Сэдэв : Уран сайхны болон эдийн соёлын хөгжил

Хичээлийн арга- Тайлбар яриа- Харилцан яриа

Хэрэглэгдэхүүн : - Конспект - Ном сурах бичиг- Шохой- Шаардлагатай тохиолдолд

нэмэлт материал /проектор, cd, электрон хичээл /

Монголын урлаг, уран сайхны хөгжилнь Монгол нутагт бий болсон тэрцагаас эх үүсвэртэй . Бусад ард түмнийнэгэн адил ертөнцийг гоо сайхнаарүзэх эрмэлзлэл бүхий монголчууд урансайхны өвөрмөц соёлыг бий болгожээ.

Үүнийг ардын аман зохиол , зүйр цэцэн үг , ардын дуу хөгжим бүжиг , үлгэр домог , туульс илэрхийлнэ. Монголчуудын язгуур урлагийн тулгын гурван чулуу нь эрдэмтэн Б.Сумъяагийн онож тэмдэглэснээр шүлэгэлэг ,угалзлаг сэтгэлгээ болно.

Монголчууд шүлэгч ард түмэн агаад яруу сайхан хэллэг , сүүл холбоосон шүлгийн зохиомж нь хүмүүсийн хооронд төдийгүй иргэний харилцаанд онцгой чухал ач холбогдолтой байв.

Хаадын цааз зарлиг , захиа даалгаварыг шүлэглэн зохиож , түүнийгээ зарагдах хүн цээжлүүлэн алс газрын хүлээн авагсдад хүргүүлдэг бариулах арга нь монголчуудын мэдээлэл, харилцааны эхэд тэлсэн хэлбэр байсныг Х дугаар бүлэгт өгүүлэх болно.

Улс гүрэн , хот аймаг , ихэс дээдсийнхээтүүхийг шүлгээр бичиж ирсэн ньмонголчуудын аман яруу найраг нэнэртний баялаг уламжлалтайгилэрхийлнэ.

Үүний сонгодог жишээ нь :Монголын нууцтовчоо юм. Ардын ерөөлч, магтаалчид бодитявдал , үйл явдалтай зэрвэсхэн танилцаад лутга агуулгын гүн гүнзгий илэрхийлсэн, яруунайргын бүхий л мах бодийг төгс хадгалсанерөөл,магтаалыг хэдэн цагаан ундруулах хэлжчаддаг бөгөөд ер нь монголчууд тоглож наадахтөдийгүй, маргалдаж мэтгэлцэх үедээ чтолгой сүүл холбон шүлэглэх бие эрхтнийхөдөлгөөн ,аман яруу найраг , ая эгшгийгхослуулдаг тэдний хувьд ердийн үзэгдэл ажээ.

Монголчууд байгаль ертөнцийг бодитбайдлаар нь зурж дүрс чадварыг нэнэртнээс эзэмсшэн ард түмний нэг .

Үүнийг монголчууд хүрээлэн байгааорчин , амьдрал ахуйгаа уран сайханхийсвэрлэлийн аргаар бүрслэх нэнөвөрмөц арга хэлбэрийг болгосны тодилэрлийн нэг нь монгол хээ угалзболно.

Энэ монголчуудын эртний урлагхөгжих тутмаа байгаль орчин,байдлыгбус ,харин тэдгээрийн тухай урансэтгэмжээ зурж илэрхийлэх болсоныгхаруулж байгаа юм.

Монголчуудын эрт , , эдүгээгийнамьд ахуйгаас хээ угалзгүй эдлэл ,хэрэгслийг олох аргагүй.

Хээ угалз гоёл чимэглэлийн урлагийн дээд ололт төдийгүй уран баримал зэрэг дүрс урлагийн бүх төрөлд уран сайхны дүрслэлийн салшгүй хэсэг болон шингэжээ үүний тод жишээ нь монгол зураг болно .

Чимэглэлийн чанар , угалзлаг хэмнэл хоёр бол монгол зургийн уран сайхны салшгүй хаёр тал нь мөн .

Үүний ачаар монгол зураг нь нэгталаар гадаад ертөнцийн үнэмшилтэйаргаар дүрсэлсэн бодит зураг , нөгөөталаар тэдгээр юмс үзэгдлийгамьдралд байдгаас нь өөрөөр улам гоосайхны утга билэгдэл төгс, ер бусынхэллэгээр илэрхийлсэн сэтгэлгээнийбүтээл байдаг болно.

Хөгжимлөг сэтгэлгээ монголчуудынамьдрал, үйл ажиллагааны ширхэгбүрт нэн эртнээс нэвчин шингэсэнажээ.

Монголчуудын олон мянган жилийнтурш малтайгаа харьцахдаахашгирах, өөвлөх ,гурайж исгэрэх гэхмэт дуу авианы янз бүрийн тэмдэгдохиог зохион хэрэглэж , мал сүргээалсын зайнаас хөтлөн залж иржээ.

Ийнхүү монголчууд малтайгаа харилцсан ч дуулж хуурддаг төдийгүй үлгэр тууль хайлсанч тоглож наадсан ч хурим найр хийсэн ч юум оёх хадаж дуудаж тооцоолох зэрэг ажил үйлсдээ ч дуулж хөгжимдөж эртний уламжлалтай ажээ.

Монголын хөгжимийн яазгуур урлагийн ноён оргил нь ардийн уртын дуу юм.

Хүннүгийн үеэс мэдэгдэх болсон уртын дуу нь хязгааргүй уудам орон зай хийгээд түүний доторх монгол хүний амьдрал ахуй түүнчлэн өнгө гэрэл хөг аялгууны түмэн зүйл хосолсон уяанга тансаг байглийг санагдуулах дүр дүрслэлийн бий болгодог .

Монгол бүжиг бол монголчуудын хөгжимлөг сэтгэлгээ нэн эртний хөгжсөний бас нэг илрэл юм.

Монголын нууц товчоо-нд монголын жаргалан дэвсэн хуримлан жаргах бөлгөө. Хутулыг хаан ширээнд Хорхоногийн саглагар модны орчин хавирга газрыг халцартал газрыг өлтөртөл дэвсэв гэдэг нь үүний тод нотолгоо мөн.

Монголчуудын бүжиг нь халх , буриад , баруун монголын зэрэг олон тэрээр үүсчээ.

Халх монголын бүжигт сүрлэг тэнгэрлэг , аажуу тайван эрхэмсэгийг илтгэсэн байдаг бол баруун монголын бүжигт түрэмгий , эрэмгий шийдэмгий хөдөлгөөн голлодог ажээ.

Монголын соёлын дэвшил нь монголовог аймгууд нэгдэх , монголыннэгдсэн төр байгуулагдахад урьдаччухал нөхцөл болсон.

Их монгол улс байгуулагдсан ньмонголчуудын соёлын далд их түлхэцүзүүлжээ. Монголчуудын аманзохиолын баялаг уламжлалын үндсэндээр ургийн бичгийн уран зохиол бийболсон юм.

Монголын нууц товчоо зохиогдсонмонголын соёлын хөгжилд гарсан томололт.

Тархай бутархай олон аймгийг нэгтгэн,монголын үндэсний дүр төрийгбайгуулсан түүхэн үйл явдал, мөн үеийнмонголчуудын нийгэм ахуйн байдлыгхаруулснаараа Монголын нууц товчоотүүхэн үеийн зохиолын гайхамшигтдурсгал болох тухай өмнө нь өгүүлсэнбөлгөө.

Энэ үед Чингисийн билэг, Аргусанхуурчийн домог, Өнчин хөвгүүнийшаштар, Хоёр загалын тууж, Алтанордны дээрх бичиг зэрэг уранзохиолын бүтээлүүд зохиолуудзохиогжээ.

Тухайн үед Энэтхэг, Төвд, Хятад, Иранзэрэг олон орны уран зохиол гүнухааны номыг монгол хэлээр орчуулахталаар их амжилт бүтээжээ.

Монголын уран зохиол, иргэний яаруунайраг баатарлаг үйлсийн зэрэгтэйгээрЭнэтхэг, Төвдийн уран зохиол, яруунайргын олон санаа, хэлбэр маягийгдууриаж бичсэн шүлэг зохиолыгмонголчууд туурвих болов.

Тухайлбал, авъяас билэгт яаруунайрагч Одсэр Энэтхэгийн олонзохиолыг монгол хэлнээ орчуулгынзэрэгцээ Бурханы 12 зохион гуй гэдэгномоо Энэтхэгийн зохиолчдын (Цадиг)

зохиолын маягаар бичсэн болМахагалийн зохиолоо элдэв бурхантэнгэрийг магтан дуулдаг.

Энэтхэгийн яруу найргийн аргабарилаар бичжээ. Дандини “Зохистаялгуу зэрэг Энэтхэгийн яруунайргийн онолын олон зохиолуудмонголд дэлгэрч, монголын уранзохиол , яруу найрагт энэтхэгийнзохиол нөлөө үзүүлжээ.

Хархорум хот бол Монгол гүрний засагзахиргаа , худалдаа, соёлын том төвбайв Хархорум хот бол барилгын урансайхан барих , материалыг үзэмжтэйхийх , гоёж чимэхийн үлгэр болж байв.

Ялангуяа Өгэдэй хааны Түмэнамгалант орд, хан хүү , тайж нарынхаршууд тансаг гоёмсогоороо гоцбайжээ.

Уран барилгын зэрэгцээгээр урлал, уран дархны ажил ялангуяа мөнгөний урлал эрчимтэй хөгжиж төмрийн дархны ажил хөгжиж , анжис, хадуур ,том тогой зэрэг гэр ахуйн хэрэгслийг үйлдвэрлэж байсны гадна цэргийн хуяг дуулга зэр зэвсэг үйлдвэрлэж байв.

Шавар ваарын үйлдвэрлэл нь хятад тангад ,персийн үйлдвэртэй төсөөтэй боловч гоёлчимэглэл өвөрмөгц үзэмжээрээ ялгаатай байв.Хааны ордонд олон хүний бүрэлднхүүнтэйнайрал хөгжим байсан дайн тулаанд орохынөмнө болон нас барагсдыг ёслолын эхэнд ,эсвэл найр хурим ,зугаа цэнгэлийн цагтхөгжимдөн дуулал ялалтаа тэмдэглэжөдөржин шөнөжин хуримлан бүжиглэдэгбайсан зэрэг сурвалж бичгийн мэдээ нь дуухөгжим, бүжгийн урлаг өндөр төвшиндхүрснийг нотолж байна.

Монголчууд морин хуур , шудраа хуучир,эхил ,товчоор, цоор,бүрээ, бялар, жимбүүр ,хэнгэрэг, бишүүрзэрэг хөгжмийн төрөл бүрийн зэмсэгхэрэглэж байв. Хийц маяг орсон эдэлхүүн, аялгуу,өнгө байдлаар нь төмөрлөг, чулуучавхдас хулс, хул шороо ,шир ,модныаялгуу гэсэн 8 төрөлд хувааж байжээ.Хөгжмийн 5 эгшигт ,12 хөгийн бүтэцтэйгэж монголчууд үздэг байсан бөгөөдтэдгээр нь тус бүрдээ оноосон нэр бүхийөвөртөгц нот бичиг байжээ.