээ. Улс орнууд гадаад худалдааны хаалттай

бодлогоосоо татгалзаж, олон талт болон хоёр талт харилцааны хүрээнд

гадаад худалдааны шинэлэг бодлого баримталж, Америкт НАФТА, Европт

Европын Холбооны хүрээнд, Азид АСЕАН-ы хүрээнд эдийн засгийн

интеграци, чөлөөт худалдааны харилцаа хөгжиж ирэв.

1980-аад оны сүүл үе хүртэл ялангуяа Латин Америк, Африк, Азийн

орнууд импортыг орлуулах бодлого баримталж байв. Гэвч импортыг орлуулах

бодлого эдийн засгийн үр ашиг тааруу, далайц муутай, өндөр өртөг бүхий

монополь үйлдвэрлэлийг бий болгосноос гадна эдийн засгийн харилцаанд

төрийн оролцоо хэт гүнзгийрснээр хүнд суртал, авлигад идэгдсэн институцийг

дагуулсан үндэслэлээр улс орнууд экспортод чиглэсэн үйлдвэрлэлийн

бодлого баримтлах болов. Монгол Улс ч Дэлхийн Худалдааны Байгууллагын

гишүүн орны хувьд үе шаттайгаар худалдааны хаалт хоригоос татгалзаж, тус

байгууллагын нээлттэй худалдааны дүрэм, журамд захирагдах болсон юм.

Гэвч гадаад худалдааг либералчилах бодлого болон эдийн засгийн

өсөлтийн харилцаа хамаарлын асуудал маргаантай хэвээр байна. Учир нь

судлаачид, эдийн засагчдын зүгээс худалдааг либералчилах нь эдийн

засгийн өсөлттэй ямар хамааралтай талаар нэгдсэн нэг дүгнэлт гаргаагүй

байна. Гадаад худалдаа эдийн засгийн өсөлттэй хэрхэн хамааралтай

болохыг тайлбарлах эдийн засгийн ухааны онолын орчин багагүй сайжирсан.

Үүний зэрэгцээ мэдээллийн томоохон бааз ашиглаж, олон хувьсагчийн

хамаарлыг тодорхойлох коинтеграци (cointegration with multivariate error

correction models), Гранжер шалтгаан (Granger causality), вариацын задрал

бүхий вектор авторегрессив загварууд (VAR models with variance

decomposition), хариу үйлдлийн функц (impulse response function) зэрэг

нарийн аргууд хэрэглэсэн тоон цувааны (time series) болон улс орон

хоорондын (cross-country) эмпирик шинжилгээнүүд олноор хийгдсэн бөгөөд

цаашид ч хийгдэх төлөвтэй байна.

1

Гадаад худалдаанаас үүдэлтэй эдийн засгийн өсөлтийн таамаглалыг

эмпирик шинжилгээгээр судалсан боловч харилцан адилгүй дүгнэлтэд хүрсэн

олон тооны бүтээлүүд байдаг. Тухайлбал, Ч.Халтмен (1967) 1 , Р.Эмери

(1967)2, М.Майкли (1977)3, Б.Баласса (1978)4, Г.Федер (1983)5, Р.Рам (1985)6,

Е.Эканаяке (1999)7, П.Даусон, Л.Хаббард (2004)8, Ж.Скуали, К.Уилсон (2011)9

нар судалсан улсуудынхаа хувьд эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны

үзүүлэх хүчтэй нөлөөг тогтоосон байна. В.Жанг, П.Маршалл (1985) судалсан

37 орноос 4 орны хувьд (Индонез, Египед, Коста Рика, Эквадор) экспортоос

үүдэлтэй эдийн засгийн өсөлтийг тогтоож, эрчимтэй өсөлт бүхий Солонгос,

Тайван, Бразил болон бусад улсуудын хувьд аливаа нөлөө илрүүлээгүй бол

Грек болон Израиль улсын хувьд эдийн засгийн өсөлт дэх экспортын сөрөг

нөлөөг тогтоосон байна10. М.Бахмани-Оскоое (1991)11 , Ж.Лав (1994)12 нар

эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх сулхан нөлөөг

тогтоосноор экспортоос үүдэлтэй эдийн засгийн өсөлтийн онолд эргэлзсэн

байхад Е.Гартей (1993) 13 , С.Датт, Д.Гош (1994) 14 , С.Гатак (1997) 15 нарын

судалгааны үр дүнд гадаад худалдаанаас үүдэлтэй эдийн засгийн өсөлтийн

таамаглал нотлогдоогүй байна.

Ийнхүү гадаад худалдаа болон эдийн засгийн өсөлтийн хамаарлыг

дэлхийн олон орны эрдэмтэд төрөл бүрийн улс орны хувьд судалж, ялгаатай

дүгнэлт гаргасан байхад манай улсын хувьд төсөөтэй шинжилгээ хийгдээгүй

1 Hultman, C. (1967). Exports and economic growth: A Survey. Land Economics, 43(2), 148-157 [46] 2 Emery, R. (1967). The relation of exports and economic growth. Kyklos, (20), 251-76 [30] 3 Michaely, M. (1977). Exports and growth: an empirical investigation. Journal of Development Economics, (4), 49-53 [57] 4 Balassa, B. (1978). Exports and growth: further evidence. Journal of Development Economics, (5), 181–9 [18] 5 Feder, G. (1983). On exports and economic growth. Journal of Development Economics, 12(1/2), 59-73 [31] 6 Ram, R. (1985). Exports and economic growth: Some additional evidence. Economic Development and Cultural Change, 33(2), 415-425 [62] 7 Ekayanake, E. (1999). Exports and Economic Growth in Developing Countries: Cointegration and Error-Correction Models. Journal of Economic Development, 24(2), 43-56 [29] 8 Dawson, P. & Hubbard, L. (2004). Exports and economic growth in Central and East European countries during transition. Applied Economics, 36, 1819-1824 [23] 9 Squalli, J. & Wilson, K. (2011). A New Measure of Trade Openness. The World Economy, 34(10), 1745–1770 [70] 10 Jung, W. & Marshall, P. (1985). Exports, growth and causality in developing countries. Journal of Development Economics, 1 (4/5), 1-12 [47] 11 Bahmani-Oskooee, M., Mohtadi, H. & Shabsigh, G. (1991). Exports, growth and causality in LDCs: A reexamination. Journal of Development Economics, 36, 405–415 [17] 12 Love, J. (1994). Engines of growth: The exports and government sectors. World Economy, 17, 203–21 [55] 13 Ghartey, E. (1993) Causal relationship between exports and economic growth: some empirical evidence in Taiwan, Japan and the US. Applied Economics, 25, 1145–52 [35] 14 Dutt, S. & Ghosh, D. (1994). An empirical investigation of the export growth-economic growth relationship. Applied Economics Letters, 1, 44–8 [27] 15 Ghatak, S., Milner, C. & Utkulu, U. (1997) Exports, export composition and growth: cointegration and causality evidence for Malaysia. Applied Economics, 29, 213–23 [36]

2

юм. Монгол Улсын Засгийн газар 2009 онд “Гадаад харилцааг эдийн

засагжуулах хөтөлбөр”, 2013 онд “Экспортыг дэмжих хөтөлбөр” баталснаар

гадаад худалдаанд улам илүү ач холбогдол өгч, үүний дотор экспортыг

дэмжих бодлогыг онцлон анхаарч байна. УИХ-аас Худалдааны тухай хууль,

Гадаад худалдаанд төрөөс баримтлах бодлого зэрэг хууль эрх зүйн болон

бодлогын чухал баримт бичгүүд хэлэлцэгдэхээр хүлээгдэж байна. Нэмүү

өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжих, экспорт, импортын

зохистой харьцааг дэмжих эрх зүйн орчныг сайжруулах, худалдааны тэнцлийг

хангахын тулд экспортын бүтээгдэхүүний нэр төрөл, тоо хэмжээг

нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн эдгээр баримт бичгүүдийг баталснаар эдийн засагт

үлэмж их хувь нэмэр оруулах боломжтой. Иймд эдийн засгийн өсөлтөд

гадаад худалдаа чухам ямар нөлөө үзүүлж байгааг Монгол Улсын хувьд

эмпирик шинжилгээгээр судлах нь төр, засгийн бодлогод үнэтэй зөвлөмж

болох ач холбогдолтой гэж үзлээ.

Сэдвийн судлагдсан байдал

Эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх нөлөөг судалсан

олон тооны эмпирик шинжилгээ хийгдсэн байна.

Г.Федер (1983) 1964-73 оныг хамарсан 31 орны өгөгдлүүдийг хэрэглэж,

экспорт нь эдийн засгийн өсөлтөд статистик ач холбогдолтой, эерэг нөлөөтэй

болохыг тогтоожээ16.

Р.Рам (1985) 1960-82 оныг хамарсан хөгжиж буй 88 орны хувьд тоон

цувааны (time series) болон кросс-секцийн (cross-section) шинжилгээ хийж,

экспорт эдийн засгийн өсөлтөд эерэг нөлөөтэй болохыг нотолжээ17.

Д.Куах, Ж.Рауч (1990) нар гадаад худалдаа, орлогын хамаарлыг

шинжлэхдээ 1960-81 оны хугацаанд хөгжиж буй 81 орны гадаад худалдааны

ДНБ-д харьцуулсан харьцааг ашиглаж, гадаад худалдаа сулхан эерэг

нөлөөтэйг тогтоосон байна18.

16 Feder, G. (1983). On exports and economic growth. Journal of Development Economics,12(1),65 [31] 17 Ram, R. (1985). Exports and economic growth: Some additional evidence. Economic Development and Cultural Change, 33(2), 419-420 [62] 18 Quah, D. and Rauch, J. (1990). Openness and the Rate of Economic Growth. Working Paper, University of California [61]

3

Ж.Хелливэл, А.Чунг (1991) нар 1960-81 оны 19 орны худалдааны нийт

хэмжээ (экспорт ба импорт)-ний ДНБ-д харьцуулсан харьцааг ашиглаж,

худалдаа нь орлогод статистик ач холбогдол бүхий эерэг нөлөө үзүүлснийг

тогтоожээ19.

Д.Доллар (1992) бодит ханшны хазайлтын индексийг 1976-85 оныг

хамарсан 117 орны хувьд тооцоолон гаргаад, худалдааны либералчлал,

ДНБ-ний хооронд эмпирик хамаарал байгаа эсэхийг шинжлэхэд ашигласан

байна. Судалгааны үр дүнд бодит ханшны хазайлт ба эдийн засгийн

өсөлтийн хэмжээний хооронд ач холбогдол бүхий сөрөг хамаарал байгаа нь

тогтоогдсон бөгөөд энэ нь илүү чөлөөт худалдаа илүү өндөр өсөлтийг

дагуулдаг болох дүгнэлтэд хүргэсэн байна20.

А.Харрисон (1996) 1960-84 оныг хамарсан 51 орны өгөгдлүүдийг

хэрэглэж, улс орнуудын хувьд эдийн засгийн өсөлтөд нээлттэй худалдааны

үзүүлж байгаа нөлөө нь судалгааны цаг хугацааны хүчин зүйлийг хэрхэн

сонгохоос хамаарч байгааг тогтоожээ. Тухайлбал, кросс-секцийн (cross-

section) тоо баримтуудыг хэрэглэхэд нээлттэй байдлын зөвхөн нэг хэмжүүр

эдийн засгийн өсөлтөд эерэг нөлөөтэй, таван жилийн дундаж тоо

баримтуудыг хэрэглэхэд гурван хэмжүүр өсөлттэй ач холбогдол бүхий эерэг

хамааралтай, жилийн давтамжтай (annual) тоо баримтууд хэрэглэхэд зургаан

хэмжүүр ач холбогдол бүхий нөлөөтэй байв21.

Ж.Франкель, Д.Ромер (1999) нар 1985 оны 63 орны өгөгдлүүдийг

газарзүйн онцлог шинжүүдтэй холбосон судалгаа хийж, эдийн засгийн

өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх статистик ач холбогдолтой эерэг нөлөөг

тогтоожээ22.

И.Ибрахим (2002) Хонконг, Өмнөд Солонгос, Малайз, Филиппин,

Сингапур, Тайланд улсуудын хувьд 1974-1993 оны өгөгдлүүд дээр суурилсан

шинжилгээ хийж, эдийн засгийн өсөлт дэх экспортын эерэг нөлөөг болон

19 Helliwell, J. & Chung, A. (1991). Macroeconomic Convergence: International Transmission of Growth and Technical Progress. NBER Chapters: International Economic Transactions: Issues in Measurement and Empirical Research, 388-436 [44] 20 Dollar, D. (1992). Outward-oriented developing economies really do grow more rapidly: Evidence from 95 LDCs, 1976-1985. Economic Development and Cultural Change, 40(3), 523-44 [24] 21 Harrison, A. (1996). Openness and growth: A time series, cross-country analysis for developing countries. Journal of Development Economics, 48(2), 419-47 [41] 22 Frankel, J. & Romer, D. (1999). Does trade cause growth? The American Economic Review, 89(3), 379-399 [34]

4

экспортын бус салбар дахь экспортын салбарын эерэг дам нөлөөг

тогтоожээ23.

Ж.Лин, И.Ли (2002) нар БНХАУ-ын хувьд 1979-2000 оны өгөгдлүүдийг

ашигласан эконометрик судалгаа хийж, экспортын 10 хувийн өсөлт дунджаар

ДНБ-ний 1 хувийн өсөлт дагуулсныг тогтоосон байна24.

С.Тангсуан, Х.Томпсон (2003) нар Тайланд улсын хувьд 1969-2000 оны

хугацаанд эмпирик шинжилгээ хийж, экспортын өсөлт эдийн засгийн өсөлтөд

эерэг нөлөөтэй гэсэн дүгнэлт гаргажээ25.

П.Даусон, Л.Хаббард (2004) нар Г.Федер (1983)-ийн загварыг ашиглаж,

Төв болон Зүүн Европын 14 орны хувьд шилжилтийн үеийн 1994-99 оныг

хамарсан судалгаа хийгээд, экспортын 10 хувийн өсөлт ДНБ-ний 1,6 хувийн

өсөлтийг дагуулсныг тогтоож, эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг хангахын

тулд экспортод чиглэсэн бодлогыг дэмжихийг эдгээр орнуудад зөвлөмж

болгосон байна26.

О.Шарма, Р.Бхандари (2005) нар Непал улсын хувьд 1974-2003 оны

өгөгдлүүдэд үндэслэн судалгаа хийж, экспортын өсөлт болон эдийн засгийн

өсөлтийн хооронд эерэг хамаарлыг тогтоожээ27.

С.Уллах, В.Заман (2009) нар Пакистан улсын хувьд 1970-2009 оны

хугацааны өгөгдлүүд ашигласан судалгаа хийж, экспортын өсөлт эдийн

засгийн өсөлтөд нөлөөлсөн дүгнэлтийг гаргажээ28.

Ж.Скуали, К.Уилсон (2011) нар улс орны гадаад худалдааны эргэлтийг

дэлхийн худалдааны эргэлтэд харьцуулсан харьцааг тухайн орны

худалдааны нээлттэй байдлын хэмжүүр болгон ашиглаж, АНУ нь худалдааны

нээлттэй бодлого баримталдаг ба энэ нь эдийн засгийн өсөлтөд нь эерэг

нөлөө үзүүлдгийг тогтоосон байна29.

23 Ibrahim, I. (2002). On Exports and Economic Growth. Journal Pengurusan, 3-18 [48] 24 Lin, J. Y. & Li, Y. (2002). Exports and Economic Growth in China: A Demand-Oriented Analysis. China Economic Quarterly, 2 (4), 779-794 [54] 25 Thungsuwan, S. & Thompson, H. (2003). Exports and Economic Growth in Thailand: An Empirical Analysis. BU Avademic Review, 2 (1), 10-20 [73] 26 Dawson, P. & Hubbard, L. (2004). Exports and economic growth in Central and East European countries during transition. Applied Economics, 36, 1819-1824 [23] 27 Sharma, O. & Bhandari, R. (2005). Foreign Trade and Its Effects on Nepalese Economic Development. The Journal of Nepalese Business Studies, 2 (1), 13-32 [68] 28 Ullah, S., Zaman, B. & Others (2009). Cointegration and Causality between Exports and Economic Growth in Pakistan. European Journal of Social Sciences, 10 (2), 264-272 [75] 29 Squalli, J. & Wilson, K. (2011). A New Measure of Trade Openness. The World Economy, 34(10), 1745–1770 [70]

5

Манай эрдэмтэн, судлаачдын хувьд Монгол Улсын эдийн засгийн

өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх нөлөөг цогцоор нь судалсан бүтээл

хараахан байхгүй боловч гадаад худалдаатай холбоотой чухал асуудлуудыг

хөндөж судалсан зүйл багагүй байна.

Тухайлбал, гавьяат эдийн засагч, академич П.Лувсандорж (1980)

БНМАУ-ын эдийн засгийн хөгжлийн асуудлуудыг хөндөхдөө экспортыг

баримжаалахын ач холбогдлыг дурдсан байна30.

Д.Баяндалай (1994) гадаад худалдааны бүтэц, байршилтын талаар

судлахдаа, импортыг зохих хэмжээгээр хязгаарлах, экспортын чиглэлийн

болон импортыг орлох үйлдвэрлэл хөгжүүлэх хэрэгтэйг тэмдэглэжээ31.

Э.Гүргэмжав (1995) экспорт, импортын харилцан хамаарлыг судалж,

үндэсний үйлдвэрлэл, түүний дотор экспортод чиглэсэн үйлдвэрлэлийн

хөгжилд импорт чухал үүрэгтэйг тайлбарлажээ32.

Н.Батнасан (2000) экспортын салбарт судалгаа хийж, экспортыг

дэмжих бодлогын чухлыг онцлохдоо, импортын бүтцийг тарифийн аргаар

зохицуулснаар үндэсний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, энэ нь эргээд экспортыг

нэмэгдүүлэх боломжтойг онцолсон33.

П.Гантөмөр (2001) эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг

шинжлэхдээ, шинжлэх ухаан, технологийн дэвшлийг ашиглан мал аж ахуйн

түүхий эд, материалыг боловсруулан бүтээгдэхүүн хийж үндэсний

үйлдвэрлэлийг дэмжих, экспортод чиглэсэн үйлдвэрлэлийг дэмжвэл ДНБ-ний

өсөлтийг жилд 1,5 пунктээр өсгөх боломжтойг тооцоолсон байна34.

Ч.Наранчимэг (2006) эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлөх 25 хүчин

зүйлсэд шинжлэх ухаан, технологийн дэвшил болон эрэлтийн урамшууллыг

оруулж, үүнд гадаад худалдааны таатай бодлогыг хамааруулжээ. Эдийн

засгийн өсөлтийг хурдасгах нэг гол хүчин зүйл нь технологи болохыг судлаач

эрдэмтэн онцлоод, гадаад худалдааг урамшуулснаар хөрөнгө оруулалт

нэмэгдэж, улмаар технологи бий болохыг тэмдэглэжээ. Монгол Улсын хувьд

эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлөх гол хүчин зүйлс нь үйлдвэрлэлийн

30 П.Лувсандорж (1980). БНМАУ-ын эдийн засгийн хөгжлийн зангилаа асуудлууд. ШУАХ, УБ [11] 31 Д.Баяндалай (1994). Монгол Улсын гадаад худалдааны бүтэц, байршилтын шинэчлэл. Диссертаци, ШУА, ЭЗХүрээлэн, УБ [6] 32 Э.Гүргэмжав (1995). Гадаад худалдаа. УБ [8] 33 Н.Батнасан (2000). Монгол Улсын экспортыг дэмжих бодлого зохицуулалтын тулгамдсан асуудлууд. Диссертаци, МУИС, УБ [3] 34 П.Гантөмөр (2001). Эдийн засгийн өсөлтөнд нөлөөлөгч зарим хүчин зүйлсийн шинжилгээ. Диссертаци. МУИС, УБ [7]

6

салбарын бүтэц, удирдлагын ур чадвар, мэргэшиж дадлагажсан ажиллах хүч,

капитал, Засгийн газрын зардал, технологи зэрэг болохыг судалгааныхаа үр

дүнд тогтоосон байна35.

Л.Даваажаргал (2006) нь Таталцлын загвар болон Итали, Их Британи,

ОХУ, Хятад, Өмнөд Солонгос, АНУ, Канад гэсэн экспортын түнш 7 орон

болон Монголын 2000-2005 оны улирлын panel өгөгдлийг ашиглаж, Монгол

Улсын гадаад худалдаанд ханшийн хэлбэлзлийн үзүүлэх нөлөөг тооцсон

байна. Эмпирик судалгааны үр дүнд ханшийн тодорхойгүй байдал болон

гадаад худалдааны хооронд статистикийн хувьд ач холбогдолгүй эерэг

хамаарал байгааг тогтоожээ36.

Р.Амаржаргал (2007) Таталцлын загвар ашиглаж, Зүүн хойд Азийн зах

зээлд интеграцичлагдах болон Япон улстай Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр

байгуулсан нөхцөлд Монголын гадаад худалдаа ямар байхыг 1984-2001 оны

статистик үзүүлэлтүүд ашиглаж судалжээ. Судалгааны үр дүнд Японтой ЧХХ

байгуулсан тохиолдолд гадаад худалдаа бараг тавин хувь нэмэгдэх бөгөөд

Зүүн хойд Азийн интеграцид нэгдвэл статистик хамаарал багатай гэсэн дүн

гарсан байна. Гадаад худалдааны нээлттэй бодлого явуулах, аль болохоор

бүс нутгийн интеграцид нэгдэх, хоёр талын худалдааны гэрээ байгуулах

замаар алслагдсан байдал, түүнээс үүдэж буй сөрөг үр дагаврыг манай улс

давж чадахыг уг судалгаагаар харуулжээ37.

Н.Батнасан, Н.Отгонсайхан, Д.Нарандалай, Ц.Оюунбилэг (2012)

Монгол Улсын хувьд худалдааны гол түнш орнууд болох ОХУ, БНХАУ, Япон,

БНСУ, АНУ, Канадтай Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулвал эдийн

засагт хэрхэн нөлөөлөхийг судалжээ. Энэ асуудлыг Ерөнхий тэнцвэрийн

загвар болон Таталцлын загварт тулгуурлан судлахад Чөлөөт худалдааны

хэлэлцээр байгуулах нь Монголын гаралтай барааны өрсөлдөх чадварыг

нэмэгдүүлэх гол арга замуудын нэг мөн боловч эдийн засгийн өнөөгийн бүтэц,

тогтолцооны нөхцөлд Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах замаар

үйлдвэрлэл, экспортоо дэмжих боломж хязгаарлагдмал байгааг тогтоожээ.

Ерөнхий тэнцвэрийн загварт тулгуурлан хийсэн шинжилгээ дээр дурдсан

35 Ч.Наранчимэг (2006). Эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ. Диссертаци, Удирдлагын академи, УБ [13] 36 Л.Даваажаргал (2006). Гадаад худалдаа ба ханшийн хэлбэлзэл. Судалгааны ажил, Товхимол-4, Монголбанк, 54-58 [9] 37 Р.Амаржаргал (2007). Зүүн Хойд Азийн чөлөөт худалдааны гэрээ ба Монгол. Судалгааны ажил [1]

7

6 улсын алинтай нь ч Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулахад үйлдвэрлэл,

ДНБ, экспорт, импорт маш бага хэмжээгээр нэмэгдэнэ гэдгийг харуулсан

байна. Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг хоёр хөрштэй байгуулах нь ач

холбогдолтой бус боловч Япон, БНСУ-тай байгуулвал 2020 он гэхэд эдгээр

улстай хийх худалдаа 0,4-2,0 хувиар өсөх боломжтойг тооцоолжээ38.

Судалгааны ажлын зорилго

Судалгааны ажлын зорилго нь Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд

гадаад худалдааны үзүүлэх нөлөөг эмпирик шинжилгээний аргаар судалж,

тодорхойлоход оршино.

Судалгааны ажлын зорилт

Судалгааны ажлаар дараах зорилтуудыг тавьж шийдвэрлэв. Үүнд:

- Экспортыг нэмэгдүүлэх нь Монголын эдийн засгийн өсөлтөд хэрхэн

нөлөөлж байгааг судалж, тодорхойлох;

- Импортыг орлуулах бодлогын Монголын эдийн засгийн өсөлтөд

үзүүлэх нөлөөг тогтоох;

- Худалдааг либералчилах бодлогын Монголын эдийн засгийн өсөлтөд

үзүүлэх нөлөөг судалж, тодорхойлох;

- Манай улсын эдийн засгийн өсөлт уул уурхайн бүтээгдэхүүний өсөн

нэмэгдэж буй экспорттой нягт уялдаатай учраас эдийн засгийн өсөлтөд

уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын үзүүлж буй нөлөөллийг

шинжилж, тооцоолох;

- Манай улсын эдийн засаг олборлох салбараас хамааралтай эдийн

засаг бүхий улс орнуудад тулгардаг “Голланд өвчин”-д өртөж байгаа

эсэхийг тогтоох.

Судалгааны объект

Судалгааны объект нь Монгол Улсын гадаад худалдаа байна.

38 Н.Батнасан, Н.Отгонсайхан, Д.Нарандалай, Ц.Оюунбилэг (2012). Худалдааны гол түнш орнуудтай Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах боломж болон эрсдэл. Бодлогын судалгаа, МУИС, УБ [5]

8

Судлах зүйл

Эрдмийн ажлаар Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд гадаад

худалдааны үзүүлэх нөлөөг судална.

Судалгааны таамаглал

Судалгааны ажлаар дараах таамаглалыг дэвшүүлэв. Үүнд:

Н0: Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт экспортоос үүдэлтэй бөгөөд

нээлттэй худалдаа нь мэдлэг, технологиор дамжиж урт хугацаанд өсөлтөд

эерэгээр нөлөөлнө.

Судалгааны ажлын шинжлэх ухааны шинэлэг тал

Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх

нөлөөг судлахдаа дараах асуудлуудыг шинэлэг байдлаар судлахыг зорилоо:

- Экспортыг нэмэгдүүлэх нь Монголын эдийн засгийн өсөлтөд хэрхэн

нөлөөлснийг судлав.

- Монгол Улсын гадаад худалдаа хэрхэн либералчилагдсаныг хэмжих

худалдааны нээлттэй байдлын хэмжүүрүүд шинээр тооцоолон үүсгэж,

гадаад худалдаа, эдийн засгийн өсөлтийн хамаарлыг шинжлэхдээ

ашиглав.

- Импортыг орлуулах бодлого, худалдааны нээлттэй бодлогын аль нь

Монголын эдийн засгийн өсөлтөд эерэг нөлөөтэйг эмпирик

шинжилгээгээр судлав.

- Уул уурхайн экспортоос өндөр хамааралтай Монгол Улсын эдийн засаг

“Голланд өвчинд” өртөж байгаа эсэхийг эмпирик шинжилгээгээр судлав.

- Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх

нөлөөг судлахдаа 1981-2012 оны нийт 32 жилийн статистик

өгөгдлүүдийг ашигласан эмпирик шинжилгээ хийсэн нь өмнө хийгдэж

байгаагүй ажил бөгөөд гадаад худалдаа, эдийн засгийн өсөлтийн

хамаарлыг судлах дараа дараагийн судалгаа, шинжилгээнд хувь нэмэр

болох боломжтой.

9

Судалгааны ажлын онолын ач холбогдол

- Гадаад худалдаа болон эдийн засгийн өсөлтийн хамаарлыг эмпирик

судалгаагаар шинжлэх нь энэхүү хамаарлыг тайлбарласан эдийн

засгийн өсөлтийн онол бодит байдал дээр хэрхэн хэрэгжиж байгааг

тодруулах ач холбогдолтой.

Сонгодог болон неоклассик эдийн засгийн өсөлтийн загваруудын аль

алинд технологийн өөрчлөлт экзогенд тооцогдсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл

технологийн өөрчлөлт тухайн улсын худалдааны либералчилагдсан түвшнээс

шалтгаалахгүй юм. Нөгөө талаас, эндоген өсөлтийн загваруудад гадаад

худалдаа нь технологийн хөгжлөөр дамжиж урт хугацаанд өсөлтийн

хэмжээнд нөлөөлдөг. Гэсэн хэдий ч, өсөлтийн шинэ онолууд нээлттэй

худалдаа нь эдийн засгийн өсөлтийг нэмэгдүүлнэ гэдгийг илэрхий

дүгнэдэггүй39. Онолын эх сурвалжууд гадаад худалдаа болон эдийн засгийн

өсөлтийн хоорондын хамаарлын талаар бүх улсын хувьд нэгдсэн нэг дүгнэлт

өгдөггүй учраас судалгааны ажлаар энэхүү хамаарлыг Монгол Улсын хувьд

эмпирик судалгаагаар шинжлэх нь онолын өндөр ач холбогдолтой.

Судалгааны ажлын практик ач холбогдол

- Эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх нөлөөг Монгол

Улсын хувьд эмпирик шинжилгээгээр судлах нь төр, засгийн бодлогод

үнэтэй зөвлөмж хүргүүлэх ач холбогдолтой.

- Уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортоос өндөр хамааралтай манай

улсын эдийн засаг “Голланд өвчинд” өртөж байгаа эсэхийг шинжлэв.

- Эдийн засгийн өсөлтөд уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын үзүүлж

байгаа нөлөөний хэмжээг эмпирик шинжилгээгээр тооцоолов.

Монгол Улсын Засгийн газар 2009 онд “Гадаад харилцааг эдийн

засагжуулах хөтөлбөр”, 2013 онд “Экспортыг дэмжих хөтөлбөр” баталж,

гадаад худалдаанд улам илүү ач холбогдол өгч байна. УИХ-аас Худалдааны

39 Harrison, A. (1996). Openness and growth: A time series, cross-country analysis for developing countries. Journal of Development Economics, 48(2), 421 [41]

10

тухай хууль, Гадаад худалдаанд төрөөс баримтлах бодлого зэрэг хууль эрх

зүйн болон бодлогын чухал баримт бичгүүд хэлэлцэгдэхээр хүлээгдэж байна.

Дэлхийн олон орны эрдэмтэн судлаачдын судалгааны дүнгээр

импортыг орлуулах бодлого эдийн засгийн өсөлтөд сөрөг нөлөө үзүүлдэг

талаар нэн ялангуяа хөгжиж байгаа орнуудын хувьд тогтоогдсон ба тэдгээр

улсуудын хувьд импортыг орлуулах бодлогоос татгалзах талаар бодлогын

зөвлөмж тогтмол гаргадаг. Иймд импортыг орлуулах бодлого манай эдийн

засгийн өсөлтийн хувьд ямар нөлөөтэй болохыг шинжлэхийг оролдлоо.

Монгол Улс 1997 онд Дэлхийн Худалдааны Байгууллагад элсэн

орсноор тус байгууллагын дүрмийн дагуу худалдааны зохицуулалт хийх үүрэг

хүлээсэн. Тухайлбал, импортын квотоос татгалзаж, квотыг тарифаар орлуулж,

улмаар тарифийн хэмжээг бууруулсан. Гадаад худалдааны шинэ нөхцөл

байдалд тохирсон бодлого санал болгоход судалгааны ажлын практик ач

холбогдол оршино.

Судалгааны ажлын үр дүнгийн хэлэлцүүлэг, нийтлэл

Судалгааны ажлын үр дүнгээр болон диссертацийн сэдвийн хүрээнд

гадаадад олон улсын хурал семинарт 3 удаа, дотоодод эрдэм шинжилгээний

бага хурал, бусад хурал, зөвлөлгөөнд 8 удаа илтгэл тавьж хэлэлцүүлсэн.

Судалгааны ажлын үр дүнгээр болон диссертацийн сэдвийн хүрээнд

гадаадын сэтгүүлд нэг удаа, дотоодын сэтгүүлд хоёр удаа эрдэм

шинжилгээний өгүүлэл, илтгэл нийтлүүлсэн.

Судалгааны ажлын бүтэц

Тус диссертаци нь оршил, 3 бүлэг, 9 дэд бүлэг, дүгнэлт, санал зөвлөмж,

ном зүйн жагсаалт, хавсралтаас бүрдэнэ. Диссертацийн нэгдүгээр бүлэгт

гадаад худалдааны онол болон эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны

үзүүлэх нөлөөг судлах арга зүйн үндсийг тайлбарлаж, хоёрдугаар бүлэгт

Монгол Улсын гадаад худалдааны тойм, өнөөгийн байдал, гуравдугаар

бүлэгт Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх

нөлөөг тодорхойлох эмпирик шинжилгээг 1981-2012 оны тоон үзүүлэлтүүдэд

11

үндэслэн хийлээ. Эмпирик шинжилгээнд зохих эконометрик загварыг гаргаж,

түүнчлэн худалдааны нээлттэй байдлыг хэмжих нэмэлт хэмжүүрүүд

тооцоолон гаргав. Түүнчлэн эдийн засгийн өсөлтөд уул уурхайн

бүтээгдэхүүний экспортын үзүүлж буй нөлөөг судалж, олборлох салбарын

экспортоос өндөр хамааралтай манай улсын эдийн засаг “Голланд өвчинд”

өртөж байгаа эсэхийг шинжлэв. Улмаар төр засгийн бодлогод зөвлөмж

болгох зорилгоор судалгааны үр дүнд үндэслэсэн дүгнэлт, санал зөвлөмжийг

гаргалаа.

Бүтээл нь 130 хуудас, 21 хүснэгт, 11 зургаас бүрдсэн болно.

12

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ

ГАДААД ХУДАЛДАА, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨСӨЛТИЙН

ОНОЛ, АРГА ЗҮЙН ҮНДЭС

1.1 Гадаад худалдааны онолын үндэс

Гадаад худалдааны сонгодог онолын анхны төлөөлөгч Адам Смит

туйлын давуу талын онолыг үндэслэж, улс орнуудын хоорондох гадаад

худалдааг тайлбарладаг. Тэрээр 1776 онд бичсэн бүтээлдээ 40 улс орнууд

олон улсын худалдаанд оролцсоноор хэрхэн бүгд ашигтай байж болохыг

тайлбарласан. Улс орнууд зардал багатай бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж,

өөрийн хэрэгцээнээс илүү гарсан хэсгийг нь бусад улсад худалдаж, зардал

өндөртэй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хямдаар үйлдвэрлэсэн улсуудаас

худалдан авах нь ашигтай гэж үзжээ. Улс орнууд гадаад худалдаанд

оролцсоноор нэгдүгээрт, хямд зардлаар хэрэгцээгээ хангах, хоёрдугаарт,

бага зардлаар ихийг үйлдвэрлэж, үйлвэрлэлийнхээ хэмжээг нэмэгдүүлэх

боломжийг олж авдаг. Туйлын давуу талын онолоор гадаад худалдаа

хийгдэхэд үйлдвэрлэлийн нөхцөлийн ялгаа, хэрэглэгчдийн сонирхолын ялгаа,

технологийн ялгаа гэсэн хүчин зүйлс шалтгаан болж байдаг. Туйлын давуу

талын онолын тайлбарыг хялбарчлахын тулд дараах хязгаарлалт,

нөхцөлүүдийг тавьдаг. Үүнд: (а) Хоёр улсын хооронд гадаад худалдаа

явагдана. (б) Хоёр төрлийн бараа байна. Энэ 2 барааг хоёр улс хоёулаа

үйлдвэрлэнэ. (в) Хоёр улсын хэрэглэгчдийн таашаал нь адил байна.

Жишээлбэл, Тайланд, Малайз гэсэн 2 улс будаа, элсэн чихэр гэсэн 2

төрлийн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэдэг. Энэ төрлийн бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлийн өртөгийг хөдөлмөрийн орцоор хэмжиж илэрхийлнэ. Хоёр улс

хоёр бүтээгдэхүүнийг дараах зардлаар үйлдвэрлэнэ. Тайланд улс будааг 3

цагийн хөдөлмөрөөр, элсэн чихрийг 6 цагийн хөдөлмөрөөр, Малайз улс

будааг 4 цагийн хөдөлмөрөөр, элсэн чихрийг 3 цагийн хөдөлмөрөөр

үйлдвэрлэдэг гэж тооцъё. Өөрөөр хэлбэл, будааг Тайланд улс Малайзаас

4/3 = 1,3 дахин бага, элсэн чихрийг Малайз улс Тайландаас 6/3 = 2 дахин

бага зардлаар үйлдвэрлэж байна. Иймээс Тайланд будаагаар, Малайз элсэн

40 Adam Smith (1776). An Inquiry into Nature and Causes of the Wealth of Nations

13

чихрээр туйлын давуу талтай байна. Энэ тохиолдолд Тайланд өндөр

зардалтай элсэн чихрийг үйлдвэрлэлгүйгээр өөрийн туйлын давуу талтай

будааг үйлдвэрлэж, элсэн чихрийг Малайзаас импортоор авч, дотоодын

хэрэглээнээс давсан будаагаа Малайзад экспортлох нь үр ашигтай юм.

Харин Малайз эсрэгээрээ элсэн чихрийг дотооддоо үйлвэрлэж,

хэрэглээнээсээ давсан элсэн чихрийг Тайландад экспортлож, хариуд нь

Тайландаас будааг импортлож байх юм.

Туйлын давуу талын онолоор тухайн улс туйлын давуу талтай

бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлээрээ дагнаж олон улсын худалдаанд оролцсоноор

ашиг олох бол, туйлын давуу талгүй улс ашиг олох боломжгүй гэж

тайлбарладаг. Уг онолоор улс орнууд өөрийн давуу талтай бүтээгдэхүүн

үйлчилгээний үйлдвэрлэлээр төрөлжиж, тэр салбар руу эдийн засгийнх нь

нөөц шилждэг гэж үздэг. Гэвч тухайн улс ямар нэг бүтээгдэхүүнээр туйлын

давуу талгүй бол гадаад худалдаанд ямар байдлаар оролцож, ямар

бүтээгдэхүүнээр төрөлжих вэ? гэсэн асуудал хөндөгддөг. Энэ асуудлыг

А.Смитийн туйлын давуу талын онолоор тайлбарлах боломжгүй бөгөөд энэ

нь тус онолын дутагдалтай тал болдог.

Давид Рикардо 1817 онд бичсэн “Татвар ногдуулалт ба улс төрийн

эдийн засгийн ухааны зарчим” номондоо дэвшүүлсэн харьцангуй давуу талын

онолоор ямар ч бүтээгдэхүүнээр туйлын давуу талгүй улс гадаад

худалдаанаас ашиг олж болохыг тайлбарласан байдаг41. Аливаа орон ямар

нэг бараа, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлээр дагнаж, түүнийг бусад оронтой

харьцуулахад харьцангуй бага зардлаар үйлдвэрлэж, экспортлох юм бол

ашиг олж чадна. Түүнчлэн аливаа орон дотооддоо үйлдвэрлэхэд өртөг

зардал өндөртэй бараа, бүтээгдэхүүнийг импортоор авах нь илүү ашигтай

байдаг. Өөрөөр хэлбэл, аль ч улс орон харьцангуй илүү үр ашигтай бараа,

бүтээгдэхүүнээ гадаадад худалдаж, харьцангуй бага үр ашигтай бараа

бүтээгдэхүүнийг гадаадаас худалдан авдаг. Энэхүү онолоор тухайн улс

тодорхой бүтээгдэхүүнийг бусад улстай харьцуулахад илүү бага алдагдсан

боломжийн өртгөөр үйлдвэрлэж байгаа бол энэ улсыг тухайн бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлд харьцангуй давуу талтай гэнэ. Харьцангуй давуу талын онолоор

тухайн улс туйлын давуу талгүй ч, харьцангуй давуу талтай бүтээгдэхүүн

41 Ricardo, David (1817). Principles of Political Economy and Taxartion

14

үйлдвэрлэлээрээ дагнаж худалдаанд оролцсоноор ашиг олох боломжтой гэж

үздэг. Ингэснээр аль ч улс худалдаанаас ашиг олж болно гэж үзнэ.

Тухайлбал, Америкт нэгж хүнс үйлдвэрлэхэд 1 цаг, нэгж хувцас

үйлдвэрлэхэд 2 цаг шаардагддаг, харин Европт нэгж хүнсэнд 3 цаг, нэгж

хувцсанд 4 цагийн хөдөлмөр шаардагддаг гэж тооцъё. Хэрэв ийм бол АНУ

хүнс ба хувцас үйлдвэрлэлийн аль алинд нь туйлын давуу талтай байна.

Гэхдээ Америк хүнс үйлдвэрлэхэд харьцангуй давуу талтай, харин Европ

хувцас үйлдвэрлэхэд харьцангуй давуу талтай учраас Америк хүнс, Европ

хувцас үйлдвэрлэх талаар дагнан хоорондоо худалдаа хийвэл хоёуланд нь

ашигтай гэдгийг Д.Рикардо нотолжээ. Европын хувцас АНУ-ын зах зээлд

нэвтрэхэд Америкийн хувцасны үнэ хямдарч, үйлдвэрлэгчдийн ашиг буурч,

тэд үйлдвэрлэлээ хаахад хүрнэ. Америкийн хүнс Европт борлогдсоноор

Европын хүнс хямдарч, хүнсчидийн ашиг буурч, дампуурахад хүрнэ. Үүний

хамт Америкийн хувцас үйлдвэрлэгчид капиталаа хүнсний үйлдвэрлэлд

оруулж, Европын хүнс үйлдвэрлэгчид хөрөнгөө хувцасны үйлдвэрлэл рүү

шилжүүлнэ. Ийнхүү гадаад худалдааны үр дүнд Америк ба Европт хүнс ба

хувцасны үнэ адилхан болж тэнцвэржинэ. Хэрэв гадаад худалдаа байгаагүй

бол Америк ба Европ дахь хүнс ба хувцасны үнэ өөр өөр, тэр дотроо Америк

хувцасны үнэ хүнснийхээс 2 дахин их байх байсан. Гадаад худалдааны үр

дүнд Америк, Европт бодит цалин өснө. Тухайлбал, хүн бүр цалингаараа 1

нэгж хүнс, 1 нэгж хувцас авна гэж тооцъё. Гадаад худалдаа эхлэхээс өмнө

эдгээр барааны үнэ нь Америкийн хувьд 3 цагийн хөдөлмөртэй, Европын

хувьд 7 цагийн хөдөлмөртэй тэнцэж байсан. Гадаад худалдаа явагдаж

эхэлснээс хойш нэгж хувцасны үнэ 3 доллар, нэгж хүнсний үнэ 2 доллар

болсон. Ийм нөхцөлд Америкт нэгж хүнс авахын тулд урьдын адил 1 цаг

хөдөлмөрлөнө. Харин нэгж хувцас авахын тулд 1,5 цаг ажиллах

шаардлагатай болно. Урьд нь нэгж хүнс, нэгж хувцас авахад Америкт 3 цаг

зардаг байсан бол одоо 2,5 цаг зарах болно. Өөрөөр хэлбэл, Америкт бодит

цалин 16,7 хувиар өсөх нь. Европт нэгж хувцас авахын тулд 4 цагийн

хөдөлмөр зарна, харин нэгж хүнс авахын тулд зөвхөн нэгж хувцасны 2/3-ыг

үйлдвэрлэх бөгөөд түүгээрээ Америкийн 1 нэгж хүнс авах боломжтой болно.

Өөрөөр хэлбэл, нэгж хүнс, нэгж хувцас авахын тулд Европт 4 + 4(2/3) = 4 +

2,6 = 6,6 цаг зарцуулах бөгөөд бодит цалин нь 5,7 хувиар өснө. Ийнхүү

гадаад худалдаанд харьцангуй давуу талаа ашигласнаар аль ч улсад нэгж

15

цагийн хөдөлмөрөөрөө илүү их бараа, бүтээгдэхүүн авах болж, улс бүрийн

үндэсний орлого өсөх ажээ.

Эли Хекшер 1919 онд бичсэн “Орлогын хуваарилалтад гадаад

худалдааны үзүүлэх нөлөө” өгүүллээрээ42 болон түүнийг шавь Бертель Олин

нь 1930-аад оноос үргэлжлүүлэн судалсан “Бүс хоорондын болон олон улсын

худалдаа” бүтээлээрээ43 харьцангуй давуу талын онолын цаашдын хөгжлийн

чиг баримжааг гаргаж иржээ. Аливаа улсын хувьд үйлдвэрлэлийн ямар нэгэн

хүчин зүйлсээр (газар, ажиллах хүч, капитал) бусад улсуудтай харьцуулахад

харьцангуй сайн хангагдсан байх нь тухайн улсын харьцангуй давуу талыг

тодорхойлдог байна. Өөрөөр хэлбэл тухайн улс өөрийн харьцангуй сайн

хангагдсан үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийг ашиглаж үйлдвэрлэсэн

бүтээгдэхүүнээрээ харьцангуй давуу талтай байна. Учир нь бараа

бүтээгдэхүүний ашигтай эсэх нь үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн өртөгөөр

тодорхойлогдоно. Дотооддоо илүү сайн хангагдсан хүчин зүйлийг ашигласан

бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх нь өртөг хомс хүчин зүйлийг ашигласан

бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхээс илүү хямд тусна. Хекшер-Олины онолын гол

зарчим нь тухайн улс өөрийн сайн хангагдсан үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийг

ашиглаж үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ экспортод гаргаж, харин өөрт

хомсдолтой байгаа хүчин зүйлсээр үйлдвэрлэх бараа бүтээгдэхүүнийг

импортлох нь зүйтэй гэж үзсэн.

Хекшер-Олины онолын дагуу гадаад худалдааны үр дүнд

үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн үнийн тэнцвэржилт явагдана. Анхандаа илүү

сайн хангагдсан хүчин зүйлийн үнэ харьцангуй бага байна. Тухайн улсын

хувьд капиталын илүүдэл капитал ахиу орсон бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд

төрөлжихөд хүргэж, экспортод чиглэсэн салбарын үйлдвэрлэл рүү капиталын

шилжилтийг хангана. Улмаар капиталын эрэлт нэмэгдэж, энэ хэмжээгээр үнэ

нь өснө. Хэрвээ тухайн улс ажиллах хүчний илүүдэлтэй бол ажиллах хүч ахиу

орсон бүтээгдэхүүнээ экспортлоно. Улмаар хөдөлмөрийн хөлс ч мөн өсөх

ажээ.

1962 онд Ж.Тинберген анх Таталцлын загварыг ашигласан44. Гадаад

худалдааны Таталцлын загварын дагуу i, j улсуудын хоорондын худалдаа F

42 Heckscher, E. (1919). The effect of foreign trade on the distribution of income. Ekonomisk Tidskriff, 497–512 [43] 43 Ohlin, B. (1933). Interregional and International Trade. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1966 [59] 44 Tinbergen, J. (1962). An Analysis of World Trade Flows. Shaping the World Economy, New York, NY: Twentieth Century Fund. [74]

16

нь тухайн улсуудын эдийн засгийн хэмжээ M - ээс болон хоорондын зай D -

ээс хамаарна гэж үздэг.

ij

jiij D

MMGF (1.1)

Таталцлын загвар нь 2 улсын хоорондын худалдааны эргэлт нь тус

бүрийн эдийн засгийн хэмжээтэй шууд хамааралтай, эдийн засгийн төв

хоорондын зайнаас урвуу хамаардаг гэсэн үндсэн санаанд тулгуурладаг.

Таталцлын онолоор худалдааны зардлыг тооцоход хэд хэдэн хувьсагчийг

ашигладаг. Жишээ нь далайд гарц, хоорондын зайнаас хамаарсан дамми

хувьсагчийг таамаглалд оруулна. Учир нь зардал зайнаас хамаарч өсдөг.

Тухайлбал далайд гарцтай орнууд далайд гарцгүй орнуудтай харьцуулбал

гадаад худалдаанд оролцоход илүү хялбар байдаг. Мөн мэдээлэл олж авах

зардалтай холбоотой хэлний бэрхшээл, улс хоорондын түүхэн харилцаа,

соёлын болон эдийн засгийн орчны ижил болон ялгаатай байдал зэрэг нь

худалдаанд нөлөөлөх нөхцөл болдог тул эдгээртэй холбоотой дамми

хувьсагчийг Таталцлын загварт оруулж өгдөг байна. Тухайлбал, 2 орны хувьд

нийтлэг нэг мөнгөн тэмдэгт, хэл, улс төрийн бодлоготой бөгөөд газар зүйн

байршлын хувьд ойр байвал тэдгээр улсын хооронд худалдаа эрчимтэй

хийгдэх болно. Тус загвар нь гадаад худалдааны хэлэлцээрүүд болон НАФТА,

Дэлхийн Худалдааны Байгууллага зэрэг гадаад худалдааны эвсэл,

холбоодын үзүүлэх нөлөө, үр дүнг шинжлэхэд өргөн хэрэглэгддэг байна.

Гадаад худалдаанд дагнах, мэргэшихийн давуу талыг гүнзгийрүүлэн

судалснаар 1970-аад онд Пол Кругман гадаад худалдааны шинэ онолын

санааг дэвшүүлжээ. П.Кругман (1979, 1991) үйлдвэрлэлийн хэмжээний өгөөж

өсөх шинжтэй үед (Scale effect) болон олон төрлийн бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэснээс эрэлтийн онцлогоос хамаарч зарим төрлийн бүтээгдэхүүн

дээр дагнавал (Network effect) гадаад худалдаа ашигтай байхыг

тайлбарласан. Эдийн засгийн цар хүрээний уг онолоор ихэнх хөгжингүй

орнууд үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсээрээ ойролцоо түвшинд хангагдсан

байдаг. Иймээс тэдгээр улс орнууд өөрсдийн өргөжин тэлж болох, үр дүнтэй

байхуйц янз бүрийн салбарт өөр өөр бүтээгдэхүүнээр төрөлжиж, их

хэмжээгээр үйлдвэрлэсэн үед өөрөөр хэлбэл, тухайн бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэх хэмжээг нэмэгдүүлэх тутам нэгж бүтээгдэхүүний зардал буурч

17

хоорондоо ашигтай худалдаа хийх болно. “Эдийн засгийн цар хүрээ” гэдэг нь

үйлдвэрлэлийн хэмжээний өгөөж өсөх шинжтэй үед нэгж бүтээгдэхүүний

өртөгийг бууруулна гэсэн санаанд суурилсан. Үйлдвэрлэн гаргаж буй

бүтээгдэхүүний хэмжээ нэмэгдэх тусам үйлдвэрлэлийн технологи, зохион

байгуулалт, судалгаа хөгжлийн тогтмол зардлын нэгж бүтээгдэхүүнд ногдох

хэмжээ буурдаг. Тодорхой бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлээр дагнасан улс

орнууд олон улсын худалдаанд оролцож, үйлдвэрлэлийн цар хүрээний ашиг

тусыг хүртэж чадвал бүтээгдэхүүний гарц нэмэгдэж, үнэ буурдаг. Улс орон

хэд хэдэн төрлийн бүтээгдэхүүн зэрэг үйлдвэрлэж, эдийн засгийн цар

хүрээний өгөөжийг хүртэх боломжтой ч дотоодын зах зээлийн хэмжээ нь энэ

боломжийг хязгаарладаг. Зах зээлийн хязгаарлагдмал байдал нь гарцын

хэмжээг бууруулж, нэгж бүтээгдэхүүний өртөгийг өсгөдөг тул улс орнууд

хоорондоо худалдаа хийвэл дэлхийн зах зээл нь нэг орны зах зээлийн

багтаамжаас хамаагүй өргөн байх тул их хэмжээний үйлдвэрлэл явуулах

боломжтой юм45.

1.2 Гадаад худалдаа нь эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлөгч хүчин зүйл

болох нь

Эдийн засгийн онолын шинжлэх ухаанд эдийн засгийн өсөлт болон

гадаад худалдааны хамаарлын талаар тодорхой дурдагдсан байдаг.

Экспортоос үүдэлтэй эдийн засгийн өсөлтийн таамаглалын (export-led growth

hypothesis) дагуу экспорт нь өсөлтийг тодорхойлогч гол хүчин зүйлд

тооцогддог. Учир нь, Кейнсийн тайлбарласнаар экспортын өсөлт нь гадаад

валютын үржүүлэгчийн механизмаар дамжиж эдийн засгийн өсөлтийг

дагуулдаг 46 . Хөгжлийн эдийн засгийн судлаачид эдийн засгийн өсөлт дэх

худалдааны либералчлалын нөлөөнд экспорт гол үүрэгтэй гэж үзсэн нь бий.

Экспорт нь гадаад валютын эх үүсвэр болсноор эдийн засгийн импортын

чадавхийг тодохойлох ба импорт нь эргээд дотоодын эдийн засгийн идэвхийг

хангана. Энэ концепци нь хэрэглээ ба хөрөнгө оруулалт дахь өөрчлөлт илүү

хэмжээгээр орлогыг өөрчилдөг дотоодын үржүүлэгчийн үүрэгтэй төстэй юм.

45 Krugman, P. (1979). Increasing returns, monopolistic competition, and international trade. Journal of International Economics, 9, 469–79 [51]

Krugman, P. (1991). Increasing returns and economic geography. Journal of Political Economy, 99, 483–99 [52] 46 Keynes, J. (1936). The General Theory of Employment, Interest and Money. London, Macmillian [49]

18

Учир нь экспортыг дотоодын орлогыг нэмэгдүүлэх хүчин зүйл учир хөрөнгө

оруулалттай адилтгаж, импортыг урсан одож буй учир хадгаламжтай

зүйрлэснээр гадаад худалдааны үржүүлэгч нь гадаад худалдаа ба дотоодын

орлогын хамаарлыг тодорхойлно47. Гэвч гадаад худалдааны үржүүлэгчийн уг

концепци эдийн засгийн нөөц бололцооны зарцуулалтыг илэрхийлэх ба

худалдааны орлогод нөлөөлөх богино хугацааны нөлөөг илтгэж, урт

хугацааны нөлөөг тайлбарлахгүй. Үүнийг залруулахын тулд хөрөнгө оруулалт

эдийн засагт орлого бий болгоод зогсохгүй бүтээмжийн чадавхийг бий болгох

давхар үүрэг бүхий шинэ загварууд боловсруулагджээ.

Р.Харрод48, Е.Домар49 нар энэ тал дээр үлэмж хувь нэмэр оруулсан ба

тэдний дэвшүүлсэн загвар нь хөрөнгө оруулалт хадгаламжтай тэнцэж байх

тэнцвэрт нөхцөлийг хангасан орлогын өсөлтийн хэмжээг илэрхийлдэг:

y = s / k (1.2)

үүнд y нь орлогын өсөлтийн хувь, s нь хадгаламжийн хувь, k нь

капитал-орлогын харьцаа гэсэн загвар нь хаалттай эдийн засгийг илтгэнэ.

Ч.Халтмен (1967) нь Харрод-Домарын загварт гадаад худалдааг дараах

байдлаар шигтгэсэн байна50:

k

xmsy

(1.3)

үүнд m нь импорт-орлогын харьцаа, x нь экспорт-орлогын харьцаа. m нь x-ээс

их байх капитал импортлогч орны хувьд бүтээмжийн чадавхийг бий болгох

үүргээрээ дамжуулж гадаад худалдаа нь эдийн засгийн өсөлтөд эерэг

нөлөөтэй байх аж.

Харрод-Домарын загварт ажиллах хүчийг нэмж, технологийг

шингээснээр өсөлтийн неоклассик загварууд бий болжээ. Эдийн засгийн

өсөлтийн неоклассик загварууд нь нэгдүгээрт, ажиллах хүч болон техникийн

дэвшил экзоген буюу тогтмол хэмжээгээр өснө; хоёрдугаарт, хөрөнгө

оруулалтын тусдаа функц байхгүйгээс бүхий л хадгаламж хөрөнгө оруулалт

болон хувирна (S = I = sY); гуравдугаарт, үйлдвэрлэлийн үндсэн функц дахь

үйлдвэрлэлийн хэмжээний өгөөж тогтмол шинжтэй ба үйлдвэрлэлийн зарим

хүчин зүйлсийн хэмжээний өгөөж буурах шинжтэй гэж тооцоолсон байна.

47 Hultman, C. (1967). Exports and economic growth: A Survey. Land Economics, 43(2), 148 [46] 48 Harrod, R. (1939). An Essay in Dynamic Theory. The Economic Journal, 49(193), 14-33 [42] 49 Domar, E. (1946). Capital Expansion, Rate of Growth, and Employment. Econometrica, 14(2), 137–147 [26] 50 Hultman, C. (1967). Exports and economic growth: A Survey. Land Economics, 43(2), 150 [46]

19

Хамгийн өргөн хэрэглэгддэг неоклассик загвар болох Кобб, Дуглас нарын

үйлдвэрлэлийн хэмжээний өгөөж тогтмол шинжтэй (constant return to scale)

загвар нь доорх хэлбэртэй:

1LAKY (1.4)

үүнд A нь технологийн түвшин, K нь капитал, L нь ажиллах хүч, нь

орлогын капиталаас хамаарах мэдрэмж, 1- нь орлогын ажиллах хүчнээс

хамаарах мэдрэмж юм. Кобб-Дугласын үйлдвэрлэлийн функцийн хоёр талыг

дифференциалчилах аргаар шугаман хэлбэрт оруулж улс орнуудыг эдийн

засгийг өсөлтийн хэмжээгээр нь харьцуулж судлана:

� � � �y = t + EMBED Equation.3 k + (1-� � � � EMBED Equation.3 )l

(1.5)

Р.Солоу (1956) нь Кобб-Дугласын үйлдвэрлэлийн функцийн ажиллах хүч

ахиу хэлбэрийг экзоген өсөлтийн загвартаа ашиглаж, хадгаламж, хүн амын өсөлт

болон технологийн дэвшлийн нөлөөллийг тодорхойлсон байна. Тухайлбал,

үйлдвэрлэлд ахиу бүтээгдэхүүнээ өгдөг капитал ба ажиллах хүч гэсэн хоёр хүчин

зүйлтэй гэж тооцжээ� . t хугацааны хувьд Кобб-Дугласын үйлдвэрлэлийн функц

доорх хэлбэртэй байна:

� � � � � � � � EMBED Equation.3 EMBED Equation.3

(1.6)

үүнд Y нь ДНБ, K нь капитал, L нь ажиллах хүч, A нь технологийн түвшин L

ба A нь n ба g хувиар экзоген байдлаар өснө:

� � � � EMBED Equation.3 (1.7)

� � � � EMBED Equation.3 (1.8)

Бүтээгч ажиллах хүчний хэмжээ A(t)L(t) нь n+g хэмжээгээр өснө.

ДНБ-ний тогтмол хувь s нь хөрөнгө оруулалт болно гэж тооцъё. k нь нэгж

бүтээгч ажиллах хүчинд ногдох капиталын хэмжээ буюу k = K/AL, y нь нэгж

бүтээгч ажиллах хүчинд ногдох ДНБ-ний хэмжээ буюу y = Y/AL гэж тооцвол:

� � � � EMBED Equation.3 (1.9)

үүнд � � � � EMBED Equation.3 нь элэгдлийн хувь болно. Тэгшитгэл (1.9)-

ийн дагуу k нь тогтвортой төлөв k* -ийн хэмжээнд очно. Өөрөөр хэлбэл,

� � � � EMBED Equation.3 (1.10)

51 Solow, R. (1956). A Contribution to the Theory of Economic Growth. Quarterly Journal of Economics, 70(1), 65-94 [69]

20

)1/(1)]/([* gnsk (1.11)

Тогтвортой төлөвийн капитал-ажиллах хүчний харьцаа нь

хадгаламжийн хэмжээтэй эерэг, хүн амын өсөлтийн хэмжээтэй урвуу

хамааралтай байна.

Р.Солоугийн загвар нь бодит орлогод хадгаламж болон хүн амын

өсөлтийн үзүүлэх нөлөөг харуулна. Тэгшитгэл (1.11)-ийг үйлвэрлэлийн

функцид орлуулж, логарифм авбал тогтвортой төлөвийн нэг хүнд ногдох

ДНБ-нийг тодорхойлно:

)ln(1

)ln(1

)0(ln)(

)(ln

gnsgtA

tL

tY (1.12)

Үүнд үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс ахиу бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхийг

тооцсон учраас дээрх загварын дагуу хадгаламж болон хүн амын өсөлтийн

хувьсагчийн тэмдгийг болон хэмжээг таамаглах боломжтой.

Хадгаламжийн хэмжээ болон хүн амын өсөлтийг экзогенд тооцсоноор,

уг хоёр хүчин зүйлс нэг хүнд ногдох ДНБ-ний хэмжээг тодорхойлно гэж үзсэн.

Улс хооронд хадгаламжийн хэмжээ болон хүн амын өсөлт өөр өөр байдаг

учраас улс орнууд харилцан адилгүй тогтвортой төлөвд хүрдэг. Р.Солоугийн

загварын дагуу эдгээр хүчин зүйлс тогтвортой төлөвийн ДНБ-ний хэмжээнд

хэрхэн нөлөөлж байгааг таамаглах боломжтой. Таамаглалын дагуу

хадгаламжийн хэмжээ өсөх хэмжээгээр нэг хүнд ногдох ДНБ илүү өндөр

байна. Хүн амын өсөлт өндөр байх тусам нэг хүнд ногдох ДНБ илүү бага

байна.

Р.Солоугийн өсөлтийн уг загвар нь гадаад худалдаанаас үүдэлтэй

эдийн засгийн өсөлтийн онолыг хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмрээ оруулсан

бөгөөд одоо ч гэсэн эрдэмтэн судлаачид гадаад худалдаа, түүний дотор

нээлттэй худалдааны бодлогын эдийн засгийн өсөлтөд үзүүлэх нөлөөг

судлахдаа Р.Солоугийн загварыг ашигласан судалгаа хийсээр байна.

Үйлдвэрлэлийн функцид тулгуурласан уг загварын дагуу хөрөнгө оруулалт

болон ажиллах хүчний өсөлт улс орны тогтвортой төлөвийн түвшинг

дээшлүүлж, улмаар богино хугацаанд эдийн засгийн өсөлтийг нэмэгдүүлнэ.

Харин урт хугацааны эдийн засгийн өсөлтийг Солоугийн үлдэгдэл (residual)

буюу Үндсэн хүчин зүйлийн бүтээмж (TFP Total Factor Productivity)

тайлбарлана. Экзоген үзүүлэлт болох Солоугийн үлдэгдлээр дамжиж эдийн

21

засагчид гадаад худалдааны эдийн засгийн өсөлтөд үзүүлэх урт хугацааны

нөлөөллийг тайлбарладаг.

Өсөлтийн неоклассик буюу экзоген загваруудад технологийн өөрчлөлт

экзогенд тооцогдсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл технологийн өөрчлөлт тухайн

улсын худалдааны либералчилагдсан түвшнээс шалтгаалахгүй ба

үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс нь чанарын хувьд өөрчлөгддөггүй. Эдийн засгийн

өсөлтийн классик болон неоклассик загварууд технологийн дэвшил хаанаас

үүдэлтэйг илтгэдэггүй бөгөөд гадаад худалдаа нь улс орны хэмжээнд

салбаруудын хооронд эх үүсвэрийн хуваарилалтыг хийнэ гэж тайлбарладаг.

Өсөлтийн эндоген загваруудад нээлттэй худалдаа технологийн

дэвшилд үзүүлэх нөлөөгөөр дамжуулж урт хугацаанд өсөлтөд нөлөөлдөг.

1980-аад оны сүүл, 1990-ээд оны эхээр П.Ромер (1986)52, Р.Лукас (1988)53,

Ж.Гроссмен, Е.Хэлпмен (1990)54 нарын дэвшүүлсэн эндоген өсөлтийн онол

нь өсөлтийн шинэ онол гэгддэг бөгөөд хүн капитал ба технологийн хөгжилд

оруулсан хөрөнгө оруулалт эргээд илүү хэмжээгээр орлого бий болгосноос

эдийн засгийн өсөлт үүдэлтэйг тайлбарладаг. Өсөлтийн шинэ онолын нэг

хэсэг нь гадаад худалдаа, эдийн засгийн өсөлтийн хамаарлыг авч үздэг

бөгөөд үйлдвэрлэлийн хэмжээний өгөөж өсөх шинжтэй (increasing return to

scale) байхаар тооцсон байна:

ttt LKAFY

(1.13)

үүнд A нь мэдлэг капиталыг илэрхийлж, K ба L нь тус тус капитал,

хөдөлмөр болно. Уг онолын дагуу мэдлэг, технологиор дамжиж гадаад

худалдааны нээлттэй бодлого бүхий эдийн засаг илүү хурдан өснө гэж үзжээ.

Мэдлэг нь үйлдвэрлэлийн туршлагаар хуримтлагдсанаар үйлдвэрлэлийг

өсгөж, улмаар эдийн засгийн өсөлтийг нэмэгдүүлнэ:

YA (1.14)

Ж.Гроссмен, Е.Хэлпмен (1990) технологийн эндоген дэвшил бүхий,

гадаад худалдаанаас үүдэлтэй эдийн засгийн өсөлтийн динамик загварыг

боловсруулсан. Уг эрдэмтдийн дэвшүүлсэн онолын дагуу мэдлэгийн

хуримтлалыг тооцолгүйгээр эдийн засгийн өсөлтийг бүрэн тооцоолох

52 Romer, P. (1986). Increasing Returns and Long-run Growth. Journal of Political Economy, 94(5), 1002-37 [67] 53 Lucas, R. (1988). On the Mechanics of Economic Development. Journal of Monetary Economics, 22(1),3-42 [56] 54 Grossman, G. & Helpman, E. (1990). Comparative advantage and long-run growth. American Economic Review, 80(4), 796-815 [38]

22

боломжгүй юм. Өсөлтийн процесс дахь цар хүрээний болон технологийн

дэвшлийн үүргийг тодотгож өгсөн энэхүү загвар нь хоёр улстай бөгөөд тус

бүр нь гурван төрлийн үйл ажиллагаа явуулна: эцсийн бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэл, хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, мөн судалгаа

шинжилгээ. Хоёр улсын хувьд эндоген өсөлт бүхий үйлдвэрлэлийн функц нь

дараах хэлбэртэй байна:

n

iYiii dxLBAY0

1 )( 1,0 (1.15)

үүнд LYi нь эцсийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл дэх ажиллах хүч,

)(ix нь хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн -ийн орц, Ai нь тухайн орны

бүтээмжийн параметр, n нь хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүний нэр төрлийн

тоо. Хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүний нэр төрөл нэмэгдэх хэрээр Үндсэн

хүчин зүйлийн бүтээмж өснө. Харин үнэ дараах байдлаар тодорхойлогдоно:

1

0

1

1

)(n

xi

iYi dp

A

WP 1

1

(1.16)

үүнд Wi нь i улс дахь хөдөлмөрийн хөлс, )(xp нь хагас боловсруулсан

бүтээгдэхүүн -ийн үнэ. Дэлхийн зах зээл дээр чөлөөтэй худалдаалагдах

хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид

ижил үнээр авах аж.

Ж.Гроссмен, Е.Хэлпмен (1990) нарын дээрх загвар технологи ба

мэдлэгээр дамжиж урт хугацаанд гадаад худалдаа эдийн засгийн өсөлтөд

хэрхэн нөлөөлөхийг тодорхойлно. Нэгдүгээрт, судалгаа шинжилгээгээрээ

харьцангуй давуу талтай орны үйлдвэрлэсэн эцсийн бүтээгдэхүүний өндөр

эрэлт нь урт хугацаанд уг орны хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлд оролцох хэмжээг бууруулж, улмаар дэлхийн эдийн засгийн урт

хугацааны өсөлтийг удаашруулна. Хэрвээ судалгаа шинжилгээний хувьд

харьцангуй давуу тал байхгүй бол урт хугацааны өсөлт эцсийн

бүтээгдэхүүний эрэлтээс хамаарахгүй.

Хоёрдугаарт, эцсийн бүтээгдэхүүнд ногдуулах бага хэмжээний

импортын тариф буюу экспортын субсид хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэл болон судалгаа шинжилгээн дэх тухайн орны оролцоог багасгана.

23

Дэлхийн эдийн засгийн урт хугацааны өсөлт нь худалдааны бодлого идэвхтэй

явуулж буй орон судалгаа шинжилгээгээрээ харьцангуй сул талтай

тохиолдолд нэмэгдэнэ. Хоёр улсын аль аль нь судалгаа шинжилгээнд ижил

хэмжээний бага зэргийн татаас олгодог бол дэлхийн эдийн засгийн урт

хугацааны өсөлтийг нэмэгдүүлнэ.

Гуравдугаарт, зөвхөн нэг улс судалгаа шинжилгээнд татаас олгодог

бол урт хугацааны өсөлт нь тухайн улс судалгаа шинжилгээгээр харьцангуй

давуу талтай бөгөөд хоёр улсын эцсийн бүтээгдэхүүний хэрэглээ тогтвортой

тохиолдолд нэмэгдэнэ. Энэхүү загварын дагуу судалгаа шинжилгээ нь шинэ

төрлийн хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн буй болгож, энэ нь судалгаа

шинжилгээний зардлыг цаашид бууруулна. Шинэ төрлийн хагас

боловсруулсан бүтээгдэхүүн нь эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн

бүтээмжийг нэмэгдүүлэх ажээ55.

Өсөлтийн эндоген онолын дагуу худалдааны нээлттэй бодлого бүхий

улс орнуудын эдийн засгийн өсөлт мэдлэгийн хуримтлал болон технологийн

дэвшлийн улмаас илүү өндөр байна. Хөгжиж буй улс орнууд аж үйлдвэржсэн

улс орнуудад боловсруулагдсан технологи болон мэдлэгийн хуримтлалыг

өөрийн эдийн засагтаа шууд нэвтрүүлэх боломжтой учраас гадаад

худалдаанаас илүү өндөр өгөөж хүртэх боломжтой гэж үздэг.

Өсөлтийн шинэ онолын нэг хэсэг нь экспортоос үүдэлтэй эдийн засгийн

өсөлтийн таамаглалыг (export-led growth hypothesis) дэвшүүлдэг Г.Федер

198356, Р.Рам 198557, С.Эдвардс 199358, А.Харрисон 199659, Ж.Ахмад 200160

нарын дэвшүүлсэн уг онолын дагуу экспорт нь өсөлтийг тодорхойлогч гол

хүчин зүйлд тооцогддог. Нэгдүгээрт, экспортын өсөлт нь гадаад валютын

үржүүлэгчийн механизмаар дамжиж эдийн засгийн өсөлтийг дагуулдаг.

Хоёрдугаарт, экспортоор олсон валют нь эдийн засгийн өсөлтийг хангагч

үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн болон технологийн импортыг санхүүжүүлдэг.

55 Grossman, G. & Helpman, E. (1990). Comparative advantage and long-run growth. American Economic Review, 80(4), 796-815 [38] 56 Feder, G. (1983). On exports and economic growth. Journal of Development Economics, 12(1/2), 59-73 [31] 57 Ram, R. (1985). Exports and economic growth: Some additional evidence. Economic Development and Cultural Change, 33(2), 415-425 [62] 58 Edwards, S. (1993). Openness, trade liberalization, and growth in developing countries. Journal of Economic Literature, 31, 1358-1393 [28] 59 Harrison, A. (1996). Openness and growth: A time series, cross-country analysis for developing countries. Journal of Development Economics, 48(2), 419-47 [41] 60 Ahmad, J. (2001). Causality between exports and economic growth: What do the econometric studies tell us? Pacific Economic Review, 6(1), 147-167 [16]

24

Гуравдугаарт, олон улсын зах зээл дэх өрсөлдөөн үйлдвэрлэлийн цар хүрээг

(scale economies) нэмэгдүүлж, техникийн хөгжлийг бий болгодог.

Дөрөвдүгээрт, гадаад өрсөлдөөний үр дүнд экспортод чиглэсэн үйлдвэрлэл

нь илүү оновчтой менежмент, үйлдвэрлэлийн техник технологийн улмаас

эдийн засгийн бусад салбарт эерэг дам нөлөө (positive externalities) үзүүлдэг.

Өсөлтийн неоклассик загваруудын хувьд эдийн засгийн өсөлтөд гадаад

худалдааны үзүүлэх урт хугацааны нөлөөг бүрэн тооцож чаддаггүй учраас

нээлттэй худалдааны нөлөөллийн хэмжээ сул гардаг. Эндоген өсөлтийн шинэ

онолууд эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх урт хугацааны

нөлөөг тайлбарладаг боловч уг нөлөөг ерөнхий тохиолдлоор тодорхойлох нь

ихээхэн бэрхшээлтэй юм. Өөрөөр хэлбэл, эрдэмтдийн дэвшүүлсэн онолын

хувьд ч, олноор хийгдсэн эмпирик шинжилгээний үр дүнгийн хувьд ч улс

орнуудын хувьд нэгдсэн нэг дүгнэлт гараагүй байна 61 . Учир нь гадаад

худалдаа нь хөрөнгө оруулалт, технологийн дэвшил, хөдөлмөрийн бүтээмж,

хөдөлмөр эрхлэлт зэрэг хүчин зүйлсээр дамжиж эдийн засгийн өсөлтөд тал

бүрийн нөлөөлөл үзүүлдэг бөгөөд уг нөлөөлөл эдийн засгийн бүтцийн

онцлогоос хамаарч улс орнуудад харилцан адилгүй байдаг байна. Хөгжилтэй

орнууд хөгжиж байгаа орнуудтай бус, өөр хоорондоо худалдаа хийх илүү

сонирхолтой байдаг. Учир нь хүчин зүйлсийн шилжилт сайтай тэдгээр орнууд

бүтээмжийн маш бага давуу талаасаа их ашиг олох боломжтой. Харин

капитал ба хөдөлмөрийн шилжилт муу бол нээлттэй худалдаа нь тэгш бус

байдлыг дэвэргэнэ. Учир нь капитал ба хөдөлмөр бүтээмж муутай, олон

улсын зах зээл дээр өрсөлдөх чадвар султай салбарт ашиглагдсан хэвээр

байж, илүү өндөр бүтээмжтэй салбар руу шилждэггүй. Ийм учраас худалдааг

чөлөөлөх нь хөгжиж байгаа жижиг орны хувьд тэгш бус байдлыг ихэсгэх

эрсдэлтэй62 гэсэн үзэл судлаачдын дунд түгээмэл байдаг. Д.Доллар, А.Краай

(2004) нар гадаад худалдаа болон ядуурал, тэгш бус байдлын хооронд

хамаарал байгаа эсэхийг шинжилжээ. Тэд 137 орны 1960-2000 оны гадаад

худалдааны хэмжээний өөрчлөлт болон дэлхийн зах зээлд

интеграцичлагдсан байдал Лоренцийн муруй, Жини коэффициентэд хэрхэн

61 Rivera-Batiz, L. & Romer, D. (1991). Economic Integration and Endogenous Growth. The Quarterly Journal of Economics, 106 (2), 532 [63] 62 Banerjee, A.V., & Newman, A.F. (2004). Credit, Growth, and Trade Policy. BU, Princeton, UCL, and CEPR [19]

25

нөлөөлснийг судлахад эдгээр үзүүлэлтүүдийн хооронд аливаа хамаарал

илрүүлээгүй байна63.

Хөгжиж буй орны хувьд гадаад худалдааны үр дүнд аж үйлдвэржсэн

орнуудаас бэлэн технологи шууд нэвтрүүлэх учраас хурдтай хөгжих

боломжтой. Түүнчлэн гадаад худалдаа нь эдгээр орнуудын зах зээлийг тэлэх

нөлөөтэй учраас орлогыг ихэсгэх, хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх зэргээр

эдийн засгийн өсөлтөд эерэгээр нөлөөлнө. Нөгөө талаар, хөгжиж буй

орнуудад хэд хэдэн шалтгаанаар гадаад худалдаа урт хугацаанд сөрөг нөлөө

үзүүлэх эрсдэлтэй. Д.Родрик (1997, 2001)64, Ж.Багвати (2002)65 зэрэг олон

эрдэмтэн судлаачид хөгжиж буй орнууд худалдаагаа либералчилахдаа

анхаарах шаардлагатай асуудлуудыг хөндсөн байна. Нээлттэй худалдааны

улмаас экспортын салбар дахь хөдөлмөр, капитал зэрэг хүчин зүйлсийн

бүтээмж нэмэгдэнэ. Үйлдвэрлэлийн далайц болон бүтээмж нэмэгдсэнээр

хөдөлмөрийн хөлс нэмэгдэнэ. Харин экспортын бус салбар буюу ялангуяа

импортыг орлуулах салбар дахь үйлдвэрлэлийн өртөг нэмэгдэж, экспортын

салбартай харьцуулахад бүтээмжийн хоцрогдол ихэсч, эдийн засгийн үр ашиг

буурч, ажиллагсдын бодит хөлс буурдаг байна.

Хөгжиж буй орны хувьд гадаад худалдааг чөлөөлснөөр худалдааны

тэнцэл улам алдагдалтай гарах хандлагатай байдаг. Учир нь эдгээр орны

хувьд дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөх хэмжээний харьцангуй давуу тал

бүхий бүтээгдэхүүн багатайгаас гадна өртөг өндөртэй, чанараар сул

дотоодын бүтээгдэхүүн хэрэглэснээс импортын бүтээгдэхүүн авах нь эдийн

засгийн илүү үр ашигтай байдаг. Худалдааны алдагдлын улмаас гадаад

валютын ханш чангарч, үндэсний валютын ханш суларч, энэ нь бараа,

бүтээгдэхүүний үнэ өсөхөд нөлөөлдөг. Эдгээр шалтгааны улмаас улс оронд

тэгш бус байдал ихэсдэг. Эдгээр эрсдэлээс хамгаалахын тулд жижиг орны

хувьд төр засгийн зөв бодлого, гадаад худалдаанаас олсон орлогын оновчтой

хуваарилалт туйлын чухал байдаг байна.

63 Dollar, D. Kraay, A. (2004). Trade, Growth and Poverty. The Economic Journal, 114(2), 22-49 [25] 64 Rodrik, D. (1997). Sense and nonsense in the globalization debate. Foreign Policy, 107, 19-37 [65] Rodrik, D. (2001). Trading in illusion. Foreign Policy, 123, 54-62 [66] 65 Bhagwati, J. (2002). The poor's best hope. Economist, 363(8278), 24-26 [21] Bhagwati, J. & Srinivasan, T. (2002). Trade and Poverty in the Poor Countries. The American Economic Review, 92 (2), 180-183 [22]

26

1.3 Эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх нөлөөг судлах

арга зүй

Сэдвийн талаар эрдэмтдийн хийсэн эконометрик судалгааг (a)

худалдааны хэмжээний (нийт экспорт ба импорт) эдийн засгийн өсөлтөд

үзүүлэх нөлөөний шинжилгээ, (б) худалдааны бодлогын (ханшийн

девальваци, тогтвортой үнийн түвшний бодлого, квот, тарифтай холбоотой)

эдийн засгийн өсөлтөд үзүүлэх нөлөөний шинжилгээ гэж хоёр ангилж болно.

Эрдэмтэн судлаачид эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны

үзүүлэх нөлөөг судлахдаа экспортын хэмжээг ашиглаж, эмпирик шинжилгээ

олноор хийсэн байна. Ингэхдээ, экспорт нь үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүн

учраас ДНБ нь капитал K, хөдөлмөр L, экспорт X -оос хамааралтай байх

Y = F ( K, L, X ) хэлбэртэй үйлдвэрлэлийн агрегат функцийг математик аргаар

шугаман хэлбэрт оруулж, гадаад худалдааны нөлөөг тооцоолдог байна.

Түүнчлэн, эдийн засгийн өсөлтөд нээлттэй худалдааны үзүүлэх нөлөөг

судалсан эмпирик шинжилгээ олноор хийгджээ. Ингэхдээ судлаачид нээлттэй

худалдаа нь мэдлэг, технологийн дэвшлээр дамжиж урт хугацаанд эдийн

засгийн өсөлтөд нөлөөлөхийг тайлбарласан өсөлтийн шинэ онолын дагуу

худалдааны нээлттэй байдлын хэмжүүрийг эдийн засгийн өсөлтийг

тооцоолох эконометрик загварт оруулж өгсөн байна.

Худалдааны нээлттэй байдлыг хэрхэн хэмжих тухай асуудал

судлаачдын анхаарлын төвд байдаг бөгөөд ихэнх эрдэмтэд тухайн орны

экспорт, импортын хэмжээг ДНБ-д харьцуулсан харьцааг нээлттэй байдлын

хэмжүүр болгон ашигладаг.

Ж.Скуали, К.Уилсон (2011) нар олон улсын худалдаанд нөлөө багатай

зарим жижиг орны хувьд тухайн орны худалдааны эргэлтийг ДНБ-д

харьцуулсан харьцаа өндөр гарах, мөн эсрэгээр нь дэлхийн зах зээлд нөлөө

бүхий орнуудын хувьд уг хэмжүүр бага гарах тохиолдол нь статистик

судалгааны үр дүнг гуйвуулахад нөлөөлдөг гэж үзжээ. Тухайлбал, уг

хэмжүүрийг ашиглахад АНУ болон Японыг гадаад худалдааны хувьд

харьцангуй хаалттай орнууд гэсэн дүгнэлт гарсан байна. Тиймээс дээрх

эрдэмтэд тухайн орны худалдааны эргэлтийг дэлхийн худалдааны эргэлтэд

27

харьцуулсан харьцааг худалдааны нээлттэй байдлыг хэмжихэд ашиглах

шинэ аргачлалыг санал болгосон байна66.

Д.Доллар (1992) худалдааны нээлттэй байдлыг улс орнуудын хувьд

хэмжих нь төвөгтэй болохыг тэмдэглээд, худалдааны хаалт, хоригийн

хэмжүүрийг тооцоолж гаргах аргыг боловсруулжээ. Тэрбээр мөнгөний бодит

ханш чөлөөт худалдааны хэмжээнээсээ хэр хазайснаар нь худалдааны

нээлттэй байдлыг хэмжиж болно гэж үзээд мөнгөний бодит ханшны

хазайлтын индексийг ашигласан нь 67 дараа дараагийн олон судалгаанд

ашиглагджээ.

А.Харрисон (1995) нь судлаачдын урьд өмнө тодорхойлсон тухайн

улсын валютын ханш, худалдааны бодлогыг ашиглаж боловсруулсан

худалдааны либералчилалын индекс, тариф болон тарифийн бус хаалт

хоригууд, валютын албан ёсны болон зах зээлийн ханшны хоорондын зөрүү,

бараа бүтээгдэхүүний харьцангуй үнэ (relative price of tradables) ашиглаж

тодорхойлсон олон улсын зах зээлийн үнэд хэр ойртож байгаа байдал,

валютын бодит ханшны хазайлтын индекс, аж үйлдвэрийн хаалт хамгаалалт

ба валютын ханшны хэт үнэлгээ (overvaluation) гэсэн долоон төрлийн

нээлттэй байдлын хэмжүүрийг судалгаандаа ашигласан байна. Тэрбээр i

улсын хувьд t хугацаанд хамаарах Yit = AitF(CAPITALit, PrimaryEDUCit,

SecondaryEDUCit, LABORit, LANDit) хэлбэрийн үйлдвэрлэлийн функцийг

ашиглаж, үйлдвэрлэлийн функц дахь нээлттэй байдлын хэмжүүр болон бусад

гадаад худалдааны либералчилалын өгөгдөхүүнүүд технологийн өөрчлөлт Ait

-аар дамжиж орлогод нөлөөлнө гэж тооцоолжээ68.

Ж.Франкель, Д.Ромер (1999) нар гадаад худалдааны эдийн засгийн

өсөлтөд үзүүлэх нөлөөг тодорхойлох хэрэгсэл болгож улс орнуудын

газарзүйн онцлог шинжүүдийг ашиглахыг санал болгосон. Учир нь, газарзүйн

онцлог шинжүүд бол төр, засгийн бодлого болон өсөлтөд нөлөөлөх аливаа

хүчин зүйлээс хамааралгүй эндоген үзүүлэлт гэж тэд тооцсон аж. Улмаар

66 Squalli, J. & Wilson, K. (2011). A New Measure of Trade Openness. The World Economy, 34(10), 1745–1770 [70] 67 Dollar, D. (1992). Outward-oriented developing economies really do grow more rapidly: Evidence from 95 LDCs, 1976-1985. Economic Development and Cultural Change, 40(3), 523-44 [24] 68 Harrison, A. (1996). Openness and growth: A time series, cross-country analysis for developing countries. Journal of Development Economics, 48(2), 419-47 [41]

28

газарзүй нь гадаад худалдааны чухал хүчин зүйлд тооцогддог худалдааны

Таталцлын загварт тулгуурлаж гурван тэгшитгэл бүхий загвар ашиглажээ69:

iiii WTY ln (1.17)

үүнд Yi нь нэг хүнд ногдох орлого, гадаад худалдаа Ti нь

iii PT (Pi нь бусад орнуудаас алслагдсан байдал), дотоод

худалдаа Wi нь iii SW (Si нь улс орны хэмжээ).

Судалгааны ажил экспортоос үүдэлтэй эдийн засгийн өсөлтийн

таамаглалыг (export-led growth hypothesis) дэвшүүлдэг өсөлтийн шинэ онол

дээр тулгуурлав. Монгол Улсын хувьд эдийн засгийн өсөлт экспортоос

хамааралтай ба үүний дотор уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортоос өндөр

хамааралтай учраас энэхүү онолд тулгуурлаж эмпирик шинжилгээ хийх нь

манай улсын хувьд тохиромжтой гэж үзлээ.

Өсөлтийн неоклассик загваруудын хувьд эдийн засгийн өсөлтөд гадаад

худалдааны үзүүлэх урт хугацааны нөлөөг бүрэн тооцож чаддаггүй учраас

нээлттэй худалдааны нөлөөллийн хэмжээ бага гардаг сул талтай70. Гадаад

худалдаанаас үүдэлтэй өсөлтийн шинэ онолд тулгуурласан эндоген өсөлтийн

загварын хувьд эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх урт

хугацааны нөлөөг тодорхой байдлаар тооцож чаддаг давуу талтай. Ийм

учраас эмпирик шинжилгээг хийхдээ өсөлтийн шинэ онол болон

үйлдвэрлэлийн агрегат функцид тулгуурласан Г.Федер (1983), Р.Рам (1985)

нарын боловсруулсан эндоген өсөлтийн загварыг ашиглалаа.

Р.Рам (1985)-ын загвар нь Y = f ( K, L, X) хэлбэртэй үйлдвэрлэлийн

агрегат функцид тулгуурласан71. Үүнд Y нь бодит бүтээгдэхүүн, K, L, X нь тус

тус капитал, хөдөлмөр, экспорт болно.

Функцийн хоёр талыг дифференциалчилан шугаман хэлбэрт оруулбал:

69 Frankel, J. & Romer, D. (1999). Does trade cause growth? The American Economic Review, 89(3), 379-399 [34] 70 Rivera-Batiz, L. & Romer, D. (1991). Economic Integration and Endogenous Growth. The Quarterly Journal of Economics, 106 (2), 532 [63] 71 Ram, R. (1985). Exports and economic growth: Some additional evidence. Economic Development and Cultural Change, 33(2), 415-425 [62]

29

X

dX

X

XY

Y

L

dL

L

LY

Y

Y

dK

K

Y

X

dX

X

XY

Y

L

dL

L

LY

Y

K

dK

K

KY

Y

Y

dY

(2.0)

Тогтмол хувьсагч 0 , үлдэгдэл -г нэмж; капиталын өөрчлөлт dK = Kt -

Kt-1 -ийг I (хөрөнгө оруулалт)-аар илэрхийлж; капиталын ахиу бүтээгдэхүүн

K

Y

, орлогын ажиллах хүчнээс хамаарах мэдрэмж L

LY

Y

, орлогын экспортоос

хамаарах мэдрэмж X

XY

Y

-ийг тус тус 1 , 2 , 3 -аар тэмдэглэж, өсөлтийн

хэмжээг цэгээр илэрхийлвэл:

XL

Y

IY

3210 (2.1)

Тэгшитгэл (2.1) нь эдийн засгийн өсөлт дэх экспортын нөлөөг харуулах

ба энэ нь судалгааны эмпирик шинжилгээнд ашиглах нэг дэх загвар болно.

Гадаад худалдааны нээлттэй байдлын зохих хэмжүүрийг (OPENNESS)

шинээр тооцоолох замаар эдийн засгийн өсөлтөд импортын үзүүлэх нөлөөг

тодорхойлох боломжтой.

Монгол Улсын хувьд гадаад худалдааны нээлттэй байдлын хэмжүүрийг

тооцоолохдоо манай улсын худалдааны нийт эргэлтийг ДНБ-д харьцуулсан

харьцаа болон манай улсын худалдааны нийт эргэлтийг дэлхийн худалдааны

нийт эргэлтэд харьцуулсан харьцааг аль алийг нь ашиглав. Мөн түүнчлэн

Дэлхийн банкны Монгол Улсыг хариуцсан захирлаар ажиллаж байсан доктор

Дэвид Доллартай зөвлөлдсөний үндсэн дээр манай улсын хувьд худалдааны

нээлттэй байдлыг хэмжихэд Долларын аргыг хэрэглэж, бодит ханшны

хазайлтын индексийг ашигласан болно.

Нээлттэй худалдаа нь мэдлэг, технологийн дэвшилээр дамжиж урт

хугацаанд эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлөхийг тайлбарласан өсөлтийн шинэ

онолын дагуу манай улсын хувьд тооцоолсон худалдааны нээлттэй байдлын

хэмжүүрийг эдийн засгийн өсөлтийг тооцоолох тэгшитгэл (2.1)-д оруулж өгнө:

OPENNESSXL

Y

IY 43210

(2.2)

30

Ямар механизмаар дамжиж экспорт нь өсөлтөд нөлөөлөхийг тогтоох

зорилгоор Г.Федер (1983)-ийн загварыг ашиглав72.

Эдийн засаг экспортын ба экспортын бус гэсэн хоёр салбартай бөгөөд

экспортын салбар нь экспортын бус салбарт эерэг дам нөлөө (positive

externalities) үзүүлнэ гэж тооцъё:

Экспортын бус үйлдвэрлэл: N = F(KN, LN, X) (2.3)

Экспортын үйлдвэрлэл: X = G(KX, LX) (2.4)

үүнд KX ба LX нь экспортын салбар Х -ийн үйлдвэрлэл дэх капитал ба

ажиллагсад; KN ба LN нь экспортын бус салбар N -ийн үйлдвэрлэл дэх

капитал ба ажиллагсад.

Үйлдвэрлэлийн үндсэн хүчин зүйлсийн салбар хоорондын

хуваарилалттай холбоотой өгөгдлүүд бэлэн байхгүй учраас агрегат

өгөгдлүүдийг ашиглаж салбаруудын бүтээмжийг тооцоолох боломжтой.

Үүнийг дараах байдлаар гүйцэтгэв:

Хоёр салбарын үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн бүтээмжийн

хуваарилалтын харьцаа нэгээс гэсэн фактороор хазайсан гэж үзье, өөрөөр

хэлбэл, экспортын салбарын капитал, хөдөлмөрийн ахиу бүтээмж экспортын

бус салбарынхаас илүү байна гэж үзвэл:

1

L

L

K

K

F

G

F

G (2.5)

үүнд GL, FL нь ажиллагсадын ахиу бүтээмж, GK, FK нь капиталын ахиу

бүтээмж, нь экспортын салбарын үйлдвэрлэл дэх бүтээмжийн илүү

байдлыг хэмжинэ.

Хэд хэдэн учир шалтгааны улмаас экспортын салбар дахь

үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн ахиу бүтээмж нь илүү байх үндэслэлтэй,

өөрөөр хэлбэл > 0 байна гэсэн үг. Үүний нэг гол шалтгаан бол экспортын

салбарын үйлдвэрүүдийн илүү өрсөлдөөнт орчинд ажилладаг явдал юм.

Өрсөлдөөн өөрөө инноваци, үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн үр дүнтэй

зарцуулалт зэрэг олон зүйлийг дагуулдаг. Хоёр салбарын үйлдвэрлэлийн

хүчин зүйлсийн бүтээмжийн ялгаа нь төрийн төрөл бүрийн зохицуулалт болон

гадаад орчинтой холбоотой. Валютын ханшийн өөрчлөлт болон гадаад зах

зээлтэй холбоотой тодорхойгүй байдал нь экспортод чиглэсэн

72 Feder, G. (1983). On exports and economic growth. Journal of Development Economics, 12(1/2), 59-73 [31]

31

үйлдвэрлэлийн илүү өрсөлдөөнт орчныг буй болгож, тус салбар дахь хүчин

зүйлсийн илүү өндөр бүтээмжтэй байх нөхцөлийг бүрдүүлнэ. -д шингээгүй

дам нөлөөнөөс улбаалсан бүтээмжийн ялгааг дараах байдлаар илэрхийлнэ.

Тэгшитгэл (2.3) бa (2.4) –ийг дифференциалчилбал:

dXFdLFIFdN XNLNK (2.6)

XLXK dLGIGdX (2.7)

үүнд IN ба IX нь тухайн салбар дахь нийт хөрөнгө оруулалт, ба нь

тухайн салбар дахь ажиллах хүчний өөрчлөлт, F

NdL

XdL

X нь экспортын салбарын

экспортын бус салбарт үзүүлж буй дам нөлөө.

ДНБ-нийг Y-аар илэрхийлж, тодорхойлолтын дагуу Y = N + X учраас,

дараах гаргалгааг хийнэ:

dXdNdY (2.8)

Тэгшитгэл (2.8)-д тэгшитгэл (2.5)-(2.7)-г орлуулбал:

)()()(

))1()1(()(

XLXKXXNLXNK

XLXKXNLNK

dLFIFdXFdLdLFIIF

dLFIFdXFdLFIFdY

(2.9)

Нийт хөрөнгө оруулалт XN III мөн ажиллах хүчний нийт өсөлтийг

тэгшитгэлүүдээр илэрхийлье. XN dLdLdL

Тэгшитгэл (2.5) ба (2.7) –г ашиглавал:

1)(

1

1 dXdLGIGdLFIF XLXKXLXK (2.10)

Энэ үр дүнг тэгшитгэл (2.9)-д ашиглавал:

dXFdLFIFdY XLK

1

(2.11)

Тухайн салбарын ажиллах хүчний ахиу бүтээмж болон нийт эдийн

засаг дахь нэг ажиллах хүчинд ногдох ДНБ хоорондоо шугаман хамааралтай

гэвэл:

L

YFL (2.12)

болох ба KF гэж илэрхийлж, зохих хувиргалт хийвэл:

32

Y

X

X

dXF

L

dL

Y

I

Y

dYX

1

(2.13)

Салбаруудын хүчин зүйлсийн ахиу бүтээмж ижил ( =0 ), салбар

хоорондын дам нөлөө үгүй бол ( FX = 0 ), загвар (2.13) нь үйлдвэрлэлийн

хүчин зүйлсээс хамаарах өсөлтийн өргөн хэрэглэгддэг загвар болно.

Дээрх гаргалгааны дагуу параметр нь экспортын бус салбарын

капиталын ахиу бүтээмжийг илэрхийлнэ.

Судалгааны эмпирик шинжилгээнд ашиглах хоёр дахь загвар нь

Y

XXL

Y

IY

210 (2.14)

Тэгшитгэл (2.14) бол ДНБ-ний бодит өсөлт нь капиталын өсөлт буюу

хөрөнгө оруулалт, ажиллах хүчний өсөлт, мөн эх үүсвэрийг бүтээмж муутай

экспортын бус салбараас бүтээмж өндөртэй экспортын салбарт

шилжүүлснээс үүдэлтэй ашгаас хамааралтай гэсэн утгатай.

Өөрөөр хэлбэл, экспорт нь 2 механизмаар дамжиж өсөлтөд нөлөөлж

байгааг харж болно: экспортын салбар дахь хүчин зүйлсийн илүү өндөр

бүтээмж болон эерэг дам нөлөө (positive externality). Ийм учраас

коэффициент -аар дамжуулж экспорт ямар механизмаар дамжиж

нөлөөлснийг тайлбарлах боломжтой.

Судалгааны ажлын эконометрик шинжилгээний дээрх загваруудын

давуу тал нь гадаад худалдааны хэмжээний болон бодлогын өөрчлөлтийн

улмаас эдийн засгийн өсөлтөд ямар өөрчлөлт гарч буйг тооцоолох

боломжтойд оршино. Эрдмийн ажилд ашиглах тэгшитгэл (2.2) болон (2.14) нь

эндоген өсөлтийн загвар бөгөөд эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны

үзүүлэх урт хугацааны нөлөөллийн хэмжээг тодорхой байдлаар тооцох давуу

талтай.

Г.Федер (1983)-ийн загварыг өргөтгөж, “Голланд өвчний” шинж

тэмдгийг тогтооход ашигласан Ф.Роча (2010)-гийн аргачлалыг 73 хэрэглэж,

манай улсын уул уурхайн экспортын салбарын эдийн засагт үзүүлж буй дам

73 Rocha, F. (2010). Natural Resource Curse and Externalities from Natural Resource Exports. [64]

33

нөлөөг судлах замаар олборлох салбарын экспортоос хамааралтай Монгол

Улсын эдийн засаг “Голланд өвчинд” өртөж байгаа эсэхийг судлах боломжтой.

Эдийн засгийг уул уурхайн экспортын салбар NR, уул уурхайн бус

экспортын салбар MX, мөн экспортын бус салбар N гэж гурав хуваавал:

N = F(KN, LN, NR, MX) (2.15)

NR = G(KNR, LNR) (2.16)

MX = M(KMX, LMX) (2.17)

Y = RN + MX + N (2.18)

Уул уурхайн экспортын салбарын нийт орлого NR нь тус салбарын

капитал KNR, ажиллах хүч LNR –ээс, уул уурхайн бус салбарын нийт орлого

MX нь тус салбарын капитал KMX, ажиллах хүч LMX –ээс хамаарах функц байх

ба уг хоёр салбар нь экспортын бус салбар N –д эерэг дам нөлөө үзүүлнэ.

Эдийн засгийн нийт орлого уг гурван салбарын орлогын нийлбэрээс бүрдэнэ.

Уул уурхайн экспортын салбар болон экспортын бус салбар дахь

үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн ахиу бүтээмжийн хуваарилалтын харьцаа

нэгээс гэсэн фактороор, уул уурхайн бус экспортын салбар болон

экспортын бус салбар дахь үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн ахиу бүтээмжийн

хуваарилалтын харьцаа нэгээс r гэсэн фактороор хазайсан гэж үзье, өөрөөр

хэлбэл,

1

L

L

K

K

F

G

F

G r

F

M

F

M

L

L

K

K

1 (2.19)

үүнд GL, ML, FL нь ажиллагсадын ахиу бүтээмж, GK, МK, FK нь капиталын

ахиу бүтээмж, нь уул уурхайн экспортын салбарын бүтээмжийн илүү

хэм ээ, нь уул уурхайн бус экспортын салбарын бүтээмжийн илүү хэмжээг

илэрхийлнэ.

ж r

Тэгшитгэл (2.15)-(2.18)–г дифференциалчилж, (2.19) дахь хамаарлыг

тооцож, загвар (2.14)-ийн гаргалгааны аргатай ижил математик үйлдлүүд

(Хавсралт 1-д дэлгэрэнгүй тайлбарласан) хийсний үр дүнд дараах загвар

гарна:

Y

MX

MX

dMXF

r

r

Y

NR

NR

dNRF

L

dL

Y

I

Y

dYMXNR

11

(2.20)

34

Өсөлтийг цэгээр илэрхийлж, тогтмол хувьсагч , үлдэгдэл -г нэмбэл:

Y

MXXMF

r

r

Y

NRRNFL

Y

IY MXNR

11

(2.21)

үүнд коэффициент NRF

1 болон MXF

r

r

1 нь тус тус уул уурхайн

экспортын салбар NR -ийн ба уул уурхайн бус экспортын салбар MX -ийн

илүү өндөр бүтээмж болон эдийн засагт үзүүлж буй дам нөлөөг илэрхийлнэ.

Иймд загвар (2.21)-ээр манай улсын уул уурхайн экспортын болон уул

уурхайн бус экспортын салбарын эдийн засагт үзүүлэх дам нөлөөг

харьцуулан судалж, Ф.Роча (2010)-гийн аргаар “Голланд өвчинд” өртөж

байгаа эсэхийг тогтооно.

35

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ

МОНГОЛ УЛСЫН ГАДААД ХУДАЛДААНЫ ХӨГЖЛИЙН

ТҮҮХЭН ҮЕ ШАТ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖИЛД

ГҮЙЦЭТГЭХ ҮҮРЭГ 74

2.1 Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үеийн гадаад худалдааны

хөгжил

1990 оноос өмнөх жилүүдэд манай улсын гадаад худалдаа эдийн

засгийн үр өгөөж дээр тулгуурлах бус, тухайн түүхэн цаг үеийн үзэл сурталын

нөлөөн дор явагдаж байв. Манай улсын гадаад худалдаа 1920-1960-аад оны

үед зөвхөн ЗХУ руу чиглэсэн өрөөсгөл, онцлог харилцааны нөхцөлд, дараа нь

1960-аад оноос 1990-ээд он хүртэл үндсэндээ Эдийн Засгийн Харилцан

Туслалцах Зөвлөлийн хүрээгээр хязгаарлагдаж байлаа.

Анх 1923 онд Монгол Улсын Ардын Засгийн газар, ЗСБНХОУ-ын

Засгийн газрын хооронд манай улсын хувьд Худалдааны хоёр талын анхны

хэлэлцээрийг байгуулж, хоёр орны барааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх, барааг

гаалийн хориггүй нэвтрүүлэх, худалдааны төлөөлөгчдийг харилцан томилох

зэрэг чухал асуудлуудыг шийдвэрлэж байжээ.

1923 оны эцэс гэхэд манай орны зах зээл дээр Хятад, Англи, Америк

болон Герман улсын нийтдээ 500 гаруй хувийн пүүс үйл ажиллагаагаа явуулж,

Монгол Улсын бүх экспортын 80 орчим хувийг бүрдүүлж байсан байна.

1930 оны 12 дугаар сарын 12-нд болсон БНМАУ-ын Засгийн газрын

хуралдаанаас Гадаад худалдааны онц эрхийг тогтоох туxaй тогтоол гаргаж,

Засгийн газраас баталсан төлөвлөгөө, арга хэмжээг баримтлан экспорт,

импортын үйл ажиллагааг явуулж байх үүргийг Худалдаа, аж үйлдвэрийн

яаманд хариуцуулжээ. Энэ үеэс эхлэн барааг гадаадаас авах, гадаадад

гаргах явдлыг төрийн байгууллага хариуцах болжээ.

Дэлхийн II дайны дараа манай улсын хувьд улс төр, эдийн засгийн

талаар гадаад харилцааг өргөтгөх боломж бий болж, 1953 оноос БНХАУ-тай,

1956 оноос БНСЧСУ, БНАГУ, БНБАУ, 1957 оноос БНПАУ, БНУАУ, БНАСАУ-

74 Тус бүлгийг боловсруулахад ГХЯ-аас гаргадаг гадаад худалдааны тайлан мэдээ, ҮХАҮТ-аас гаргадаг Гадаад худалдааны тойм, ҮСГ-аас гаргадаг эмхэтгэл, бюллетень, ГЕГ-аас гаргадаг экспорт, импортын зохицуулалтын мэдээллийг ашиглав.

36

тай, 1958 оноос БНСРУ, ХБНСЮУ-тай, 1959 оноос БНСВУ-тай, 1960 оноос

Куба улстай, 1968 онд Энэтхэг, 1976 онд Финланд улстай Засгийн газрын

хэмжээнд худалдааны хэлэлцээр тус тус байгуулж, тэдгээрийн үндсэн дээр

худалдааны харилцааг хөгжүүлж эхэлсэн байна.

Манай орны хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэржилт түргэн хурдацтай хөгжиж

ирсэн 1960-аад оны дунд үеэс манай орны хөгжилд гадаад худалдаа, эдийн

засгийн харилцааны гүйцэтгэх үүрэг ихээхэн өсөн нэмэгджээ. Тухайлбал,

1966-1970 онуудад Улс ардын аж ахуйг таван жилд хөгжүүлэх төлөвлөгөөний

дагуу тухайн үеийн ханшаар 540.9 сая рублийн бараа гэрээлж импортлосон

баримт байдаг ажээ.

Тухайн үед гадаад худалдаанд онцгой ач холбогдол өгч, түүний бүтэц,

зохион байгуулалтыг сайжруулахтай холбогдуулан улсаас авч хэрэгжүүлж

байсан арга хэмжээнүүдийн дотор төрийн бус байгууллага болох Худалдаа,

аж үйлдвэрийн танхимыг 1960 онд Гадаад худалдааны яамны дэргэд

байгуулсан явдал зүй ёсоор ордог байна.

Монгол Улс 1962 онд элссэн ЭЗХТЗ нь Зүүн Европын эдийн засгийн

нийгэмлэг гэж нэрлэгддэг байсан боловч тус байгууллагын интеграци эдийн

засгийн бус, үзэл суртлын учир шалтгаан дээр үндэслэгдэж байв. ЭЗХТЗ нь

1949 онд Маршал төлөвлөгөөний75 хариуд байгуулагдсан ба 1987 он гэхэд

ЗХУ, Болгар, Чехословак, БНАГУ, Унгар, Румын, Польш, Куба, БНМАУ,

БНСВУ гэсэн 10 гишүүнтэй байв. Хамтын ажиллагаа нь төвлөрсөн

төлөвлөгөөгөөр зохицуулагддаг энэхүү хаалттай бүлэглэл гишүүн орнуудаа,

үүний дотор Монголын эдийн засгийг дэлхийн зах зээлийн нөлөөллөөс

хамгаалсан “хүлэмж” маягтай байлгаснаараа дэлхийн шинжлэх ухаан,

технологийн дэвшлийн суурь дээр бүрэлдэн бий болсон олон улсын

хөдөлмөрийн хуваарь, бүс нутаг, дэлхий дахиныг хамарсан интеграцичлах

үйл явц, олон улсын худапдаа, валют-санхүүгийн харилцаанаас гишүүн

орнуудыг салган тусгаарлаж дэлхийн хөгжлийн түвшинээс хоцрогдоход

хүргэсэн гэж үзэж болно . ЭЗХТЗ-ийн хүрээн дэх худалдаа, эдийн засгийн

хамтын ажиллагаа харьцангуй давуу талын онолын байр сууринаас авч

76

75 Маршал төлөвлөгөөг анх АНУ дэлхийн дайнд сүйтгэгдсэн Европын улсуудыг сэргээн босгохоор саначилсан. 1947 онд боловсруулагдсан тус төлөвлөгөөг АНУ-ын ТНБД Жорж Маршалын нэрээр нэрлэсэн бөгөөд төлөвлөгөөнд Баруун Европын орнууд нэгджээ. ЗХУ болон Зүүн Европын орнуудыг төлөвлөгөөнд нэгдэхийг урьсан боловч Сталин үүнийг нэг төрлийн заналхийлэл хэмээн үзээд нэгдээгүй байна. 76 Монгол Улсын худалдааны бодлого ба хүний хөгжил, ГХЯ, НҮБ-ийн Хөгжлийн Хөтөлбөр, 2008 [12]

37

үзэхэд харилцан ашигтай, тэгш байж чадаагүй юм. ЭЗХТЗ-ийн гишүүн байх

жилүүдэд манай улс гаалийн олон шатлал бүхий тарифийг худалдааны төрөл

бүрийн хаалт, хоригийн хамт хэрэгжүүлдэг байв.

1989 он гэхэд манай улсын нийт гадаад худалдааны 90 хувийг ЭЗХТЗ-

ийн орнууд, үүнээс 79 хувийг ЗХУ-тай хийсэн худалдаа эзэлж байв. Үлдсэн 10

хувийг БНХАУ, Япон, Швейцарь, Австри, Их Британи, Итали зэрэг цөөхөн

улстай хийсэн худалдаа эзэлж байсан нь гадаад худалдааны диверсификаци

маш доогуур түвшинд байсныг харуулна. (Зураг 2.1)

Болгар, Польш,Румынь, Унгар,Чехословак

11%

Бусад10%

ОХУ79%

Зураг 2.1. Гадаад худалдааны нийт эргэлт 1989 онд, орноор77

2.2 Чөлөөт зах зээлийн үеийн гадаад худалдааны хөгжлийн онцлог

Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөл нь эдийн засгийн үр өгөөж

дээр тулгуурлаагүй, бүс нутгаар бус үзэл сурталаар интеграцичлагдсан

байгууллага байсан тул Зөвлөлтийн дэглэм нуран унаснаар 1991 оны 6

дугаар сард албан ёсоор татан буугдсан юм. ЭЗХТЗ-ийн гишүүн орнуудтай

хийсэн худалдаа 1989 онд 90 хувь байсан бол 1992 онд 57 хувь болж огцом

буурч, манай улс Европт ХБНГУ, Швейцарь, Итали, Франц, Их Британи, Азид

Япон, БНСУ зэрэг худалдааны шинэ түншүүдтэй болсон юм. (Зураг 2.2)

Өмнөх жилүүдийн хаалттай хүрээллээс гарч, зах зээлийн харилцааны

нийтлэг зарчмын үндсэн дээр дэлхийн бүх оронтой адил тэгш харилцаж, олон

зуун жилийн турш хөгжлийн төрөл бүрийн шатыг дамжсаар өнөөгийн түвшинд

77 “Монгол улс зах зээлд статистикийн эмхэтгэл“, УБ 2004

38

хүрсэн дэлхийн худалдаа, эдийн засгийн харилцаанд оролцон өөрийн байр

суурийг олж авна гэдэг манай орны хувьд хялбар зүйл биш байв.

Бусад8,7%

ОХУ54%

Япон, БНСУ8,5%

Болгар, Польш,Румынь, Унгар,Чехословак

3%

БНХАУ16%

ХБНГУ, Швейцарь,Итали, Франц,Их Британи

9,8%

Зураг 2.2. Гадаад худалдааны нийт эргэлт 1992 онд, орноор78

Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн тогтолцооноос зах зээлийн

эдийн засгийн харилцаанд шилжих шилжилтийн хүнд цаг үед манай улсын

эдийн засаг, түүний дотор худалдааны салбарын үйл ажиллагаа хамгийн

ихээр өртөж, бүхэлдээ уналтанд орсон үе байлаа. Зах зээлийн эдийн засагт

шилжих нарийн төвөгтэй үйл явц нь социалист системийн орнууд, түүний

дотроос Монгол Улсын худалдааны цорын ганц томоохон түнш болох ЗХУ

задран бутарсантай холбоотой бөгөөд энэ нь манай улсын худалдааны

салбарын үйл ажиллагаанд хүндээр нөлөөлжээ.

1990 оноос хойш Монгол Улсын аж үйлдвэрийн салбарт Зүүн Европоос

орж ирж байсан түүхий эд, үүний дотор ЗХУ-аас нийлүүлдэг газрын тос болон

эрчим хүч хомсдож эхэлсэн нь хүндхэн цохилт болов. Экспортын зах зээл

үндсэндээ үгүй болж, импортын том урсгал бий болж, түүхий эдийн экспорт

хяналтгүй болсон, санхүүгийн хүндрэлд орсон зэргээс болж дотоодын

үйлдвэрлэгчид хүнд байдалд орсон. Дотоодын түүхий эд боловсруулагчид

зах зээлээс гарснаар түүхий эдийн экспорт цэцэглэн хөгжсөн байна.

Төвлөрсөн бөөний болон жижиглэнгийн худалдааны систем задарч, тээвэр,

агуулахын үйлчилгээний нэгдсэн зохион байгуулалт алдагдаж, хөнгөн болон

78 “Монгол улс зах зээлд статистикийн эмхэтгэл“, УБ 2004

39

хүнсний үйлдвэрүүдийн хэвийн ажиллагаа алдагдсанаар дотоодын

худалдаанд маш гүнзгий хямрал бий болсон байна79. 1992-1993 оны хооронд

Монголын төр засгаас үнийг чөлөөлж, худалдааны хориг саадыг багасгаж,

эдийн засгийг тогтворжуулахын тулд санхүү, мөнгөний хатуу бодлогыг

явуулсан юм. Шилжилтийн эхэн үед төр, засгаас гаргасан томоохон

шийдвэрүүд, тухайлбал өмч хувьчлал, гадаад валютын ханш болон суурь

үнийг чөлөөлсөн, гадаад, дотоод худалдаанд зах зээлийн зарчимыг

нэвтрүүлсэн нь Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжилд цаг үеэ олсон чухал

алхам байв. Эдгээр алхмыг авч хэрэгжүүлснээр 1993 онд 268 хувьтай байсан

инфляцийг 1995 он гэхэд 57 хувьд хүргэсэн бөгөөд төрийн секторын ДНБ-д

эзлэх хувь 51.8-аас 31.5 хувь болтлоо буурчээ 80 . Үүний зэрэгцээ, төрийн

өмчит үйлдвэрүүдээс төвлөрүүлэх орлогын албан татвар болон ноогдол

ашгийн хэмжээ буурчээ. Эдийн засгийн хямралын эхэн үе болох 1990-1993

онуудад ДНБ дөрвөн жил дараалан буурч, бодит түвшин нь 2,5-9,7 хувиар

багассан байна.

ЭЗХТЗ задран унасны дараахан 1991 онд Монгол Улс Дэлхийн

Худалдааны Байгууллагад элсэх хүсэлтээ гаргасан. Тус байгууллагад элсэх

процедурын шаардлагын дагуу гадаад худалдааг үе шаттайгаар чөлөөлж

эхэлсэн ч шилжилтийн үеийн аль ч улс орны адилаар эдийн засаг дахь

төрийн өндөр оролцоо шаардлагатай байлаа. Манай улс арьс шир, ноос

ноолуур, оёмол болон нэхмэл бүтээгдэхүүн зэрэг цөөн тооны төрийн өмчийн

хөнгөн үйлдвэрээ хувьчилснаар тэдгээр үйлдвэрийг олон улсын

өрсөлдөөнөөс хамгаалж, ирээдүйд харьцангуй давуу талтай болж экспортыг

нэмэгдүүлэн улсын эдийн засагт нэмэр болно гэсэн тооцоотойгоор тухайн

үеийн төрийн гол бодлого нь импортыг орлуулах бодлого байв. Экспортын

гол нэрийн бараа нь уул уурхайн бүтээгдэхүүн, малын түүхий болон

боловсруулсан бүтээгдэхүүн, мөн оёмол ба сүлжмэл бүтээгдэхүүн байлаа.

1994 оны байдлаар Монгол Улсын гадаад худалдааны бодлогын

үндсэн зарчим нь Азийн бүс нутагт байр сууриа бэхжүүлэх, бүс нутгийн улс

төрийн болон эдийн засгийн интеграцид нэгдэх, Ази-Номхон далайн, Төв

79 Монгол Улсын худалдааны бодлого ба хүний хөгжил, ГХЯ, НҮБ-ийн Хөгжлийн Хөтөлбөр, 2008 [12] 80 Дэлхийн банк (2002), Монгол Улс: Төсвийн зарлага болон санхүүгийн менежментийн тойм [10]

40

Азийн, Зүүн хойд Азийн интеграцид илүү ач холбогдол өгч, гадаад

худалдаагаа өргөжүүлэх байв81.

1997 оны 1-р сард Дэлхийн Худалдааны Байгууллагад элссэнээр

Монгол Улс олон талт худалдааны уг тогтолцооны гишүүн орны хувьд

хүлээсэн үүргээ гүйцэтгэхийн тулд институцийн болон эрхзүйн шинэчлэлийг

хэрэгжүүлж эхэлсэн юм. 1994 оны Тариф Худалдааны Ерөнхий Хэлэлцээрийн

дагуу манай улс бүх төрлийн тарифийг 20 хувиас хэтрүүлэхгүй байхаар

хязгаарлажээ. Түүхий ноолуурын экспортын хоригийг цуцалж, 30 хувийн

татвартай болгон 2007 онд уг татварыг цуцлахаар үүрэг хүлээсэн боловч уг

үүргийн хэрэгжилтийг 2012 оныг дуустал сунгажээ. Бараа бүтээгдэхүүний

үнийн өсөлтийг сааруулах зорилгоор 1997 оны 5 дугаар сарын 1-ний өдрөөс

Монгол Улс бүх төрлийн импортын татвараа тэглэсэн боловч 1999 оны 7

дугаар сарын 1-ний өдрөөс уг шийдвэрээ цуцалж, 5 хувийн импортын

татварыг нэвтрүүлсэн байна.

Монгол Улс 159 гишүүнтэй ДХБ-д 1997 онд элссэнээр дэлхийн улс

орнуудтай тэгш эрхтэй олон талт худалдаа хийх өргөн боломж нээгдэж,

улмаар дэлхий дахины худалдаа, эдийн засгийн хамтын шийдвэр гаргах

тогтолцоонд өөрийн хувь нэмрээ оруулах болсон. Тус байгууллагад

гишүүнээр элссэнээр манай улсын гадаад, дотоодын худалдааны харилцаа

олон талт гэрээ хэлэлцээрүүд болон бусад амлалтын хүрээгээр

зохицуулагдах болжээ. 1997 оноос хойш Монгол Улсад тогтоосон худалдааны

дэглэм ДХБ-д элсэхэд тавигдсан нөхцөлүүдээс давсан цар хүрээтэй байсан

тул Монгол Улс ДХБ-ын гишүүн болсны үр нөлөөг хэмжихэд хэцүү юм 82 .

Ялангуяа гаалийн тарифийн бодлогын хувьд Монгол Улс Үндэсний нэн

таатай гаалийн татварыг 20 хувиар тогтоосон боловч үнэн хэрэгтээ бүх

төрлийн бүтээгдэхүүнд түүнээс хамаагүй бага тариф ноогдуулж, хэсэг

хугацаанд тэглэсэн тохиолдол ч байв. Үүний сацуу, ДХБ-ын дүрмээр

зөвшөөрөгдсөн худалдааг хамгаалах арга хэмжээ болох онцгой үеийн

худалдааны хориг, шударга бус өрсөлдөөнтэй тэмцэх ажиллагаа зэргийг

хэрэгжүүлээгүйгээс импортын огцом өсөлтөнд өртсөн дотоодын

үйлдвэрлэгчид ДХБ-ын дүрмээр олгогдсон эрхээ эдэлж чадаагүй байна. Мөн

түүнчлэн, Монгол Улс Худалдаанд холбогдолтой хөрөнгө оруулалтын арга

81 ГХЯ 82 Монгол Улсын худалдааны бодлого ба хүний хөгжил, ГХЯ, НҮБ-ийн Хөгжлийн Хөтөлбөр, 2008 [12]

41

хэмжээний талаарх ДХБ-ын нэмэлт үүргийг хүлээгээгүй хэрнээ экспортод

тавих шаардлага гэх мэт ДХБ-аас зөвшөөрөгдсөн гүйцэтгэлийн шалгууруудыг

халж, үйлчилгээний салбарт үйл ажиллагаа эрхлэгчдийг улсын харьяаллаар

үл ялгаварлах бодлогыг огт хэрэгжүүлээгүй аж. 1997 онд ДХБ-д элсэхдээ

Монгол Улс шилжилтийн шатанд нэгэнт орсон байсан тул ДХБ-д элсэх

нөхцөлүүдээс улбаалж хэдийнээ хэрэгжүүлж эхэлсэн худалдааны арга

хэмжээнүүдээ өөрчлөх шаардлага гараагүй байна. Гэхдээ, Татаас ба сөрөг

арга хэмжээний тухай хэлэлцээрийн дагуу татварын хөнгөлөлтийг экспортын

гүйцэтгэлтэй уяж байсан экспортын татаасын хөтөлбөрийг хаах

шаардлагатай болсон юм. Монгол Улс ДХБ-г үүсгэн байгуулагч гишүүн

байгаагүй тул нэг хүнд ногдох ДНБ нь 1,000 ам.доллараас бага хөгжиж буй

оронд олгогддог экспортын татаасыг халах нөхцөлөөс чөлөөлөгдөх эрх болон

шилжилтийн үеийн эдийн засагтай улс орны хувьд тус нөхцөлийг

хэрэгжүүлэхийг 7 жилээр хойшлуулах боломжийг ашиглаж чадаагүй юм. Мөн

түүнчлэн Худалдаанд холбогдолтой оюуны өмчийн хэлэлцээрийн анхны

гишүүн орнуудад олгогдсон шилжилтийн хугацааг ч ашиглаж чадаагүй байна.

Монгол Улс түүхий ноолуурын экспортын хязгаарлалтыг зогсоож, экспортын

татварыг мэдүүлсэн үнийн 30 хувиар тогтоох, 10 жилийн дараа тэглэхийг

зөвшөөрсөн хэдий ч 2012 он хүртэл экспортын татварыг хэвээр үлдээх

зөвшөөрлийг ДХБ-аас авсан байна83.

Ганц тулгууртай, хараат хэлбэрийн хамтын ажиллагаа ашиг багатайг

харуулж, төрөөс олон тулгуурт хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, худалдааг

чөлөөтэй хийх, хувийн хэвшлийн худалдааг дэмжих, экспортын хэмжээг

нэмэгдүүлэх, импортын хатуу хаалт хоригийг үе шаттай чөлөөлөх арга

хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлснээр 1998 оноос гадаад худалдааны эргэлт

сайжирч, худалдааны салбарын үйл ажиллагаанд ахиц дэвшил гарч эхэлжээ.

Бүс нутагт харилцан ойлголцлыг бэхжүүлэх, эдийн засгийн болон улс

төрийн яриа хэлэлцээрийн замаар олон талт харилцааг өрнүүлэх зорилгоор

1999 онд Монгол Улс АСЕАН-ы Бүсийн Чуулга (ARF)-ын гишүүн болсон. 2001

онд гадаад худалдаагаа өргөжүүлэх, цаашид бус нутгийн худалдаа, эдийн

засгийн интеграцид нэгдэхэд дөхөм болох зорилгоор манай улс Төв Азийн

Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагааны Хөтөлбөр (CAREC)-т элсчээ.

83 Монгол Улсын худалдааны бодлого ба хүний хөгжил, ГХЯ, НҮБ-ийн Хөгжлийн Хөтөлбөр, 2008 [12]

42

Дэлхийн Худалдааны Байгууллагын зохицуулалтын дагуу олон талт

чөлөөт худалдааны зарчмыг баримтлах болсны үр дүнд Монгол Улсын

худалдааны түншийн тоо газар зүйн хувьд өргөжин тэлж, 1990 оноос өмнө

ЗХУ болон Зүүн Европын орнууд манай гадаад худалдааны 90 гаруй хувийг

эзэлж байсан бол өнөөдөр манай улс дэлхийн 130 гаруй оронтой гадаад

худалдаа хийж байна.

2001 он гэхэд экспортын хаалт хориг багатай, 7 хувийн импортын

татвар бүхий Монгол Улс, ОУВС84-аас худалдааны хаалт хоригийн хамгийн

бага 1-р түвшингийн үнэлгээ авчээ.

Онолын хувьд, импортыг хязгаарлах нь Монгол Улсын худалдааны

нөхцөлийг дордуулж, эдийн засгийн үр ашгийг бууруулна. Импортыг

хязгаарладаг тариф болон бусад хаалт хориг дотоодын зах зээл дээр үнийг

өсгөх боловч Монгол Улс жижиг эдийн засагтай учраас дэлхийн зах зээлийн

үнэд нөлөөлөхгүй. Ийм учраас манай эдийн засаг импортыг хязгаарласнаас

үүдэлтэй эдийн засгийн үр ашгийн алдагдлыг нөхөж болох худалдааны

нөхцөлөөс улбаалсан ашгийг хүртэж чадахгүй. Энэ утгаараа, импортыг

орлуулах бус, экспортыг дэмжсэн нээлттэй худалдааны бодлого Монголын

эдийн засагт эерэг нөлөөтэйг онолын орчин харуулж байна.

1990-ээд оны эхэн үе хүртэл импортыг орлуулах бодлогын дагуу

Монгол Улсын Засгийн газар ирээдүйд гадаад зах зээл дээр өрсөлдөх

боломжтой гэж үзсэн арьс шир, ноос ноолууран бүтээгдэхүүн, оёмол ба

сүлжмэл эдлэл, хүнсний зарим үйлдвэрүүд зэрэг цөөн тооны үйлдвэрийг

хамгаалж байв. Гэвч уг бодлогын үр дүнд илүү хямдаар импортлох

боломжтой ижил төрлийн барааг илүү өндөр өртөгөөр дотооддоо

үйлдвэрлэснээр шилжилтийн үеийн хомс эх үүсвэрийг эдийн засгийн үг ашиг

багатай үйлдвэрлэлд төвлөрүүлэхэд хүргэсэн юм. Энэ нь илүү үр ашигтай

экспортын салбарт сөрөг нөлөө үзүүлж, улмаар экспортоос олох орлого

гадаад валютын эрэлтээс байнга хоцорч байв. Гадаад валютын хомсдолоос

гарч, нөөцөө хэмнэхийн тулд Засгийн газар өндөр тариф, хаалт, хориг,

квотоор импортыг хязгаарлаж, энэ нь эргээд худалдааг улам хаалттай

болгож, бүтээмжийг бууруулснаар эдийн засгийн өсөлтийг удаашруулсан гэж

дүгнэх үндэслэлтэй.

84 Mongolia: Statistical Annex (IMF Staff Country Report No. 00/26) [58]

43

Хөгжиж буй орны хувьд манай улсад хөдөлмөр илүү шингэсэн хөдөө аж

ахуй болон боловсруулах үйлдвэрлэл зонхилдог. Монгол Улс капитал илүү

шингэсэн бараа, бүтээгдэхүүн импортолдог. Импортыг орлуулах бодлогын

дагуу импортыг хязгаарласнаар хөрөнгө оруулалт ба мэдлэг, технологи

шингэсэн бүтээгдэхүүн орж ирэхэд саад болдог. Импортыг орлуулах

үйлдвэрлэл бүтээмж муутайгаас гадна өртөг багатай цар хүрээний эдийн

засгаас ангид учраас бүтээгдэхүүний чанар муу байдаг. Цар хүрээний эдийн

засгаас ангид, өндөр өртөгтэй, бүтээмж муутай импортыг орлуулах бодлого

ажил эрхлэлтэд сөргөөр нөлөөлдөг. Хаалт, хориг бүхий импорт нь импортыг

орлуулах үйлдвэрлэлд хомс эх үүсвэрийг төвлөрүүлснээр, мөн ажил

эрхлэлтийг бууруулснаар эдийн засгийн өсөлтийг сааруулсан гэж үзэж болно.

ДХБ-д элсэхээр хүсэлт тавьсан 1991 оноос эхэлж, тус байгууллагын

гишүүн болсон 1997 оноос улам гүнзгийрсэн нээлттэй худалдааны эрин үе

импортыг орлуулах бодлогын сөрөг үр дагаврыг арилгахад чухал нөлөө

үзүүлсэн юм. Экспортыг дэмжсэнээр хомс эх үүсвэрийг бүтээмж муутай

салбараас бүтээмж өндөртэй салбарт шилжүүлж, цар хүрээний эдийн засгийн

улмаар үйлдвэрийн тоо нэмэгдэж, бүтээгдэхүүний хэмжээ өсөх боломжийг

бүрдүүлсэн. Импортыг орлуулах бодлогын үед цөөн тооны монополь үйлдвэр

байсан бол төрөл бүрийн хүнсний үйлдвэрлэл, текстиль, модон эдлэл,

химийн үйлдвэрлэл, машин, тоног төхөөрөмж, эмнэлгийн багаж хэрэгсэл

зэрэг олон төрлийн үйлдвэрлэл хөгжиж эхэлсэн байна. Валютын ханшийг

чөлөөлсөн шийдвэр үндэсний үйлдвэрлэгчдийн дэлхийн зах зээл дээрх

өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлснээс гадна гадаад валютын эрэлт,

нийлүүлэлтийн хоорондын зөрүүг багасгахад нөлөөлжээ. Экспорт нэмэгдэж,

гадаад валютын хомсдолоос гарч эхэлсэн нь эргээд импортыг хязгаарлах

бодлогын хамаарлаас гарахад нэмэр болсон байна. Импортын квотыг халж,

тарифийн хэмжээг бууруулснаар капитал илүү шингэсэн болон үйлдвэрлэлд

ашиглагдах хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүний импортыг нэмэгдүүлж,

хөрөнгө оруулалтыг өсгөж, худалдааны түншүүдээс мэдлэг болон

технологийг нэвтрүүлэхэд нөлөөлсөн байх үндэслэлтэй.

Цар хүрээний эдийн засгаас улбаалсан хямд өртөг болон эдийн

засгийн үр ашиг хөдөлмөр эрхлэлт, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхэд

нөлөөлж, аж үйлдвэржсэн орнуудаас бэлэн технологи, мэдлэг нэвтрүүлснээр

үйлдвэрлэлийн бүтээмжийг нэмэгдүүлсэн гэж үзэж болно. Эндоген өсөлтийн

44

онолын энэхүү харилцан хамаарлын дагуу худалдааг илүү нээлттэй болгосон

үеийн Монгол Улсын эдийн засгийн илүү өндөр өсөлтийг тайлбарлах

боломжтой.

2013 оны байдлаар манай улс суудлын автомашин, согтууруулах ундаа,

тамхи, автобензин, дизелийн түлшинд импортын онцгой албан татвар

ногдуулж, шувууны өндөг, төмс, зарим төрлийн хүнсний ногоо болон гурилд

улирлаас хамаарч 15 буюу 5 хувийн импортын татвар, бусад бараанд

5 хувийн импортын татвар ногдуулж байна. Тэмээний боловсруулаагүй ноос,

ямаа, ишигний боловсруулаагүй арьс зэрэг мал аж ахуйн гаралтай зарим

түүхий эд болон мод, зүсмэл материал, хаягдал хар ба өнгөт төмөрлөгийн

экспортод албан татвар ногдуулж байна.

2010 онд гадаад худалдааны нийт эргэлт 6.1 тэрбум ам.доллар байсан

бол 2011 онд 11.4 тэрбум ам.долларт хүрч, 2012 онд 11,1 тэрбум ам.доллар

болсон байна. Монгол Улс 2013 онд дэлхийн 135 оронтой худалдаа хийж,

гадаад худалдааны нийт бараа эргэлт урьдчилсан дүнгээр 10627.4 сая

ам.доллар, үүнээс экспорт 4272.7 сая ам.доллар, импорт 6354.7 сая

ам.долларт хүрчээ. 2013 онд гадаад худалдааны нийт бараа эргэлтийн

хэмжээ өмнөх оныхоос 495.7 сая ам.доллар буюу 4.5 хувь, экспорт 112.0 сая

ам.доллар буюу 2.6 хувь, импорт 383.7 сая ам.доллар буюу 5.7 хувиар

буурчээ (Зураг 2.3). Экспортын 96.5 хувийг эрдэс бүтээгдэхүүн, нэхмэл

бүтээгдэхүүн, үнэт ба хагас үнэт чулуу, үнэт металл, гоёлын зүйлс, зоос,

түүхий болон боловсруулсан арьс, шир, ангийн үс, тэдгээрээр хийсэн эдлэл

эзэлж байна.

Зураг 2.3. Гадаад худалдааны нийт бараа эргэлт (оны эцсээр, сая ам.доллараар)85

85 Монгол улсын Үндэсний статистикийн газар

45

Манай улсын нийт экспортын 2011 онд 89,2 хувь, 2012 онд 89,2 хувь,

2013 онд 81,8 хувийг эрдэс бүтээгдэхүүний экспорт бүрдүүлж байгаа бол

экспортын бүтцийг улс орноор нь ангилвал БНХАУ дангаараа 2011 онд 92,2

хувь, 2012 онд 92,6 хувь, 2013 онд 86,8 хувийг эзэлж байна. Үүнээс харахад

экспортын хувьд бараа бүтээгдэхүүний бүтцийн хувьд ч, улс орны хувьд ч

диверсификацийн түвшин туйлын доогуур байна. (Зураг 2.4)

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

100.0

2011 2012 2013

БНХАУ

Их Британи

Канад

ОХУ

Итали

ХБНГУ

БНСУ

Япон

АНЭ

Франц

Бусад92,

2

0,4

1,9

2,0

1,0

0,3

0,8

0,2

0,0

0,2

1,0

92,

6

0,3

2,7

1,8

0,7

0,4

0,3

0,1

0,1

0,1

0,9

86,

8

4,7

3,2

1,4

1,2

0,4

0,3

0,2

0,2

0,2

1,4

Зураг 2.4. Экспортын бүтцэд улс орнуудын эзлэх хувь86

Манай улсын импортын гол нэрийн бараа нь автобензин, дизелийн

түлш, суудлын болон ачааны автомашин, цахилгаан эрчим хүч, техник, тоног

төхөөрөмж, сэлбэг хэрэгсэл, эм болон төрөл бүрийн хүнсний бүтээгдэхүүн

эзэлж байгаа бол импортын гол түнш орнууд БНХАУ, ОХУ, АНУ, БНСУ, Япон,

ХБНГУ, Беларус, Малайз, Канад, Сингапур зэрэг орнууд байна. (Зураг 2.5)

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

35.0

2011.0 2012.0 2013.0

БНХАУ

ОХУ

АНУ

БНСУ

Япон

ХБНГУ

Беларус

Малайз

Канад

Сингапур

Бусад30,8

24,6

8,1

5,4

7,4

4,1

1,1

1,0

1,9

1,1

14,5

27,8

27,4

8,0

6,9

7,4

3,7

1,9

1,0

1,4

1,0

13,5

28,7

24,6

8,1

8,0

7,0

3,9

2,4

1,4

1,3

1,0

13,6

Зураг 2.5. Импорт орноор, жилийн эцсийн дүнгээр87

86 Монгол улсын Үндэсний статистикийн газар 87 Монгол улсын Үндэсний статистикийн газар

46

2013-2014 онд Монгол Улс Өрсөлдөх чадварын индексээрээ дэлхийд

148 орноос 107 дугаар байранд орсон буюу өмнөх жилийн 93 дугаар

байрнаас ухарсан байна. Өрсөлдөх чадварын индексийн үндсэн

үзүүлэлтүүдээс макро эдийн засгийн орчны хувьд 3,7 оноогоор 130 дугаар

байранд, санхүүгийн зах зээлийн хөгжилөөр 3,2 оноогоор 129 дүгээр байранд,

технологийн дэвшилд бэлэн байдлаар 3,8 оноогоор 66 дугаар байранд,

дотоод зах зээлийн хэмжээгээр 2,4 оноогоор 119 дүгээр байранд, гадаад зах

зээлийн хэмжээгээр 3,5 оноогоор 115 дугаар байранд, гадаад худалдааны

хаалт хязгаар, импортын тарифаар 4,6 оноогоор 63 дугаар байранд,

экспортыг ДНБ-д харьцуулсан харьцаагаар 50,1 оноогоор 48 дугаар байранд

орсон байна88.

Манай улсын өрсөлдөх чадварт нөлөөлж буй гол хүндрэл бэрхшээлүүд

нь ажиллах хүчний боловсрол, төр, засгийн хүнд суртал, хангалтгүй дэд бүтэц,

санхүүгийн эх үүсвэрийн хүртээмж, төрийн бодлогын тогтвортой бус байдал,

авлига, инфляци, Засгийн газрын тогтворгүй байдал, татварын зохицуулалт,

гадаад валютын зохицуулалт, татварын хэмжээ, иргэдийн эрүүл мэнд, гэмт

хэрэг, хулгай зэрэг асуудлууд онцлогдсон байна.

2.3 Төрийн гадаад худалдааны бодлогын асуудлууд

Монгол Улсын Засгийн газар 2009 онд “Гадаад харилцааг эдийн

засагжуулах хөтөлбөр”, 2013 онд “Экспортыг дэмжих хөтөлбөр” баталснаар

гадаад худалдаанд илүү өндөр ач холбогдол өгч, үүний дотор экспортыг

дэмжих бодлогыг онцлон анхаарч байна. Тус хөтөлбөрүүдийн дагуу Монгол

Улсын төрийн бодлого, үйл ажиллагаа нь улс орны хөгжлийг эрчимжүүлэхэд

өөрийн орны харьцангуй давуу талыг ашиглаж, гадаад улс оронтой эдийн

засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд чиглэгдэж байна.

Монгол Улсын Засгийн газар ашигт малтмал, түүхий эдээс хамааралтай

эдийн засгийн өнөөгийн бүтцийг өөрчилж, төрөлжүүлэх, нэмүү өртөг шингэсэн

экспортыг нэмэгдүүлэх, тодорхой салбарт импортыг орлох бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, улмаар шинэ технологи нэвтрүүлэх, нутагшуулах,

гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхийг тэргүүлэх чиглэл болгон

88 The World Economic Forum

47

тодорхойлсон. Иргэдийн орлогыг нэмэгдүүлэх, ажлын байр бий болгох, улс

орны хөгжлийн тогтвортой өсөлтийг хангахад гадаад улс төрийн харилцаа,

дипломат үйл ажиллагааг чиглүүлж, улмаар гадаад харилцааг эдийн

засагжуулах, нэгдсэн бодлогоор төлөвлөх, хэрэгжилтийг хангах асуудлыг

чухалчилсан. Түүнчлэн үндэсний аюулгүй байдал, ялангуяа эдийн засгийн

аюулгүй байдалд учирч болзошгүй сөрөг нөлөөлөл, улс төр, эдийн засгийн

өгөөжийг тооцсон эдийн засгийн бодит харилцааг оновчтой тодорхойлж,

гадаад улс орнуудтай хөгжүүлэх боломж бүрдүүлэх зорилгоор уг

хөтөлбөрүүдийг боловсруулсан.

“Гадаад харилцааг эдийн засагжуулах хөтөлбөр” болон “Экспортыг

дэмжих хөтөлбөр”-ийн үндсэн зарчим нь гадаад улс төрийн харилцаа, эдийн

засгийн хамтын ажиллагааны нэгдмэл байдал, олон тулгуурт, эрх тэгш,

харилцан ашигтай байх, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхдээ

тухайн улс орны дэлхийн түвшинд өрсөлдөх чадварыг шалгуур болгох,

гадаад орнуудын Монгол дахь эдийн засгийн ашиг сонирхлыг тэнцвэржүүлэх

бодлого баримтлах, эдийн засаг, гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтын

хэлэлцээ хийх, төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэхдээ харилцан ашигтай, ил тод

байхад оошино.

Тус хөтөлбөрүүдийн дагуу төрөөс гадаад худалдааны эргэлтийг,

ялангуяа нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх,

гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, хоёр болон олон талт хамтын

ажиллагаанаас хүртэх үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, хөгжлийн зээл, тусламжийг

оновчтой ашиглах, эх орноо гадаад зах зээлд таниулах бодлогыг баримталж

байна. Уг бодлогын дагуу экспортыг дэмжих, төрөлжүүлэх, өрсөлдөх

чадварыг дээшлүүлэх үндэсний стратегийг хэрэгжүүлэх, худалдаан дахь

тарифийн болон тарифийн бус саад тотгорыг багасгах, Хөнгөлөлтийн

Ерөнхий Системд хамрагдах, худалдааг хөнгөвчлөх, санхүүжилтийн

тогтолцоог бий болгох, худалдааны түнш орнуудтай чөлөөт худалдаа, эдийн

засгийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулах, далайд гарцгүй байдлаас үүдэлтэй

үр дагаврыг саармагжуулах, далайд гарах гарц эрэлхийлэх, нэмүү өртөг

шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд зарцуулах хөрөнгө оруулалтыг

түлхүү дэмжих, тэргүүний, дэвшилтэт технологи, ноу-хауг нэвтрүүлэх,

нутагшуулах, хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарт импорт орлох

үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, Засгийн газар хоорондын комисс, зөвлөлдөх

48

уулзалт, бизнес форум, өндөр дээд хэмжээний айлчлалын үеэр зохион

байгуулах уулзалт, зөвлөгөөнийг үр дүнтэй ашиглаж, мөрөөр нь ажиллах,

гадаад эдийн засгийн чиглэлээр гэрээ, хэлэлцээр байгуулах, бүс нутгийн

худалдаа, эдийн засгийн интеграцид нэгдэх, үйл ажиллагаанд нь идэвхтэй

оролцох, НҮБ, түүний төрөлжсөн байгууллагууд болон ДХБ-ын үйл

ажиллагаанд идэвхтэй оролцож, ашиг сонирхлоо хамгаалах, үндэсний

үйлдвэрийн брэнд бүтээгдэхүүнийг гадаад зах зээлд таниулах зэрэг үйл

ажиллагааг явуулж байна.

УИХ-аас 2014 оны нэгдүгээр сард хөрөнгө оруулалтын тогтвортой

орчныг бүрдүүлж, байгаль орчинд сөрөг нөлөөлөл багатай, дэвшилтэт техник,

технологи, инновацийг дэмжих замаар ашигт малтмалын хайгуул, олборлолт,

боловсруулалтын чанарыг дээшлүүлэх, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэж, олон улсын зах зээлд өрсөлдөх чадварыг бэхжүүлэх зорилгоор

“Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлого” баталсан. Тус бодлогын

дагуу Монгол Улсын хөгжлийн цаашдын чиг хандлагатай уялдуулсан орчин

үеийн, олон улсын стандартад нийцсэн, эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг

хангах, экспортын чиг хандлагатай, аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуй, байгаль

орчныг хамгаалах шаардлагыг хангасан, ил тод, хариуцлагатай уул уурхайн

олборлох болон боловсруулах үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх бодлогыг

тодорхойлсон. 2014, 2015 онд уг бодлоготой холбогдуулж эрх зүйн орчныг

сайжруулж, холбогдох дүрэм, журам, хөтөлбөр, төслийг боловсруулах; 2014-

2025 онд холбогдох хөтөлбөр, төслийг хэрэгжүүлэх; 2020, 2025 онд эрдэс

баялгийн салбарт баримтлах бодлогын хэрэгжилтийн дунд шатны тайланг

дүгнэж, цаашдын зорилтын хэрэгжилтийг хангахаар төлөвлөсөн байна.

Үүний зэрэгцээ УИХ-аас нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлийг дэмжих, экспорт, импортын зохистой харьцааг дэмжих эрх

зүйн орчныг сайжруулах Худалдааны тухай хууль, худалдааны тэнцлийг

хангахын тулд экспортын бүтээгдэхүүний нэр төрөл, тоо хэмжээг

нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн Гадаад худалдаанд төрөөс баримтлах бодлогыг

хэлэлцэж батлахаар хүлээгдэж байна.

Монгол Улсын гадаад худалдааны анхаарал татсан нэг асуудал бол

Чөлөөт худалдааны хэлэлцээртэй холбоотой асуудал юм. Учир нь манай улс

ДХБ-д элссэн хэрнээ Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулаагүй цорын ганц

гишүүн орон болоод байна.

49

Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр нь ДХБ-ын хүрээнд олгодог худалдааны

нэн тааламжтай нөхцөлөөс илүү тааламжтай нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг.

Өөрөөр хэлбэл чөлөөт худалдааны хэлэлцээр нь худалдааны хөрш улс

орнууд хоорондын тарифийн түвшингээ бууруулах, квот болон бусад бараа

үйлчилгээн дэх хориг саадыг багасгахад чиглэгдсэн худалдааны гэрээг хэлнэ.

Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрт нэгдсэн улс орнууд өөр хоорондын

худалдаан дахь гаалийн тарифийг “тэглэж”, тарифийн бус хориг саадыг байж

болох хамгийн бага хэмжээнд хүртэл бууруулах үүрэг амлалтыг харилцан

хүлээдэг. Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр хийх нь маш олон давуу талтай.

Жижиг эдийн засаг бүхий орнууд бүс нутгийн болон олон улсын интеграцид

нэгдсэнээр өөрийн хараат болон эмзэг байдлыг бууруулдаг. Үүний үр дүнд

зах зээлийн хэмжээ тэлж, үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, өөртөө хэрэгтэй

зүйлсийг хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр авах бололцоотой болно. Мөн бүс нутгийн

хамтын ажиллагаа нь тээврийн зардлыг хэмнэж, хөрөнгө оруулалтын

эрсдэлийг багасгаж, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхэд нөлөөлнө. Тиймээс

онолын хувьд авч үзвэл, Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр нь тодорхой орны

эдийн засагт эерэг болон сөрөг нөлөөллийн аль алийг нь үзүүлэх

магадлалтай. Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр түүнд нэгдэн орсон улс

орнуудын экспортлогчдод шинэ зах зээлд хөнгөлөлттэй нөхцөлтэйгээр

нэвтрэн орох давуу боломжуудыг бий болгодог. Нөгөө талаас дотоодын зах

зээл Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрт нэгдсэн түнш орнуудын хувьд илүү

нээлттэй болох тул үндэсний үйлдвэрлэгчид импортын өрсөлдөөнөөс

хамгаалах хамгаалалтгүй болдог. Тиймээс өрсөлдөх чадвар муутай

салбаруудын үйлдвэрлэл богино хугацаанд уналтад орж, ажилгүйдэл

нэмэгдэж болох талтай. Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг байгуулснаар

түүнд нэгдсэн улс орнуудад өрсөлдөөний түвшин нэмэгдэж, зах зээл дэх үнэ

буурах хандлага ажиглагддаг. Үнийн бууралт нь хүн амын амьжиргааны

түвшин дээшлэхэд, өрсөлдөөний өсөлт нь урт хугацаанд үйлдвэрлэлийн

харьцангуй давуу талдаа тулгуурласан эдийн засгийн зохистой бүтэц бий

болоход тус тус эерэг нөлөө үзүүлдэг.

Монгол Улсын хувьд 2012 онд анхны Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг

Япон улстай хийх суурийг тавьсан. Монголын талаас ГХЯ-ны тусгай үүрэг

гүйцэтгэгч Элчин сайд В.Энхболд, Японы талаас Гадаад хэргийн яамны

орлогч сайд Ш.Нишимия нар хэлэлцээрийг эхлүүлжээ. Хэлэлцээрийн дагуу

50

хоёр тал бараа, үйлчилгээний худалдаа, гарал үүслийн журам, гаалийн үйл

ажиллагааны журам, хөрөнгө оруулалт, оюуны өмч, өрсөлдөөний бодлого,

хамтын ажиллагаа, бизнесийн орчныг сайжруулах, худалдаан дахь техникийн

хориг, хорио цээр, ургамлын хорио цээр зэрэг өргөн хүрээтэй асуудлаар хоёр

улс хамтарч ажиллахаар зарчмын ойлголцолд хүрсэн байна.

Улаанбаатар хотод 2007 онд болсон Монгол, Америкийн Худалдаа,

хөрөнгө оруулалтын зөвлөлийн III хуралдааны үеэр Монголын тал чөлөөт

худалдааны хэлэлцээр байгуулах саналыг АНУ-ын талд тавьжээ. Улмаар

Гадаад харилцааны сайд Л.Болд, АНУ-ын Засаг захиргааны худалдаа

эрхэлсэн гишүүн М.Фроман нар “Олон улсын худалдаа, хөрөнгө оруулалтын

асуудлаар ил тод байдлыг хангах тухай Монгол Улс, АНУ-ын хоорондын

хэлэлцээр”-т 2013 онд гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү хэлэлцээр нь хоёр

орны худалдаа, эдийн засгийн харилцааг өргөжүүлэн бэхжүүлэх, хөхиүлэн

дэмжих зорилготой бөгөөд хэлэлцээр байгуулснаар хоёр талын худалдаа,

эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, АНУ-ын хөрөнгө оруулалтыг

Монголд нэмэгдүүлэхэд чухал түлхэц үзүүлэхийн зэрэгцээ АНУ-тай Чөлөөт

худалдааны хэлэлцээр байгуулах үндэс болж байгаа юм.

Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулахад гадаад худалдаагаар

дамжин эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэхийг манай улсын хувьд тодорхойлох

нь чухал асуудал мөн.

2006 онд Үйлдвэр, худалдааны яамны Худалдааны дүн шинжилгээ,

хэлэлцээний нэгжээс “Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах Монгол

Улсын “roadmap” судалгаа хийж, ОХУ, БНХАУ, БНСУ, Япон, АНУ зэрэг 5

оронтой Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах асуудлыг шинжлэхэд

худалдааг өргөжүүлэх хамгийн боломжтой орнуудаар хоёр хөрш буюу БНХАУ,

ОХУ-ыг, харин хамгийн доогуур магадлалтай орнуудаар Япон, АНУ-ыг

тодорхойлжээ.

Р.Амаржаргал (2007) Зүүн хойд Азийн зах зээлд интеграцичлагдах

болон Япон улстай Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулсан нөхцөлд

Монголын гадаад худалдаа ямар байхыг 1984-2001 оны статистик

үзүүлэлтүүд ашиглаж судалжээ. Тэрээр i, j хоёр улсын хоорондын худалдаа T

нь тухайн улсуудын эдийн засгийн хэмжээ Y-тэй нь шууд, хоорондын зай D-

тай нь урвуу хамааралтай гэсэн үндэслэлд тулгуурладаг Таталцлын доорх

загварыг ашиглажээ:

51

T ij = f ( Yi,Yj, Dij ) (2.22)

Дээрх загварт тулгуурлан дараах тэгшитгэлийг гаргасан байна:

T Wm = α + βYw + γYm – δDwm + e (2.23)

үүнд, TWm тухайн улстай хийж буй Монголын экспорт, импорт,

Yw, Ym – m болон w улсын ДНБ, Dwm - m болон w улсуудын хоорондын зай,

е - үлдэгдэл.

Судалгааны үр дүнд Японтой Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр

байгуулсан тохиолдолд гадаад худалдаа бараг тавин хувь нэмэгдэх бөгөөд

Зүүн хойд Азийн интеграцид нэгдвэл статистик хамаарал багатай гэсэн дүн

гарсан байна. Гадаад худалдааны нээлттэй бодлого явуулах, аль болохоор

бүс нутгийн интеграцид нэгдэх, хоёр талын худалдааны гэрээ байгуулах

замаар алслагдсан байдал, түүнээс үүдэж буй сөрөг үр дагаврыг манай улс

давж чадахыг уг судалгаагаар харуулжээ89.

Р.Батмэнд, Б.Хулдорж, Д.Нямцэрэн, Н.Отгонсайхан (2012) Чөлөөт

худалдааны хэлэлцээрийн экспортын бүтцэд үзүүлэх нөлөөг судалжээ.

Тухайлбал, Монгол Улс Япон улстай Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр

байгуулах нөхцөл боломж, чиглэлийг хоёр улсын эдийн засгийн хамтын

ажиллагааны онцлог, хоёр улсын гадаад худалдааны орчин, нөхцөл, экспорт,

импортын бүтэц, Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрээс улбаалах

Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт, Япон улсын бусад улсуудтай хийсэн

худалдааны гэрээний үр дүн зэргийг судалсны үндсэн дээр тодорхойлсон

байна. Судалгааны үр дүнд хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн уламжлалт

харилцааг өргөжүүлж шинэ шатанд гаргах өндөр боломж байгааг дүгнэж,

Япон улстай Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулснаар манай

улсын гадаад худалдааны эргэлт ихээхэн нэмэгдэж, импортын үнэ өртөг эрс

буурах боломжтойг онцолжээ90.

Н.Батнасан, Н.Отгонсайхан, Д.Нарандалай, Ц.Оюунбилэг (2012)

Монгол Улсын хувьд худалдааны гол түнш орнууд болох ОХУ, БНХАУ, Япон,

БНСУ, АНУ, Канадтай Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулвал эдийн

89 Р.Амаржаргал (2007). Зүүн Хойд Азийн чөлөөт худалдааны гэрээ ба Монгол. Судалгааны ажил [1] 90 Эдийн засгийн интеграц: Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийн экспортын бүтцэд үзүүлэх нөлөө. Судалгааны ажил [2]

Р.Батмэнд, Б.Хулдорж, Д.Нямцэрэн, Н.Отгонсайхан (2012).

52

засагт хэрхэн нөлөөлөхийг судалжээ. Ерөнхий тэнцвэрийн загвар болон

Таталцлын загварт тулгуурлан хийсэн уг судалгааны үр дүнд Чөлөөт

худалдааны хэлэлцээр байгуулах нь Монголын гаралтай барааны өрсөлдөх

чадварыг нэмэгдүүлэх гол арга замуудын нэг мөн боловч эдийн засгийн

өнөөгийн бүтэц, тогтолцооны нөхцөлд ийм хэлэлцээр байгуулах замаар

үйлдвэрлэл, экспортоо дэмжих боломж хязгаарлагдмал байгааг тогтоожээ.

Дээр дурдсан 6 улсын алинтай нь ч Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр

байгуулахад үйлдвэрлэл, ДНБ, экспорт, импорт маш бага хэмжээгээр

нэмэгдэнэ гэдгийг Ерөнхий тэнцвэрийн загварт тулгуурлан хийсэн шинжилгээ

харуулсан байна. Хэдийгээр БНХАУ-ын импортын харьцангуй давуу тал нь

манай экспортын харьцангуй давуу талтай давхацдаг боловч Чөлөөт

худалдааны хэлэлцээр байгуулах нь Монгол Улс уул уурхайд тулгуурласан

боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбарыг хөгжүүлэх бодлоготой зөрчилдөх

болно. Харин ОХУ нь дэлхийн зах зээлд Монголтой ижил төрлийн

бүтээгдэхүүнийг худалдаалдаг, экспортын бүтцийн хувьд нэлээд төсөөтэй

орон тул Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах нь төдийлөн ач холбогдол

багатай байх болно. Нөгөөтэйгүүр ОХУ, БНХАУ зэрэг хэт том орнуудтай

Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах нь тэдгээр орнуудаас хараат

байдлыг нэмэгдүүлж, үндэсний аюулгүй байдалд аюул занал учруулж

болзошгүй. Ийм учраас энэ 2 оронтой Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр

байгуулаагүй өнөөгийн нөхцөл байдал нь тэдгээр орнуудаас хамаарах

хамаарлыг сулруулж байгааг судлаач эрдэмтэд онцолжээ.

ОХУ нь манай орны гадаад худалдаанд чухал байр суурийг эзэлдэг,

дэлхийн томоохон эдийн засаг бүхий орон мөн боловч энэ орны экспортын

ерөнхий бүтэц нь Монголтой төстэй, уул уурхайд тулгуурласан байдаг.

Тиймээс Монгол Улс уул уурхайн салбарын бүтээгдэхүүнээ ОХУ-д экспортлох

боломж хомс юм. Түүнчлэн манай орноос ОХУ-д экспортлож буй уул уурхайн

бус бүтээгдэхүүн үнийн мэдрэмжгүй байгаагаас үзэхэд, Чөлөөт худалдааны

хэлэлцээр байгуулснаар Монголоос ОХУ-д экспортлох уул уурхайн бус

бүтээгдэхүүний хэмжээ төдийлөн нэмэгдэхгүй бөгөөд харин эсрэгээр ОХУ-ын

зүгээс манай зах зээлд худалдаалах барааны хэмжээ эрс өсөх магадлалтай

аж. Тиймээс Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулснаар ОХУ-тай хийж буй

худалдааны алдагдлыг улам бүр нэмэгдүүлж болзошгүй. Чөлөөт худалдааны

хэлэлцээрийг хоёр хөрштэй байгуулах нь ач холбогдолтой бус боловч Япон,

53

БНСУ-тай байгуулвал 2020 он гэхэд эдгээр улсуудтай хийх худалдаа 0,4-2,0

хувиар өсөх боломжтойг тус судалгаагаар тогтоосон байна91.

91 Н.Батнасан, Н.Отгонсайхан, Д.Нарандалай, Ц.Оюунбилэг (2012). Худалдааны гол түнш орнуудтай Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах боломж болон эрсдэл. Бодлогын судалгаа, МУИС, УБ [5]

54

ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ

МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨСӨЛТӨД ГАДААД

ХУДАЛДААНЫ ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨГ ТОДОРХОЙЛОХ НЬ

Диссертацид ашигласан 1981-2012 оны нийт 32 жилийн статистик

өгөгдлүүдийг Үндэсний Статистикийн Хорооны Статистикийн эмхэтгэлийн

1989-2010 оны хэвлэлүүд, 2011-2012 оны Статистикийн бюллетень, Азийн

Хөгжлийн Банкнаас гаргасан 1981-2012 оны Монгол Улсын статистикийн

үзүүлэлтүүд, Монголбанкнаас гаргасан эдийн засаг, мөнгө санхүүгийн

үзүүлэлтүүд, Дэлхийн банкнаас гаргадаг статистикийн үзүүлэлтүүдээс авсан.

Тэгшитгэлүүд болон хамаарлын эконометрик үнэлгээ, шинжилгээг хийхдээ

Eviews 5.1 програм ашиглан гүйцэтгэлээ. Хавсралт 3-д шинжилгээнд

ашигласан дараах статистик өгөдлүүдийг жагсаасан болно:

GDP2005 : ДНБ, 2005 оны зэрэгцүүлсэн үнээр (сая төгрөгөөр)

GDP : ДНБ, оны үнээр (сая төгрөгөөр)

GDPpс : нэг хүнд ногдох ДНБ, 2005 оны зэрэгцүүлсэн үнээр (төгрөгөөр)

INV : нийт хөрөнгө оруулалт оны үнээр (сая төгрөгөөр)

E : валютын ханш (ам.долларыг төгрөгтэй харьцуулсан, оны

дунджаар)

EE : валютын ханш (төгрөгийг ам.доллартай харьцуулсан, оны

дунджаар)

CPI_MN : Монголын ХҮИ (2000=100)

CPI_USA : АНУ-ын ХҮИ (2000=100)

I/Y : нийт хөрөнгө оруулалтыг ДНБ-д харьцуулсан харьцаа (хөрөнгө

оруулалт болон ДНБ оны үнээр)

X : экспорт (сая ам.доллараар)

NR : уул уурхайн салбарын экспорт (сая ам.доллараар)

MX : уул уурхайн бус салбарын экспорт (сая ам.доллараар)

М : импорт (сая ам.доллараар)

L : нийт ажиллагсадын тоо (мян. хүнээр)

KpL : нэгж ажиллах хүчинд ногдох капиталын өөрчлөлт (мян.

төгрөгрөөр)

LAND : нэгж ажиллах хүчинд ногдох газар (м2-аар)

55

WX : дэлхийн нийт экспорт, 2005 оны зэрэгцүүлсэн ам.доллараар

WТ : дэлхийн нийт худалдааны эргэлт (сая ам.доллараар)

SHOCKS : 1990-93 оны шилжилтийн үе, 1998-99 оны Азийн эдийн засгийн

хямрал болон Дэлхийн санхүү, эдийн засгийн хямралаас үүдсэн

2009 оны Монголын эдийн засгийн уналтын нөлөөллийг

илэрхийлэх дамми хувьсагч

3.1 Гадаад худалдааны нээлттэй байдлын хэмжүүрийн тооцоолол

Эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх нөлөөг

тооцоолохдоо экспортын хувьд үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүн учраас

экспортоос үүдэлтэй өсөлтийн шинэ онолын дагуу үйлдвэрлэлийн агрегат

функцид нэг хүчин зүйл болгон оруулна. Импортын хувьд онцлогоороо

экспортоос ялгаатай учраас үйлдвэрлэлийн нэг хэсэг гэж үзэж,

үйлдвэрлэлийн агрегат функцид шууд оруулах боломжгүй учраас

худалдааны нээлттэй байдлын зохих хэмжүүрүүд тооцоолон бодож, уг

хэмжүүрээр дамжиж импортын өсөлтөд үзүүлэх нөлөөг тодорхойлох

боломжтой.

Олон улсын түвшинд эрдэмтэн судлаачид гадаад худалдааны нээлттэй

байдлыг олон төрлийн үзүүлэлтээр дамжуулж судалдаг. Эдгээр нь гадаад

худалдааны эргэлтийн хэмжээг ДНБ-д харьцуулсан харьцаа, төрөөс явуулж

буй худалдааны бодлого, худалдааны бодлогыг ашиглаж боловсруулсан

худалдааны либералчлалын индекс, худалдаан дахь тарифийн болон

тарифийн бус хориг саадууд, валютын албан ёсны болон зах зээлийн ханшны

хоорондын зөрүү, бараа бүтээгдэхүүний харьцангуй үнэ ашиглаж

тодорхойлсон олон улсын зах зээлийн үнэд хэр ойртож байгаа байдал,

валютын бодит ханшны хазайлтын индекс, аж үйлдвэрийн хаалт хамгаалалт

ба валютын ханшны хэт үнэлгээ, хөрөнгө оруулалтын нээлттэй байдал,

тээвэрлэлтийн хүчин чадал, өртөг, шат дамжлага зэрэг худалдааны дэд бүтэц

гэсэн үзүүлэлтүүд байдаг.

Дээрх үзүүлэлтүүдийг судалж үзсэний үндсэн дээр эдийн засгийн

өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх нөлөөг судлахад хамгийн өргөн

хэрэглэгддэг буюу хамгийн их дурдагддаг бөгөөд 1981-2012 оны судалгааны

56

хамрах хугацаанд манай орны хувьд тооцоологдох боломжтой гурван

төрлийн нээлттэй байдлын хэмжүүрийг гаргаж авав.

Нэгдүгээрт, олон эрдэмтдийн зэрэгцээ Д.Доллар (1992) худалдааны

нээлттэй байдлыг хоёр зүйлийн нэгдэл илэрхийлнэ хэмээгээд энэ нь нэгд,

хаалт хоригийн түвшин харьцангуй бага байх, хоёрт, худалдааг дэмжихийн

тулд бодит ханш харьцангуй тогтвортой байх явдал гэжээ92. Валютын ханш

нь гадаад худалдаа болон эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөтэй болохыг

судалсан шинжилгээ олноор хийгдсэн байдаг. Тухайлбал, Монголбанкны

эдийн засагч Л.Даваажаргал (2006) Монгол Улсын хувьд гадаад худалдаанд

ханшийн хэлбэлзэл чухал нөлөөтэйг эмпирик шинжилгээгээр тогтоожээ 93 .

Түүнчлэн Т.Гильфасон (1999) 1985-1994 оны хугацаанд 160 орны хувьд

шинжилгээ хийхэд валютын ханшийн өөрчлөлт гадаад худалдаанд үзүүлэх

нөлөөгөөр дамжиж эдийн засгийн өсөлтөд чухал нөлөө үзүүлдгийг тогтоосон

байна94. Иймд Д.Доллар (1992)-ын аргыг хэрэглэж, манай улсын хувьд бодит

ханшийн хазайлтын индекс (DISTORTION) боловсруулж нээлттэй байдлын

нэг хэмжүүр болгон ашиглана.

1981-2012 оны хувьд манай орны хувьд Харьцангуй үнийн түвшинг

тооцоолох нь ихээхэн хугацаа, зардал, хүн хүч шаардагдахаас гадна зарим

статистик мэдээлэл хомс тул судалгааны ажилд зориулж эрдэмтдийн хийсэн

төрөл бүрийн судалгаанд гадаад худалдааны либералчилалаараа тэргүүлдэг

АНУ-ыг жишиг орноор тооцож, 1981-2012 оны хугацааны Харьцангуй үнийн

түвшин (RPL)-г тооцоолох боломжтой:

RPLt = 100 x ePt /PtUS (3.1)

үүнд е нь валютын ханш (ам.долларыг төгрөгтэй харьцуулсан), Pt нь

Монголын Хэрэглээний үнийн индекс, PtUS нь АНУ-ын Хэрэглээний үнийн

индекс.

92 Dollar, D. (1992). Outward-oriented developing economies really do grow more rapidly: Evidence from 95 LDCs, 1976-1985. Economic Development and Cultural Change, 40(3), 524 [24] 93 Л.Даваажаргал (2006). Гадаад худалдаа ба ханшийн хэлбэлзэл. Судалгааны ажил, Товхимол-4, Монголбанк, 54-58 [9] 94 Gylfason, T. (1999). Exports, Inflation and Growth. World Development, 27 (6), 1031-1057 [40]

57

Хүснэгт 3.1

1981-2012 оны хувьд тооцоолсон Харьцангуй үнийн түвшин

1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993

0,56 0,54 0,51 0,45 0,42 0,47 0,50 0,48 0,45 0,23 0,19 0,18 0,08

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

0,08 0,12 0,13 0,11 0,11 0,09 0,09 0,10 0,10 0,09 0,10 0,10 0,11

2007 2008 2009 2010 2011 2012

0,12 0,15 0,12 0,15 0,17 0,17

Худалдан авах чадварын онолын95 дагуу бүх бараa худалдаалагддаг

бол, мөн Монгол ба АНУ-ын хооронд худалдааны хаалт хориг болон тээврийн

зардал байдаггүй бол бүх хэмжүүр 100-тай тэнцэх байсан. Бүх бараа

гадаадад худалдаалагддаг бол тооцоологдсон үнийн түвшингүүд худалдааны

нээлттэй байдлын хэмжүүр болон шууд ашиглагдаж болох байсан. Учир нь

үнийн өндөр түвшин нь худалдааны илүү хаалт хориг бүхий илүү хаалттай

эдийн засгийг илэрхийлнэ.

Бүхий л улс орнуудад тухайн орны үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсээс

хамаарсан үнэ бүхий гадаадад худалдаалагддаггүй бараа бий. Монгол Улс

дахь гадаадад худалдаалагддаггүй барааны үнэ нь үйлдвэрлэлийн хүчин

зүйлсийн хүртээмжээс шалтгаалж байнга өөрчлөгддөг. Үүнийг дагаад

Харьцангуй үнийн түвшин өөрчлөгддөг. Иймд тооцоологдсон Харьцангуй

үнийн түвшин нээлттэй байдлын хэмжүүр болон ашиглагдахын тулд, хүчин

зүйлсийн өөрчлөлтөөс шалтгаалсан хэлбэлзлийг харгалзан үзэх

шаардлагатай.

Үүний тулд Харьцангуй үнийн түвшинг хүчин хүчин зүйлсийн

хүртээмжид регресс хийнэ. Д.Доллар (1992) нь үнийн түвшинг хүчин зүйлсэд

регресс хийхэд гарах үлдэгдлүүд нь өгөгдсөн хүчин зүйлсийнхээ хувьд тухайн

орны үнийн түвшин их буюу бага байгааг илэрхийлнэ гэж үзсэн96. Ийм учраас

уг үлдэгдлүүдээс худалдааны нээлттэй байдлын хэмжүүр болохуйц бодит

ханшийн хазайлтын индексийг тооцоолж болно гэсэн санааны дагуу

95 Худалдан авах чадварын онолын (Purchasing Power Parity буюу РРР) дагуу улс орнуудын үнийн түвшингийн харьцаагаар валютын ханш тодорхойлогдоно. 96 Dollar, D. (1992). Outward-oriented developing economies really do grow more rapidly: Evidence from 95 LDCs, 1976-1985. Economic Development and Cultural Change, 40(3), 526 [24]

58

тооцоологдсон Харьцангуй үнийн түвшинг нэг хүнд ногдох хүчин зүйлсийн

хүртээмжийг илэрхийлэх ерөнхий хэмжүүр болох нэг хүнд ногдох ДНБ, нэгж

ажиллах хүчинд ногдох капиталын хүртээмж болон газрын хэмжээнд регресс

хийв. 1981-2012 оныг хамарсан капиталын статистик үзүүлэлт гараагүй

учраас нэгж ажиллах хүчинд ногдох капиталын өөрчлөлтийг авав.

KpLLandGDPpcRPL 3210 (3.2)

Тэгшитгэлд ашиглагдаж буй тоон үзүүлэлтүүдийн стационер эсэхийг

Augmented Dickey-Fuller (ADF) тестээр шалгаж, үр дүнг Хүснэгт 3.2-аар

харуулав.

Хүснэгт 3.2 ADF тестийн үр дүн

(1) Level (ялгавар

аваагүй)

Хувьсагч

Хоцрогдлын утга

#

ADF тестийн тэгшитгэлд тренд орсон

эсэх

0:0 H буюу нэгж язгууртай гэсэн

таамаглал үнэн байх магадлал,

ADF статистик

Интегрэшн зэрэг

RPL 0 ороогүй -2,48** I(0)

GDPрс 0 орсон -2,83*** I(0)

Land 9 орсон -5.14*** I(0)

KpL 6 ороогүй -3.47*** I(0)

**, ***- нэгж язгуурын таамаглал 5%, 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд тус тус няцаагдаж байна.

# Хоцрогдлын утгыг автоматаар Schwartz Info Criterion-ий дагуу сонгов.

Тоон үзүүлэлтүүдийг тэгшитгэл (3.2)-д оруулж тооцвол (t-statistic

үзүүлэлтийг хаалтаар харуулав):

RPL = -1.27 + 0.0008 GDPpc +0.38 Land -0.006 KpL

(-10,95) (7,47) (13,69) (-4,81)

R2=0.90 2R =0.89 DW=1.04 Хугацаа: 1981-2012

Регрессийн үр дүнгээс харахад загвар 89 хувийн тайлбарлах

чадвартай байна. Дарбин-Уотсоны шинжүүр 1,04 гарч байгаа нь нэгдүгээр

59

эрэмбийн автокорреляцигүй болохыг няцаахгүй байна (32 ажиглалттай 4

тайлбарлагч хувьсагчийн хувьд 0,97-аас багагүй).

Орлого ихтэй жилийн үнийн түвшин илүү байна гэдэг логикт нийцэж

байна. Газар нь худалдаалагддаггүй бараа гэж үзвэл газрын хүртээмж бага

байвал худалдаалагддаггүй барааны үнэ өндөр байх учиртай. Нөгөө талаар,

нэгж газарт ногдох ажиллах хүчин нэмэгдсэнээр газрыг илүү үр өгөөжтэй

ашиглаж, үнийн түвшинг бууруулах боломжтой. Нэгж ажиллах хүчинд ногдох

капиталын хэмжээ нэмэгдвэл үйлдвэрлэлийн хэмжээ ихэсч, үнийн түвшин

буурах зарчимтай нийцэж байна.

Тэгшитгэл (3.2) нь үнэн зөв харьцааг илэрхийлнэ гэж үзвэл, Харьцангуй

үнийн түвшин нь регрессийн шугамаас хэр хазайснаар нь худалдааны

нээлттэй байдлыг хэмжиж болно.

Тус шугамаас дээгүүр (доогуур) орших он жилүүд нь хүчин зүйлс нь

шалтгаалснаас илүү өндөр (бага) үнийн түвшинтэй ба энэ нь илүү хаалттай

(нээлттэй) байдлыг илтгэнэ (Зураг 3.1).

-.10

-.05

.00

.05

.10

.15

.0

.1

.2

.3

.4

.5

.6

1985 1990 1995 2000 2005 2010

Residual Actual Fitted

Зураг 3.1. ХҮТ (actual), тэгшитгэсэн ХҮТ (fitted), үлдэгдэл (residuals)

Доллар (1992)-ын аргачлалын дагуу Харьцангуй үнийн түвшинг

тэгшитгэсэн Харьцангуй үнийн түвшинд харьцуулсан харьцаа нь бодит

ханшны хазайлтын индекс (DISTORTION) болох ба 1-ээс дээгүүр (доогуур)

60

индекс бүхий жилд эдийн засаг харьцангуй хаалттай (нээлттэй)-г илтгэх

бөгөөд индексийн өөрчлөлтүүд дэлхийн зах зээлтэй харьцуулсан манай

гадаад худалдааны нээлттэй байдлыг харуулна.

Хүснэгт 3.3 1981-2012 оны бодит ханшны хазайлтын индекс

1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993

1,079 0,988 0,983 0,862 0,866 1,055 1,198 1,364 1,283 0,784 1,085 1,946 0,783

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

0,716 0,879 0,994 0,713 0,784 0,750 0,742 0,929 1,070 1,443 1,485 0,665 0,776

2007 2008 2009 2010 2011 2012

0,688 0,635 0,617 0,877 1,310 1,270

Хоёрдугаарт, нээлттэй байдлын хэмжүүр болгож гадаадын олон тооны

судалгааны ажилд Худалдааны эрчим (Trade intensity TI) буюу тухайн орны

гадаад худалдааны нийт эргэлтийг ДНБ-д харьцуулсан харьцааг ашигласан

байна. Манай орны хувьд Худалдааны эрчмийг доорх байдлаар тооцож

эмпирик шинжилгээндээ нээлттэй байдлын нэг хэмжүүр болгон ашиглана:

TIt = (Xt + Mt )/GDPt (3.3)

үүнд Xt нь тухайн оны экспорт (сая ам.доллараар), Mt нь импорт (сая

ам.доллараар), GDPt нь ДНБ (тухайн оны дундаж ханшаар сая

ам.доллараар).

Хүснэгт 3.4 1981-2012 оны Худалдааны эрчим (Trade intensity TI)

1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993

0.50 0.53 0.58 0.65 0.71 0.63 0.54 0.52 0.47 0.85 0.36 0.73 1.19

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

0.90 0.93 0.82 1.07 0.93 1.07 1.22 1.14 1.09 0.97 1.04 0.97 0.95

2007 2008 2009 2010 2011 2012

0.95 1.03 0.88 0.98 1.30 1.08

61

Гуравдугаарт, хэдий Худалдааны эрчим (Trade intensity TI)-г нээлттэй

байдлын хэмжүүр болгон ашиглаж, өсөлтөд үзүүлсэн нөлөөг судалсан олон

зуун судалгаа хийгдсэн боловч Ж.Скуали, К.Уилсон (2011) нар олон улсын

худалдаанд нөлөө багатай зарим жижиг орны хувьд дээрх хэмжүүр өндөр

гарах, мөн эсрэгээр нь дэлхийн зах зээлд нөлөө бүхий орнуудын хувьд уг

хэмжүүр бага гарах тохиолдол нь статистик судалгааны үр дүнг гуйвуулахад

нөлөөлдөг гэж үзжээ. Ийм учраас Нийлмэл худалдааны эрчим (Composite

trade intensity СTI) гэсэн нээлттэй байдлын хэмжүүр тооцоолох шинэлэг

хувилбар гаргасан бөгөөд энэ нь тухайн орны худалдааны эргэлтийг дэлхийн

нийт худалдааны эргэлтэд харьцуулсан харьцаагаар тодорхойлогдоно97:

n

j j

tt

MX

MXCTI

1)(

)( (3.4)

үүнд (X+М)t нь манай улсын тухайн оны нийт худалдааны эргэлт (сая

ам.доллараар),

n

j jMX1

)( нь n тооны гадаадын улс орны тухайн оны

худалдааны нийт эргэлтийн нийлбэр буюу дэлхийн нийт худалдааны эргэлт

(сая ам.доллараар).

Эмпирик шинжилгээндээ нээлттэй байдлын нэмэлт нэг хэмжүүр болгон

ашиглах зорилгоор дээрх аргын дагуу манай орны хувьд Нийлмэл

худалдааны эрчмийг тооцвол:

Хүснэгт 3.5 1981-2012 оны Нийлмэл худалдааны эрчим, хувиар

(Composite trade intensity CTI)

1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991

0.0457 0.0487 0.0515 0.0479 0.0475 0.0471 0.0418 0.0375 0.0299 0.0249 0.0102

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

0.0109 0.0095 0.0067 0.0087 0.0078 0.0081 0.0071 0.0066 0.0067 0.0065 0.0064

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

0.0069 0.0081 0.0086 0.0101 0.0123 0.0165 0.0129 0.0170 0.0289 0.0269

97 Squalli, J. & Wilson, K. (2011). A New Measure of Trade Openness. The World Economy, 34(10), 1745–1770 [70]

62

3.2 Эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх нөлөөг

тодорхойлох эмпирик шинжилгээ

Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх

нөлөөг судлахдаа гаргалгааг нь Нэгдүгээр бүлэгт тайлбарласан Р.Рам (1985)-

ын загварыг ашиглана:

OPENNESSXL

Y

IY 43210

(2.2)

Ямар механизмаар дамжиж экспорт нь өсөлтөд нөлөө үзүүлснийг

тогтоох зорилгоор Г.Федер (1983)-ийн загварыг ашиглана:

Y

XXL

Y

IY

210 (2.14)

Үргэлжилсэн хугацааны тоон цувааны өгөгдлүүд коинтеграцичлагдсан

тохиолдолд уг өгөгдлүүдийн хооронд урт хугацаанд Гранжер шалтгааны

хамаарал байх боломжтой 98 . Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн өсөлт болон

экспорт, импортын өсөлтийн өгөгдлүүдийн хооронд коинтеграци хамаарал

байхгүй бол судалгааны үр дүн баталгаагүй байх тул аль нэг нь нөгөөдөө

нөлөөлж байгааг судлах үндэслэлгүй болно99.

Ийм учраас Монгол Улсын хувьд 1981-2012 оны судалгааны хугацаанд

экспорт, импортын өсөлт болон эдийн засгийн өсөлтийн хооронд коинтеграци

хамаарал байгаа эсэхийг шалгаж, үр дүнг Хүснэгт 3.6, 3.7-оор харуулав.

Хүснэгт 3.6

Эдийн засгийн өсөлт, экспортын өсөлтийн Johansen коинтеграцийн тестийн үр дүн

Ажиглалтын хүрээ: 1984 2012; ажиглалтын тоо: 29

Хувьсагчид: GDP_GROW Х_GROW Таамагласан коинтеграци

хамаарлын тоо

Eigenvalue Trace Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

Max-Eigen Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

байхгүй 0.416217 21.58653 15.41* 20.04** 15.60856 14.07* 18.63

1-ээс дээшгүй 0.186278 5.977976 3.76* 6.65 5.977976 3.76* 6.65

*(**) H0 нь 5%(1%)-ийн түвшинд няцаагдахыг илтгэнэ. Trace тестийн үр дүн 5%-ийн ач холбогдлын түвшинд 2, 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд 1 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна. Max-eigenvalue тестийн үр дүн 5%-ийн ач холбогдлын түвшинд 2 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна.

98 Granger, C.W.J. (1988). Some Recent Developments in the Concept of Causality. Journal of Econometrics, 39, 199-211 [37] 99 Ahmad, J. & Harnhirun, S. (1995). Unit Roots and Cointegration in Estimating Causality Between Exports and Economic Growth: Empirical Evidence from the ASEAN Countries. Economic Letters, 49, 330 [15]

63

Хүснэгт 3.7 Эдийн засгийн өсөлт, импортын өсөлтийн

Johansen коинтеграцийн тестийн үр дүн Ажиглалтын хүрээ: 1984 2012; ажиглалтын тоо: 29

Хувьсагчид: GDP_GROW М_GROW Таамагласан коинтеграци

хамаарлын тоо

Eigenvalue Trace Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

Max-Eigen Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

байхгүй 0.492269 25.71334 15.41* 20.04** 19.65631 14.07* 18.63**

1-ээс дээшгүй 0.188494 6.057034 3.76* 6.65 6.057034 3.76* 6.65

*(**) H0 нь 5%(1%)-ийн түвшинд няцаагдахыг илтгэнэ. Trace тестийн үр дүн 5%-ийн ач холбогдлын түвшинд 2, 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд 1 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна. Max-eigenvalue тестийн үр дүн 5%-ийн ач холбогдлын түвшинд 2, 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд 1 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна.

Дээрх үр дүнгээс харахад манай улсын хувьд экспорт, импортын өсөлт

болон эдийн засгийн өсөлтийн хооронд судалгааны хугацаанд коинтеграци

хамаарал байгаа учраас хоорондын нөлөөллийг тооцох үндэслэлтэйг нотолж

байна.

Улс орон хоорондын (cross-country) шинжилгээг бодвол үргэлжилсэн

хугацааны тоон цувааны (time series) шинжилгээнд өсөлтийн зохих функцийг

шугаман хэлбэрт оруулахад тэгшитгэлийн үлдэгдэл (residual) буюу

тодорхойлогдоогүй үлдсэн хүчин зүйлсийн нийлбэр нь өсөлтөд нөлөөлөх

худалдааны нээлттэй байдал болон бусад хүчин зүйлийг илтгэдэг учраас

Монгол Улсын хувьд тооцоолсон худалдааны нээлттэй байдлын

хэмжүүрүүдийг тэгшитгэлд оруулж, Eviews 5.1 программ ашиглаж хамгийн

бага квадратын аргаар хийх регрессийн шинжилгээ бүхий эмпирик

судалгаандаа хэрэглэнэ. Судалгааны хамрах хугацаан дахь өсөлтөд

нөлөөлөгч зарим онцлог хүчин зүйлийг хянахын тулд 1990-93 оны

шилжилтийн үе, 1998-99 оны Азийн эдийн засгийн хямрал болон Дэлхийн

санхүү, эдийн засгийн хямралаас үүдсэн 2009 оны Монголын эдийн засгийн

уналтын нөлөөллийг илэрхийлэх дамми хувьсагчийг (SHOCKS) тэгшитгэлд

оруулав.

Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх

нөлөөг тодорхойлох эмпирик шинжилгээгээр үндсэн загвар (2.2), (2.14)-т

тулгуурласан дараах дөрвөн тэгшитгэлийг үнэлнэ:

64

SHOCKSDISTORTIONXL

Y

IY 543210

(3.5)

SHOCKSDISTORTION

Y

XXL

Y

IY 43210

(3.6)

SHOCKSTIXL

Y

IY 543210

(3.7)

SHOCKSCTIXL

Y

IY 543210

(3.8)

Тэгшитгэл (3.5)-аар эдийн засгийн өсөлтөд экспортын үзүүлэх нөлөөг

судлахаас гадна бодит ханшны хазайлтын индексийн нөлөөг судална.

Өөрөөр хэлбэл, гадаад худалдааг либералчилах, импортыг хязгаарлах

бодлогын өсөлтөд үзүүлэх нөлөөг тодорхойлно.

Тэгшитгэл (3.6)-аар өсөлтөд үзүүлэх экспортын нөлөөг судалж, уг

нөлөө ямар сувгаар дамжиж үйлчилж байгааг тодорхойлно.

Тэгшитгэл (3.7) болон (3.8)-аар Худалдааны эрчим болон Нийлмэл

худалдааны эрчим өсөлтөд хэрхэн нөлөөлснийг судална. Өөрөөр хэлбэл,

худалдааны нээлттэй бодлого өсөлтөд хэрхэн нөлөө үзүүлснийг тогтоох юм.

Тэгшитгэлд ашиглагдаж буй тоон үзүүлэлтүүдийн стационер эсэхийг

ADF тестээр шалгаж, үр дүнг Хүснэгт 3.10-aaр харуулав.

Хүснэгт 3.10 ADF тестийн үр дүн

(1) Level (ялгавар

аваагүй)

(2) 1-р эрэмбийн

ялгавар

Хувьсагч

Хоцрогдлын утга

#

ADF тестийн

тэгшитгэлд

тренд орсон

эсэх

0:0 H буюу нэгж

язгууртай гэсэн

таамаглал үнэн байх

магадлал,

ADF статистик

0:0 H буюу нэгж

язгууртай гэсэн

таамаглал үнэн байх

магадлал,

ADF статистик

Интегрэшн зэрэг

GDP_GROW 0 ороогүй -1.71* - I(0)

I/Y 0 ороогүй -1.19 -4.64*** I(1)

L_GROW 0 ороогүй -3.83*** - I(0)

X_GROW 0 ороогүй -4.16*** I(0)

Y

XX

0 ороогүй -4.56*** - I(0)

DISTORTION 0 ороогүй -3.84*** - I(0)

TI 0 ороогүй -4.07** - I(0)

CTI 2 ороогүй -1.97** - I(0)

65

*, **, ***- нэгж язгуурын таамаглал 10%, 5%, 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд тус тус няцаагдаж байна. # Хоцрогдлын утгыг автоматаар Schwartz info criterion-ий дагуу сонгов.

Дээрх хүснэгтээс, I/Y хувьсагчаас бусад нь I(0) буюу стационер

шинжтэй байна. I/Y хувьсагчийн хувьд I(1) боловч бусад хувьсагчидтай

тэгшигтгэл (3.5), (3.6), (3.7), (3.8)-д коинтеграцичлагдсан эсэхийг Хүснэгт 3.11-

3.14-өөр харуулав:

Хүснэгт 3.11

Тэгшитгэл (3.5)-ын Johansen коинтеграцийн тестийн үр дүн

Ажиглалтын хүрээ: 1984 2012; ажиглалтын тоо: 29

Хувьсагчид: GDP_GROW I/Y L_GROW X_GROW DISTORTION SHOCKS Таамагласан коинтеграци

хамаарлын тоо

Eigenvalue Trace Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

Max-Eigen Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

байхгүй 0.804522 150.1614** 94.15 103.18 47.33696** 39.37 45.10

1-ээс дээшгүй 0.752740 102.8245** 68.52 76.07 40.52217** 33.46 38.77

2-оос дээшгүй 0.688198 62.30230** 47.21 54.46 33.79619** 27.07 32.24

3-аас дээшгүй 0.474395 28.50612 29.68 35.65 18.65296 20.97 25.52

*(**) H0 нь 5%(1%)-ийн түвшинд няцаагдахыг илтгэнэ. Trace тестийн үр дүн 5%, 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд тус бүр 3 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна. Max-eigenvalue тестийн үр дүн 5%, 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд тус бүр 3 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна.

Хүснэгт 3.12 Тэгшитгэл (3.6)-ийн Johansen коинтеграцийн тестийн үр дүн

Ажиглалтын хүрээ: 1984 2012; ажиглалтын тоо: 29

Хувьсагчид: GDP_GROW I/Y L_GROW XX DISTORTION SHOCKS Таамагласан коинтеграци

хамаарлын тоо

Eigenvalue Trace Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

Max-Eigen Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

байхгүй 0.769793 139.0339** 94.15 103.18 42.59454* 39.37 45.10

1-ээс дээшгүй 0.749182 96.43932** 68.52 76.07 40.10778* 33.46 38.77

2-оос дээшгүй 0.630074 56.33153** 47.21 54.46 28.83909* 27.07 32.24

3-аас дээшгүй 0.450826 27.49244 29.68 35.65 17.38086 20.97 25.52

*(**) H0 нь 5%(1%)-ийн түвшинд няцаагдахыг илтгэнэ. Trace тестийн үр дүн 5%, 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд тус бүр 3 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна. Max-eigenvalue тестийн үр дүн 5%-ийн ач холбогдлын түвшинд 3 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна.

66

Хүснэгт 3.13 Тэгшитгэл (3.7)-ийн Johansen коинтеграцийн тестийн үр дүн

Ажиглалтын хүрээ: 1984 2012; ажиглалтын тоо: 29

Хувьсагчид: GDP_GROW I/Y L_GROW X_GROW TI SHOCKS Таамагласан коинтеграци

хамаарлын тоо

Eigenvalue Trace Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

Max-Eigen Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

байхгүй 0.787967 118.8411** 82.49 90.45 44.97932** 36.36 41.00

1-ээс дээшгүй 0.660455 73.86177** 59.46 66.52 31.32435* 30.04 35.17

2-оос дээшгүй 0.576702 42.53742* 39.89 45.58 24.93071* 23.80 28.82

3-аас дээшгүй 0.376010 17.60671 24.31 29.75 13.67701 17.89 22.99

*(**) H0 нь 5%(1%)-ийн түвшинд няцаагдахыг илтгэнэ. Trace тестийн үр дүн 5%-ийн ач холбогдлын түвшинд 3, 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд 2 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна. Max-eigenvalue тестийн үр дүн 5%-ийн ач холбогдлын түвшинд 3, 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд 1 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна.

Хүснэгт 3.14 Тэгшитгэл (3.8)-ийн Johansen коинтеграцийн тестийн үр дүн

Ажиглалтын хүрээ: 1984 2012; ажиглалтын тоо: 29

Хувьсагчид: GDP_GROW I/Y L_GROW X_GROW CTI SHOCKS Таамагласан коинтеграци

хамаарлын тоо

Eigenvalue Trace Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

Max-Eigen Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

байхгүй 0.733518 83.80289** 68.52 76.07 38.35098* 33.46 38.77

1-ээс дээшгүй 0.571740 45.45191 47.21 54.46 24.59274 27.07 32.24

2-оос дээшгүй 0.407073 20.85917 29.68 35.65 15.15782 20.97 25.52

3-аас дээшгүй 0.153344 5.701353 15.41 20.04 4.827359 14.07 18.63

*(**) H0 нь 5%(1%)-ийн түвшинд няцаагдахыг илтгэнэ. Trace тестийн үр дүн 5%, 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд тус тус 1 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна. Max-eigenvalue тестийн үр дүн 5%-ийн ач холбогдлын түвшинд 1 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна.

Стационер бус процесс бүхий I/Y хувьсагчийн хувьд бусад

хувьсагчидтай тэгшигтгэл (3.5), (3.6), (3.7)-д коинтеграцичлагдсан боловч

тэгшитгэл (3.8) дахь коинтеграцийн тестийн үр дүн бусад тэгшитгэлүүдтэй

харьцуулахад хангалттай биш байна. Ийм учраас тэгшитгэл (3.8)-ийн хувьд

I/Y хувьсагчаас 1-р эрэмбийн ялгавар авч стационер болгон оруулав.

Тэгшитгэл (3.8)-д I/Y хувьсагчийн өмнөх үеийн утгуудаас GDP_GROW

хувьсагч богино хугацаанд хэрхэн хамаарахыг харуулах замаар тэдгээрийн

шокийн нөлөөллийг харуулна. Харин судалгааны ажлын гол хувьсагч болох

СТI хувьсагч стационер учраас GDP_GROW хувьсагчид урт хугацаанд хэрхэн

нөлөөлж буйг харуулна.

67

Хувьсагчуудыг тэгшитгэл (3.5), (3.6), (3.7), (3.8)-д оруулан тооцвол

дараах үр дүн гарав:

Хүснэгт 3.15 Тэгшитгэл (3.5)-(3.8) -ийн үнэлгээний үр дүн

Хамаарах хувьсагч: GDP_GROW

Хувьсагчид Коэффициент (t-статистик)

(3.5) (3.6) (3.7) (3.8)

C

I/Y

d(I/Y)

L_GROW

X_GROW

Y

XX

DISTORTION

TI

CTI

SHOCKS

0.015 (0.63)

0.16 (3.60)***

-

0.10 (0.65)

0.12 (4.32)***

-

-0.03 (-1.71)**

-

-

-0.04 (-2.70)***

0.016 (0.66)

0.17 (3.54)***

-

0.11 (0.67)

-

0.25 (4.01)***

-0.03 (-1.72)**

-

-

-0.05 (-3.12)***

-0.07 (-2.23)**

0.18 (4.01)***

-

0.13 (0.84)

0.09 (2.93)***

-

-

0.06 (2.22)**

-

-0.05 (-3.12)***

0.04 (2.76)***

-

0.26 (2.67)***

0.14 (0.83)

0.08 (2.26)**

-

-

-

55.7 (1.35)*

-0.06 (-3.58)***

R2

2R

DW

Ажиглалтын тоо

0.77

0.73

1.51

31

0.76

0.71

1.51

31

0.79

0.75

1.47

31

0.73

0.68

1.33

31 Жич: (*), (**), (***) нь коэффициентууд 10%, 5%, 1%-ийн түвшинд тус тус ач

холбогдолтойг илтгэнэ.

Экспортын өсөлт X_GROW, экспортын өсөлт ямар механизмаар

дамжиж нөлөөлснийг тайлбарлах Y

XX хувьсагчууд болон нээлттэй байдлын

хэмжүүр болох Бодит ханшийн хазайлтын индекс (DISTORTION),

Худалдааны эрчим (TI), Нийлмэл худалдааны эрчим (CTI) хувьсагчуудыг тус

тус загварт оруулж нийт 4 төрлийн регрессийн үр дүн гаргав. Дээрх 4

регрессийн хувьд тайлбарлах чадвар өндөртэй байна. Дарбин-Уотсоны

шинжүүрийн хувьд 1,33-1,51 байгаа нь нэгдүгээр эрэмбийн автокорреляцигүй

(31 ажиглалттай 6 тайлбарлагч хувьсагчийн хувьд 0,89-аас багагүй) болохыг

няцаахгүй байна.

Энд П.Даусон, Л.Хаббард (2004) нь Г.Федер (1983), Р.Рам (1985) нарын

загварыг ашиглаж, Төв болон Зүүн Европын 14 орны хувьд шилжилтийн

1994-1999 онуудыг хамарсан судалгаа хийгээд, экспортын 10 хувийн өсөлт

68

ДНБ-ний 1,6 хувийн өсөлтийг дагуулсныг тогтоосныг100 онцлох нь зүйтэй. Энэ

нь эдгээр улсын адилаар төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн

эдийн засагт шилжсэн манай улсын хувьд функцийн параметрийн

үнэлгээнээс эдийн засгийн өсөлтөд экспортын өндөр ач холбогдол бүхий

нөлөө харагдаж, экспортын 10 хувийн өсөлт ДНБ-ний 0,8-1,2 хувийн өсөлтийг

дагуулж байгаа статистик таамаглалыг бататгаж байна.

Г.Федер (1983)-ийн загварын дагуу өсөлтөд экспортын үзүүлэх эерэг

нөлөө нь экспортын салбар дахь хүчин зүйлсийн илүү өндөр бүтээмж, эерэг

дам нөлөө (positive externality) гэсэн 2 механизмаар дамжиж байгааг

статистикийн өндөр ач холбогдолтой Y

XX хувьсагчийн коэффициент

харуулж байна. Y

XX хувьсагч 10 хувиар өсвөл ДНБ 2,5 хувиар илүү өсөхөөр

байна.

Бодит ханшны хазайлтын индексийн (DISTORTION) хувьд өсөлтөд

сөрөг нөлөөтэй байгаа нь импортын хувьд гадаад худалдаа харьцангуй

нээлттэй үедээ эдийн засгийн илүү өсөлттэй байгааг харуулж байна. Өөрөөр

хэлбэл, импортыг орлуулах бодлого өсөлтөд сөрөг нөлөөтэй байна. Бодит

ханшны хазайлтын индекс 0,1 пунктээр нэмэгдвэл ДНБ-ийн өсөлт 0,3 хувиар

буурах тооцооллыг хийж болох юм.

Нээлттэй байдлын Худалдааны эрчим (TI) хэмжүүрийн хувьд эдийн

засгийн өсөлтөд статистикийн ач холбогдолтой эерэг нөлөөг харуулж байна.

Уг хэмжүүр нь нийт худалдааны эргэлтийг ДНБ-д харьцуулсан харьцааг

илтгэдэг учраас худалдааны нээлттэй байдлын уг хэмжүүр эерэг гарч байгаад

экспорт болон импортын аль алины нөлөөг харуулж байна. Худалдааны

эрчмийн 10 хувийн өсөлт ДНБ-ний 0,6 хувийн өсөлтийг дагуулж байна.

Ж.Скуали, К.Уилсон (2011) нарын дэвшүүлсэн нээлттэй байдлын шинэ

хэмжүүрийг Монголын хувьд шинжлэхэд Нийлмэл худалдааны эрчим өсөлтөд

ач холбогдол багатай эерэг нөлөөтэй байна. Нийлмэл худалдааны эрчмийн

0,01 хувийн өсөлт ДНБ-ний 0,56 хувийн өсөлтийг дагуулж байна.

Худалдааны нээлттэй байдлын хэмжүүрүүдийн хувьсагчийн

коэффициент нь Үндсэн хүчин зүйлийн бүтээмжид шингэсэн мэдлэг,

100 Dawson, P. & Hubbard, L. (2004). Exports and economic growth in Central and East European countries during transition. Applied Economics, 36, 1819-1824 [23]

69

технологийн дэвшлийг агуулсан учраас эмпирик шинжилгээний үр дүнд

Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт экспортоос үүдэлтэй бөгөөд нээлттэй

худалдаа нь мэдлэг, технологиор дамжиж урт хугацаанд өсөлтөд эерэгээр

нөлөөлнө гэсэн судалгааны таамаглал нотлогдож байна.

Ажиглалтын хугацаанд манай орны хувьд эдийн засгийн өсөлтөд

нөлөөлөх ажиллах хүчний өсөлт эерэг боловч статистикийн хувьд ач

холбогдлын түвшин бага байхад капиталын хүчин зүйл өндөр ач холбогдол

бүхий эерэг нөлөөтэй байна. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгө оруулалтыг ДНБ-д

харьцуулсан харьцааны 10 хувийн өсөлт ДНБ-ний 1,6-1,8 хувийн бодит

өсөлтийг дагуулж байгааг эмпирик шинжилгээ харуулж байна.

Иймд хүн ам багатай манай улсын хувьд өндөр технологи шингэсэн

капиталын хөрөнгө оруулалт эдийн засгийн өсөлтөд чухал үүрэгтэйг харж

болно.

3.3 Уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын нөлөөллийн шинжилгээ

Уул уурхайн бүтээгдэхүүн 2011, 2012, 2013 онд экспортын 89,2 хувь,

89,2 хувь, 81,8 хувийг тус тус эзэлж байгаагаас Монгол Улсын эдийн засгийн

өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх нөлөөнд уул уурхайн бүтээгдэхүүн чухал

байр суурьтай болох нь харагдана.

Зураг 3.2. Уул уурхайн зарим бүтээгдэхүүний нийт экспортод эзлэх хувь101

101 Монгол улсын Үндэсний статистикийн газар

70

Хүснэгт 3.16 Уул уурхайн зарим бүтээгдэхүүний экспорт

(оны эцсээр, мянган ам.доллараар)102

2011 2012 2013

Тоо

хэмжээ

Үнийн дүн Тоо

хэмжээ

Үнийн дүн Тоо

хэмжээ

Үнийн дүн

Нүүрс

/мян.т/

Зэсийн баяжмал

/мян.т/

Төмрийн хүдэр

/мян.т/

Алт /т/

21296,0 2273006,0

575,9 968551,4

5802,0 441515,1

2,6 109777,7

20915,5 1901773,5

574,3 838579,3

6415,9 532508,8

2,8 122293,8

18367,5 1122033,5

649,8 948951,0

6724,5 654333,0

7,6 309826,5

2013 оны эцсийн дүнгээр өмнөх онтой харьцуулбал зэсийн баяжмалын

экспорт 76,4 мянган тонноор, төмрийн хүдрийн экспорт 308,6 мянган тонноор,

алтны экспорт 4,8 тонноор нэмэгдсэн бол нүүрсний экспорт 2,548 сая тонноор

буурсан байна. Экспортолсон нүүрсний дундаж үнэ тонн нь 2011 онд 107

ам.доллар, 2012 онд 91 ам.доллар байсан бол 2013 онд 61 ам.доллар болж

буурчээ. Нүүрсний экспортын хэмжээний болон үнийн уналтаас улбаалж

нүүрсний экспортын дүн өнгөрсөн оноос 779,7 сая ам.доллараар буюу 41

хувиар буурсан байна. Энэ нь нийт экспортыг 18,2 хувь бага гарахад нөлөөлж,

судалгааны эмпирик загварын дагуу эдийн засгийн өсөлтийг 2,18 хувиар илүү

гарах боломжийг алдагдуулсан байна.

6 тэрбум нүүрсний нөөц баялагтай бөгөөд үүний 1.4 тэрбум нь коксжих

нүүрс, 4.6 тэрбум нь эрчим хүчний нүүрстэй стратегийн ач холбогдол бүхий

Таван Толгойн нүүрсний орд газарт ашиглалтын үйл ажиллагаа явуулах үүрэг

бүхий “Эрдэнэс Таван Толгой” ХК-ийг шинээр үүсгэн байгуулах тухай УИХ,

Засгийн газрын тогтоол батлагдсанаар тус компани 2010 оны 12 дугаар

сарын 23-ны өдрөөс үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн. Улмаар 2011 онд 1

сая, 2012 онд 2,4 сая, 2013 онд 2,5 сая тонн нүүрс экспортолсон байна.

Хэрвээ “Эрдэнэс Таван Толгой” ХК тооцоолсоныхоо дагуу 2016 онд жилд 20

сая тонн нүүрсийг тонныг нь 70 ам.доллараар экспортлох тохиолдолд нийт

экспортын хэмжээг 2013 онтой харьцуулахад 28,7 хувиар өсгөж, зөвхөн 102 Монгол улсын Үндэсний статистикийн газар

71

экспортын хэмжээний уг өсөлтөөс улбаалж эдийн засгийн бодит өсөлт суурь

түвшингээсээ 3,44 хувиар илүү өсөх тооцоог хийж болохоор байна.

35,8 сая тонн зэс, 1400 тонн алтны нөөц бүхий ордтой Оюу Толгой

ХХК-ийн хувьд олборлолтоо ил уурхайгаас эхэлж, анхны зэсийн баяжмалаа

2013 оны 7 дугаар сарын 9-нд экспортод гаргасан. Оюу Толгой ХХК

үйлдвэрлэлээ үе шаттай нэмэгдүүлж, 2017 оноос жилд 450 мянган тонн

зэсийн баяжмал, 330 мянган унц буюу 9,35 тонн алт үйлдвэрлэх тооцоотой

ажиллаж байна. Оюу Толгой ХХК дээрх хэмжээний уул уурхайн бүтээгдэхүүн

экспортолсон тохиолдолд зэсийн баяжмалын тонныг 2013 оны дундаж үнэ

болох 7315 ам доллар, алтны унцийг 1411 ам.доллараар тооцвол нийт

экспортын хэмжээг 2013 онтой харьцуулахад 87,9 хувиар өсгөж, зөвхөн

экспортын хэмжээний уг өсөлтөөс улбаалж эдийн засгийн бодит өсөлтийг

суурь түвшингээс 10,5 хувиар нэмэгдүүлэх тооцоог хийж болохоор байна.

Энэхүү эмпирик шинжилгээ нь хэсэгчилсэн тэнцвэрийн загвар (Partial

Equilibrium Model) бөгөөд эдийн засгийн өсөлтөд экспортын өсөлт болон

нээлттэй худалдааны үзүүлэх нөлөөг тогтоох зорилготой. Иймд Таван Толгой

болон Оюу Толгойн ордыг ашигласнаас улбаалсан манай улсын экспортын

өсөлт нь эдийн засгийн бодит өсөлтөд ямар нөлөө үзүүлэхийг тооцов. Таван

Толгой болон Оюу Толгойн ордыг ашиглахад экспортыг нэмэгдүүлэхээс гадна

хөрөнгө оруулалт, төсвийн орлого, цалин, салбарын үйлдвэрлэл зэрэг макро

эдийн засгийн үндсэн хувьсагч хэмжүүрүүдэд гарах өөрчлөлтөөр эдийн засагт

нөлөөлөх учраас энэхүү нийт нөлөөллийг Ерөнхий тэнцвэрийн загварыг

ашиглан тогтоох боломжтой. Манай эрдэмтэн судлаачид бие дааж буюу

гадаадын судлаачидтай хамтарч Ерөнхий тэнцвэрийн загвар ашиглаж Таван

Толгой болон Оюу Толгойн ордыг ашиглалтад оруулснаар эдийн засагт үүсэх

ерөнхий нөлөөллийг судалсан байна.

Тухайлбал, Н.Батнасан (2012) Ерөнхий тэнцвэрийн загвар ашиглан

Оюу Толгой, Таван Толгой ордуудыг ашиглалтад оруулаагүй, өсөлтийн

өнөөгийн хандлага хэвээр хадгалагдах нөхцөл бүхий суурь хувилбар, Оюу

Толгой ордыг дангаар нь ашиглах хувилбар, Оюу Толгой, Таван Толгойн

ордыг хамт ашиглах хувилбаруудаар тооцоолон эдгээр ордуудыг эдийн

засгийн эргэлтэд оруулснаар Монгол Улсын эдийн засагт үзүүлэх нөлөөллийг

72

тооцоолон гаргасан байна 103 . Уг тооцооноос үзэхэд, эдгээр орд газруудыг

ашиглалтад оруулаагүй нөхцөлд ДНБ-ний хэмжээ 2015 онд 2010 оны

түвшингээс 65,2 хувиар, 2020 онд 170,1 хувиар өсөх төлөвтэй байна.

Оюу Толгойн орд газрыг ашиглалтад оруулснаар ДНБ-ний хэмжээ 2015

он гэхэд 2010 оны түвшингээс 94,9 хувиар, 2020 он гэхэд 319,6 хувиар өсөх

дүн гарсан байна. Харин Оюу Толгойн орд газартай зэрэгцүүлэн Таван

Толгойн орд ашиглаж, жилд 20 сая тонн нүүрс олборлох нөхцөлд ДНБ-ний

хэмжээ 2015 он гэхэд 2010 оны түвшингээс 160,9 хувиар, 2020 он гэхэд 395,2

хувиар өснө. Нүүрсний олборлолтын хэмжээг жилд 40 сая тоннд хүргэхэд

ДНБ-ний хэмжээ 2015 онд 2010 оны түвшингээс 229,7 хувиар, 2020 он гэхэд

471,8 хувиар өсөх тооцоог гаргажээ.

Б.Фишер, Б.Түвшинтөгс (2011) нар Оюу Толгойн ордыг ашигласнаар

манай эдийн засагт үзүүлэх нөлөөллийг Ерөнхий тэнцвэрийн загварт

тулгуурлан хийжээ104. Уг нөлөөллийг судлахдаа суурь хувилбар буюу Оюу

Толгой төсөл хэрэгжихгүй тохиолдол дахь дүр зураг, мөн уг төсөл хэрэгжиж

үүнтэй холбоотой байж болох бодлогын хувилбаруудаас үүдэлтэй нөхцөл

байдлуудыг хооронд нь жишиж харьцуулсан байна. Хугацааны хувьд уурхайн

үйлдвэрлэлтийн эхний 30 жил буюу 2010-2043 оны хооронд авч үзжээ. 2015

он хүртэлх зэсийн үнийг дэлхийн шинжээчдийн нийтлэг төсөөллөөр, 2015

оноос 2043 оны хоорондох зэс болон алтны урт хугацааны тогтвортой бодит

үнийг тус тус 5,500 ам.доллар/тонн, 1,000 ам.доллар/унц байхаар

таамаглажээ. Зэсийн үнийг мөн 6,600 ам.доллар/тонн, 4,400 ам.доллар/тонн,

2,200 ам.доллар/тонн байх хувилбаруудыг мөн тооцож үзсэн байна.

Уг судалгаанаас үзэхэд, 2020 он гэхэд Оюу Толгойн шууд нөлөөллөөр

Монгол Улсын ДНБ-ний хэмжээ суурь хувилбартай харьцуулахад 25,6 хувиар

илүү байна. Харин Оюу Толгойн шууд бус нөлөөллөөр ДНБ үүн дээр нэмж

10,8 хувь өссөн байна. Иймээс уг уурхайг ашигласнаар ДНБ-д үзүүлэх нийт

өөрчлөлт 36,4 хувийн өсөлт байх тооцоо гарчээ.

103 Н.Батнасан (2012). Уул уурхайд тулгуурласан эдийн засгийн өсөлт ба хөгжлийн стратеги. Монгол Улсын эдийн засаг, бизнесийн судалгаа, Эмхэтгэл, МУИС ЭЗС, 197-209 [4] 104 Fisher, B., Tuvshintugs, B. & Others (2011). The Development of the Oyu Tolgoi Copper Mine: an Assessment of the Macroeconomic Consequences for Mongolia. BAE Report, Canberra. [33]

73

Зураг 3.3. ДНБ-д үзүүлэх нөлөөллийг суурь хувилбараас ялгарах хувиар шууд болон шууд бусаар задлан харуулсан байдал105

Оюу Толгойн төслийн Монгол Улсын гадаад худалдаанд үзүүлэх

нөлөөллийн хувьд, суурь хувилбартай зэрэгцүүлж үзэхэд Оюу Толгойг

ашигласнаар 2020 онд бодит экспортын дүн 55 хувь, бодит импортын дүн 19

хувиар тус тус ихэссэн тооцоо гарчээ. 2019 онд Оюу Толгой манай улсын

нийт экспортын 48 хувийг бүрдүүлэх тооцоо гарсан байна.

Зураг 3.4. Гадаад худалдаа, суурь болон ОТ орсон хувилбарт106

105 Fisher, B., Tuvshintugs, B., & Others (2011). [33] 106 Fisher, B., Tuvshintugs, B., & Others (2011). [33]

74

Н.Батнасан (2012), Б.Фишер, Б.Түвшинтөгс (2011) нарын эрдэмтэн,

судлаачдын судалгааны дүнгээр Таван Толгой болон Оюу Толгой орд газрыг

ашигласнаар манай улсын эдийн засагт хүчтэй, урт хугацааны эерэг

нөлөөлөл үүсэх дүр зураг харагдаж байна. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлийн огцом өсөлтийн улмаас үндэсний валютын ханш чангарч

хөдөлмөрийн өртөг нэмэгдэх тул уул уурхайн бус худалдааны салбаруудын

өрсөлдөх чадвар сулрах хэдий ч уг төслийн үзүүлэх ерөнхий нөлөөлөл буюу

ҮНБ, нэг хүнд ногдох ҮНБ зэрэгт гарах өөрчлөлт нэлээд эерэг байх тооцоог

дээрх судлаачид гаргажээ.

Манай улсын эдийн засгийн өсөлт уул уурхайн бүтээгдэхүүний өсөн

нэмэгдэж буй экспорттой нягт уялдаатай учраас олборлох салбараас

хамааралтай эдийн засаг бүхий улс орнуудад тулгардаг “Голланд өвчин”

буюу “баялгийн хараал”-ын эрсдэлээс хамгаалах ёстой. Уул уурхайн

салбарын экспортын огцом өсөлт нь дотоодын зах зээл дэх валютын

нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж, үндэсний валютын ханшийг чангаруулах

магадлалтай. Үүнийг дагалдан дотоодын үйлдвэрлэлийн зардал нэмэгдэж,

өрсөлдөх чадвар нь сулардаг. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортоос олох

орлого нь нийт эрэлтийг нэмэгдүүлж, үнийг өсгөх бөгөөд үнийн энэхүү өсөлт

нь бусад салбарт ажилладаг хүмүүсийн амьжиргаанд нөлөөлөх магадлалтай.

1959 онд Голланд Улсад байгалийн хийн томоохон орд нээгдсэний дараа

дотоодын боловсруулах үйлдвэрлэл уналталд орсноос улбаалж ийнхүү

нэрлэсэн “Голланд өвчин” гэгдэх энэ үзэгдэл дотоодын үйлдвэрлэлийг

уналтад оруулж, түүхий эдээс хараат байдлыг улам нэмэгдүүлж, ажилгүйдэл,

тэгш бус байдал, ядуурлыг гүнзгийрүүлэх бодитой аюул заналыг бий болгодог

байна.

Ф.Роча (2010) уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын бусад салбарт

үзүүлэх дам нөлөөг судлах замаар баялгийн хараалд өртөх эсэх эрсдэлийг

судалжээ. Тэрээр уул уурхайн болон уул уурхайн бус салбарын экспортын

эдийн засагт үзүүлэх дам нөлөөг судлахдаа Г.Федер (1983)-ийн загварыг

өргөтгөн боловсруулж, 1970-2000 оны макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг

нийт 74 орны хувьд загварт оруулж тооцсоноор уул уурхайн салбарын

экспортын өсөлтийн нэг стандарт хазайлтын нэмэгдэл ДНБ-ний өсөлтийг дам

нөлөөгөөрөө дамжуулж 0,48 хувиар нэмэгдүүлж байхад уул уурхайн бус

75

салбарын экспортын өсөлтийн нэг стандарт хазайлтын нэмэгдэл ДНБ-ний

өсөлтийг дам нөлөөгөөрөө дамжуулж 0,21 хувиар нэмэгдүүлсэн үр дүн

гаргажээ. Өөрөөр хэлбэл, уул уурхайн салбарын экспорт нь уул уурхайн бус

салбарын экспортын үзүүлдэг дам нөлөөтэй ижил буюу илүү хэмжээний дам

нөлөөг эдийн засагт үзүүлдэг учраас байгалийн баялагтай улс орнууд

экспортоо өндөр хувиар тогтвортой нэмэгдүүлж чадаж байгаа нөхцөлд

баялгийн хараалд өртөхгүйг тогтоосон байна107.

Ф.Роча (2010)-гийн аргачлалын дагуу манай улсын уул уурхайн

экспортын салбарын эдийн засагт үзүүлж буй дам нөлөөг судлах замаар

олборлох салбарын экспортоос хамааралтай Монгол Улсын эдийн засаг

“Голланд өвчинд” өртөж байгаа эсэхийг гаргалгааг нь Нэгдүгээр бүлэгт

тайлбарласан тэгшитгэл (1.19)-ийг үнэлэх замаар судална:

Y

MXXMF

r

r

Y

NRRNFL

Y

IY MXNR

11

(2.21)

үүнд коэффициент NRF

1 болон MXF

r

r

1 нь тус тус уул уурхайн

экспортын салбар NR -ийн ба уул уурхайн бус экспортын салбар MX -ийн

илүү өндөр бүтээмж болон эдийн засагт үзүүлж буй эерэг дам нөлөөг

илэрхийлнэ.

Тэгшитгэлд ашиглагдах тоон үзүүлэлтүүдийн стационер эсэхийг ADF

тестээр шалгаж, үр дүнг Хүснэгт 3.17-aaр харуулав.

Хүснэгт 3.17 ADF тестийн үр дүн

(1) Level (ялгавар аваагүй)

Хувьсагч

Хоцрогдлын утга#

ADF тестийн тэгшитгэлд тренд орсон

эсэх

0:0 H буюу нэгж язгууртай

гэсэн таамаглал үнэн байх магадлал, ADF статистик

Интегрэшн зэрэг

Y

NRRN

0 ороогүй -2.70*** I(0)

Y

MXXM

0 ороогүй -3.48*** I(0)

***- нэгж язгуурын таамаглал 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд няцаагдаж байна. # Хоцрогдлын утгыг автоматаар Schwartz info criterion-ий дагуу сонгов.

107 Rocha, F. (2010). Natural Resource Curse and Externalities From Natural Resource Exports. [64]

76

Тэгшитгэл (2.21)-ийн I/Y хувьсагчийн хувьд I(1) боловч бусад

хувьсагчидтай уг тэгшигтгэлд коинтеграцичлагдсан болохыг Хүснэгт 3.18-аар

харуулав:

Хүснэгт 3.18 Тэгшитгэл (2.21)-ийн Johansen коинтеграцийн тестийн үр дүн

Ажиглалтын хүрээ: 1995 2012; ажиглалтын тоо: 18

Хувьсагчид: GDP_GROW INV L_GROW NRNR MXMX Таамагласан коинтеграци

хамаарлын тоо

Eigenvalue Trace Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

Max-Eigen Statistic

5 % Critical Value

1 % Critical Value

Байхгүй 0.980129 140.8524** 68.52 76.07 70.53249** 33.46 38.77

1-ээс дээшгүй 0.911981 70.31989** 47.21 54.46 43.74355** 27.07 32.24

2-оос дээшгүй 0.696957 26.57634 29.68 35.65 21.48983* 20.97 25.52

3-аас дээшгүй 0.246130 5.086510 15.41 20.04 5.085644 14.07 18.63

*(**) H0 нь 5%(1%)-ийн түвшинд няцаагдахыг илтгэнэ. Trace тестийн үр дүн 5%, 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд тус бүрт 2 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна. Max-eigenvalue тестийн үр дүн 5%-ийн ач холбогдлын түвшинд 3, 1%-ийн ач холбогдлын түвшинд 2 коинтеграци хамаарал байгааг харуулж байна.

1992-2012 оны хамрах хүрээний хувьсагчуудыг тэгшитгэл (2.21)-д

оруулж үнэлвэл (t-statistic үзүүлэлтийг хаалтаар харуулав):

Y

MXXM

Y

NRRNL

Y

IY 47.019.014.021.003.0

(-1,56)* (3,23)*** (0,63) (3,18)*** (2,63)***

R2=0.69 2R =0.61 DW=1.58 Хугацаа: 1992-2012

Загвар 61 хувийн тайлбарлах чадвартай байна. Дарбин-Уотсоны

шинжүүр 1,58 гарч байгаа нь нэгдүгээр эрэмбийн автокорреляцийг 1 хувийн

ач холбогдлын түвшинд няцааж байна (20 ажиглалттай 5 тайлбарлагч

хувьсагчийн хувьд 0,68-1,56-аас их).

Тэгшитгэлийн үнэлгээний үр дүнгээс харахад уул уурхайн болон уул

уурхайн бус экспортын салбарын аль аль нь эдийн засгийн өсөлтөд хүчин

зүйлсийн илүү бүтээмж болон дам нөлөөгөөрөө дамжуулж эерэг нөлөө

үзүүлж байна. Уул уурхайн экспортын салбарын хүчин зүйлсийн илүү бүтээмж

болон дам нөлөөг илэрхийлэх NRF

1коэффициент 0,19 байгаа бол уул

77

уурхайн бус экспортын салбарын хүчин зүйлсийн илүү бүтээмж болон дам

нөлөөг илэрхийлэх MXFr

r

1 коэффициент 0,47 байна. Уул уурхайн

экспортын салбарын бүтээмж болон дам нөлөө нь уул уурхайн бус экспортын

салбарын бүтээмж болон дам нөлөөнөөс ойролцоогоор хоёр дахин бага

байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт олборлох

салбарын экспортоос өндөр хамааралтай боловч энэхүү салбарын бүтээмж

болон нийт эдийн засагт үзүүлж буй дам нөлөө хангалтгүй бага байна. Үүний

зэрэгцээ хүчин зүйлсийн бүтээмж болон нийт эдийн засагт үзүүлэх эерэг дам

нөлөөгөөрөө уул уурхайн салбарын экспортоос хавьгүй илүү уул уурхайн бус

салбарын экспорт сүүлийн жилүүдэд байнгын уналттай байгааг Зураг 3.5-аас

харж болно. Энэ үр дүнгээс 1992-2012 оны хугацаанд уул уурхайн экспортоос

өндөр хамааралтай манай улсын эдийн засаг “Голланд өвчинд” өртөж байна

гэсэн дүгнэлтийг хийж болохоор байна.

0

1000

2000

3000

4000

92 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12

..

Уул уурхайн салбарын экспорт Уул уурхайн бус салбарын экспорт

Зураг 3.5. Экспорт, салбараар, сая ам.доллараар108

108 Монгол улсын Үндэсний статистикийн газар

78

Монгол Улсын эдийн засгийн салбар хоорондын тэнцлийн шууд болон

дам нөлөөг Р.Стеглин (2013) Input-Output шинжилгээний аргаар 2010 оны

хувьд дараах байдлаар тооцоолсныг Хүснэгт 3.19-өөр үзүүлэв.

Хүснэгт 3.19 Монголын эдийн засгийн салбар хоорондын шууд болон дам нөлөө109

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ХАА,

ойн а

ж ахуй

, ан а

гнуур

Уул у

урхай, олборлох

үйлдвэр

Боловсруулах

үйлдвэр

Цахилгаан, хий, уур, агаарж

.

Усан

ханг

.,бохир

ус, хог

хаяг

.

Барилга

Б өөн

. жиж

игл. худ.,засв

.үйлч

Тээвэр

,агуулахы

н үйл

аж/га

а

Байр

,сууц

,хоол

х үнсээр ү

йлч

Мэдээлэл

, холбоо

Санхүү

,даатга

лын ү

йл аж

Үл хө

длөх

хөр. үй

л аж.

Мэргэж

лийн

, ш/у тех ү

йл аж

Захиргаа

, дэм

ж. үз. үй

л аж

Төр. удирд.,бат.х

ам. ү

йл аж

Боловсрол

Эрүү

л мэнд, нийгм үй

л аж

Урлаг, үзвэр, тоглоом наад

Үйлчилгээ

ний б

усад

үйл

аж

Бусад ү

йл аж

иллагаа

1 ХАА, ойн аж ахуй, ан агнуур 1.197 0.021 0.355 0.062 0.100 0.082 0.029 0.014 0.177 0.021 0.018 0.017 0.064 0.059 0.052 0.068 0.069 0.077 0.054 0,000

2 Уул уурхай, олб. үйлдвэр 0.007 1.010 0.047 0.028 0.024 0.021 0.007 0.004 0.023 0.004 0.004 0.004 0.014 0.012 0.011 0.010 0.010 0.014 0.010 0,000

3. Боловсруулах үйлдвэр 0.065 0.071 1.291 0.200 0.312 0.286 0.102 0.047 0.460 0.071 0.063 0.050 0.225 0.202 0.173 0.205 0.218 0.270 0.186 0,000

4. Цахилгаан, хий, уур, агаарж. 0.002 0.005 0.015 1.296 0.007 0.007 0.003 0.001 0.013 0.001 0.002 0.002 0.006 0.009 0.003 0.007 0.007 0.007 0.004 0,000

5 Усан ханг.,бохир ус, хог хаяг. 0.000 0.000 0.003 0.001 1.012 0.001 0.001 0.000 0.002 0.000 0.001 0.000 0.001 0.001 0.001 0.001 0.002 0.002 0.001 0,000

6 Барилга 0.014 0.011 0.020 0.042 0.022 1.257 0.027 0.009 0.051 0.010 0.008 0.103 0.046 0.026 0.032 0.022 0.044 0.031 0.022 0,000

7 Бөөн. жижигл. худ.,засв.үйлч 0.059 0.036 0.126 0.076 0.109 0.122 1.053 0.045 0.138 0.032 0.023 0.019 0.070 0.068 0.045 0.041 0.060 0.049 0.083 0,000

8 Тээвэр,агуулахын үйл аж/гаа 0.023 0.026 0.038 0.025 0.053 0.081 0.087 1.065 0.054 0.045 0.036 0.012 0.125 0.064 0.050 0.042 0.055 0.038 0.060 0,000

9 Байр,сууц,хоол хүнсээр үйлч 0.003 0.006 0.009 0.006 0.008 0.030 0.012 0.005 1.012 0.005 0.004 0.004 0.024 0.035 0.007 0.006 0.014 0.031 0.010 0,000

10 Мэдээлэл, холбоо 0.007 0.009 0.018 0.016 0.022 0.039 0.035 0.015 0.047 1.075 0.120 0.012 0.056 0.035 0.034 0.025 0.017 0.038 0.035 0,000

11 Санхүү,даатгалын үйл аж. 0.018 0.007 0.021 0.047 0.024 0.040 0.039 0.023 0.023 0.008 1.068 0.007 0.057 0.017 0.040 0.007 0.010 0.030 0.020 0,000

12 Үл хөдлөх хөр. үйл аж. 0.006 0.004 0.013 0.007 0.014 0.019 0.042 0.014 0.048 0.037 0.028 1.008 0.030 0.028 0.009 0.008 0.018 0.024 0.028 0,000

13 Мэргэжлийн, ш/у тех үйл аж 0.018 0.006 0.014 0.009 0.143 0.020 0.022 0.009 0.037 0.022 0.022 0.008 1.086 0.023 0.055 0.018 0.010 0.017 0.021 0,000

14 Захиргаа, дэмж. үз. үйл аж 0.019 0.005 0.012 0.010 0.018 0.010 0.015 0.018 0.018 0.006 0.013 0.002 0.010 1.024 0.022 0.008 0.005 0.030 0.010 0,000

15 Төр. удирд.,бат.хам. үйл аж 0.006 0.008 0.011 0.006 0.007 0.017 0.013 0.008 0.022 0.012 0.020 0.013 0.018 0.009 1.011 0.009 0.011 0.023 0.019 0,000

16 Боловсрол 0.001 0.002 0.003 0.003 0.002 0.007 0.002 0.002 0.002 0.003 0.012 0.001 0.006 0.004 0.007 1.077 0.005 0.002 0.003 0,000

17 Эрүүл мэнд, нийгм үйл аж 0.002 0.003 0.005 0.002 0.008 0.009 0.004 0.001 0.008 0.004 0.009 0.001 0.034 0.004 0.005 0.002 1.017 0.013 0.005 0,000

18 Урлаг, үзвэр, тоглоом наад. 0.000 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.000 0.002 0.002 0.001 0.001 0.002 0.004 0.010 0.002 0.001 1.045 0.001 0,000

19 Үйлчилгээний бусад үйл аж 0.001 0.001 0.002 0.001 0.002 0.002 0.004 0.002 0.004 0.002 0.004 0.001 0.004 0.003 0.001 0.003 0.006 0.013 1.016 0,000

20 Бусад үйл ажиллагаа 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 1.000

21 Нийт 1.449 1.231 2.002 1.837 1.886 2.053 1.496 1.282 2.140 1.361 1.455 1.274 1.877 1.628 1.568 1.560 1.580 1.753 1.587 1.000

Дээрх хүснэгтээс харахад уул уурхайн салбарын шууд нөлөө 1,01 ба

дам нөлөө 0,221 байгаа бол боловсруулах салбарын шууд нөлөө 1,291 ба

дам нөлөө 0,711 байна. Уул уурхайн салбарын шууд болон дам нөлөө бусад

салбаруудтай харьцуулахад хамгийн бага нь байна. Судалгааны ажлын

эмпирик шинжилгээний үр дүн уг тооцоотой нийцэж байна.

109 Staeglin, R. & Kamionka, F. (2013). Structure of the Mongolian Economy. Presentation at a dissemination workshop on SUT and IOT, National Statistical Office of Mongolia. [71]

79

Монгол Улсын 2010 оны уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын эдийн

засагт үзүүлэх шууд болон дам нөлөөг Р.Стеглин (2013) дараах байдлаар

тооцоолсныг Хүснэгт 3.20-оор үзүүлэв.

Хүснэгт 3.20

Уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын өсөлтийн эдийн засагт үзүүлэх шууд ба дам нөлөө110

Шууд ба дам нөлөө, сая

төгрөгөөр Салбарууд Шууд

нөлөө Дам нөлөө

Нийт нөлөө

1. ХАА, ойн аж ахуй, загас барилт, ан агнуур 4,75 4,75

2. Уул уурхай, олборлох үйлдвэр 230,93 2,31 233,24

3. Боловсруулах үйлдвэр 16,50 16,50

4. Цахилгаан, хий, уур, агааржуулалтын хангамж 1,21 1,21

5. Усан хангамж, бохир ус, хог хаягдлын менежмент 0,06 0,06

6. Барилга 2,44 2,44

7. Бөөний болон жижиглэн худалдаа, машин, мотоциклийн засвар үйлчилгээ

8,43 8,43

8. Тээвэр, агуулахын үйл ажиллагаа 5,98 5,98

9. Байр, сууц болон хоол хүнсээр үйлчлэх үйл ажиллагаа 1,33 1,33

10. Мэдээлэл, холбоо 2,04 2,04

11. Санхүүгийн болон даатгалын үйл ажиллагаа 1,57 1,57

12. Үл хөдлөх хөрөнгийн үйл ажиллагаа 0,94 0,94

13. Мэргэжлийн, шинжлэх ухаан болон техникийн үйл ажиллагаа

1,39 1,39

14. Захиргааны болон дэмжлэг үзүүлэх үйл ажиллагаа 1,13 1,13

15. Төрийн удирдлага ба батлан хамгаалах үйл ажиллагаа

1,77 1,77

16. Боловсрол 0,50 0,50

17. Хүний эрүүл мэнд ба нийгмийн үйл ажиллагаа 0,59 0,59

18. Урлаг, үзвэр, тоглоом наадам 0,22 0,22

19. Үйлчилгээний бусад үйл ажиллагаа 0,16 0,16

20. Бусад үйл ажиллагаа 0,00 0,00

21. Нийт 230,93 53,30 284,24

Ф.Роча (2010)-гийн 74 орны хувьд хийсэн судалгааны үр дүнд

олборлох салбарын нийт эдийн засагт үзүүлж буй дам нөлөө боловсруулах

салбарын үзүүлж буй дам нөлөөнөөс илүү бөгөөд баялаг ихтэй улс байгалийн

баялгийн экспортоо өндөр хэмжээнд тогтвортой нэмэгдүүлж чадвал “Голланд

110 Staeglin, R. & Kamionka, F. (2013). Structure of the Mongolian Economy. Presentation at a dissemination workshop on SUT and IOT, National Statistical Office of Mongolia. [71] Экспортын өсөлтийн хэмжээг 10 хувиар тооцов.

80

өвчинд” өртөхгүй болохыг тогтоосон. Гэвч манай улсын уул уурхайн

бүтээгдэхүүний экспорт огцом өсөлт буюу уналттай, тогтворгүй байгаа нь

эдийн засгийн бодит өсөлтөд ихээхэн нөлөөлдөг. (Зураг 3.6)

-40

-20

0

20

40

60

80

100

120

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

%

Зураг 3.6. Уул уурхайн экспортын өсөлт, оноор111

“Голланд өвчний” зарим шинж тэмдгүүд болох боловсруулах салбарын

сул хөгжил, өсөн нэмэгдэж буй хэрэглээ, гадаадад худалдаалагддаггүй бараа

үйлчилгээний үнийн өсөлт (тухайлбал үл хөдлөх хөрөнгө, орон сууцны үнэ),

экспортын бус салбараас уул уурхайн экспортын салбар руу чиглэсэн

ажиллах хүчний болон үйлдвэрлэлийн бусад хүчин зүйлсийн шилжилт, уул

уурхайн бус экспортын салбарын уналт зэрэг нь манай эдийн засагт тод

илэрч байгаа 112 . Манай улсын “Голланд өвчинд” өртөмтгий байдал уул

уурхайн экспортын тогтворгүй байдлаас гадна улс төрийн тогтворгүй байдал,

авлига, уул уурхайн салбараас олсон ашгийн оновчгүй хуваарилалт, ажиллах

хүчний дутуу сургалт, боловсруулах үйлдвэрлэлийн сул хөгжил зэргээс

шалтгаалах үндэслэлтэй.

1992-2012 оны хугацааг хамруулж хийсэн уг шинжилгээ Таван Толгой

болон Оюу Толгой ордуудыг бүрэн хүчин чадлаар нь ашиглаж, улмаар уул

уурхайн экспорт огцом нэмэгдэх үед “Голланд өвчнөөс” сэргийлэх асуудал

Монгол Улсын хувьд онц чухал болохыг харуулж байна.

111 Монгол улсын Үндэсний статистикийн газар 112 Khashchuluun, Ch. (2011). The Challenge of Dutch Disease, Structural Change, and Economic Diversification. National Development and Innovation Committee of Mongolia. [50]

81

“Голланд өвчнөөс” сэргийлэх гол хоёр аргыг дурдаж болно. Нэгдүгээрт,

үндэсний валютын ханшийн чангаралтыг сааруулах, хоёрдугаарт, уул

уурхайн бус салбарын үйлдвэрлэлийг дэмжих. Уул уурхайн экспортын огцом

өсөлтөөс улбаалсан гадаад валютын нийлүүлэлтийг хянахын тулд уул

уурхайн экспортын орлогын тодорхой хэсгийг Засгийн газрын тусгай

зориулалтын санд төвлөрүүлж, үндэсний эдийн засагт аажмаар шингээх арга

үр дүнтэй байдаг байна. Уг аргыг хэрэглэсэн зарим улсын тусгай зориулалтын

сангуудыг дурьдвал, Австралийн Засгийн газрын Ирээдүйн сан, Норвегийн

Засгийн газрын Тэтгэврийн сан, ОХУ-ын Тогтворжуулах сан, Азербайжаны

Төрийн Нефтийн сан, Канадын Албертийн Өвийн сан, Кувейтийн Хойч үеийн

санг нэрлэж болно. Хөгжиж байгаа орнуудын хувьд улстөрийн намууд

амлалтаа биелүүлэх, ядуурлыг бууруулах зэрэг зорилтуудыг хэрэгжүүлэх

гэсэн дарамт шахалтын улмаас тусгай зориулалтын санг байгуулах

хүндрэлтэй байдаг. Дотоодын үйлдвэрлэлийг дэмжих бодлогын хүрээнд

ажиллагсдыг сургах, давтан сургах, мэргэшил, чадварыг сайжруулах,

үйлдвэрлэлийн ложистик, дэд бүтцийг сайжруулах зэрэг арга хэмжээг авах

шаардлагатай.

Иймд “Голланд өвчнөөс” сэргийлэхийн тулд авлигаас ангид сайн

засаглалыг тогтоох, ажиллагсдыг сургах, мэргэшүүлэх, судалгаа шинжилгээг

анхаарах, Засгийн газрын тусгай сан байгуулах, боловсруулах салбарыг

хөгжүүлэх, экспортын бүтээгдэхүүнийг төрөлжүүлэх шаардлагатай. Энэ

бүгдийг хангахын тулд уул уурхайн салбарын экспортын орлогыг зөв

хуваарилах асуудал нэн чухал юм.

Б.Пүрэв (2011) уул уурхайн салбарын бүтээгдэхүүн, түүний дотор

зэсийн нөөцийн үйлдвэрлэлийн хэтийн хандлагыг М.Хабберт (1974)-ийн

онолыг ашиглаж тодорхойлсон байна 113 . Судалгааны үр дүнг тоймловол,

Оюутолгойн далд уурхай ашиглалтад орж төслийн хүчин чадлаа бүрэн

ашиглах боломжтой болж эхлэх үеэс, тухайлбал, 2017 оны үеэс зэсийн

үйлдвэрлэлийн өсөлтийн хурд буурах хандлагатай болох бөгөөд энэ зааг

үеийн үйлдвэрлэлийн хэмжээ 883.8 мян. тн байх ажээ. Энэ үеэс хойш зэсийн

жилийн үйлдвэрлэл аажим өсч оргил хэмжээ нь 2030 оны үед 1326.0 мян. тн

болох юм. 1980 оноос хойш энэ оргил үе хүрэх хугацаа 50 жил байна. Энэ

113 Б.Пүрэв (2011). Монгол Улсын зэсийн үйлдвэрлэл, түүний орлогын хуваарилалтын асуудал. [14]

82

нөхцөл хэвээр үргэлжилбэл зэсийн үйлдвэрлэл оргил үеэс цааш 50 жил буюу

2080 он өнгөртөл үргэлжлэх боломжтой юм. Нийт үйлдвэрлэх зэсийн хэмжээ

53367.4 мян. тн байх ажээ. Оюутолгойн зэсийн геологийн нөөцийн 45.0 сая

тн дээр Эрдэнэтийн 8.3 сая тонныг нэмбэл ийм боломжтойг илтгэнэ.

Улмаар судлаач эрдэмтэн зэсийн экспортоос олсон орлогыг хэрхэн

хуваарилахыг М.Маффезоли (2008)-ийн загварыг динамик програмчлалын

аргаар бодож, Беллманы тэгшитгэлийн дагуу тооцсон байна. Нэг төрөл байх

шалгуураар орлогын хэрэглээнд зориулах хувь С, хүртэх өгөөж V -г таван

бүлэгт хувааж, тэдгээрийн бүлгийн дундаж үзүүлэлтийг хүснэгтэд харуулахад

орлогын хэрэглээнд зарцуулах хэмжээ ашиглалтын эхэнд бага, уурхай

хаагдах дөхөх тутам өсөх хандлагатай гарчээ. Харин иргэдийн хүртэх

өгөөжийн хэмжээ үүний эсрэг чигтэй байх ажээ. Иргэдийн хүртэх зэсээр

тооцсон биет өгөөж Vt -ийг Хаббертийн загвараар тодорхойлсон нийт

үйлдвэрлэлээс зөвхөн Оюутолгойд ногдох хэсгийн 34 хувийг үндэслэн

тодорхойлсон байна. Хэрэглээний хувь С, үнэлэмжийн хэмжээ V -ийн индекс

дискаунтын хүүг илэрхийлэх ажээ.

Хүснэгт 3.21 Орлогын хэрэглээнд ногдох хувь, түүний өгөөж114

Жил Кластер C10 V10 C08 V08 C035 V035 C015 V015

26 1 0.103 39.0 0.085 44.1 0.048 62.2 0.035 74.9 6 1 0.107 39.2 0.089 43.9 0.055 59.1 0.042 68.9

12 2 0.118 32.7 0.102 35.6 0.071 44.4 0.059 49.4 6 3 0.152 22.7 0.138 23.8 0.109 26.7 0.097 28.3 4 4 0.221 15.4 0.208 15.8 0.180 16.8 0.168 17.2 3 5 0.431 9.1 0.417 9.2 0.391 9.3 0.371 9.4

Уурхайн ашиглах хугацааг 30 болон 50 жил гэсэн хоёр хувилбараар

авч, хүснэгтийн эхний мөр 50, түүний дараах мөр 30 жилийн ашиглалтын

эхний үеийг илэрхийлнэ.

Орлогын хэрэглээнд зориулах хувь дискаунтын хүүгээс ихээхэн

хамааралтай бөгөөд уурхайг 30 жил ашиглах нөхцөлд эхний 6 жилд

дискаунтын хүү 1.5-3.5 хувь байхад 4.2-5.5 хувь, хүү 8-10 хувь байхад 8.9-10.7

хувь байх бол хаагдах сүүлийн 3 жилд 37.1-43.1 хувь болж өснө. 114 Б.Пүрэв (2011). Монгол Улсын зэсийн үйлдвэрлэл, түүний орлогын хуваарилалтын асуудал. [14]

83

Ашиглалтын хугацаа 50 жил болж нэмэгдэхэд сүүлчийн 4 бүлгийн

үзүүлэлт өөрчлөгдөхгүй, зөвхөн ашиглалтын эхний хугацаа 26 жил болон

нэмэгдэж энэ үеийн орлогын хувь, хүү 1.5-3.5 хувь байхад 3.5-4.8 хувь, хүү 8-

10 хувь байхад 8.5-10.3 хувь болж буурах хандлагатай байна. Зэсийн

орлогын зохистой хуваарилалт ийм байх бөгөөд цаг хугацаа ирээдүйд алслах

тутам түүний үнэлэмж буурах байдал, уурхайн уул геологийн нөхцөл хүндрэх

зэргээс шалтгаалан нийгмийн хүртэх ханамж буурах хандлагатай байна.

Ашиглалтын хугацааны дагуу Монгол Улсад ногдох орлогын 3.5-43.1 хувийг

хэрэглээнд, үлдэх 56.9-96.5 хувийг нийгмийн зориулалтаар ашиглах сан

байгуулах, боловсрол, эрүүл мэнд, дэд бүтэц, хөдөө аж ахуй, боловсруулах

салбар зэргийн хөгжилд зориулбал зохино гэсэн судалгааны үр дүн гарсан

байна.

Оюу Толгой ордын эдийн засагт үзүүлэх нөлөөг судалсан Б.Фишер,

Б.Түвшинтөгс (2011) нарын судалгааны үр дүн Оюу Толгойгоос үүдэх төсвийн

орлогыг хөрөнгө хуримтлуулах санд байршуулж өсгөх нь эдийн засгийн

бүтцийн өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөллөөс зайлсхийх арга болохыг харуулсан

байна. Уг төслөөс орох орлогыг иргэдэд бэлнээр тарааснаар бүтцийн

өөрчлөлтийн дарамтыг улам хүндрүүлж олон улс дахь өрсөлдөх чадвар

тогтворгүйжих магадлалтай. Байгалийн баялгаасаа олсон ашгаа хэрхэн

зарцуулсан талаарх зарим улс орны түүхэн туршлагыг харгалзан үзэхэд зөв

бүтэцтэй, сайн менежмент бүхий хуримтлалын сан байгуулах нь өндөр ач

холбогдолтой болохыг судлаач эрдэмтэд онцолжээ115.

115 Fisher, B., Tuvshintugs, B. & Others (2011). The Development of the Oyu Tolgoi Copper Mine: an Assessment of the Macroeconomic Consequences for Mongolia. BAE Report, Canberra. [33]

84

ДҮГНЭЛТ

1. Экспортоос үүдэлтэй эдийн засгийн өсөлтийн таамаглалыг дэвшүүлж,

нээлттэй худалдаа нь мэдлэг, технологийн дэвшилээр дамжиж урт

хугацаанд эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлөхийг тайлбарласан өсөлтийн

шинэ онол Монгол Улсын хувьд эдийн засгийн өсөлтөд гадаад

худалдааны үзүүлэх нөлөөг тайлбарлахад тохиромжтой байна.

2. Үйлдвэрлэлийн агрегат функцид тулгуурласан Г.Федер (1983), Р.Рам

(1985) нарын эндоген өсөлтийн загвар Монгол Улсын эдийн засгийн

өсөлтөд гадаад худалдааны үзүүлэх урт хугацааны нөлөөг тодорхой

байдлаар тооцох боломжийг олгож байгаагаараа давуу талтай байна.

3. Манай улсын худалдааны нийт эргэлтийг ДНБ-д харьцуулсан харьцаа

(Худалдааны эрчим), манай улсын худалдааны нийт эргэлтийг дэлхийн

худалдааны нийт эргэлтэд харьцуулсан харьцаа (Нийлмэл худалдааны

эрчим) болон Долларын индексээр Монгол Улсын хувьд гадаад

худалдааны нээлттэй байдлыг хэмжих боломжтой байна.

4. Эмпирик шинжилгээгээр Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт дэх

экспортын өсөлтийн эерэг нөлөөг тогтоов.

Тухайлбал, 1981-2012 оны хугацаанд экспортын 10 хувийн өсөлт ДНБ-

ний 0,8-1,2 хувийн өсөлтийг дагуулсан байна.

5. Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд экспортын үзүүлэх нөлөө нь

экспортын салбар дахь хүчин зүйлсийн илүү өндөр бүтээмж болон

экспортын салбарын нийт эдийн засагт үзүүлж буй эерэг дам

нөлөөнөөс улбаалж байна.

6. Манай улсын хувьд валютын бодит ханшны хазайлтын индекс эдийн

засгийн өсөлттэй урвуу хамааралтай байгаа нь импортын хувьд гадаад

худалдаа харьцангуй нээлттэй үедээ эдийн засгийн илүү өсөлттэй

байгааг харуулж байна. Тухайлбал, бодит ханшны хазайлтын индекс

0,1 пунктээр өсвөл ДНБ-ийн өсөлт 0,3 хувиар буурах тооцооллыг хийж

болох юм. Түүнчлэн Худалдааны эрчим, Нийлмэл худалдааны эрчим

гэсэн нээлттэй байдлын хэмжүүрийн нөлөөллийг шинжлэхэд импорт

ихсэх тусам өсөлтөд эерэгээр нөлөөлж, импортыг хумих тусам өсөлтөд

85

7. Нээлттэй гадаад худалдаа Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд эерэг

нөлөө үзүүлж байна.

Тухайлбал, гадаад худалдааны нээлттэй байдлын хэмжүүр болох

Худалдааны эрчмийн 10 хувийн өсөлт ДНБ-ний 0,6 хувийн өсөлтийг

дагуулж байгаа бол Нийлмэл худалдааны эрчмийн 0,01 хувийн өсөлт

ДНБ-ний 0,56 хувийн өсөлтийг дагуулж байна.

8. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт Монгол Улсын эдийн засгийн

өсөлтөд хүчтэй нөлөө үзүүлж байна.

Тухайлбал, 2013 оны нүүрсний экспортын хэмжээний болон үнийн

уналтаас шалтгаалж эдийн засгийн өсөлт 2,18 хувиар илүү гарах

боломжийг алдагдуулсан байна. 2016 оноос Эрдэнэс Таван Толгой ХК,

2017 оноос Оюу Толгой ХХК төлөвлөсөн хүчин чадлаараа ажиллаж,

бүтээгдэхүүнээ экспортловол зөвхөн экспортын уг өсөлтөөс улбаалж

эдийн засгийн бодит өсөлтийг төсөл тус бүр суурь түвшингээс 3,44

хувиар ба 10,5 хувиар нэмэгдүүлэхээр байна.

9. Уул уурхайн экспортын салбарын бүтээмж болон дам нөлөө нь уул

уурхайн бус экспортын салбарын бүтээмж болон дам нөлөөнөөс

ойролцоогоор хоёр дахин бага байна. Монгол Улсын эдийн засаг

олборлох салбарын экспортоос өндөр хамааралтай боловч энэхүү

салбарын бүтээмж болон нийт эдийн засагт үзүүлж буй дам нөлөө бага

байгаа нь манай эдийн засаг “Голланд өвчинд” өртөж байгааг илтгэнэ.

10. Судалгааны ажлаар дэвшүүлсэн Н0: Монгол Улсын эдийн засгийн

өсөлт экспортоос үүдэлтэй бөгөөд нээлттэй худалдаа нь мэдлэг,

технологиор дамжиж урт хугацаанд өсөлтөд эерэгээр нөлөөлнө гэсэн

таамаглал эмпирик шинжилгээгээр нотлогдов.

86

САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ

Судалгааны ажлын үр дүнд үндэслэж, Монгол Улсын Их Хурал,

Засгийн газарт дараах санал зөвлөмжийг гаргах нь зүйтэй гэж үзлээ. Үүнд:

Нэг. Төрийн зүгээс экспортыг дэмжих үр дүнтэй бодлого хэрэгтэй байна.

Экспортын гол түнш орнуудын тоог тэлэхээс гадна экспортын цөөн нэр төрөл

(зэсийн баяжмал, цайрын баяжмал, алт, боловсруулаагүй нефть, нүүрс,

ноолуур)-ийн хамаарлыг тэлэх нь чухал юм. Экспортын хэмжээ уул уурхайн

бүтээгдэхүүн, түүний дотор нүүрсний экспортоос ихээхэн хамааралтай байгаа

учраас 2013 онд тохиолдсон шиг нүүрсний экспортыг бууруулалгүй, харин

улам өсгөхийн тулд төрийн ухаалаг бодлого шаардагдаж байна. Мөн Эрдэнэс

Таван Толгой ХК-ийг бүрэн хүчин чадлаар ажиллуулахын зэрэгцээ Оюу

Толгой ХХК-г бүтээгдэхүүнээ экспортод гаргах нөхцөлийг бүрдүүлэх нь эдийн

засгийн өсөлтөд чухал нөлөөтэйг энэхүү судалгааны үр дүн харуулж байна.

Манай улсын экспортолсон нийт нүүрсний 99,5 хувь нь боловсруулаагүй

нүүрс байна. Боловсруулсан нүүрсний үнэ БНХАУ-ын зах зээл дээр 35-40

хувь илүү өндөр байгаа учраас экспортын нүүрсийг боловсруулж гаргах

хэмжээгээр манай эдийн засагт илүү үр ашигтай байх болно.

Хоёр. 1980-аад оны сүүл үе хүртэл ялангуяа Латин Америк, Африк,

Азийн орнууд импортыг орлуулах бодлого баримталж байсан. Гэвч импортыг

орлуулах бодлого өндөр өртөгтэй, олон улсын өрсөлдөөнөөс ангид, эдийн

засгийн үг ашиг муутай, цар хүрээний эдийн засгаас ангид монополи

үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, мэдлэг, технологи нэвтрэхийг хязгаарлаж,

гадаадаас илүү хямдаар авч болох зүйлсийг дотооддоо илүү өндөр өртгөөр

үйлдвэрлэдэг учраас хомс эх үүсвэрийг илүү бүтээмжтэй салбар руу

шилжихийг нь хязгаарладаг учраас эдийн засгийн өсөлтөд сөрөг нөлөө

үзүүлдэг болохыг олон улсын түвшинд эрдэмтэн судлаачид олон тооны

судалгаагаар тогтоосон байдаг. Энэхүү судалгааны ажлаар бодит ханшны

хазайлтын индекс, худалдааны эрчим, нийлмэл худалдааны эрчим гэсэн

нээлттэй байдлын хэмжүүрийн шинжилгээгээр импортыг орлуулах бодлого

манай улсын эдийн засгийн өсөлтөд сөрөг нөлөөтэй болох нь мөн тогтоогдож

байна. Импортыг орлуулах бодлого олон улсын түвшинд хөгжлийн бодлогоос

хасагдаад удаж байхад уг бодлого Монгол улсын төрийн бодлогод тэргүүлэх

87

чиглэлийн нэгд орсоор байгааг анхаарах цаг нь болсон гэж үзэж байна.

Үндэсний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, импортыг орлуулах бодлого нь хоёр өөр

бодлого тул зааг ялгааг нь гаргаж, тусад нь авч үзэх шаардлагатай.

Гурав. Монгол Улс нэг улсын экспортын хэт хамаарлаас зугтах гэж

оролдох бус, нэгэнт бүрэлдсэн худалдааны орчноо илүү үр өгөөжтэй

ашиглахыг эрмэлзэх ёстой. БНХАУ нь уул уурхайн бүтээгдэхүүний дэлхийн

томоохон импортлогч орон юм. Бид нэгэнт ийм хөрштэй ба зам тээврийн

зардал багатайн давуу талтай учраас уул уурхайн бүтээгдэхүүний

боловсруулах үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, нэмүү өртөг шингээх арга замыг

эрэлхийлвэл ач холбогдолтой. Бараагаа гадаадад худалдах, гадны хөрөнгө

оруулалтыг татахын аль аль нь худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааны

асуудал боловч улс төрийн бодлого, харилцааны ихээхэн дэмжлэгтэй бүтдэг

ажил тул улстөрчдийн зүгээс явцуу ашиг сонирхлын улмаас худалдааны гол

түншийн талаар болчимгүй үг яриа гаргах, хөрөнгө оруулагчдыг хавчин

гадуурхах нь эдийн засагт хор хохиролтой.

Дөрөв. Манай улсын импортын 20 гаруй хувийг нефтийн бүтээгдэхүүн

эзэлж байна. Монгол Улс газрын тосны боловсруулах үйлдвэр байгуулвал,

мөн түүнчлэн Таван толгой орд өндөр хүчин чадлаар ажиллаж, Оюу толгой

орд уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ экспортлоод эхэлбэл гадаад худалдаа

ашигтай гарах боломжтой.

Тав. Уул уурхайн экспортоос ихээхэн хамааралтай манай улсын хувьд

“Голланд өвчнөөс” сэргийлэх асуудал онц чухал байна. Үүний тулд авлигаас

ангид сайн засаглалыг тогтоох, ажиллагсдыг сургах, мэргэшүүлэх, судалгаа

шинжилгээг анхаарах, Засгийн газрын тусгай сан байгуулах, боловсруулах

салбарыг хөгжүүлэх, экспортын бүтээгдэхүүнийг төрөлжүүлэх шаардлагатай.

Энэ бүгдийг хангахын тулд уул уурхайн салбарын экспортын орлогыг зөв

хуваарилах асуудал нэн чухал байна.

Зургаа. Экспортын 90 орчим хувийг бүрдүүлж буй хязгаарлагдмал

нөөцтэй уул уурхайн бүтээгдэхүүнд нэмүү өртөг шингээхийн зэрэгцээ

экспортын энэхүү хамаарлыг төрөлжүүлэхийн тулд экспортод чиглэсэн

тодорхой салбарын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх шаардлагатай. Оюуны бүтээл,

өндөр технологи шингэсэн бүтээгдэхүүн болон экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн

гаргах боломжийг эрэлхийлж, ноос, ноолуур, арьс ширний боловсруулах

үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх нь чухал байна. 50 сая шахам толгой малтай манай

88

улсын хувьд махны болон сүү, сүүн бүтээгдэхүүний экспорт гол нэр төрөл

байх боломжтой гэж үзэж байна. Үүний тулд малыг чанаржуулж, дэлхийн

махны зах зээлийн стандартын шаардлагад нийцсэн мах бэлтгэлийн

үйлдвэрлэлийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг төр, засгийн зүгээс хэрэгжүүлэх

шаардлагатай. Манай хойд хөрш 2012 онд Дэлхийн Худалдааны

Байгууллагын гишүүн болсон учраас 2017 он хүртэлх хугацаанд мах, махан

бүтээгдэхүүн, сүү, сүүн бүтээгдэхүүний импортынхоо хориг саадыг үе шаттай

багасгаж, дунджаар 7 хувьд хүргэх үүрэг хүлээсэн учраас уг зах зээлээс үр

ашиг хүртэх боломжийг ашиглах хэрэгтэй.

Долоо. Манай улс Дэлхийн Худалдааны Байгууллагын гишүүн орны

хувьд тус байгууллагын Хөнгөлөлтийн Ерөнхий Систем (GSP+)-ийн хүрээнд

Европын холбооны зах зээлд нийт 7200 гаруй бүтээгдэхүүнийг татваргүй

гаргах зохицуулалт 2013 онд дуусгавар болсон учраас үргэлжлүүлэн

хэрэгжүүлэх боломжийг эрэлхийлэхийн зэрэгцээ олон улсын зах зээлд

экспортлох боломжтой, стандарт хангасан бүтээгдэхүүнийг дотооддоо

үйлдвэрлэх бодлогыг дэмжих нь чухал байна.

Найм. Гадаад худалдаа валютаар тооцоогоо хийдэг ба валютын ханш

тогтвортой байх тусам гадаад худалдаанд хамгийн тааламжтай нөхцөл бий

болгодог. Тийм учраас Засгийн газар болон Монголбанкнаас тогтвортой

валютын ханшны бодлого баримтлахад анхаарах хэрэгтэй.

Ес. УИХ-аас нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг

дэмжих, экспорт, импортын зохистой харьцааг дэмжих эрх зүйн орчныг

сайжруулах Худалдааны тухай хууль, худалдааны тэнцлийг хангахын тулд

экспортын бүтээгдэхүүний нэр төрөл, тоо хэмжээг нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн

Гадаад худалдаанд төрөөс баримтлах бодлогыг хугацаа алдалгүй хэлэлцэн

батлахын зэрэгцээ Гадаад харилцааны яам, Сангийн яам, Уул уурхайн яам,

Хөдөө аж ахуйн яам, Эдийн засгийн хөгжлийн яам зэрэг салбар хариуцсан

яамдууд тус тусдаа бие даасан үйлдвэрлэлийн бодлогоо нэгтгэж, уялдаа

холбоотой ажиллах шаардлагатай. Манай улсын хувьд экспортын бодит дүнг

бууруулдаг хууль бус худалдааг эрх зүйн зохицуулалтаар болон төрийн

байгууллагуудын хоорондоо уялдаатай үйл ажиллагаагаар хязгаарлаж, далд

экспортыг ил болгох нь экспортын хэмжээг өсгөж, улмаар эдийн засгийн

өсөлтийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой юм.

89

Арав. Монгол Улсын гадаад худалдаа нэн өвөрмөц онцлогтой. Уул

уурхайн баялаг нөөцтэй, малын тоо толгой ихтэй манай улс дэлхийн

томоохон зах зээл болох ОХУ болон БНХАУ-тай хиллэдэг. Дэлхийн хөгжлийн

орчин үеийн чиг хандлага, чөлөөт худалдааны нийтлэг зарчимд тулгуурласан

харилцан ашигтай гадаад худалдааг өөрийн орны онцлогт тохируулан нэгэнт

буй нөөц боломжиндоо түшиглэн хөгжүүлэх бодлогыг Монгол Улс

хэрэгжүүлбэл зохино.

90

Ашигласан ном зүй

I Монгол хэлээр бичигдсэн зохиол, бүтээл

[1] Р.Амаржаргал (2007). Зүүн Хойд Азийн чөлөөт худалдааны гэрээ ба

Монгол. Судалгааны ажил, УБ

[2] Р.Батмэнд, Б.Хулдорж, Д.Нямцэрэн, Н.Отгонсайхан (2012). Эдийн

засгийн интеграц: Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийн экспортын бүтцэд

үзүүлэх нөлөө. Судалгааны ажил, УБ

[3] Н.Батнасан (2000). Монгол Улсын экспортыг дэмжих бодлого

зохицуулалтын тулгамдсан асуудлууд. Диссертаци, МУИС, УБ

[4] Н.Батнасан (2012). Уул уурхайд тулгуурласан эдийн засгийн өсөлт ба

хөгжлийн стратеги. Монгол Улсын эдийн засаг, бизнесийн судалгаа,

Эмхэтгэл, МУИС ЭЗС, 197-209

[5] Н.Батнасан, Н.Отгонсайхан, Д.Нарандалай, Ц.Оюунбилэг (2012).

Худалдааны гол түнш орнуудтай Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр

байгуулах боломж болон эрсдэл. Бодлогын судалгаа, МУИС, УБ

[6] Д.Баяндалай (1994). Монгол Улсын гадаад худалдааны бүтэц,

байршилтын шинэчлэл. Диссертаци, ШУА, ЭЗХүрээлэн, УБ

[7] П.Гантөмөр (2001). Эдийн засгийн өсөлтөнд нөлөөлөгч зарим хүчин

зүйлсийн шинжилгээ. Диссертаци. МУИС, УБ

[8] Э.Гүргэмжав (1995). Гадаад худалдаа. УБ

[9] Л.Даваажаргал (2006). Гадаад худалдаа ба ханшийн хэлбэлзэл.

Судалгааны ажил, Товхимол-4, Монголбанк, 54-58

[10] Дэлхийн банк (2002). Монгол Улс: Төсвийн зарлага болон санхүүгийн

менежментийн тойм.

[11] П.Лувсандорж (1980). БНМАУ-ын эдийн засгийн хөгжлийн зангилаа

асуудлууд. ШУАХ, УБ

[12] Монгол Улсын худалдааны бодлого ба хүний хөгжил, ГХЯ, НҮБ-ийн

Хөгжлийн Хөтөлбөр, 2008

[13] Ч.Наранчимэг (2006). Эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн

шинжилгээ. Диссертаци, Удирдлагын академи, УБ

91

[14] Б.Пүрэв (2011). Монгол Улсын зэсийн үйлдвэрлэл, түүний орлогын

хуваарилалтын асуудал. Судалгааны ажил, УБ

II Англи хэлээр бичигдсэн зохиол, бүтээл

[15] Ahmad, J. & Harnhirun, S. (1995). Unit Roots and Cointegration in Estimating

Causality Between Exports and Economic Growth: Empirical Evidence from

the ASEAN Countries. Economic Letters, 49, 329-334

[16] Ahmad, J. (2001). Causality between exports and economic growth: What do

the econometric studies tell us? Pacific Economic Review, 6(1), 147-167

[17] Bahmani-Oskooee, M., Mohtadi, H. & Shabsigh, G. (1991). Exports, growth

and causality in LDCs: A reexamination. Journal of Development Economics,

36, 405–415

[18] Balassa, B. (1978). Exports and growth: further evidence. Journal of

Development Economics, (5), 181–9

[19] Banerjee, A.V., & Newman, A.F. (2004). Credit, Growth, and Trade Policy.

BU, Princeton, UCL, and CEPR

[20] Batsukh, Ts., & Avralt-Od, P. (2012). Risk Assessment of Dutch Disease in

Mongolia due to a Major Resource and Expected Massive Capital Inflow. ERI

Discussion Paper Series, (1), 25-85

[21] Bhagwati, J. (2002). The poor's best hope. Economist, 363(8278), 24-26

[22] Bhagwati, J. & Srinivasan, T. (2002). Trade and Poverty in the Poor

Countries. The American Economic Review, 92 (2), 180-183

[23] Dawson, P. & Hubbard, L. (2004). Exports and economic growth in Central

and East European countries during transition. Applied Economics, 36, 1819-

1824

[24] Dollar, D. (1992). Outward-oriented developing economies really do grow

more rapidly: Evidence from 95 LDCs, 1976-1985. Economic Development

and Cultural Change, 40(3), 523-44

[25] Dollar, D. Kraay, A. (2004). Trade, Growth and Poverty. The Economic

Journal, 114(2), 22-49

[26] Domar, E. (1946). Capital Expansion, Rate of Growth, and Employment.

Econometrica, 14(2), 137–147

92

[27] Dutt, S. & Ghosh, D. (1994). An empirical investigation of the export growth-

economic growth relationship. Applied Economics Letters, 1, 44–8

[28] Edwards, S. (1993). Openness, trade liberalization, and growth in developing

countries. Journal of Economic Literature, 31, 1358-1393

[29] Ekayanake, E. (1999). Exports and Economic Growth in Developing

Countries: Cointegration and Error-Correction Models. Journal of Economic

Development, 24(2), 43-56

[30] Emery, R. (1967). The relation of exports and economic growth. Kyklos, (20), 251-76

[31] Feder, G. (1983). On exports and economic growth. Journal of Development

Economics, 12(1/2), 59-73

[32] Felipe, J. & Holz, C. (2001). Why do Aggregate Production Functions Work?

Fisher’s simulations, Shaikh’s identity and some new results. International

Review of Applied Economics, 15(3), 261-285

[33] Fisher, B., Tuvshintugs, B. & Others (2011). The Development of the Oyu

Tolgoi Copper Mine: an Assessment of the Macroeconomic Consequences

for Mongolia. BAE Report, Canberra.

[34] Frankel, J. & Romer, D. (1999). Does trade cause growth? The American

Economic Review, 89(3), 379-399

[35] Ghartey, E. (1993) Causal relationship between exports and economic

growth: some empirical evidence in Taiwan, Japan and the US. Applied

Economics, 25, 1145–52

[36] Ghatak, S., Milner, C. & Utkulu, U. (1997) Exports, export composition and

growth: cointegration and causality evidence for Malaysia. Applied

Economics, 29, 213–23

[37] Granger, C.W.J. (1988). Some Recent Developments in the Concept of

Causality. Journal of Econometrics, 39, 199-211

[38] Grossman, G. & Helpman, E. (1990). Comparative advantage and long-run

growth. American Economic Review, 80(4), 796-815

[39] Grossman, G. & Helpman, E. (1990). Trade, innovation, and growth. The

American Economic Review, 80(2), 86-91

[40] Gylfason, T. (1999). Exports, Inflation and Growth. World Development, 27

(6), 1031-1057

93

[41] Harrison, A. (1996). Openness and growth: A time series, cross-country

analysis for developing countries. Journal of Development Economics, 48(2),

419-47

[42] Harrod, R. (1939). An Essay in Dynamic Theory. The Economic Journal,

49(193), 14-33

[43] Heckscher, E. (1919). The effect of foreign trade on the distribution of income.

Ekonomisk Tidskriff, 497–512

[44] Helliwell, J. & Chung, A. (1991). Macroeconomic Convergence: International

Transmission of Growth and Technical Progress. NBER Chapters:

International Economic Transactions: Issues in Measurement and Empirical

Research, 388-436

[45] Helpman, E. (1988). Growth, technological progress, and trade. National

Bureau of Economic Research. Cambridge, MA

[46] Hultman, C. (1967). Exports and economic growth: A Survey. Land

Economics, 43(2), 148-157

[47] Jung, W. & Marshall, P. (1985). Exports, growth and causality in developing

countries. Journal of Development Economics, 1 (4/5), 1-12

[48] Ibrahim, I. (2002). On Exports and Economic Growth. Journal Pengurusan, 3-

18

[49] Keynes, J. (1936). The General Theory of Employment, Interest and Money.

London, Macmillian

[50] Khashchuluun, Ch. (2011). The Challenge of Dutch Disease, Structural

Change, and Economic Diversification. National Development and Innovation

Committee of Mongolia

[51] Krugman, P. (1979). Increasing returns, monopolistic competition, and

international trade. Journal of International Economics, 9, 469–79

[52] Krugman, P. (1991). Increasing returns and economic geography. Journal of

Political Economy, 99, 483–99

[53] Krugman, P. & Obstfeld, M. (2006). International Economics: Theory and

Policy. 6th ed. Addison Wesley

[54] Lin, J. Y. & Li, Y. (2002). Exports and Economic Growth in China: A Demand-

Oriented Analysis. China Economic Quarterly, 2 (4), 779-794

[55] Love, J. (1994). Engines of growth: The exports and government sectors.

World Economy, 17, 203–21

94

[56] Lucas, R. (1988). On the Mechanics of Economic Development. Journal of

Monetary Economics, 22(1), 3-42

[57] Michaely, M. (1977). Exports and growth: an empirical investigation. Journal of

Development Economics, (4), 49-53

[58] Mongolia: Statistical Annex, IMF Staff Country Report No.00/26

[59] Ohlin, B. (1933). Interregional and International Trade. Cambridge, Mass.:

Harvard University Press, 1966

[60] Prebisch, P. (1959). Commercial policy in the underdeveloped countries. The

American Economic Review, 49(2), 251-273

[61] Quah, D. and Rauch, J. (1990). Openness and the Rate of Economic Growth.

Working Paper, University of California

[62] Ram, R. (1985). Exports and economic growth: Some additional evidence.

Economic Development and Cultural Change, 33(2), 415-425

[63] Rivera-Batiz, L. & Romer, D. (1991). Economic Integration and Endogenous

Growth. The Quarterly Journal of Economics, 106 (2), 531-555

[64] Rocha, F. (2010). Natural Resource Curse and Externalities From Natural

Resource Exports.

[65] Rodrik, D. (1997). Sense and nonsense in the globalization debate. Foreign

Policy, 107, 19-37

[66] Rodrik, D. (2001). Trading in illusion. Foreign Policy, 123, 54-62

[67] Romer, P. (1986). Increasing Returns and Long-run Growth. Journal of

Political Economy, 94(5), 1002-37

[68] Sharma, O. & Bhandari, R. (2005). Foreign Trade and Its Effects on

Nepalese Economic Development. The Journal of Nepalese Business

Studies, 2 (1), 13-32

[69] Solow, R. (1956). A Contribution to the Theory of Economic Growth.

Quarterly Journal of Economics, 70(1), 65-94

[70] Squalli, J. & Wilson, K. (2011). A New Measure of Trade Openness. The

World Economy, 34(10), 1745–1770

[71] Staeglin, R. & Kamionka, F. (2013). Structure of the Mongolian Economy.

Presentation at a dissemination workshop on SUT and IOT, National

Statistical Office of Mongolia.

95

[72] Staeglin, R. (2013). Examples of Impact Analysis. Presentation at a

dissemination workshop on SUT and IOT, National Statistical Office of

Mongolia.

[73] Thungsuwan, S. & Thompson, H. (2003). Exports and Economic Growth in

Thailand: An Empirical Analysis. BU Avademic Review, 2 (1), 10-20

[74] Tinbergen, J. (1962). An Analysis of World Trade Flows. Shaping the World

Economy, New York, NY: Twentieth Century Fund.

[75] Ullah, S., Zaman, B. & Others (2009). Cointegration and Causality between

Exports and Economic Growth in Pakistan. European Journal of Social

Sciences, 10 (2), 264-272

[76] World Bank (1993). The making of the East Asia miracle. World Bank Policy

Research Bulletin, 4(4)

96

Хавсралт 1

Загвар (2.21) -ийн математик гаргалгаа

Эдийн засгийг уул уурхайн экспортын салбар NR, уул уурхайн бус

экспортын салбар MX, мөн экспортын бус салбар N гэж гурав хуваавал:

N = F(KN, LN, NR, MX) (4.1)

NR = G(KNR, LNR) (4.2)

MX = M(KMX, LMX) (4.3)

Y = RN + MX + N (4.4)

Уул уурхайн экспортын салбарын нийт орлого NR нь тус салбарын

капитал KNR, ажиллах хүч LNR –ээс, уул уурхайн бус салбарын нийт орлого

MX нь тус салбарын капитал KMX, ажиллах хүч LMX –ээс хамаарах функц байх

ба уг хоёр салбар нь экспортын бус салбар N –д эерэг дам нөлөө үзүүлнэ.

Эдийн засгийн нийт орлого уг гурван салбарын орлогын нийлбэрээс бүрдэнэ.

Уул уурхайн экспортын салбар болон экспортын бус салбар дахь

үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн ахиу бүтээмжийн хуваарилалтын харьцаа

нэгээс гэсэн фактороор, уул уурхайн бус экспортын салбар болон

экспортын бус салбар дахь үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн ахиу бүтээмжийн

хуваарилалтын харьцаа нэгээс r гэсэн фактороор хазайсан гэж үзье, өөрөөр

хэлбэл,

1

L

L

K

K

F

G

F

G r

F

M

F

M

L

L

K

K

1 (4.5)

үүнд GL, ML, FL нь ажиллагсадын ахиу бүтээмж, GK, МK, FK нь капиталын

ахиу бүтээмж, нь уул уурхайн экспортын салбарын бүтээмжийн илүү

хэм ээ, нь уул уурхайн бус экспортын салбарын бүтээмжийн илүү хэмжээг

илэрхийлнэ.

ж r

Тэгшитгэл (4.1)-(4.3) –ыг дифференциалчилбал:

dMXFdNRFdLFdKFdN MXNRNLNK (4.6)

NRLNRKNRLNRK dLFdKFdLGdKGdNR )1()1( (4.7)

MXLMXKMXLMXK dLFrdKFrdLMdKMdMX )1()1( (4.8)

Тэгшитгэл (4.4)-г дифференциалчилбал:

dMXdNRdNdY (4.9)

97

Тэгшитгэл (4.9)-д тэгшитгэл (4.6)-(4.8)-г орлуулбал:

)()(

)()(

MXLMXKNRLNRKMXNR

MXNRNLMXNRNK

dLFdKFrdLFdKFdMXFdNRF

dLdLdLFdKdKdKFdY

(4.10)

Тэгшитгэл (4.6) болон (4.7), (4.8)-ийн дагуу:

dNRdLGdKGdLG

dKG

dLFdKF NRLNRKNRL

NRK

NRLNRK

1

1)(

1

1

11 (4.11)

dMXr

dLMdKMr

dLr

MdK

r

MdLFdKF MXLMXKMX

LMX

KMXLMXK

1

1)(

1

1

11 (4.12)

MXNRN dKdKdKdK ; MXNRN dLdLdLdL гэж үзээд, тэгшитгэл

(4.11), (4.12)-ийг тэгшитгэл (4.10)-т орлуулбал:

dMXFr

rdNRFdLFdKF

dMXr

rdNRdMXFdNRFdLFdKFdY

MXNRLK

MXNRLK

11

11

(4.13)

Нийт хөрөнгө оруулалт dKI гэж тооцъё. Тухайн салбарын ажиллах

хүчний бодит ахиу бүтээмж болон эдийн засаг дахь нэг ажиллах хүчинд

ногдох ДНБ-ний хооронд шугаман хамаарал бий гэж тооцоолъё:

L

YFL (4.14)

Тэгшитгэл (4.13)-ын хоёр талыг Y-д хувааж, KF гэж илэрхийлвэл

дараах гаргалгаа гарна:

Y

MX

MX

dMXF

r

r

Y

NR

NR

dNRF

L

dL

Y

I

Y

dYMXNR

11

(4.15)

Өсөлтийг цэгээр илэрхийлж, тогтмол хувьсагч , үлдэгдэл -г нэмбэл:

Y

MXXMF

r

r

Y

NRRNFL

Y

IY MXNR

11

(4.16)

98

Хавсралт 2.

Эконометрик шинжилгээний үр дүн

Хүснэгт 3.2 дахь ADF Нэгж язгуурын тестийн үр дүн

Null Hypothesis: RPL_NEW has a unit root Exogenous: None Lag Length: 0 (Automatic based on SIC, MAXLAG=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -2.477214 0.0150 Test critical values: 1% level -2.641672

5% level -1.952066 10% level -1.610400

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Null Hypothesis: GDPCAP has a unit root Exogenous: Constant, Linear Trend Lag Length: 0 (Automatic based on SIC, MAXLAG=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -2.834034 0.0008 Test critical values: 1% level -2.641672

5% level -1.952066 10% level -1.610400

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Null Hypothesis: LAND has a unit root Exogenous: Constant, Linear Trend Lag Length: 9 (Automatic based on SIC, MAXLAG=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -5.136628 0.0023 Test critical values: 1% level -4.440739

5% level -3.632896 10% level -3.254671

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Null Hypothesis: KPL has a unit root Exogenous: None Lag Length: 6 (Automatic based on SIC, MAXLAG=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -3.470535 0.0011 Test critical values: 1% level -2.660720

5% level -1.955020 10% level -1.609070

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

99

Тэгшитгэл 3.5-ын регрессийн үр дүн

Estimation Command: ===================== LS RPL_NEW C GDPCAP LAND KPL Estimation Equation: ===================== RPL_NEW = C(1) + C(2)*GDPCAP + C(3)*LAND + C(4)*KPL Substituted Coefficients: ===================== RPL = -1.274177254 + 7.992658744e-06*GDPCAP + 0.378193824*LAND - 6.29764679e-05*KPL

Dependent Variable: RPL Method: Least Squares Date: 02/04/14 Time: 04:09 Sample: 1981 2012 Included observations: 32

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C -1.274177 0.116410 -10.94555 0.0000GDPCAP 7.99E-06 1.07E-06 7.474927 0.0000

LAND 0.378194 0.027627 13.68912 0.0000KPL -6.30E-05 1.31E-05 -4.811784 0.0000

R-squared 0.898874 Mean dependent var 0.228723Adjusted R-squared 0.888039 S.D. dependent var 0.171919S.E. of regression 0.057525 Akaike info criterion -2.756722Sum squared resid 0.092656 Schwarz criterion -2.573505Log likelihood 48.10755 F-statistic 82.96068Durbin-Watson stat 1.040597 Prob(F-statistic) 0.000000

100

Хүснэгт 3.10 дахь ADF Нэгж язгуурын тестийн үр дүн

Null Hypothesis: GDP_GROW has a unit root Exogenous: None Lag Length: 0 (Automatic based on SIC, MAXLAG=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -1.709128 0.0825 Test critical values: 1% level -2.644302

5% level -1.952473 10% level -1.610211

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Null Hypothesis: INV has a unit root Exogenous: None Lag Length: 0 (Automatic based on SIC, MAXLAG=9)

t-Statistic

Augmented Dickey-Fuller test statistic -1.191705 Test critical values: 1% level -3.661661

5% level -2.960411 10% level -2.619160

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Null Hypothesis: D(INV) has a unit root Exogenous: None Lag Length: 0 (Automatic based on SIC, MAXLAG=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -4.637153 0.0009 Test critical values: 1% level -3.670170

5% level -2.963972 10% level -2.621007

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Null Hypothesis: L_GROW has a unit root Exogenous: None Lag Length: 0 (Automatic based on SIC, MAXLAG=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -3.830587 0.0004 Test critical values: 1% level -2.644302

5% level -1.952473 10% level -1.610211

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

101

Null Hypothesis: X_GROW has a unit root Exogenous: None Lag Length: 0 (Automatic based on SIC, MAXLAG=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -4.159842 0.0002 Test critical values: 1% level -2.644302

5% level -1.952473 10% level -1.610211

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Null Hypothesis: XX has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 0 (Automatic based on SIC, MAXLAG=8)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -4.560112 0.0011 Test critical values: 1% level -3.670170

5% level -2.963972 10% level -2.621007

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Null Hypothesis: DISTORTION has a unit root Exogenous: Constant Lag Length: 0 (Automatic based on SIC, MAXLAG=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -3.840311 0.0064 Test critical values: 1% level -3.661661

5% level -2.960411 10% level -2.619160

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Null Hypothesis: TI has a unit root Exogenous: None Lag Length: 0 (Automatic based on SIC, MAXLAG=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -4.069315 0.0165 Test critical values: 1% level -4.284580

5% level -3.562882 10% level -3.215267

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Null Hypothesis: CTI has a unit root Exogenous: None Lag Length: 2 (Automatic based on SIC, MAXLAG=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -1.974935 0.0477 Test critical values: 1% level -2.647120

5% level -1.952910 10% level -1.610011

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

102

Хүснэгт 3.11 дахь Тэгшитгэл (3.5)-ийн Johansen коинтеграцийн тестийн

үр дүн

Sample(adjusted): 1984 2012 Included observations: 29 after adjusting endpoints Trend assumption: Linear deterministic trend Series: GDP_GROW INV L_GROW X_GROW DISTORTION TRANS Lags interval (in first differences): 1 to 1

Unrestricted Cointegration Rank Test

Hypothesized Trace 5 Percent 1 Percent No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Critical Value

None ** 0.804522 150.1614 94.15 103.18 At most 1 ** 0.752740 102.8245 68.52 76.07 At most 2 ** 0.688198 62.30230 47.21 54.46 At most 3 0.474395 28.50612 29.68 35.65 At most 4 0.233755 9.853154 15.41 20.04 At most 5 0.070873 2.131794 3.76 6.65

*(**) denotes rejection of the hypothesis at the 5%(1%) level Trace test indicates 3 cointegrating equation(s) at both 5% and 1% levels

Hypothesized Max-Eigen 5 Percent 1 Percent No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Critical Value

None ** 0.804522 47.33696 39.37 45.10 At most 1 ** 0.752740 40.52217 33.46 38.77 At most 2 ** 0.688198 33.79619 27.07 32.24 At most 3 0.474395 18.65296 20.97 25.52 At most 4 0.233755 7.721360 14.07 18.63 At most 5 0.070873 2.131794 3.76 6.65

*(**) denotes rejection of the hypothesis at the 5%(1%) level Max-eigenvalue test indicates 3 cointegrating equation(s) at both 5% and 1% levels

Unrestricted Cointegrating Coefficients (normalized by b'*S11*b=I):

GDP_GROW INV L_GROW X_GROW DISTORTION TRANS 17.51827 -7.721401 31.29846 -4.696507 0.908824 1.626640 30.64943 -3.277773 -34.48958 -10.17210 4.525775 -1.578264 -53.78679 0.661785 20.72979 9.500499 0.359710 -2.798368 -26.73476 0.161112 24.95964 -1.708906 -4.084778 -3.514447 15.75268 -3.039498 17.53785 2.142029 1.152858 0.008800 10.36028 9.478718 -9.433752 -2.732589 1.924776 1.333227

Unrestricted Adjustment Coefficients (alpha):

D(GDP_GROW)

0.008135 -0.003953 0.018700 -0.003072 -0.009127 -0.005701

D(INV) -0.010619 -0.007515 -0.007101 -0.018106 -0.005565 -0.010729 D(L_GROW) -0.020080 0.018996 -0.006687 0.002681 -0.011470 0.001282 D(X_GROW) 0.148336 8.64E-06 2.56E-06 0.014046 -0.030531 -0.030464

D(DISTORTION)

-0.007394 -0.116114 -0.075006 0.164313 -0.059971 0.011691

103

D(TRANS) -0.165119 0.169192 -0.060268 0.139719 0.076202 -0.019918

1 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 176.8413

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW X_GROW DISTORTION TRANS

1.000000 -0.440763 1.786619 -0.268092 0.051879 0.092854 (0.07771) (0.32268) (0.05851) (0.03239) (0.02469)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) 0.142507

(0.14200) D(INV) -0.186034

(0.19580) D(L_GROW) -0.351767

(0.13480) D(X_GROW) 2.598590

(0.57779) D(DISTORTIO

N) -0.129538

(1.21084) D(TRANS) -2.892595

(1.33262)

2 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 197.1024

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW X_GROW DISTORTION TRANS

1.000000 0.000000 -2.058169 -0.352323 0.178349 -0.097738 (0.25771) (0.05458) (0.03018) (0.02229)

0.000000 1.000000 -8.723030 -0.191103 0.286934 -0.432414 (0.99229) (0.21015) (0.11622) (0.08581)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) 0.021337 -0.049853

(0.28453) (0.06761) D(INV) -0.416356 0.106628

(0.39030) (0.09274) D(L_GROW) 0.230454 0.092781

(0.22887) (0.05438) D(X_GROW) 2.598854 -1.145390

(1.16436) (0.27666) D(DISTORTIO

N) -3.688377 0.437692

(2.27021) (0.53943) D(TRANS) 2.293034 0.720376

(2.34796) (0.55790)

3 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 214.0004

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW X_GROW DISTORTION TRANS

1.000000 0.000000 0.000000 -0.124424 -0.060288 0.092172 (0.03634) (0.01880) (0.01381)

0.000000 1.000000 0.000000 0.774789 -0.724466 0.372472 (0.22702) (0.11743) (0.08628)

0.000000 0.000000 1.000000 0.110729 -0.115946 0.092271 (0.03662) (0.01894) (0.01392)

104

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.984499 -0.037478 0.778613

(0.44717) (0.05848) (0.35433) D(INV) -0.034397 0.101929 -0.220401

(0.70429) (0.09211) (0.55806) D(L_GROW) 0.590110 0.088355 -1.422254

(0.40640) (0.05315) (0.32202) D(X_GROW) 2.598717 -1.145388 4.642444

(2.12198) (0.27752) (1.68139) D(DISTORTIO

N) 0.345964 0.388054 2.218438

(4.00109) (0.52328) (3.17034) D(TRANS) 5.534667 0.680491 -12.25266

(4.19455) (0.54859) (3.32363)

4 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 223.3269

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW X_GROW DISTORTION TRANS

1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 -0.018113 0.145769 (0.02428) (0.01454)

0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 -0.987086 0.038723 (0.16245) (0.09727)

0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 -0.153478 0.044574 (0.02339) (0.01401)

0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 0.338956 0.430761 (0.14384) (0.08613)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.902371 -0.037973 0.701938 0.184923

(0.48199) (0.05822) (0.39268) (0.10231) D(INV) 0.449673 0.099012 -0.672330 0.089791

(0.71126) (0.08592) (0.57947) (0.15098) D(L_GROW) 0.518421 0.088787 -1.355326 -0.167034

(0.43820) (0.05293) (0.35701) (0.09302) D(X_GROW) 2.223202 -1.143125 4.993025 -0.720728

(2.28795) (0.27637) (1.86401) (0.48566) D(DISTORTIO

N) -4.046904 0.414527 6.319632 0.222464

(3.54011) (0.42763) (2.88414) (0.75145) D(TRANS) 1.799320 0.703002 -8.765330 -1.756898

(4.01498) (0.48499) (3.27102) (0.85225)

5 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 227.1876

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW X_GROW DISTORTION TRANS

1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 -0.028115 (0.05129)

0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 -9.436997 (2.95451)

0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 -1.428770 (0.45787)

0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 3.684638 (1.03906)

0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 -9.599694 (2.97397)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses)

105

D(GDP_GROW)

-1.046142 -0.010232 0.541875 0.165373 -0.001746

(0.47323) (0.05928) (0.39359) (0.09900) (0.04161) D(INV) 0.362007 0.115927 -0.769932 0.077870 0.021329

(0.72404) (0.09070) (0.60219) (0.15147) (0.06367) D(L_GROW) 0.337735 0.123651 -1.556488 -0.191604 0.041141

(0.41216) (0.05163) (0.34280) (0.08622) (0.03624) D(X_GROW) 1.742263 -1.050328 4.457584 -0.786125 0.042279

(2.29693) (0.28774) (1.91038) (0.48052) (0.20198) D(DISTORTIO

N) -4.991615 0.596810 5.267862 0.094003 -1.299529

(3.50703) (0.43932) (2.91683) (0.73367) (0.30839) D(TRANS) 2.999705 0.471386 -7.428912 -1.593671 0.111111

(3.94124) (0.49372) (3.27797) (0.82451) (0.34657)

Хүснэгт 3.12 дахь Тэгшитгэл (3.6)-ийн Johansen коинтеграцийн тестийн

үр дүн

Sample(adjusted): 1984 2012 Included observations: 29 after adjusting endpoints Trend assumption: Linear deterministic trend Series: GDP_GROW INV L_GROW XX DISTORTION TRANS Lags interval (in first differences): 1 to 1

Unrestricted Cointegration Rank Test

Hypothesized Trace 5 Percent 1 Percent No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Critical Value

None ** 0.769793 139.0339 94.15 103.18 At most 1 ** 0.749182 96.43932 68.52 76.07 At most 2 ** 0.630074 56.33153 47.21 54.46 At most 3 0.450826 27.49244 29.68 35.65 At most 4 0.242528 10.11158 15.41 20.04 At most 5 0.068451 2.056301 3.76 6.65

*(**) denotes rejection of the hypothesis at the 5%(1%) level Trace test indicates 3 cointegrating equation(s) at both 5% and 1% levels

Hypothesized Max-Eigen 5 Percent 1 Percent No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Critical Value

None * 0.769793 42.59454 39.37 45.10 At most 1 ** 0.749182 40.10778 33.46 38.77 At most 2 * 0.630074 28.83909 27.07 32.24 At most 3 0.450826 17.38086 20.97 25.52 At most 4 0.242528 8.055278 14.07 18.63 At most 5 0.068451 2.056301 3.76 6.65

*(**) denotes rejection of the hypothesis at the 5%(1%) level Max-eigenvalue test indicates 3 cointegrating equation(s) at the 5% level

106

Max-eigenvalue test indicates no cointegration at the 1% level

Unrestricted Cointegrating Coefficients (normalized by b'*S11*b=I):

GDP_GROW INV L_GROW XX DISTORTION TRANS 20.00372 -7.813018 19.58725 -13.01792 2.730085 1.093141 -4.337219 0.333192 37.87939 9.691614 -3.932769 2.586676 54.95343 -1.305041 -30.77439 -20.04591 1.478165 3.123490 16.50061 1.026135 -21.85462 6.915729 3.751355 3.015470 -17.03957 2.588001 -13.18279 -5.102407 -1.466034 0.007111 2.706686 10.09910 -7.489850 -2.571397 1.445893 1.011663

Unrestricted Adjustment Coefficients (alpha):

D(GDP_GROW)

0.009869 -0.000236 -0.015734 0.005986 0.010130 -0.005930

D(INV) -0.008572 0.002710 0.010783 0.016454 0.005962 -0.012090 D(L_GROW) -0.013150 -0.023887 0.010415 -0.003385 0.010234 0.001315

D(XX) 0.058115 0.027295 0.003654 -0.015101 0.014850 -0.013338 D(DISTORTIO

N) -0.081738 0.115495 -0.006737 -0.148508 0.064465 0.019440

D(TRANS) -0.124006 -0.179575 0.037300 -0.147774 -0.085761 -0.017388

1 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 195.6683

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW XX DISTORTION TRANS

1.000000 -0.390578 0.979180 -0.650775 0.136479 0.054647 (0.07534) (0.31671) (0.11637) (0.03191) (0.02234)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) 0.197411

(0.16555) D(INV) -0.171481

(0.24300) D(L_GROW) -0.263052

(0.16725) D(XX) 1.162508

(0.33924) D(DISTORTIO

N) -1.635056

(1.32007) D(TRANS) -2.480576

(1.59213)

2 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 215.7222

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW XX DISTORTION TRANS

1.000000 0.000000 -11.11168 -2.622295 1.095346 -0.755794 (1.68401) (0.70229) (0.19363) (0.12880)

0.000000 1.000000 -30.95631 -5.047695 2.454993 -2.074976 (4.39760) (1.83396) (0.50564) (0.33635)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) 0.198436 -0.077183

(0.16939) (0.06472) D(INV) -0.183237 0.067880

(0.24835) (0.09488) D(L_GROW) -0.159451 0.094784

107

(0.13381) (0.05112) D(XX) 1.044125 -0.444956

(0.32501) (0.12417) D(DISTORTIO

N) -2.135984 0.677099

(1.24835) (0.47694) D(TRANS) -1.701718 0.909026

(1.41799) (0.54175)

3 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 230.1417

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW XX DISTORTION TRANS

1.000000 0.000000 0.000000 -0.202619 -0.048076 0.108277 (0.07747) (0.01993) (0.01311)

0.000000 1.000000 0.000000 1.693340 -0.730493 0.332260 (0.43988) (0.11319) (0.07444)

0.000000 0.000000 1.000000 0.217760 -0.102903 0.077762 (0.06506) (0.01674) (0.01101)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.666188 -0.056650 0.668548

(0.44157) (0.05970) (0.39599) D(INV) 0.409300 0.053808 -0.397070

(0.69801) (0.09437) (0.62596) D(L_GROW) 0.412905 0.081191 -1.482909

(0.35943) (0.04859) (0.32233) D(XX) 1.244898 -0.449724 2.059771

(0.92997) (0.12573) (0.83398) D(DISTORTIO

N) -2.506193 0.685891 2.981189

(3.57544) (0.48339) (3.20639) D(TRANS) 0.348049 0.860348 -10.37902

(4.03435) (0.54544) (3.61793)

4 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 238.8322

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW XX DISTORTION TRANS

1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 -0.001614 0.147752 (0.02473) (0.01468)

0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 -1.118788 0.002357 (0.19846) (0.11783)

0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 -0.152836 0.035338 (0.02474) (0.01469)

0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 0.229307 0.194823 (0.08995) (0.05341)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.567419 -0.050508 0.537731 0.226034

(0.45176) (0.05928) (0.42232) (0.19802) D(INV) 0.680794 0.070692 -0.756656 0.035506

(0.69134) (0.09072) (0.64628) (0.30304) D(L_GROW) 0.357044 0.077717 -1.408922 -0.292508

(0.37067) (0.04864) (0.34651) (0.16248) D(XX) 0.995716 -0.465220 2.389805 -0.669678

(0.94499) (0.12401) (0.88341) (0.41423) D(DISTORTIO

N) -4.956671 0.533502 6.226782 1.291389

108

(3.14618) (0.41287) (2.94115) (1.37909) D(TRANS) -2.090313 0.708712 -7.149478 -1.895758

(3.70211) (0.48583) (3.46086) (1.62278)

5 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 242.8598

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW XX DISTORTION TRANS

1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.159276 (0.01623)

0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 7.992197 (2.42270)

0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 1.126821 (0.33270)

0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 -1.442777 (0.48340)

0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 7.141511 (2.19804)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.740025 -0.024292 0.404193 0.174348 0.012219

(0.44777) (0.05948) (0.41378) (0.19244) (0.04551) D(INV) 0.579208 0.086121 -0.835249 0.005087 0.034858

(0.71314) (0.09473) (0.65900) (0.30649) (0.07247) D(L_GROW) 0.182666 0.104202 -1.543831 -0.344725 0.045732

(0.35804) (0.04756) (0.33086) (0.15387) (0.03639) D(XX) 0.742684 -0.426789 2.194045 -0.745447 -0.021706

(0.95961) (0.12747) (0.88677) (0.41242) (0.09752) D(DISTORTIO

N) -6.055118 0.700336 5.376960 0.962465 -1.338939

(3.14341) (0.41756) (2.90478) (1.35096) (0.31945) D(TRANS) -0.628978 0.486761 -6.018905 -1.458169 -0.005806

(3.65738) (0.48583) (3.37973) (1.57185) (0.37169)

Хүснэгт 3.13 дахь Тэгшитгэл (3.7)-ийн Johansen коинтеграцийн тестийн

үр дүн

Sample(adjusted): 1984 2012 Included observations: 29 after adjusting endpoints Trend assumption: No deterministic trend Series: GDP_GROW INV L_GROW TRANS X_GROW XMY Lags interval (in first differences): 1 to 1

Unrestricted Cointegration Rank Test

Hypothesized Trace 5 Percent 1 Percent No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Critical Value

None ** 0.787967 118.8411 82.49 90.45 At most 1 ** 0.660455 73.86177 59.46 66.52 At most 2 * 0.576702 42.53742 39.89 45.58 At most 3 0.376010 17.60671 24.31 29.75 At most 4 0.116731 3.929702 12.53 16.31 At most 5 0.011317 0.330076 3.84 6.51

109

*(**) denotes rejection of the hypothesis at the 5%(1%) level Trace test indicates 3 cointegrating equation(s) at the 5% level Trace test indicates 2 cointegrating equation(s) at the 1% level

Hypothesized Max-Eigen 5 Percent 1 Percent No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Critical Value

None ** 0.787967 44.97932 36.36 41.00 At most 1 * 0.660455 31.32435 30.04 35.17 At most 2 * 0.576702 24.93071 23.80 28.82 At most 3 0.376010 13.67701 17.89 22.99 At most 4 0.116731 3.599625 11.44 15.69 At most 5 0.011317 0.330076 3.84 6.51

*(**) denotes rejection of the hypothesis at the 5%(1%) level Max-eigenvalue test indicates 3 cointegrating equation(s) at the 5% level Max-eigenvalue test indicates 1 cointegrating equation(s) at the 1% level

Unrestricted Cointegrating Coefficients (normalized by b'*S11*b=I):

GDP_GROW INV L_GROW TRANS X_GROW XMY 9.076781 -5.419261 35.95955 2.535632 -1.374025 0.032747 58.14321 -2.447042 -22.75758 2.675497 -11.25931 -0.629646 -10.90547 1.141753 -4.070543 -2.749228 -7.968609 1.867529 17.13298 -6.250244 32.24561 -1.482755 -4.237545 1.199934 -1.895182 -6.529805 1.483945 -0.432726 0.602710 2.331965 2.046661 -1.096072 7.014057 -0.179122 0.103835 1.265853

Unrestricted Adjustment Coefficients (alpha):

D(GDP_GROW)

0.010739 -0.017003 0.004950 -0.008285 0.007417 0.001431

D(INV) -0.004948 0.006643 -0.016608 -0.016640 0.008118 0.003195D(L_GROW) -0.023347 0.008700 0.015793 -0.007285 0.004370 -0.001328D(TRANS) -0.258970 0.041395 0.073841 0.068180 -0.042173 0.013867

D(X_GROW) 0.124578 0.003079 0.046498 -0.012934 0.029182 0.009533D(XMY) 0.061349 -0.021538 -0.011952 -0.051650 -0.018155 0.011965

1 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 208.0778

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW TRANS X_GROW XMY

1.000000 -0.597047 3.961708 0.279354 -0.151378 0.003608 (0.11954) (0.65387) (0.04700) (0.12211) (0.04220)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) 0.097474

(0.07100) D(INV) -0.044913

(0.10157) D(L_GROW) -0.211912

(0.06575) D(TRANS) -2.350610

(0.52886) D(X_GROW) 1.130766

(0.29798) D(XMY) 0.556852

110

(0.30310)

2 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 223.7399

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW TRANS X_GROW XMY

1.000000 0.000000 -0.721532 0.028320 -0.196854 -0.011924 (0.10632) (0.01144) (0.02981) (0.00743)

0.000000 1.000000 -7.844011 -0.420459 -0.076168 -0.026014 (0.80250) (0.08636) (0.22503) (0.05605)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.891111 -0.016591

(0.40788) (0.04121) D(INV) 0.341341 0.010559

(0.65320) (0.06600) D(L_GROW) 0.293935 0.105232

(0.41206) (0.04164) D(TRANS) 0.056238 1.302128

(3.38917) (0.34245) D(X_GROW) 1.309792 -0.682654

(1.93151) (0.19517) D(XMY) -0.695414 -0.279763

(1.94642) (0.19667)

3 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 236.2053

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW TRANS X_GROW XMY

1.000000 0.000000 0.000000 0.502443 2.228615 -0.439336 (0.16887) (0.44467) (0.09869)

0.000000 1.000000 0.000000 4.733886 26.29189 -4.672552 (1.85098) (4.87401) (1.08171)

0.000000 0.000000 1.000000 0.657106 3.361553 -0.592368 (0.23518) (0.61927) (0.13744)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.945097 -0.010938 0.752950

(0.40999) (0.04148) (0.29285) D(INV) 0.522462 -0.008404 -0.261508

(0.62961) (0.06370) (0.44973) D(L_GROW) 0.121703 0.123264 -1.101811

(0.36744) (0.03717) (0.26246) D(TRANS) -0.749036 1.386436 -10.55506

(3.31560) (0.33543) (2.36831) D(X_GROW) 0.802711 -0.629565 4.220420

(1.87265) (0.18945) (1.33762) D(XMY) -0.565068 -0.293410 2.744881

(1.97368) (0.19967) (1.40979)

4 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 243.0438

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW TRANS X_GROW XMY

1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 6.242092 -0.848036 (1.18921) (0.22262)

0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 64.10581 -8.523215 (11.6629) (2.18330)

0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 8.610464 -1.126874

111

(1.57821) (0.29544) 0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 -7.987923 0.813425

(1.85383) (0.34704)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -1.087044 0.040845 0.485796 -0.019586

(0.41204) (0.05760) (0.35442) (0.03198) D(INV) 0.237364 0.095602 -0.798085 0.075561

(0.61654) (0.08618) (0.53032) (0.04785) D(L_GROW) -0.003104 0.168794 -1.336707 -0.068539

(0.36977) (0.05169) (0.31806) (0.02870) D(TRANS) 0.419086 0.960297 -8.356561 -0.849999

(3.32795) (0.46519) (2.86255) (0.25829) D(X_GROW) 0.581107 -0.548723 3.803346 0.215467

(1.94029) (0.27122) (1.66895) (0.15059) D(XMY) -1.449994 0.029418 1.079380 0.207380

(1.93512) (0.27050) (1.66450) (0.15019)

5 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 244.8436

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW TRANS X_GROW XMY

1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 -0.051879 (0.01417)

0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 -0.346738 (0.10404)

0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 -0.028639 (0.01482)

0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 -0.205407 (0.08464)

0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 -0.127547 (0.02759)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -1.101100 -0.007584 0.496802 -0.022795 0.176812

(0.40029) (0.06992) (0.34429) (0.03118) (0.09324) D(INV) 0.221978 0.042590 -0.786038 0.072048 0.139754

(0.60733) (0.10609) (0.52236) (0.04730) (0.14147) D(L_GROW) -0.011386 0.140259 -1.330222 -0.070430 -0.158225

(0.36536) (0.06382) (0.31424) (0.02846) (0.08511) D(TRANS) 0.499011 1.235676 -8.419143 -0.831750 -1.012995

(3.28206) (0.57331) (2.82285) (0.25563) (0.76452) D(X_GROW) 0.525801 -0.739278 3.846651 0.202839 -0.503967

(1.90212) (0.33226) (1.63599) (0.14815) (0.44308) D(XMY) -1.415587 0.147970 1.052439 0.215236 0.461376

(1.92095) (0.33555) (1.65218) (0.14962) (0.44746)

112

Хүснэгт 3.14 дэх Тэгшитгэл (3.8)-ийн Johansen коинтеграцийн тестийн үр

дүн

Sample(adjusted): 1984 2012 Included observations: 29 after adjusting endpoints Trend assumption: Linear deterministic trend Series: GDP_GROW INV L_GROW X_GROW XMWXM Lags interval (in first differences): 1 to 1

Unrestricted Cointegration Rank Test

Hypothesized Trace 5 Percent 1 Percent No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Critical Value

None ** 0.733518 83.80289 68.52 76.07 At most 1 0.571740 45.45191 47.21 54.46 At most 2 0.407073 20.85917 29.68 35.65 At most 3 0.153344 5.701353 15.41 20.04 At most 4 0.029688 0.873994 3.76 6.65

*(**) denotes rejection of the hypothesis at the 5%(1%) level Trace test indicates 1 cointegrating equation(s) at both 5% and 1% levels

Hypothesized Max-Eigen 5 Percent 1 Percent No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Critical Value

None * 0.733518 38.35098 33.46 38.77 At most 1 0.571740 24.59274 27.07 32.24 At most 2 0.407073 15.15782 20.97 25.52 At most 3 0.153344 4.827359 14.07 18.63 At most 4 0.029688 0.873994 3.76 6.65

*(**) denotes rejection of the hypothesis at the 5%(1%) level Max-eigenvalue test indicates 1 cointegrating equation(s) at the 5% level Max-eigenvalue test indicates no cointegration at the 1% level

Unrestricted Cointegrating Coefficients (normalized by b'*S11*b=I):

GDP_GROW INV L_GROW X_GROW XMWXM -39.40359 -1.664844 42.19548 5.838801 15.74098 -19.43261 2.700906 -35.67677 6.527883 51.55965 12.06004 -2.468296 4.447464 -13.08231 33.39088 3.489061 7.537516 2.438249 2.571164 -1.593468 10.18604 -27.86795 15.18555 0.305848 172.7272

Unrestricted Adjustment Coefficients (alpha):

D(GDP_GROW)

0.017690 0.004369 -0.001286 -0.014184 1.32E-05

D(INV) 0.001035 0.011351 0.002278 -0.012951 0.006200 D(L_GROW) -0.020874 0.017891 0.008071 -0.004450 -0.003099 D(X_GROW) 0.026077 -0.073032 0.017507 -0.070788 0.009140 D(XMWXM) -0.000187 -0.000819 -0.001017 -0.001297 0.000210

1 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 325.9730

113

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW X_GROW XMWXM

1.000000 0.042251 -1.070854 -0.148179 -0.399481 (0.09312) (0.18014) (0.03849) (0.59893)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.697044

(0.32133) D(INV) -0.040802

(0.43059) D(L_GROW) 0.822502

(0.30648) D(X_GROW) -1.027518

(1.79828) D(XMWXM) 0.007368

(0.03380)

2 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 338.2694

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW X_GROW XMWXM

1.000000 0.000000 -0.393217 -0.191947 -0.924887 (0.16665) (0.03939) (0.26528)

0.000000 1.000000 -16.03833 1.035894 12.43534 (2.76410) (0.65338) (4.39988)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.781944 -0.017651

(0.35594) (0.02570) D(INV) -0.261387 0.028935

(0.46818) (0.03381) D(L_GROW) 0.474826 0.083075

(0.29781) (0.02151) D(X_GROW) 0.391686 -0.240667

(1.88477) (0.13611) D(XMWXM) 0.023277 -0.001900

(0.03690) (0.00266)

3 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 345.8483

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW X_GROW XMWXM

1.000000 0.000000 0.000000 -0.085737 -1.898164 (0.06430) (0.39125)

0.000000 1.000000 0.000000 5.367911 -27.26213 (1.52941) (9.30619)

0.000000 0.000000 1.000000 0.270104 -2.475163 (0.10872) (0.66154)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.797459 -0.014475 0.584841

(0.36890) (0.03255) (0.44886) D(INV) -0.233920 0.023313 -0.351156

(0.48500) (0.04279) (0.59012) D(L_GROW) 0.572158 0.063154 -1.483193

(0.29871) (0.02636) (0.36345) D(X_GROW) 0.602823 -0.283879 3.783733

(1.94707) (0.17179) (2.36911)

114

D(XMWXM) 0.011009 0.000611 0.016793 (0.03696) (0.00326) (0.04497)

4 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 348.2620

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW X_GROW XMWXM

1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 -2.383581 (0.52566)

0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 3.129210 (4.74288)

0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 -0.945923 (0.33699)

0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 -5.661671 (2.07504)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.846946 -0.121385 0.550257 0.112169

(0.34321) (0.06416) (0.41678) (0.11982) D(INV) -0.279106 -0.074303 -0.382733 0.017052

(0.46977) (0.08782) (0.57048) (0.16400) D(L_GROW) 0.556631 0.029609 -1.494044 -0.122110

(0.29643) (0.05542) (0.35997) (0.10348) D(X_GROW) 0.355838 -0.817448 3.611133 -0.735530

(1.82696) (0.34155) (2.21861) (0.63780) D(XMWXM) 0.006484 -0.009164 0.013631 0.003538

(0.03485) (0.00652) (0.04232) (0.01217)

115

Хүснэгт 3.15 дахь Тэгшитгэл (3.5)-ын үнэлгээний үр дүн

Estimation Command: ===================== LS GDP_GROW C INV L_GROW X_GROW DISTORTION TRANS Estimation Equation: ===================== GDP_GROW = C(1) + C(2)*INV + C(3)*L_GROW + C(4)*X_GROW + C(5)*DISTORTION + C(6)*TRANS Substituted Coefficients: ===================== GDP_GROW = 0.01508855358 + 0.1640098657*INV + 0.1023955031*L_GROW + 0.1213146705*X_GROW - 0.03202914608*DISTORTION - 0.04235591454*TRANS

Dependent Variable: GDP_GROW Method: Least Squares Date: 04/05/14 Time: 20:38 Sample(adjusted): 1982 2012 Included observations: 31 after adjusting endpoints

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C 0.015089 0.024062 0.627062 0.5363INV 0.164010 0.045513 3.603587 0.0014

L_GROW 0.102396 0.157159 0.651541 0.5206X_GROW 0.121315 0.028082 4.320028 0.0002

DISTORTION -0.032029 0.018743 -1.708861 0.0999TRANS -0.042356 0.015662 -2.704424 0.0121

R-squared 0.772249 Mean dependent var 0.044315Adjusted R-squared 0.726699 S.D. dependent var 0.057058S.E. of regression 0.029829 Akaike info criterion -4.014680Sum squared resid 0.022244 Schwarz criterion -3.737134Log likelihood 68.22754 F-statistic 16.95384Durbin-Watson stat 1.512352 Prob(F-statistic) 0.000000

116

Хүснэгт 3.15 дахь Тэгшитгэл (3.6)-ын үнэлгээний үр дүн

Estimation Command: ===================== LS GDP_GROW C INV L_GROW XX DISTORTION TRANS Estimation Equation: ===================== GDP_GROW = C(1) + C(2)*INV + C(3)*L_GROW + C(4)*XX + C(5)*DISTORTION + C(6)*TRANS Substituted Coefficients: ===================== GDP_GROW = 0.01628741572 + 0.1661868589*INV + 0.108642162*L_GROW + 0.2497375897*XX - 0.03328044337*DISTORTION - 0.04866723145*TRANS

Dependent Variable: GDP_GROW Method: Least Squares Date: 04/05/14 Time: 21:34 Sample(adjusted): 1982 2012 Included observations: 31 after adjusting endpoints

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C 0.016287 0.024797 0.656817 0.5173INV 0.166187 0.046941 3.540331 0.0016

L_GROW 0.108642 0.162992 0.666547 0.5112XX 0.249738 0.062339 4.006142 0.0005

DISTORTION -0.033280 0.019395 -1.715973 0.0985TRANS -0.048667 0.015614 -3.116927 0.0046

R-squared 0.757749 Mean dependent var 0.044315Adjusted R-squared 0.709299 S.D. dependent var 0.057058S.E. of regression 0.030764 Akaike info criterion -3.952958Sum squared resid 0.023661 Schwarz criterion -3.675412Log likelihood 67.27085 F-statistic 15.63977Durbin-Watson stat 1.513180 Prob(F-statistic) 0.000001

117

Хүснэгт 3.15 дахь Тэгшитгэл (3.7)-ын үнэлгээний үр дүн

Estimation Command: ===================== LS GDP_GROW C INV L_GROW X_GROW XMY TRANS Estimation Equation: ===================== GDP_GROW = C(1) + C(2)*INV + C(3)*L_GROW + C(4)*X_GROW + C(5)*XMY + C(6)*TRANS Substituted Coefficients: ===================== GDP_GROW = -0.06930765271 + 0.1793266123*INV + 0.1286910001*L_GROW + 0.08674529953*X_GROW + 0.05899435083*XMY - 0.04734061105*TRANS

Dependent Variable: GDP_GROW Method: Least Squares Date: 02/08/14 Time: 00:29 Sample(adjusted): 1982 2012 Included observations: 31 after adjusting endpoints

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C -0.069308 0.031030 -2.233583 0.0347INV 0.179327 0.044769 4.005632 0.0005

L_GROW 0.128691 0.152745 0.842524 0.4075X_GROW 0.086745 0.029676 2.923044 0.0073

XMY 0.058994 0.026564 2.220798 0.0357TRANS -0.047341 0.015171 -3.120418 0.0045

R-squared 0.787557 Mean dependent var 0.044315Adjusted R-squared 0.745068 S.D. dependent var 0.057058S.E. of regression 0.028809 Akaike info criterion -4.084256Sum squared resid 0.020749 Schwarz criterion -3.806710Log likelihood 69.30597 F-statistic 18.53568Durbin-Watson stat 1.472325 Prob(F-statistic) 0.000000

118

Хүснэгт 3.15 дахь Тэгшитгэл (3.8)-ын үнэлгээний үр дүн Estimation Command: ===================== LS GDP_GROW C D(INV) L_GROW X_GROW XMWXM TRANS Estimation Equation: ===================== GDP_GROW = C(1) + C(2)* D(INV) + C(3)*L_GROW + C(4)*X_GROW + C(5)*XMWXM + C(6)*TRANS Substituted Coefficients: ===================== GDP_GROW = 0.03541725066 + 0.2605109047*D(INV) + 0.1388406329*L_GROW + 0.07743419401*X_GROW + 0.5570543622*XMWXM - 0.06073608189*TRANS Dependent Variable: GDP_GROW Method: Least Squares Date: 02/07/14 Time: 22:24 Sample(adjusted): 1982 2012 Included observations: 31 after adjusting endpoints

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C 0.035417 0.012848 2.756543 0.0107 D(INV) 0.260511 0.097560 2.670254 0.0131

L_GROW 0.138841 0.168000 0.826430 0.4164 X_GROW 0.077434 0.034261 2.260128 0.0328 XMWXM 55.70544 41.41646 1.345007 0.1907 TRANS -0.060736 0.016952 -3.582887 0.0014

R-squared 0.729704 Mean dependent var 0.044315 Adjusted R-squared 0.675645 S.D. dependent var 0.057058 S.E. of regression 0.032496 Akaike info criterion -3.843414 Sum squared resid 0.026400 Schwarz criterion -3.565868 Log likelihood 65.57291 F-statistic 13.49824 Durbin-Watson stat 1.338844 Prob(F-statistic) 0.000002

119

Хүснэгт 3.17 дахь нэгж язгуурын

Augmented Dickey-Fuller тестийн үр дүн

Null Hypothesis: NRNR2 has a unit root Exogenous: None Lag Length: 0 (Automatic based on SIC, MAXLAG=1)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -2.699882 0.0098 Test critical values: 1% level -2.692358

5% level -1.960171 10% level -1.607051

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Null Hypothesis: MX2MX22 has a unit root Exogenous: None Lag Length: 0 (Automatic based on SIC, MAXLAG=8)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-Fuller test statistic -3.479896 0.0015 Test critical values: 1% level -2.692358

5% level -1.960171 10% level -1.607051

*MacKinnon (1996) one-sided p-values.

Хүснэгт 3.18 дэх Тэгшитгэл (1.19)-ийн

Johansen коинтеграцийн тестийн үр дүн

Sample(adjusted): 1995 2012 Included observations: 18 after adjusting endpoints Trend assumption: Linear deterministic trend Series: GDP_GROW INV L_GROW NRNR2 MX2MX22 Lags interval (in first differences): 1 to 1

Unrestricted Cointegration Rank Test

Hypothesized Trace 5 Percent 1 Percent No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Critical Value

None ** 0.980129 140.8524 68.52 76.07 At most 1 ** 0.911981 70.31989 47.21 54.46 At most 2 0.696957 26.57634 29.68 35.65 At most 3 0.246130 5.086510 15.41 20.04 At most 4 4.82E-05 0.000867 3.76 6.65

*(**) denotes rejection of the hypothesis at the 5%(1%) level Trace test indicates 2 cointegrating equation(s) at both 5% and 1% levels

Hypothesized Max-Eigen 5 Percent 1 Percent

120

No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Critical Value

None ** 0.980129 70.53249 33.46 38.77 At most 1 ** 0.911981 43.74355 27.07 32.24 At most 2 * 0.696957 21.48983 20.97 25.52 At most 3 0.246130 5.085644 14.07 18.63 At most 4 4.82E-05 0.000867 3.76 6.65

*(**) denotes rejection of the hypothesis at the 5%(1%) level Max-eigenvalue test indicates 3 cointegrating equation(s) at the 5% level Max-eigenvalue test indicates 2 cointegrating equation(s) at the 1% level

Unrestricted Cointegrating Coefficients (normalized by b'*S11*b=I):

GDP_GROW INV L_GROW NRNR2 MX2MX22 -35.39048 -16.86043 45.43981 14.28115 26.29369 65.42962 -15.02730 -14.83199 -28.04165 -33.91020 5.377003 2.039351 23.56675 -6.941651 -36.40570 13.03414 -18.43468 -12.28726 9.485732 -17.98437 74.46188 24.61551 6.057453 -21.29627 -25.18978

Unrestricted Adjustment Coefficients (alpha):

D(GDP_GROW)

0.002940 -0.010389 0.019102 -0.005965 8.86E-05

D(INV) -0.018865 -0.003119 0.002095 -0.000350 0.000281 D(L_GROW) -0.029150 0.005781 -0.014708 -0.011076 -5.84E-05 D(NRNR2) 0.010000 0.044773 0.038390 -0.028582 0.000328

D(MX2MX22) 0.001179 -0.006779 0.036143 0.006408 6.53E-06

1 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 196.6152

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW NRNR2 MX2MX22

1.000000 0.476411 -1.283956 -0.403531 -0.742959 (0.04422) (0.06202) (0.02010) (0.04676)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.104031

(0.32885) D(INV) 0.667646

(0.43580) D(L_GROW) 1.031622

(0.32604) D(NRNR2) -0.353895

(1.06026) D(MX2MX22) -0.041732

(0.48811)

2 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 218.4870

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW NRNR2 MX2MX22

1.000000 0.000000 -0.570590 -0.420430 -0.591356 (0.05325) (0.01696) (0.03934)

0.000000 1.000000 -1.497373 0.035473 -0.318220 (0.13561) (0.04319) (0.10020)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO -0.783753 0.106551

121

W) (0.65075) (0.19758)

D(INV) 0.463568 0.364945 (0.91333) (0.27730)

D(L_GROW) 1.409863 0.404605 (0.67293) (0.20431)

D(NRNR2) 2.575577 -0.841415 (1.98951) (0.60405)

D(MX2MX22) -0.485279 0.081988 (1.01464) (0.30806)

3 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 229.2319

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW NRNR2 MX2MX22

1.000000 0.000000 0.000000 -0.511786 -1.217461 (0.06391) (0.14827)

0.000000 1.000000 0.000000 -0.204268 -1.961280 (0.16746) (0.38849)

0.000000 0.000000 1.000000 -0.160107 -1.097295 (0.10849) (0.25169)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.681043 0.145506 0.737822

(0.49110) (0.14932) (0.35092) D(INV) 0.474835 0.369219 -0.761583

(0.91450) (0.27806) (0.65347) D(L_GROW) 1.330776 0.374609 -1.756929

(0.58805) (0.17880) (0.42019) D(NRNR2) 2.782002 -0.763124 0.695051

(1.79821) (0.54676) (1.28493) D(MX2MX22) -0.290938 0.155696 1.005901

(0.61180) (0.18602) (0.43717)

4 Cointegrating Equation(s): Log likelihood 231.7748

Normalized cointegrating coefficients (std.err. in parentheses) GDP_GROW INV L_GROW NRNR2 MX2MX22

1.000000 0.000000 0.000000 0.000000 -3.758539 (1.09967)

0.000000 1.000000 0.000000 0.000000 -2.975493 (0.66513)

0.000000 0.000000 1.000000 0.000000 -1.892246 (0.47772)

0.000000 0.000000 0.000000 1.000000 -4.965121 (2.03278)

Adjustment coefficients (std.err. in parentheses) D(GDP_GRO

W) -0.758791 0.255469 0.811116 0.144113

(0.47959) (0.18512) (0.34644) (0.21279) D(INV) 0.470271 0.375673 -0.757281 -0.199820

(0.92833) (0.35833) (0.67058) (0.41189) D(L_GROW) 1.186409 0.578793 -1.620835 -0.581360

(0.54077) (0.20874) (0.39063) (0.23993) D(NRNR2) 2.409459 -0.236222 1.046246 -1.650312

(1.70488) (0.65808) (1.23153) (0.75643) D(MX2MX22) -0.207410 0.037560 0.927160 0.016830

(0.60360) (0.23299) (0.43601) (0.26781)

122

Тэгшитгэл (2.21)-ийн үнэлгээний үр дүн

Еstimation Command: ===================== LS GDP_GROW C INV L_GROW NRNR2 MX2MX22 Estimation Equation: ===================== GDP_GROW = C(1) + C(2)*INV + C(3)*L_GROW + C(4)*NRNR2 + C(5)*MX2MX22 Substituted Coefficients: ===================== GDP_GROW = -0.03491328945 + 0.2144483354*INV + 0.1353239771*L_GROW + 0.185351652*NRNR2 + 0.4673900509*MX2MX22 Dependent Variable: GDP_GROW Method: Least Squares Date: 04/05/14 Time: 20:52 Sample(adjusted): 1993 2012 Included observations: 20 after adjusting endpoints

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C -0.034913 0.022399 -1.558668 0.1399INV 0.214448 0.066453 3.227090 0.0056

L_GROW 0.135324 0.213260 0.634548 0.5353NRNR2 0.185352 0.058357 3.176181 0.0063

MX2MX22 0.467390 0.177955 2.626448 0.0191

R-squared 0.691562 Mean dependent var 0.055493Adjusted R-squared 0.609312 S.D. dependent var 0.049103S.E. of regression 0.030692 Akaike info criterion -3.917320Sum squared resid 0.014130 Schwarz criterion -3.668387Log likelihood 44.17320 F-statistic 8.408029Durbin-Watson stat 1.575952 Prob(F-statistic) 0.000912

123

Хавсралт 3. Судалгаанд ашиглагдсан мэдээллийн бааз

GDP

2005сая төг

GDPpc

2005төг I/Y CPI_mn CPI_usa

X

сая$

M

сая$

1981 1470440.08 864964.76 0.578 0.95 52.79 468.80 703.70

1982 1595763.31 917105.35 0.566 0.98 56.04 561.70 790.80

1983 1674232.95 935325.67 0.448 0.98 57.84 609.80 928.10

1984 1781332.11 973405.53 0.476 0.98 60.34 674.40 975.20

1985 1890194.56 1005422.64 0.494 0.98 62.49 689.10 1095.50

1986 2069313.18 1077767.28 0.512 0.97 63.65 716.10 1139.70

1987 2114968.76 1062798.37 0.469 0.97 66.03 717.90 1104.60

1988 2243788.96 1110786.61 0.441 0.97 68.67 739.10 1113.60

1989 2337430.82 1113539.53 0.448 0.97 71.99 721.50 963.00

1990 2279511.84 1058564.05 0.323 0.97 75.88 660.70 924.00

1991 2059467.61 945924.86 0.213 1.49 79.09 348.00 360.90

1992 1866406.84 864717.77 0.113 6.32 81.48 388.40 418.30

1993 1810312.50 833515.58 0.257 17.88 83.89 382.60 379.00

1994 1850661.00 838579.46 0.220 29.74 86.08 356.10 258.40

1995 1969060.72 877869.25 0.288 45.53 88.49 473.30 415.30

1996 2015128.65 885381.65 0.231 65.84 91.09 424.30 450.90

1997 2096794.34 908686.60 0.238 79.34 93.22 451.50 574.37

1998 2169453.54 927077.28 0.238 84.10 94.66 462.30 503.30

1999 2239216.95 943424.03 0.279 92.51 96.73 454.20 512.80

2000 2262869.12 939924.87 0.279 100.00 100.00 535.80 614.50

2001 2286092.70 935964.26 0.277 108.00 102.83 521.50 637.70

2002 2286092.70 923524.56 0.266 109.73 104.46 524.00 690.80

2003 2378590.99 951436.40 0.252 114.89 106.83 615.90 790.90

2004 2510560.25 992316.31 0.233 127.52 109.69 869.70 1019.30

2005 2779578.30 1086049.38 0.258 139.64 113.42 1063.90 1177.30

2006 3018622.034 1163335.145 0.237 148.29 117.05 1542.00 1435.00

2007 3326521.481 1262341.181 0.253 174.69 120.32 1947.50 2061.80

2008 3622581.893 1349946.672 0.272 213.30 124.90 2534.50 3244.50

2009 3575488.328 1306448.527 0.326 222.26 124.40 1885.40 2137.70

2010 3804319.581 1368066.593 0.401 251.15 126.39 2908.50 3200.10

2011 4470075.508 1589812.394 0.625 276.77 130.43 4817.50 6598.40

2012 5019894.796 1750495.099 0.635 315.51 133.17 4384.70 6738.40

124

e ($/₮) e (₮/$)

L

мян.хүн

KpL

сая төг

LAND

m2

Population

сая хүн GDP_GROW

1981 0.31348 3.190000 518.00 9.02 3.024 1.7

1982 0.30864 3.240000 523.20 9.90 2.994 1.74 0.0852

1983 0.30303 3.300000 543.00 8.42 2.885 1.79 0.0491

1984 0.28249 3.540000 550.30 8.49 2.847 1.83 0.0639

1985 0.26954 3.710000 589.50 8.97 2.657 1.88 0.0611

1986 0.31447 3.180000 643.10 8.31 2.436 1.92 0.0947

1987 0.34602 2.890000 665.40 6.67 2.354 1.99 0.0220

1988 0.34602 2.890000 743.30 5.83 2.107 2.02 0.0609

1989 0.33333 3.000000 764.10 6.47 2.050 2.0991 0.0417

1990 0.17762 5.630000 783.60 4.58 1.999 2.1534 -0.0247

1991 0.10504 9.520000 795.70 8.47 1.969 2.1772 -0.0965

1992 0.02350 42.56000 806.00 17.21 1.944 2.1584 -0.0937

1993 0.00386 258.7600 772.80 59.78 2.027 2.1719 -0.0300

1994 0.00242 412.7200 786.50 89.23 1.992 2.2069 0.0222

1995 0.00223 448.6100 794.70 219.58 1.971 2.243 0.0639

1996 0.00182 548.4000 791.70 244.28 1.979 2.276 0.0233

1997 0.00127 789.9900 772.40 302.43 2.028 2.3075 0.0405

1998 0.00119 840.8300 809.50 355.78 1.935 2.3401 0.0346

1999 0.00098 1021.790 813.60 420.85 1.925 2.3735 0.0321

2000 0.00093 1076.470 809.00 438.94 1.936 2.4075 0.0105

2001 0.00091 1097.640 832.30 421.00 1.882 2.4425 0.0102

2002 0.00090 1110.350 870.80 438.79 1.799 2.4754 0.0404

2003 0.00087 1146.510 926.50 636.91 1.691 2.5 0.0554

2004 0.00084 1185.190 950.50 774.64 1.648 2.53 0.1071

2005 0.00083 1205.250 968.85 1178.10 1.617 2.559348 0.0730

2006 0.00085 1179.600 1009.80 1431.27 1.551 2.5948 0.0860

2007 0.00085 1169.900 1024.00 1873.54 1.530 2.6352 0.1020

2008 0.00086 1166.100 933.90 3058.14 1.677 2.6835 0.0890

2009 0.00070 1437.900 1006.30 2251.12 1.557 2.7368 -0.0130

2010 0.00074 1355.900 1033.70 3320.79 1.515 2.7808 0.0640

2011 0.00079 1265.500 1037.70 6679.00 1.510 2.8117 0.1750

2012 0.00074 1359.240 1056.40 8380.44 1.483 2.8677 0.1230

125

WХ

2005сая$ WT

GDP

сая төг

INV

сая төг

NR

сая$

MX

сая$

NR

Growth

MX

Growth

1981 3255269 2563184 7425.7 4288.9

1982 3259094 2778168 8205.1 4646.1

1983 3362425 2987314 8762.3 3924.3

1984 3667366 3441392 8995.7 4281.8

1985 3826852 3755502 9371.9 4633.8

1986 3921421 3939398 9310 4762.5

1987 4145730 4362152 9709.6 4552.2

1988 4465257 4934760 10301 4537.7

1989 4800238 5623214 10730.9 4806.9

1990 5096189 6365978 10465 3379.8

1991 5271559 6923828 18909.6 4035

1992 5456433 7428060 47298 5322.2 94.9768 193.42

1993 5693460 8024608 166219.1 42700 187.0914 195.51 -0.040 0.011

1994 6263714 9102370 283263 62214.9 225.7674 130.33 0.206 -0.333

1995 6819627 0239584 429207.4 123500 310.0115 163.29 0.373 0.252

1996 7261963 11280478 586528.9 135250.9 251.1856 173.11 -0.189 0.060

1997 7977485 12731676 758926.7 180300 199.5630 251.94 -0.205 0.455

1998 8352914 13572568 875859 208101.5 156.2574 306.04 -0.217 0.214

1999 8803684 14669710 925345.8 258300 146.7066 307.49 -0.061 0.005

2000 9893789 17132540 1018885.7 284700 188.6016 347.20 0.285 0.129

2001 9972046 17831712 1115641.4 309500 175.2230 346.27 -0.070 -0.002

2002 10365504 18873364 1236900 329300 173.4440 350.56 -0.010 0.012

2003 10892834 20350124 1660400 418000 214.3332 401.57 0.235 0.145

2004 12069836 23239406 2152100 501900 353.9679 515.73 0.651 0.284

2005 12992073 25984146 2779600 716300 454.2853 609.61 0.283 0.182

2006 14271266 29578446 3715000 881400 894.3600 647.64 0.968 0.062

2007 15286705 32685018 4956600 1252800 1300.930 646.57 0.454 -0.001

2008 15705131 35015850 6555600 1785100 1528.303 1006.2 0.174 0.556

2009 13994538 31062116 6590600 2146200 1251.906 633.49 -0.180 -0.370

2010 15863373 35841636 8414500 3370700 2355.885 552.62 0.881 -0.127

2011 16837816 39405264 11087700 6930800 4297.210 520.29 0.824 -0.058

2012 17259652 41337988 13944200 8853100 3911.152 473.55 -0.089 -0.089

126

ABSTRACT OF THE THESIS

THE EFFECT OF INTERNATIONAL TRADE ON THE ECONOMIC GROWTH OF MONGOLIA

(Empirical Analysis)

by Tumurbaatar Ayursaikhan

Supervisor: B.Purev, Ph.D, professor Academic Advisor: R.Orosoo, Ph.D, professor

B.Khuldorj, Ph.D, professor

Mongolian State University of Agriculture School of Economics and Business

The importance of the study

The concept of the causal relationship between trade liberalization and

growth is highly controversial, because there is no single and the same conclusion

for all countries regarding openness and economic growth. Theoretical framework,

which explains how international trade interacts with the pace of economic growth

has been significantly improved. There have been done and seems to be done a

number of time series and cross country empirical analyzes that employ large sets

of data and utilize various kind of sophisticated methods such as cointegration with

multivariate error correction models, Granger causality, VAR models with variance

decomposition, and impulse response functions. Nevertheless, there are ongoing

debates and disagreements among economists regarding the interaction of trade

liberalization and economic growth performance.

Concerning the disagreements on the effect of trade on growth, the

economy of Mongolia is not an exception: the transition from inward-oriented

policy implementations to outward-looking industrialization under the pressure of

solid international institutions such as the World Trade Organization (WTO) and

International Monetary Fund (IMF) rendered still ongoing doubts and debates

concerning whether openness is good for Mongolian economy. With the transition

from state-led to market economy, Mongolia has experienced a number of radical

changes, such as governance style, institutional reforms, privatization, trade

liberalization, currency devaluation, and price reform. As in any other transitional

economy, the effect of trade liberalization on economic development is difficult to

127

separate from the effect of above reforms. Nevertheless, this study tries to

address trade liberalization issue and analyze its effect on economic growth of

Mongolia. Trade liberalization can refer to one of at least three things (Greenaway

& Sapsford 1994, p.158): a reduction in import restrictions with no change in

export encouragements; a movement in relative prices towards neutrality via

reduction in import restrictions and/or increase in export encouragements; and the

replacement of less costly with more costly method of protection. Dollar (1992,

p.524) explains outward orientation as a combination of two factors: first, the level

of protection, especially for the inputs of production process, is relatively low, and

second, the real exchange rate is relatively stable, in order to assure consistency

of incentives over time.

Both in classical and neoclassical growth models, technological change is

assumed to be exogenous; it is not affected by a country’s level of trade

liberalization. On the other hand, in endogenous growth models openness to world

trade affects long-run growth rate through its impact on technological development.

However, these ‘new’ growth theories do not conclude that openness

unambiguously raises economic growth (Harrison 1996, p.421). Since theoretical

literature does not provide unambiguous causal relationship between openness

and growth, this study tried to address the debate by conducting empirical work.

Literature Review

The relevant econometrical studies can be classified into two parts: (a) the

effect of trade volume (total exports plus imports, or total exports) on income

growth and (b) the effect of trade policy (exchange rate devaluation, maintaining

stable price levels, removing quotas, and reducing tariffs) on income growth.

When addressing the effect of trade liberalization on economic growth,

some economists, including Ram (1985), Dar & Amirkhalkhali (2003), Dawson &

Hubbard (2004), tried to analyze the effect of trade (as export volume or total trade

as a ratio to GDP) on growth. Another group of researchers, including Dollar

(1992), Harrison (1996), Frankel & Romer (1999) among others, concentrated in

the interaction of trade policy and economic growth, by constructing different

‘openness measures’ that express inward or outward orientation of government

policies.

128

Feder (1983) used average data of 31 countries for the period 1964-73, and

found out significant, positive effect of exports on income (p.65). Ram (1985)

using data for 88 developing countries over the period 1960-82, did time series

and cross-section analyses, and approved the importance of the role of exports in

economic growth (pp.419-20). Harrison (1995) found out a positive effect of trade

on income at 5% significance level when annual data is used (p.37). Among others

Dawson, P.J. & Hubbard, L.J. (2004) studied panel data of 14 Central and East

European countries (CEECs) during transitional period of 1994-1999. They found

out that a 1% increase in export growth leads to a 0.16% increase in GDP growth

(p.1823). Dollar (1992, pp.525-33) calculated the exchange rate distortion index

for 117 countries over the period 1976-85 and used it to analyze whether there is

empirical relationship between trade liberalization and GDP. He found out a

significant, negative relationship between exchange rate distortion and economic

income growth rate, which means freer trade leads to higher income. Harrison

(1995, pp.10-11) used six different openness indicators previously developed by

other researchers and employing data over the period 1960-84, found out that the

choice of time period for analysis is decisive; provided that only one openness

measure positively affects economic growth when cross-section data are used, 3

out of 7 measures produce significant positive relationship with growth when the

data are averaged over five-year periods, and 6 out of 7 measures are statistically

significant when annual data are used. Frankel and Romer (1999, p.379) offer

countries’ geographic characteristics in constructing instrumental variables that

can estimate the effect of trade on income. By regressing log income per person

on the data sets of 63 countries for 1985, they found out statistically significant

positive effect of trade on income.

Objective of the study

The objective of the research is to describe qualitatively and analyze

empirically the effect of export expansion and trade liberalization on the economic

growth of Mongolia in order to draw policy recommendations on government

intervention to international trade relations.

129

130

Main hypothesis

The hypothesis of the study is as following:

Н0: Mongolia experiences export-led growth and in the long-run trade

openness positively affects growth through knowledge and technology diffusion.

Methodology of the study

A time series analysis is done for the period 1981-2012, to find out the

statistical relationship between export promotion, trade liberalization and economic

growth in Mongolia. In the regression model, a combined effect of export growth

and exports share in GDP is employed to analyze the effect of export expansion

on growth; a constructed index of the real exchange rate distortion from its free

trade level, Trade Intensity index as a ratio of total trade to domestic GDP and

Composite Trade Intensity index as a ratio of total trade to the total world trade as

a measure of openness to the world market is employed to analyze the effect of

trade liberalization on economic growth in Mongolia.

Main findings of the study

There are a number of factors which can lead to economic growth.

Considering nowadays increased debates regarding globalization issues,

economists and policymakers worthily are drawing attention on trade liberalization

and have conducted a number of researches that study the causal relationship

between trade liberalization and economic growth performance. This study

analyzes qualitative indirect effects of trade on growth and quantitatively examines

the interaction between trade and income growth in Mongolia during the period

1981-2012. The study also adresses key issues of the trade, like necessity of Free

Trade Agreements, Impact of Mining exports on the economy. The results of the

study indicate robust, positive effect of export growth and trade liberalization on

the growth performance of Mongolia during the study period.

JEL classification: C5, C22, F14 F43

Keywords: Econometric Modeling, Empirical Studies of Trade, Time-Series

Models, Economic Growth of Open Economies, natural resource, growth, externalities, export

131