E drejta kushtetuese

E DREJTA KUSHTETUESE

Dr.sc. Mersim Maksuti

Paraqitja, zhvillimi dhe emertimi i se drejtes kushtetuese

Emertohet me dy kuptime: si dege e vecante e sistemit te se drejtes pozitive te nje vendi dhe si disipline shkencore

Qysh ne Kinen e vjeter, Egjipt, shtetet e Afrikes Veriore, ne territoret e Indise se sotme e sidomos ne Greqine antike dhe Romen e vjeter jane nxjerr akte te shkruara qe kane rregulluar ceshtje te rendesishme shoqerore politike, siq jane: prona, klasat, marredheniet ekonomike, institucionet e pushtetit, te drejtat dhe privilegjet e shtresave te caktuara te popullsise, te bartesve te pushtetit, etj

Constitutio (kushtetuta) nxjerret ne Romen e vjeter-buron fjala kushtetute

Magna Charta Libertatum 1215 ne Angli

Prej sh.XIII deri ne sh.XVIII nxjerren dhe akte te tjera ne forme “deklarash”, “kodeve”, “edikteve” ne Angli, France dhe Amerike qe i kane parapri nxjerrjes se kushetutave te shkruara

Kuptimi i se drejtes kushtetuese

Kuptimi pozitivo-juridik (nenkupton sistemin e normave juridike te kodifikuara ne nje dokument-kushtetute)

Kuptimi materialist, apo sociologjiko-politik (nenkupton te drejten ekzistuese qe materializohet ne jeten e nje vendi)

Kuptimi teorik apo shkencor (qe mesohet ne universitete)

Kuptimi me i plote eshte ai qe gersheton kuptimin e pare dhe te dyte

Rendesia e se drejtes kushtetuese

Si dege e se drejtes pozitive te nje vendi i siguron vend qendror ne sistemin juridik e kushtetues dhe raport te vecante ndaj degeve tjera te se drejtes dhe institucioneve te pushtetit politik, ngase burim i saj themelor eshte kushtetuta

Mbron vlerat me te rendesishme te qyteterimit: qeverisja e drejtesise, bashkejetesa paqesore midis lirive te njeriut dhe pushtetit, rregullimi i marredhenieve themelore politike (sepse nga keto varen karakteri i pushtetit shteteror dhe pozita e njeriut ne shoqeri sidomos ndaj pushtetit dhe anasjelltas)

Si disipline shkencore politiko-juridike rendesia e saj eshte e dyfishte: teorike dhe pedagogjike-edukative

Si disipline teorike juridike eshte ne lidhshmeri me disiplinat tjera juridike: fillet e se drejtes, filozofia juridike, si dhe me disiplinat juridike pozitive: e drejta administrative, e drejta gjyqesore, e drejta e financave, etj

E drejta kushtetuese mesohet ne nje numer fakultetesh ku i njohton studentet me sistemin politik, lirite dhe te drejtat e njeriut dhe te shtetasit, pjesemarrjen e tyre ne konstituimin dhe ushtrimin e pushtetit shteteror

Objekti i se drejtes kushtetuese

Objekti i se drejtes kushtetuese ne nje vend eshte i kushtezuar nga perbajtja e saj.

Mbizotron menyra juridike-dogmatike e percaktimit te objektit: eshte teksti i kushtetutes, ne SHBA objekt jane normat e Kushtetutes se SHBA-ve 1787 dhe amendamentet kushtetuese ne fuqi si dhe vendimet e gjykatave nepermjet te te cilave interpretohen normat kushtetuese

Ne Angli jane normat e shkruara dhe doket (konvencionet) me te cilat rregullohet materia kushtetuese

Ne france pervec normave kushtetuese objekt jane edhe Institucionet politike

Shteti apo Pushteti politik,

Marredheniet politike, ekonomike ne shoqeri, apo “sjelljet” politike e psikologjike te aktoreve te proceve politike (personeli sundues, burokracia, partite politike, grupet e interesit, etj)

Ne pergjithesi objekt jane:

Raportet themelore politike (forma e qeverisjes, dhe menyra e ushtrimit te pushtetit ne shoqeri, karakteri i regjimit politik, organizimi, autorizimet dhe raporti midis organeve qendrore te pushtetit, procesi zgjedhor i organeve te pushtetit legjislativ, gjyqesor e te kontrollit si dhe pozita e njeriut ne sistemin e pushtetit, shteti ligjor apo totalitar

Vlerat juridike (rendi, qetesia, liria, siguria, dinjiteti i njeriut, drejtesia , e verteta, etj) me te cilat percaktohet perbajtja konkrete e atyre raporteve, si dhe

Normat juridike me te cilat rregullohen raportet themelore politike qe kane te bejne me pushtetin dhe poziten e njeriut ne shoqeri (te shkruara dhe jo te shkruara)

Metodat e se drejtes kushtetuese

Metoda dogmatike – pasqyrohet dhe zbulohet perbajtja e normave juridike me te cilat rregullohen raportet politike themelore dhe institucionet politike ne nje vend vetem ashtu siq jane te formuluara ndaras nga zbatimi i tyre ne praktike

Metoda politikologjike – studjon zbatimin konkret te normave kushtetuese ne praktike ku nxirren perfundime lidhur me qendrueshmerin e normave kushtetuese dhe nevojen e ndryshimit apo plotesimit te tyre

Metoda aksiologjike – studjon vlerat juridike: rendi, qetesia, liria, siguria, dinjiteti i njeriut, drejtesia, e verteta, etj

Burimet e se drejtes kushtetuese

Jane forma nepermjet te cilave krijohet, shprehet dhe perforcohet sistemi i caktuar i normave kushtetuese te nje vendi

burimet formale dhe burimet materiale

Burimet formale

Ekskluzive (ne teresi rregullojne materien kushtetuese dhe te perziera (rregullojne edhe materie tjeter)

Standarde (qe jane ne cdo vend) dhe specifike (vendimet e gjykatave kushtetuese qe vleresojne kushtetutshmerine dhe zbatohen ne vendet ku ekzistojne gjykatat kushtetuese)

Standarde jane aktet kushtetuese: kushtetuta, ligji kushtetues, amendamenti kushtetues, aneksi kushtetues, aktet ligjore, rregulloret e punes se organeve perfaqesuese, Rregullorja e Gjykatës Kushtetuese, Urdhëresat me fuqi ligjore të Qeverisë,

Standarde jane aktet kushtetuese:

kushtetuta,

ligji kushtetues,

amendamenti kushtetues,

aneksi kushtetues,

aktet ligjore,

rregulloret e punes se organeve perfaqesuese,

Rregullorja e Gjykatës Kushtetuese,

Urdhëresat me fuqi ligjore të Qeverisë

Statutet e komunave

vendimet e gjykatave kushtetuese

Aktgjykimet e Gjykatës evropiane për të drejtat e njeriut në Strasburg

Marrëveshja kornizë e Ohrit (si burim sui generis)

Burimet materiale

kuptojme faktore te caktuar te cilet kushtezojne dhe ndikojne ne formimin e normave kushtetuese

Doket kushtetuese

Konventat kushtetuese

Normat e pergjithshme te se drejtes nderkombetare

Praktika gjyqesore

Faktet juridike

e drejta natyrore apo jusnatyralizmi (vie në shprehje te liritë dhe të drejtat e njeriut ku bartësit e pushtetit janë të detyruar që të respektojnë të drejtat natyrore të njeriut në të gjitha rastet)

burimet materiale të së drejtës kushtetuese evropiane (vendimet e Gjykatës së Drejtësisë në Luksemburg; parimet e përgjithshme të së drejtës evropiane; dhe e drejta zakonore

Teoria juridike dhe programet e partive politike qeveritare.

Burimet e se drejtes kushtetuese ne disa vende

Ne Angli – nuk ka kushtetute dhe me kete Anglia nuk ka nje nga burimet me te rendesishme formale te se drejtes kushtetuese

Por kjo nuk do te thote se angli nuk ka te drejte kushtetuese, perkundrazi ekziston edh si dege e se drejtes edhe si disipline shkencore

Edrejta kushtetuese ne kete vend perbehet nga nje mori konventash kushtetuese e dokesh kushtetuese dhe ligje te vjetra e te reja

Burime jane: Magna Charta Libertatum 1215,

Peticioni mbi te drejtat

Habeas Corpus Act

Billi (ligji) mbi te drejtat (Te gjitha te nxjerra gjate shek.XVII

Kontratat e ndryshme qe i ka lidhur borgjezia me mbretin me qellim te forcimit te pushtetit te parlamentit

Disa kontrata nderkombetare, si Kontrata e Uestminsterit, ne baze te te ciles eshte formuar Bashkesia Britanike e Popujve (Commonwealyh-i)

Vend te posacem ka praktika gjyqesore, e drejta zakonore, teoria juridike dhe ajo politike

Burimet e se drejtes kushtetuese ne SHBA

Kushtetuta 1787 (e cila hyri ne fuqi me 1789 pasi u ratifikua ng 2/3 e njesive federale) se bashku me 26 amendamentet kushtetuese

Vendimet e Gjykates Supreme dhe te gjykatave tjera federative dhe te njesive federale lidhur me kushtetutshmerine e ligjeve (Gjykata Supreme “ka shkruar Kushtetute te re”)

Disa ligje qe i ka nxjerr Kongresi, qe rregullojne materie kushtetuese

Disa vendime te Kryetarit, si bartes i pushtetit ekzekutiv

Doket gjyqesore

Praktika gjyqesore

Burimet e se drejtes kushtetuese ne ish BRSS

Teoria juridike e politike e ketij vendi ka pasur ndikim vendimtar ne teorine juridike e politike gati te te gjitha vendeve tjera socialiste

Burime ishin: Kushtetuta e BRSS 1977 dhe kushtetutat e republikave dhe statutet e krahinave autonome po te atij viti

Disa dekrete te Presidiumit te Sovjetit Suprem te BRSS (si organ me i larte perfaqesues)

Teoria marksiste dhe veprat e marksisteve (funksionareve politike) ne kete vend, praktika si (verifikim i teorise)

KUSHTETUTA SI AK JURIDIKO-POLITIK

Ligjerata e trete

Rendesia e kushtetutes

Historikisht nuk ka qene e njejte

Qe nga shekulli i XVIII eshte trajtuar i akt me i lart juridik i shtetit, si ligj mbi ligjet, si akt i formimit dhe i organizimit te pushtetit politik, perban parimet themelore te shtetit

Eshte burim i autorizimeve dhe baze e funksionimit te sistemit politik te nje vendi

Si ligj me i larte eshte baze per realizimin dhe sigurimin e drejtesise, baze per harmonizimin e akteve juridike ne nje vend

Akt i cili jo vetem qe proklamon, por edhe garanton dhe realizon te drejtat dhe lirite e njeriut, si subjekt i shoqerise, si pjesemarres aktiv ne konstituimin dhe ushtrimin e pushtetit politik, si rezultat i se drejtes se tij natyrore

Ekzistimi i kushtetutes dhe zhvillimi i saj pasqyron kahjet e zhvillimit dhe transformiit te nje shoqerie, te se drejtes kushtetuese, te sistemit politik dhe te pikepamjeve politike te nje vendi

Kuptimi i kushtetutes

Kushtetuta eshte akti juridik me i rendesishem dhe themelor i rregullimit te nje shteti. Ajo paraqet bazen juridike te funksionimit te sistemit juridik dhe politik dhe realizimit te se drejtes

Kuptimi formal dhe material

Te pakenaqur vetem me qasjen juridike te kuptimit te kushtetutes kemi dhe kuptimin filozofik dhe politik

Ne kuptimin formal kushtetuta eshte akt juridik i shkruar dhe i kodifikuar, me fuqi me te larte juridike, i miratuar nga organi me i larte shteteror, sipas procedures se vecante

Kriteri i vetëm i kuptimit formal të Kushtetutës nuk është përmbajtja e normave por aspektet tjera formale siq janë: forma e shkruar, veprimi juridik i normave (fuqia juridike) dhe procedura e sjelljes së tyre Me kushtetute, sanksionohet epersia e normave kushtetuese me te gjitha normat tjera juridike, qe duhet te jene ne pajtim me te. Kete ua siguron kualiteti i organit i cili i miraton si dhe procedura e posacme e cila eshte me e nderlikuar se procedura e nxjerrjes se ligjeve

Kushtetuten e miraton organi perfaqesues (parlamenti), kuvendi kushtetutdhenes (zakonisht pas revollucioneve) dhe nepermjet referendumit (per here te pare ne disa shtete te SHBA para bashkimit ne federate, Franca 1958, Federata Ruse 1993, etj)

Referendumi parashihet edhe si forme rezerve e miratimit te kushetutes (kur parlamenti nuk e miraton me shumice te parashikuar), apo si forme perforcuese apo ratifikuese e parlamentit (Zvicer)

Ne kuptimin material

Me kushtetutë kuptojmë tërësinë e normave apo rregullave me anë të cilave rregullohen çështjet më të rëndësishme shoqërore, rregullimi shtetëror dhe juridik i një vendi, ku asesi nuk është më rëndësi forma e saj ( e shkruar apo jo e shkruar). Nuk është me rëndësi as dhe veprimi i saj juridik (me fuqi juridike më të madhe apo më të ulët). Ky kuptim niset nga fakti se çdo shtet ka kushtetutën e vetë sepse përndryshe asnjëra nga ato nuk do të mund të funksiononte, nëse nuk ka norma apo rregulla të caktuara.

Kemi kater pikepamje qe i perkasin kuptimit material:

E para, kushtetuta duhet te perbaj rregullat lidhur me organizimin dhe funksionimin e shtetit (Georg Jelenik)

E dyta, lidhmerine e ngushte te kushteutes me te drejten. Sipas Hans Kelzenit, kushtetuta ne kuptimin material perfshin ato rregulla me te cilat caktohen kompetencat dhe regullohet procedura per nxjerrjen e akteve te pergjithshme normative

E treta, mbeshtetet ne lidhmerine e kushtetutes me pushtetin politik, perkatesisht institucionet politike te shtetit (Duverger)

E katerta, kushtetuta paraqet teresi raportesh dhe rrethanash reale duke perfshi ato shoqerore, politike, ekonomike, gjeografike, nderkombetare (Ferdinand Lasal)

Kuptimi politik: kushtetuta paraqet deklaracion te proklamuar solemnisht, qe perban rregulla per kufizimin dhe kontrollin e pushtetit politik, vecmas ne lemin e lirive dhe te drejtave te njeriut (Karl Levenshtajn-amerikan)

Kuptimi filozofik: kushtetuta eshte shprehje e vullnetit me te larte, me te cilen vendoset rendi i puneve brenda shtetit dhe kosmosit (ky kuptim mbeshtetet ne aristotelin dhe Hegelin)

Sipas Hegelit: kushtetuta është diçka që prek shtetin në tërësi, në të gjitha pjesët e tij, duke krijuar rendin e gjërave në të. Kushtetuta nuk është krijim i thjeshtë, as është krijim i indivit apo grupeve. Kushtetuta është vepër e traditës dhe e vetëdijes së popullit që është krijuar nëpër shekuj

Sipas Aristotelit: me kushtetute kuptonim “rendin e pergjithshem te puneve”

Sipas Izokratit: “Kushtetuta paraqet “shpirtin e polisit”

Kuptimi teorik eshte sintetik: me kushtetute nenkuptohet akti i cili paraqet ligjin themelor me te larte ne nje vend, qe rregullon marredheniet themelore shoqerore-politike te atij vendi, sidomos ceshtjen e formimit, funksionimit dhe autorizimiet e pushtetit politik, duke vene njekohesisht edhe kufinjte e aksionit dhe te pushtetit ne raport me shoqerine dhe mbrojtjen e te drejtave te njeriut

Teorite mbi llojet e kushtetutave

Duke shfrytezuar elementet formale (formen, proceduren dhe organin i cili miraton kushtetuten) si dhe elementet sociologjike kushtetutat jane klasifikuar: te shkruara dhe jo te shkruar, te kodifikuar dhe jo te kodifikuara, te forta (ngurta) dhe te buta (fleksibile), te “dhuruara” dhe te miratuara nga organi kushtetues, kushtetuta reale, fiktive dhe programatike-deklarative.

Vetite e kushtetutes

Eshte ligj themelor i nje vendi (nepermjet saj caktohet organi dhe procedura e nxjerrjes se ligjeve, perban rregulla me te pergjithesuara se ato qe perbajne ligjet dhe rregullon materie me te gjere se ato qe rregulloijne ligjet)

Eshte akt me i larte juridik (kete ia siguron kualiteti i organit qe e miraton, procedura e vecant per miratimin dhe ndryshimin e saj si dhe perbajtja e ceshtjeve qe rregullon

Eshte akt ideo-politik (vjen ne shprehje ideologjia e caktuar zoteruese me rastin e miratimit. Disa dispozita sidomos ne hyrje kane perbajtje te hapte ose te fshehte politike, ngase me ato rregullohen marredheniet temelore politike ne vend)

Eshte akt programor deklarativ (percakton suazat e zhvillimit te rregullimit shoqerore e shteteror, qellimet dhe detyrat e rendit kushtetues, perbane dispozita per zbatimin e te cilave duhet nxjerr ligje)

Permbajtja e kushtetutes

Permbajtja, struktura, vellimi dhe ceshtjet e rregulluara ne kushtetute varen nga kushetutdhenesi i cili parimisht është i lirë në përcaktimin e materies kushtetuese.

Perjashtimisht, ka raste kur kushtetutdhenesi inkorporon pjese te caktuara nga ndonje marreveshje nderkombetare te imponuara nga faktori nderkombetar (rasti me Kushtetutat: e Qipros 1960-ne baze te Marreveshjes se Curihit, Bosnjes dhe Herceovines 1996 ne baze te Marreveshjes se Dejtonit dhe e Maqedonise sipas Marreveshjes kornize te Ohrit 2001)

Dy jane ceshtjet qe medoemos duhet te rregulloje nje kushtetute: lirite dhe te drejtat e njeriut dhe pushtetin shteteror

Lirite dhe te drejtat e njeriut dhe te shtetasit i kane rregulluar te gjitha kushtetutat pervec asaj te SHBA-ve 1787. Me vitin 1791 ajo eshte plotesuar me dhjete amendamente kushtuar kesaj ceshtje

Dispozita nga kjo leme nuk perbajne as Kushtetuta e Kanades 1867, e Australise 1900, Ganes 1960, Frances 1958 ngase ne preambullen e kesaj Kushtetute pranohet Deklarata e lirive dhe te drejtave te njeriut 1789

Per pushtetin shteteror perbajne dispozita te gjitha kushtetutat dhe ate rregullojne: organet e pushtetit legjislativ, ekzekutiv e gjyqesor, organizimin territorial, financat, marredheniet nderkombetare, ushtrine dhe forcate armatosura, ceshtjen e luftes dhe te paqes

Kemi kushtetuta qe rregullojne dhe ceshtje te cilat nuk konsiderohen drejteperdrejte si materie kushtetuese

Struktura e kushtetutes

Hasin ne kushtetuta shume te shkurtera (Tajlandes e vitit 1959 me vetem 30 nene, ne tri faqe tekst) apo shume te vellimshme (e Indise 1949 me 295 nene dhe 9 shtojca, me tekst prej 131 faqesh

Kushtetuta perbehet prej preambulles dhe tekstit normativ

Një numër më i vogël i kushtetutave përbëhen edhe prej anekseve, si pjesë që i shtohet kushtetutës dhe bashkë me te përbën një tërësi

Preambulla përbën një tekst të shkurt me përmbajtje politike. Sipas rregullit, me preambullë përshkruhet koha e sjelljes së kushtetutës, përcaktimi i kushtetutvënësit mbi disa vlera dhe principe, përcaktohet kontinuiteti historik në zhvillimin e shtetit, përcaktimi i qëllimeve të rregullimit të ri kushtetues dhe theksohen miratuesit e kushtetutës

Preambulla nuk është normë juridike, siq janë dispozitat në tekstin normativ. Por, ajo nuk paraqet dhe një deklarim të thjeshtë, pa një domethënje të caktuar të tekstit normativ. Ndonjëherë ajo është dhe më e fuqishme se ҫdo normë tjetër e tekstit normativ, për arsye se shpreh shpirtin e kushtetutës, duke shërbyer si bazë për interpretimin e dispozitave të kushtetutës

Teksti normativ i kushtetutës shpreh përmbajtjen bazë të kushtetutës, qe perfshin:

dispozitat e përgjithshme, liritë dhe të drejtat e njeriut dhe të qytetarit, organin legjislativ, shefin e shtetit, organin ekzekutiv, organet gjyqësore, ndarjen territoriale, pushtetin lokal, mbrojtjen dhe ushtrinë, mënyrën e ndryshimit të kushtetutës dhe dispozitat kalimtare.

Miratimi i Kushtetutes

Lloji, karakteri dhe vetit e kushtetutes varen nga organi I cili e miraton dhe procedura per miratimin e kushtetutes se re apo te ndryshimeve dhe te plotesimeve te saj

Mbizotron mendimi se kushtetuta duhet te jete shprehje e vullnetit te popullit sovran, ne cmenyre prejudikohet edhe subjekti i cili duhet ta miratoje ate

Kemi tri forma te miratimit te kushtetutes te bazuara ne sovranitetin popullor: nga populli, nga organi i vecante (kuvendi kushtetuvenes) dhe nga organi legjislativ

Nga populli (me referendum) - siq ishte rasti me statutet e disa kolonive ne ameriken veriore me rastin e pavaresimit te tyre, apo kushtetuten e disa kantoneve te vogla ne Zvicer si forme e vetme e parashikuar me Kushtetute

Nga organi (kuvendi) kushtetutedhenes-zgjidhet drejteperdrejte vetem per ta kryer kete detyre. Eshte zbatuar ne SHBA 1787, France 1793, RFPJ 1946, Bullgari 1879 dhe 1991. Ne kete menyre nepermjet kualitetit te organit qe e miraton sigurohet edhe epersia e kushtetutes ne raport me ligjet dhe aktet tjera juridike te cilat I nxjerr organi legjisltiv

Forma e trete, nga ana e organit te rendomte legjislativ (kuvendit), sipas procedures se vecante dhe me shumice votash te kualifikuar qe dallohen nga procedura dhe shumica per nxjerrjen e ligjeve. Per here te pare eshte zbatuar me Kushtetuten e Frances 1875, sot eshte forme dominante e miratimit te kushtetutave

Gjate historise jane perdorur edhe forma te kombinuara. Me shpesh kemi kombinimin e formes se trete me te paren, pra pas percaktimit te tekstit te kushtetutes nga organi legjisltiv, ai organ eshte i detyruar ta nxjerr edhe ne referendum (Kushtetuta e Zvicres 1874, Irlandes 1937, Frances1958, Turqise 1961, Spanjes 1978, Japonise 1946, Bullgarise 1991, Rumanise 1993. Ose fakultativ (e Austrise 1920, BRSS 1936, Italise 1948, Sllovenise 1991

Menyra e ndryshimit te kushtetutes

ndryshimi i kushtetutës nënkupton ndryshimin e gjithë kushtetutës apo ndryshimin pjesërisht të saj

Ndryshimi i kushtetutës kushtëzohet prej dy shkaqeve kryesore: e para, ҫdo kushtetutë ka dobësi, të cilat më herët apo më vonë, vijnë në shprehje me rastin e zbatimit të saj në praktikë, dhe e dyta, ҫdo kushtetutë pas një kohe të caktuar bie ndesh me ndryshimet shoqërore

Ndryshimi i kushtetutës spjegohet nëpërmjet qëndrimit se vullneti i popullit është i pakufizuar, respektivisht se populli mund të ndryshojë kushtetutën pa asnjë kufizim.

Një pikëpamje të tillë shumë mirë e ka formuluar Zhan Zhak Rusoi, duke theksuar se populli mund t’i ndryshojë ligjet që janë kundër shoqërisë, por vetëm sipas procedurës të cilët janë sjellur më herët nga populli.

Në të drejtën kushtetuese ekzistojnë tre mënyra të ndryshimit të kushtetutës: ndryshimi i kushtetutës me referendum nga ana e qytetarëve; ndryshimi i kushtetutës nga ana e organit kushtetutvënës dhe ndryshimi i kushtetutës nga ana e organit legjislativ (parlamentit)

Teknika juridike për ndryshimin e kushtetutës: nëpërmjet ligjit kushtetues dhe amendamentit kushtetues

Propozim për t’i hyrë ndryshimit të Kushtetutës të Republikës së Maqedonisë mund të paraqesin Kryetari i Republikës, Qeveria, së paku 30 deputetë ose 150.000 shtetas

Vendim për t’i hyrë ndryshimit të Kushtetutës merr Kuvendi me shumicë prej dy të tretave të votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve. Projektin për ndryshimin e Kushtetutës e përcakton Kuvendi me shumicën e votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve dhe e vendos në diskutim publik. Vendimin për ndryshimin e Kushtetutës e merr Kuvendi me shumicë prej dy te tretave të votive nga numri i përgjithshëm i deputetëve

Për vendimin për ndryshimin e Preambullës, neneve për vetëadministrim local, nenit 131, cilësdo dispozitë që ka të bëj me të drejtat e pjesëtarëve të bashkësive, përfshirë veçanërisht nenet 7, 8, 9, 19, 48, 56, 69, 77, 78, 86, 104 dhe 109, si dhe vendimin për shtimin e çfarëdo dispozite të re që ka të bëj me përbajtjen e atyre dispozitave dhe neneve, do të jetë e nevojshme shumica prej dy të tretave të votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve, në të cilin rast duhet të ketë edhe shumicën e votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve të cilët u takojnë bashkësive që nuk janë shumicë në Republikën e Maqedonisë

Kushtetutat e vetme te cilat kane ndaluar ndryshimin e vete kane qene Kushtetuta e Spanjes (1812) dhe kushtetutat monarkiste te Greqise 1911 dhe 1952

Kushtetuta e SHBA nuk e ka ndaluar ndryshimin e saj, ajo eshte mjafte e matur dhe realiste

Kemi kushtetuta te cilat ndalojne ndryshimin vetem te disa dispozitave me te rendesishme si p.sh. Ato qe kane te bejne me “frymen” karakterin e Kushtetutes (e Norvegjise 1814), ruajtjen e sistemit republikan (Frances 1875, Italise 1948, Turqise 1961), mbrojtjen e sistemit monarkist (Greqise 1952 dhe 1968), mbrojtjen e rregullimit federativ (Gjermanise 1949), mbrojtjen e regjimit perfaqesues e parlamentar (Egjiptit 1930)

Disa kushtetuta ndalojne ndryshimin e vete vetem per nje periudhe kohore te caktuar (Frances 1791), ose vetem te nje dispozite te vet (Kushtetuta e SHBA qe ndalon ndryshimin e dispozitave qe rregullojne te drejten e ardhjes se refugjateve ne kete vend deri ne vitin 1808

Procedura per ndryshimin e kushtetutes perbehet prej dy e me shume fazash (faza e iniciatives dhe faza e miratimit) dhe zgjat me teper se ajo per nxjerrjen e ligjeve. Kerkohet shumica prej 2/3, 3/5 te votave te te gjithe deputeteve

Ndryshimi faktik- eshte pa u bërë ndryshimi formal i tekstit të kushtetutës

Ndryshimi faktik behet nëpërmjet dokeve kushtetuese, interpretimit të dispozitave të kushtetutës nga ana e gjykatave (siq është rasti me praktikën e Gjykatës Supreme të SHBA-ve)

Ndryshimi faktik mund të bëhet edhe me anë të nxjerrjes së ligjeve kundërkushtetuese

Formë tjetër të ndryshimit të kushtetutës kemi kur kushtetuta shkilet hapur me vetëdije. Ajo ndodhë kur grupe të caktuara apo grupe të interesit janë më të fuqishme se kushtetuta dhe e drejta

Aktet me te cilat behet ndryshimi apo plotesimi i kushtetutes jane: ligji kushtetues dhe amendamentet kushtetuese

Kemi edhe ndryshim faktik te kushtetutes (pa u bere ndryshimi formal i teksit te kushtetutes). Kjo behet nepermjet dokeve kushtetuese, interpretimit te dispozitave te kushtetutes nga ana e gjykatave (p.sh. Gjykata Supreme ne SHBA)

Ndryshimi faktik mund te behet edhe me nxjerrjen e ligjeve antikushtetuese (rasti i Serbise 1989-1990) ku humbet cdo ndjenje dhe respekt per kushtetutshmerine

Ligjerata e peste

Preardhja dhe paraqitja e kushtetutave te shkruara

Aktet qe kane rregulluar materie kushtetuese i hasim qe nga shteti skllavopronar

Paraqiten qe nga Kina e Vjeter, Mesopotani, Egjipt. Kodi I Hamurabit (2000 vjet para epokes se re, si rezultat I mendimit juridik te Babilonise), Ligji I shtate tabelave (450 para epokes se re, si rezultat I mendimit juridik romak me te cilin rregullohen edhe ca liri te njeriut)

Ne kuptimin formal na paraqitet ne Greqin e Vjeter dhe Romen e vjeter

Aristoteli I pari perdori termin politeia (kushetuta) ne kuptim te nje traktati te posacem teoriko-politik per rregullimin e poliseve greke

Aristoteli beri dallimin e nomoit (ligji I cili rregullonte ceshtjet sekundare per organizimin e polisit) nga politea

Ne Romen e vjeter kemi constitutio (kushtetuta) nga I cili e ka preardhjen fjala kushtetute. Ishte akt I posacem qe e nxirrte perandori romak

Ne mesjete perdoreshin termet “lex fundamentalis” me karakter te kushtetutes ngase kosideroheshin si akte me te larta juridike se ligjet

Gjate mesjetes ne kuptimin e kushtetutes filluan te perdoreshin edhe termi “carta” dhe “statuto”, si akte te mbreterve feudale me te cilat u jepnin privilegje qyteteve te caktuara, institucioneve fetare, fisnikeve, etj (p.sh. Magna carta libertatum e mbretit Jan Pa Toke 1215 dhe Statuti i Gulielm Pushtuesit

Nepermjet Magna carta libertatum mbreti u garantonte feudaleve angleze disa te drejta: caktimin e tatimit nga Kuvendi I pergjithshem mbreteror jo nga mbreti, te drejten e mbrojtjes se prones feudale nga nderhyrja kunderligjore e mbretit, te drejten e zgjidhjes gjyqesore te kontesteve me mbretin, te drejten e pjesemarrjes se feudaleve ne kontrollin e zbatimit te Kartes, te drejten e feudaleve ne kryengritje kunder mbretit nese ai nuk I perbahet kartes

Sot eshte pjese perberese e se drejtes pozitive ne Angli

Deri ne shek.XVII zhvillimi kushetutes ka qene I veshtirsuar per shkak te forcimit te absolutizmit

Lufta per kushtetutshmeri ringjallet me borgjezine dhe aristokracine forcuar ku nxjerren disa dokumenta:

Peticioni mbi te drejtat (1628)

Ligji mbi te drejtat (Bill of right 1688)

Habeas corpus act (1690)

Deklarata e Pavaresise (Declaration of independence-4 korrik 1776

Deklarata e te drejtave njerezore nga Tomas Xhefersoni (1776)

Deklarata mbi te drejtat e njeriut dhe te shtetasit ne France 1791-si rezultat i revollucionit demokratik ne France

Paraqitja e kushtetutave te para te shkruara

Fjala kushtetute dhe kuptimi I saj jane veper e demokracise se qytet-shteteve greke

Constitution nga shteti romak kishte ndikim vendimtar ne nxjerrjen e kushtetutave te para ku ajo nxirrej si akt me I larte politiko-juridik

Ne Angli Instrumenti I qeverisjes (The instrument of Government 1653) e cila konsiderohet si kushtetute e pare ne historine e kushtetutshmerise. Si rezultat I fitores se qarqeve borgjeze me ne krye Crmwell-in mbi mbretin. E miratoi Keshilli I oficereve te Cromvellit. Suprimohet monarkia dhe vendoset republika ne Angli. Parlamenti eshte organ legjislativ dhe nuk mund te ushtroj pushtetin kushtetutedhenes, ndarjen e pushtetit ekzekutiv nga ai legjislativ, zgjeron te drejten e zgjedhjes, zbatohet per here te pare sistemi presidencial

Mirepo ende nuk ishin pjekur kushtet per tu zbatuar ky dokument sepse forcat feudale me mbretin ende ishin te forta dhe nuk arriti te hy ne fuqi. Por ndikoj shume ne vendet tjera sidomos ne amerike ku edhe iken atje forcat perparimtare te ndjekura nga Anglia, formuan koloni dhe shpallen shtetet e pavarura nga metropola angleze

Erdhi deri te nxjerrja e Kushteutes se pare dhe te Deklarates mbi te drejtat e njeriut ne fat, liri e mbrojtje nga tirania e shtetit Virxhinia (1776) te hartuar nga Tomas Xhefersoni

Nenet e konfederates 1778

Kushtetuta e SHBA 1787

Kushtetuta e Frances 1791 dhe e Montanjarit 1793

Kushtetuta e Polonise 1791

Kushtetuta e Suedise 1809, Spanjes 1812, Norvegjise 1819, Belgjikes 1832, Zvicres 1874, Frances 1875

KUSHTETUTSHMERIA DHE

LIGJSHMERIA DHE FORMAT E

MBROJTJES SE TYRE

Pergatiti:


(ligjerata e peste)

Paraqitja dhe zhvillimi i kushtetutshmerise

Fjala “kushtetutshmeri” perdoret ne dy kuptime: si “konstitucionalitet” dhe si “konstitucionalizem”

Ne do te perdorim fjalen “kushtetutshmeri” per te kuptuar ekzistimin e kushtetutes se shkruar apo jo te shkruar si dhe institucionalzimin e rregullimit politik te shoqerise dhe respektimin e rregullave dhe normave juridike

Konstitucionalizmi na paraqitet si kerkese e borgjezise liberale per institucionalizimin e shoqerise me dokument te shkruar

Lufta per kushtetutshmeri shpesh here ka pesuar kriza

Kjo ka ndodhe ne prage te luftes se Pare dhe te Dyte Boterore si dhe pas luftes se Dyte Boterore si rezultat i forcimit te tendencave autokratike, militariste dhe atyre socialiste

Per tejkalimin e krizes se kushtetutshmerise nevojitej angazhimi i mekanizmave nderkombetar si dhe lufta e brendshme e forcave demokratike dhe shkences juridike e politike

Kuptimi i kushtetutshmerise

Kuptimi pozitivisto-juridik me kushtetutshmeri nenkupton pajtueshmerine me kushtetute te te gjitha akteve me te ulta nga ajo

Ne kete kuptim kushtetutshmeria trajtohet si parim juridik statik, duke mos e respektuar funksionalitetin e saj

Format e kushtetutshmerise juridike jane: formale dhe materiale

Ne kuptimin politik me kushtetutshmeri kuptojme zbatimin e kufizimeve dhe te masave mbrojtese ne ushtrimin e pushtetit politik, te cilat kane per qellim ta evitojne mundesine e arbritrarizmit, tejkalimit te autorizimeve, konflikteve, etj.

Kushtetutshmeria ne kuptimin politiko-juridik nenkupton ekzistimin e rregullave themelore (kushtetuese) shoqerore, ne baze te te cilave institucionalizohet sistemi politik dhe organizohet, ushtrohet dhe kufizohet pushteti politik, garantohen lirite dhe te drejtat e njeriut dhe te shtetasit, nenkupton ekzistimin e rendit juridik te mbeshtetur ne harmonin e ndersjellte te akteve juridike dhe pajtueshmerine e tyre me kushtetuten

Per te siguruar realizimin e kushtetutshmerise si parim politik, duhet te ekzistojne edhe format juridike adekuate si qe jane: kushtetuta e shkruar dhe e forte, gjykatat e pavarura dhe stabile, si dhe instrumente te tjera

Faktore tjere ne sendertimin e kushtetutshmerise jane: organizimi i pushtetit mbi parimin e ndarjes se tij, raportet e shendosha midis pozites dhe opozites, zbatimi i “rregullave te lojes politike” ne punen e organit perfaqesues, kultura dhe vetedija e shtetasve, opinioni publik aktiv, kultura politike, niveli i larte i arsimimit, normat morale, etj

Parimi i ligjshmerise

Parimi i ligjshmerise nenkupton pajtueshmerine e akteve materiale me te gjitha aktet juridike qe kane te bejne me to, perkatesisht pajtueshmerine e te gjitha akteve juridike me te ulta me ligjin

Ligjshmeria nenkupton sundimin e se drejtes si negacion i arbitraritetit te pushtetit

Ligjshmeria nenkupton ekzistimin e raporteve te ligjshme midis pushtetit dhe shtetasve, ushtrimin e pushtetit publik si sherbim publik

Parimi i ligjshmerise vjen ne shprehje ne punen e organeve te adminstrates shteterore dhe atyre gjyqesore dhe kufizimi i tyre me normat te pergjithshme

Kontrolli i ligjshmerise se akteve te organeve te administrates dhe atyre gjyqesore, organizohet brenda hierarkise se ketyre organeve

Kontrolli nga ana e gjykatave te rregullta (Angli) dhe atyre speciale (France)

Parimi i sundimit te se drejtes (Shteti ligjor)

Shteti ligjor perfshin ne vete teresine e parimeve juridike-politike me te cilen sigurohet sundimi i ligjit ne shoqeri

Sundimi i ligjit, nenkupton superioritetin e ligjit ndaj qytetareve dhe ndaj vet shtetit, si autore te tij

Sheti ligjor nenkupton sigurine individuale dhe kolektive te qytetareve dhe funksionimin demokratik te pushtetit shteteror, kufizimin juridik te arbitraritetit te pushtetit nepermjet garancive ligjore sigurise dhe te lirise se njeriut

Instituionet demokratike dhe ligjore shprehen permes tre atributeve themelore:

- legjitimitetit

- autoritetit, dhe

- fuqise politike

Elementet e shtetit ligjor

Kushtetutshmeria dhe ligjshmeria

Barazia para ligjit dhe parimi i mos diskriminit

Lirite dhe te drejtat e qytetarit dhe te minoriteteve

Ndarja dhe kufizimi i pushteteve

Gjyqesia e pavarur (pavaresia e gjyqesise nga legjislativi dhe ekzekutivi, depolitizimi i gjykatave, zgjedhja e gjyqtareve me afate te gjata, financimi I pavarur, respektimi i procedura gjyqesore dhe paanshmeria e gjyqtareve)

Depolitizimi i administrates shteterore

Shoqeria civile

Mbrojtja e prones dhe pasurise se qytetareve

KONTROLLI

DHE MBROJTJA E KUSHTETUTSHMERISE

Pergatiti:


(ligjerata e gjashte)

Sistemet e kontrollit dhe te mbrojtjes se kushtetutshmerise

Qysh ne Kinen e vjeter, poliset greke, etj, na paraqiten forma te mbrojtjes se rregullave ekzistuese

Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmerise lidhen me paraqitjen e kushtetutave te shkruara, ku perbajne rregulla qe duhet t’ i perbahet edhe organi perfaqesues dhe se rendi juridik duhet t’i nenshtrohet rendit kushtetues si me i larte

Kushtetutshmeria eshte rezultat i garantimit te lirive dhe te drejtave te njeriut, e ne SHBA edhe i struktures federative

mospajtimet paraqiten rreth llojit te garancive dhe organit autoritativ qe do te autorizohej te vleresoj pajtueshmerine e ligjeve

Ne teorin kushtetuese krahasuese na paraqiten tre sisteme te kontrollit te kushtetutshmerise se ligjeve dhe akteve tjera juridike: nga organi legjislativ, organi i vecante kushtetues ose politik dhe nga gjykatat (te rregullta ose kushtetuese)

Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmerise nga ana e organit legjislativ

Vetem organi legjislativ (si “organ me i larte i pushtetit” eshte kompetent te vleresoj pajtueshmerine e ligjit te vete me kushtetuten (karakteristik per vendet me kushtetute te bute dhe jo te qe- zbatuar ne ish vendet socialiste)

Shtetet socialiste mbeshteteshin ne parimin e unitetit te pushtetit dhe“centralizmit demokratik” si rezultat edhe i ndikimit te partise komuniste

Pas rrenimit te sistemit socialist ne keto vende zbatohet mbrojtja e kushtetutshmerise nepermjet gjykatave kushtteuese

As ne Angli asnje organ juridikisht nuk mund te refuzoj zbatimin e ndonje ligji me arsyetimin se dispozitat e tij jane ne kundershtim me kushtetuten

Edhe Franca qe nga viti 1789, ka ushtruar sistem te ketille te kontrollit te kushtetutshmerise

Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmerise nga ana e organit te vecante kushtetues ose politik

Kontrollin dhe mbrojtjen e kushtetutshmerise e ushtron nje organ i vecante jashte parlamentit, qeverise dhe organeve gjyqesore

Forme e ketille ka qene “Cenzori” ne Pensilvani gjate she.XVIII, qe shpejt suprimohet dhe me teper mbetet si ide e Franklinit

Ne France ne vitin 1793, u propozua “Juria e Madhe Kombetare” si “garanci e shtetasve kunder shkeljes te se drejtave dhe lirive te tyre nga ana e organit legjislativ dhe te qeverise”.

Me kushtetuten e vitit 1852 Senati (80 anetare) si organ politik ushtronte kete funksion

Edhe kushtetuta e Frances e vitit 1958 i mbeti besnik formes se ketille per mbrojtjen e kushtetutshmerise nepermjet Keshillit Kushtetues (Conseil Constitutionel). Sistemin e kontrollit ngjajshem e hasim edhe ne Algjeri me Kushtetuten e vitin 1963, ne ish RDGJ

Keshilli Kushtetues ne France

Nuk eshte organ as thjesht politik, as organ gjyqesor, por organ special ku pervec tjerash zgjidh konfliktet midis pushtetit legjislativ dhe atij administrativ dhe siguron epersine e kushtetutes ndaj akteve te organit legjislativ

Perbehet prej 9 anetaresh me mandat prej 9 vjetesh dhe nuk mund te rizgjedhen. Cdo te tretin vit zgjedhet 1/3 e anetareve te tij. Anetaret e Keshillit zgjedhen nga Kryetari i Republikes (tre), Kryetari i Kuvendit Kombetar (tre) dhe Kryetari i Senatit (tre). Pervec tyre, anetare te perjetshem jane edhe kryetaret e Republikes qe kane mbet gjalle

Kryetarin e Keshillit e emron Kryetari i Republikes.

Ky organ vepron edhe si gjykate kushtetuese

Keshilli Kushtetues ne France ushtron keto funksione: kontrollin e kushtetutshmerise se akteve te Parlamentit, zgjidh kontestet lidhur me zgjedhjen e deputeteve e te senatoreve, kontrollon rregullsine e zgjedhjes se Kryetarit te Republikes, kontrollon rregullsin e referendumit, shpall rezultatet e tij dhe intervenon ne rastet e parashikuara me kushtetute

Vendimet e tij jane perfundimtare te ekzekutueshme dhe te detyrueshme per te gjithe

Sistemi i kontrollit dhe i mbrojtjes gjyqesore te kushtetutshmerise

Ushtrohet nepermjet:

gjykatave te rregullta

nepermjet gjykatave te posacme -gjykatave kshtetuese

Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmerise nga ana e gjykatave te rregullta

Per here te pare zbatohet ne SHBA me Kushetuten e vitit 1787

Shkendijat e para te kesaj forme i hasim me heret, ne kontrollin e akteve te kuvendeve te kolonive angleze me kartat e kolonive ne shkallen e pare nga gjykatat koloniale, ndersa ne shkallen e dyte nga Lordi per tregti dhe koloni

Ne Portugali ne pajtim me Kodin e Filipit

Kontrolli gjyqesor i kushtetutshmerise ne SHBA ka pasur ndikim ne shume vende te botes

Ne fillim ne SHBA ka pasur dilema a duhet te ekzitoje kjo forme e kontrollit te kushtetutshmerise (si kundershtar Xhefersoni, Xhksoni, Linkolni, Teodor dhe Franklin Ruzvelti, etj)

Neni III, kaptina I, e Kushtetutes se SHBA-ve te vitit 1787, rregullon poziten e Gjykates Supreme ne SHBA

Ne sistemin gjyqesor ne SHBA ndikim te fuqishem ka pas e drejta zakonore angleze, si rezultat i praktikes gjyqesore, qe vjen ne shprehje edhe ne amendamentin e VII (1791)

E drejta zakonore paraqet faktor kufizues edhe per Kongresin

Ushtrimi i kontrollit te kushetutshmerise dhe ligjshmerise se akteve juridike njihet si kontroll gjyqesor (judicial review)

Doktrina judicial review mbeshtetet ne keto parime:

- kushtetuta paraqet aktin me te larte ne Federate, pra edhe aktin me te lart per pushtetin legjislativ dhe cdo pushtet tjeter

- pushteti legjislativ, administrativ dhe ai ekzekutiv eshte I kufizuar dhe buron vetem nga dispozitat e Kushtetutes

- gjyqtaret ne praktiken e tyre duhet te mbeshteten ne dispozitat e Kushtetutes, ku kane per detyre qe aktet e pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv po qe se jane ne konflikt me Kushetuten, t’i harmonizojne me te

Sistemi gjyqesor ne SHBA

Gjykatat Federative

Gjykatat e njesive federale (States Courts)

Me ligjin mbi judikaturen (The Judiciary Act) 1789 jane caktuar:

- gjykatat e rangut federativ,

- gjykatat krahinore te Federates,

- gjykatat federative te apelacionit

- Gjykata Supreme e SHBA-ve

Gjykata Supreme perbehet prej nente gjyqtareve

Ajo shqyrton edhe ceshtjet kontestuese si ceshtje politike, siq jane kontesti midis pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv, midis organeve federative dhe atyre te njesive federale, midis vete njesive federale, midis shtetit dhe nacionaliteteve te ndryshme, etj

Nepermjet doktrines Judicial review kjo gjykate i ka dhene vetes te drejte te vleresoj edhe pershtatshmerine e amendamenteve kushtetuese

John Marshall-I: “Kushtetute eshte ajo qe thote Gjykata Supreme”

Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmerise nga ana e gjykatave te rregullta ne federaten Zvicrane

Kemi forme te kombinuar ku, perpos Kuvendit Federativ kontrollin e kushtetutshmerise e ushtrojne edhe Gjykata Federative si gjykata te rregullta

Kuvendi federativ ushtron kontrollin preventiv te kushtetutave te kantoneve:

- jep pelqimin e miratimit te kushtetutave te kantoneve

- vendos lidhur me konfliktin per kompetence midis organeve federative, pushtetit federativ dhe atij kantonal, midis vete kantoneve, etj

Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmerise nga ana e gjykatave kushtetuese

Per here te pare paraqitet ne Austri ne vitin 1920, si rezultat i federalizmit austiak dhe autorit te Kushtetutes se Austrise (1920) Hanzs Kelzenit

Cekosllovakia me Kushtetuten e vitit 1920

Spanja me Kushtetuten e vitit 1931

Pas luftes se Dyte Boterore: Italia 1948, Gjermania 1949, perseri Austria 1945, Turqia 1961, RSFJ 1963, Cekosllovakia 1968

Modeli austriak i mbrojtjes se kushtetutshmerise dhe ligjshmerise

1920 u paraqit ndersa me 1929 dukshem u persos

Sipas Kushtetutes se Austrise ne Fuqi Gjykata Kushtetuese perbehet: kryetarit, nenkryetarit, 12 gjyqtareve dhe 6 zevendesve. Kryetarin, nenkryetarin, gjashte gjyqtare dhe tre zevendes I emeron Kryetari I Republikes me propozimin e Qeverise Federative. Gjashte gjyqtaret e tjere dhe tre zevendesa I emron Kryetari I Republikes ne baze te propozimit te dhomave te Kuvendit (tre gjyqtare dhe dy zevendesa I propozon Keshilli Kombetar dhe tre gjyqtare dhe nje zevendes I propozon Bundesrati)

Kompetencat e Gjykates Kushtetuese ne Austri jane:

Kontrollin e kushtetutshmerise se ligjeve dhe akteve nenligjore

Vendos per konfliktin per kompetence midis federates dhe njesive federative (vendeve)

Midis njesive federale, zgjidh kontestet kur me to eshte cenuar Kushtetuta dhe ligji federativ nga ana e organeve me te larta shteterore

Vendos perkitazi me padite kunder Kryetarit te Republikes per shkeljen e Kushtetutes, kunder anetareve te Qeverise dhe organeve tjera federative dhe qeverive te njesive federale, kunder governatoreve dhe zevendesve te tyre per shkeljen e ligjit dhe akteve nenligjore

Kontrollon kushtetutshmerine e procesit zgjedhor

Lirite dhe te drejtat e njeriut e te shtetasit

pergatiti:


(ligjerata e shtate)

Paraqitja dhe zhvillimi i Institucionit te lirive dhe te drejtave te njeriut e te shtetasit

Magna carta libertatum 1215

Peticioni mbi te drejtat (Petition of Rights) 1628

Habeas Corpus Act 1679

Ligji mbi te drejtat (Bill of Rights) 1689

Deklarata e Virxhinise 1776

Deklarata e Pavaresise se SHBA-ve 1776

Deklarata e te drejtave te njeriut dhe te shtetasit ne France 1789

Deklarata e (Montanjarit) e te drejtave te njeriut dhe te shtetasit 1793

Deklarata e te drejtave te popullit punonjes dhe te eksploatuar (e miratuar nga Kongresi i Sovjeteve, 24 janar 1918)

Qendrimi i kushtetutes ndaj institucionit te lirive dhe te drejtave te njeriut dhe shtetasit

Kushtetuta e SHBA 1787 nuk ka perbajtur dispozita mbi lirite dhe te drejtat e njeriut

15 dhjetor 1791 hyn ne fuqi dhjete amendamentet e para mbi lirite dhe te drejtat e njeriut (te propozuar nga Tomas Xhefersoni)

Kushtetuta e Frances 1791 dhe te tjerat (pervec asaj te vitit 1875), e ka marre ne teresi ne preambull Deklaraten mbi te drejtat e njeriut 1789

Lirite dhe te drejtat e njeriut garantohen edhe ne tekstin normativ te kushtetutes (qysh nga Kushtetuta e Vajmarit 1919)

Rregullimi kushtetues i lirive dhe te drejtave te njeriut eshte praktikuar edhe ne vendet socialiste

Vendet ne tranzicion edhe keto proklamojne dhe garantojne lirite dhe te drejata e njeriut me kushtetutat e tyre

Lirite dhe te drejtat e njeriut ne te drejten nderkombetare

Karta e Organizates se Kombeve te Bashkuara proklamon dhe garanton lirite dhe te drejtat e njeriut

Karta percakton organet qendrore qe do te kujdesen per sendertimin ne praktike te lirive dhe te drejtave te njeriut: Asanbleja e Pergjithshme dhe Keshilli Ekonomik

Me 10 dhjetor 1948 (ne Paris) nxjerret Deklarata e pergjithshme per te Drejtat e Njeriut, ne te cilen theksohet se: “njohja e dinjitetit dhe te drejtave te barabarta dhe te patjetersueshme te te gjithe anetareve te familjes se njerezimit eshte themeli i lirise, i drejtesise dhe i paqes ne bote, se mosrespektimi ose shkelja e te drejtave te njeriut ka sjell veprime barbare; se liria e fjales dhe e bindjes dhe lirimi nga frika e skamja jane aspiratat me te larta te cdo njeriu, dhe se mbrojtja e te drejtave te njeriut me rendin juridik duhet te siguroj qe njeriu te mos jete detyruar qe si rrugedalje te kete kryengritjen kunder tiranive dhe shtypesve”

Deklrata nuk ka forcen e traktatit nderkombetar dhe nuk parasheh sanksione

23 mars 1976 hyn ne fuqi: Pakti nderkombetar mbi te drejtat qytetare dhe politike

3 janar 1976 hyn ne fuqi: Pakti nderkombetar mbi te drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore dhe Protokollin opcional ne Paktin nderkombetar mbi te drejtat civile dhe politike

Keto pakte perbajne edhe te drejten e popujve per vetevendosje dhe te drejtat e pakicave

1950 anetaret e Keshillit Evropian kane nenshkruar Konventen mbi te Drejtat dhe Lirite Themelore te Njeriut

Konventa ka siguruar edhe mekanizma politik e gjyqesor per respektimin e obligimeve dhe organet per ushtrimin e kesaj detyre: Komisionin Evropian per te Drejtat e Njeriut dhe Gjykaten Evropiane per te Drejtat e Njeriut

Mbrojtja kushtetuese-juridike e lirive dhe e te drejtave te njeriut e te shtetasit

Gjykatat kushtetuese

Gjykatat e rregullta (SHBA)

Normat kushtetuese qe garantojne lirite dhe te drejtat e njeriut duhet te jene drejteperdrejte te zbatueshme

Te sigurohen mjetet e domosdoshme juridike: barazia e plote para procedurave te organeve gjyqesore dhe te atyre te administrates, e drejt e ankeses, kushtetutshmeria dhe ligjshmeria, etj

Klasifikimi i lirive dhe te drejtave te njeriut

Lirite dhe te drejtat personale

Lirite dhe te drejtat politike

Lirite dhe te drejtat ekonomike-sociale dhe kulturore

Lirite dhe te drejtat personale-E drejta ne jetese-

askush nuk mund të vendos për jetësgjatësin dhe mënyrën e jetesës së tij, përveҫ se me rastin e shqiptimit të dënimit më të rëndë-dënimit me vdekje

Një personi të caktuar mund t’i merret jeta në vetëmbrojtje të domosdoshme nga personi i cili përdorë dhunë

Polici ka të drejtë të përdori armën e zjarrit për të mbrojtur jetën e qytetarëve, të zbrapsi sulmin e drejtëpërdrejtë që rrezikon jetën e tij, të zbrapsi sulmin mbi ndonjë objekt apo personalitetin që mbron, të pengojë ikjen e kryerësit të veprës së rëndë penale apo të pengojë ikjen e të burgosurit

Konventa Evropiane (1950) ndalon denimin me vdekje

Konventa lejon parashikimin e dënimit me vdekje nga shtetet vetëm për veprat e kryera gjatë kohës së luftës apo me rastin e ndonjë rreziku të drejtëpërdrejtë ushtarak

Konventa ndalohen ekstradimin e personave në vendet ku zbatohet dënimi me vdekje

përdorimi i dhunës nuk guxon asesi të keq përdoret

E drejta në mosdiskriminim

E drejta në mosdiskriminim nënkupton të drejtën e njeriut në barazi në sferën e lirive dhe të drejtave të njeriut, pa dallim për nga gjinia, raca, ngjyra e lëkurës, përkatësia kombëtare, dallimi social, përkatësia politike e fetare, pasurisë ekonomike si dhe gjendjes së përgjithshme

Kjo e drejtë gjithashtu nënkupton dhe të drejtën për barazi para Kushtetutës dhe ligjeve

Sa respektohet e drejta në mosdiskriminim në Republikën e Maqedonisë?

Presupcioni (presupozimi) i fajësisë së qytetarit

shprehet në qëndrimin se:

“Askush nuk mund të dënohet për vepër e cila para se të jetë kryer nuk ka qenë e dënuar me ligj apo akt tjetër si vepër e dënueshme dhe për të cilën nuk ka qenë i parapa dënimi (nullum crimen, nulla poena, sine lege) ;

personi i akuzuar për vepër penale do të konsiderohet i fajshëm derisa fajësia e tij nuk do të konstatohet me vendim të plotëfuqishëm gjyqësor;

personi i cili në mënyrë të paligjshme është privuar nga liria, arrestuar apo është gjykuar jo në bazë të ligjit ka të drejtë në kompezimin e dëmit apo të drejta të tjera të përcaktuara me ligj;

askush nuk mund të gjykohet përsëri për vepra për të cilat ka qenë i gjykuar, dhe as për ato që është sjell vendim i plotëfuqishëm gjyqësor;

veprat penale dhe sanksionet mund të përcaktohen vetëm me ligj”

E drejta në mbrojtje

nënkupton të drejtën e garantuar me kushtetutë të qytetarit për mbrojtje në procedurat para organeve shtetërore sidomos me rastin e përcaktimit të paraburgimit

ndihma juridike (avokatura) vjen në shprehje me rastin e zhvillimit të procedurave të caktuara, duke filluar nga parashtrimi i kërkesës së caktuar, që nënkupton argumentimin juridik të saj, prezentimin e fakteve dhe dëshmive relevante gjatë zhvillimit të procedurës, ngritjen e ankesës kundër vendimit të shkallës së parë si dhe ndërrmarrjen e veprimeve tjera në pajtim me ligjet qoftë në aspektin material apo formal

E drejta në liri

Migel De Servantes e konsideronte dhe vlerësonte lirinë, ngjajshëm si Sokrati: “Me te nuk mund të krahasohen as pasuritë që i fsheh toka, as ato që i fsheh deti; për lirinë dhe për nderin, mund dhe duhet të sakrifikohet dhe jeta, dhe e kundërta privimi nga liria është e keqja më e madhe, që mund tu ndodhi njerëzve”

E drejta në liri nënkupton të drejtën e njeriut në lirinë e lëvizjes, lirinë e veprimit dhe lirinë e sjelljes

Xhon Akton “Liria është ligji më i lartë. Ajo mund të kufizohet vetëm me më shumë liri”

Liria e njeriut mund të kufizohet vetëm me vendim gjyqësor, nën kushtet dhe procedurën e parapa me ligj. Kufizimi i lirisë, vjen në shprehje nëpërmjet masës së paraburgimit

Sipas Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, paraburgimi ushtrohet nën këto kushte:

e para, personi i privuar nga liria duhet menjëherë të informohet për shkaqet e privimit të tij;

e dyta, personi medoemos duhet të njohtohet me të drejtat e tij dhe nga ai nuk mund të kërkohet të japi deklarata;

e treta, personi ka të drejtë në mbrojtje në procedurat policore dhe ate gjyqësore;

e katërta, personi i privuar nga liria, duhet menjehërë dhe më vonë deri në 24 orë nga momenti i privimit nga liria, të nxjerret para gjykatës, e cila pa shtyerje do vendosi për ligjshmërinë e privimit nga liria, dhe

e pesta, paraburgimi deri në ngritjen e aktit të akuzës mund të zgjasi, me vendim të gjykatës, më së shumti 180 ditë nga dita e paraburgimit

E drejta e jetes personale private (e privatesis)

nënkuptojmë të drejtën e njeriut që të mos trazohet në jetën e tij personale dhe familjare, jovetëm me rastin e indiskrecionit, bastisjes së gjërave personale, por edhe nga mbrojtja gjatë përgjimit të telefonit dhe të bisedave të tjera, mbrojtjen nga publikimi i “ngjarjeve nga e kaluara” e cila i fyen interesat morale, sekretin personal etj.

Ajo ҫka nuk i përket syve dhe veshëve të huaj- d.m.th., sikur as që ekziston. Ky është “ligji më i shenjtë i sjelljes së njeriut” – theksonte Xhon Golsvordi

Pacenueshmeria e baneses

mund të kufizohet vetëm me vendim gjyqësor kur është në pyetje zbulimi apo pengimi i veprave penale apo mbrojtjes së shëndetit të njerëzve

Gjatë bastisjes së banesës ka të drejtë të marrë pjesë edhe pronari i banesës, apo anëtari i familjes, respektivisht përfaqësuesi i tij, ndërsa bastisja mund të bëhet vetëm me praninë e dy dëshmitarëve

personi zyrtar mund të hyjë në banesën e huaj apo hapësirat tjera edhe pa vendim të organit kompetent dhe të kryej bastisjen edhe pa prezencën e dëshmitarëve, nëse kjo është e domosdoshme për kapjen e drejtëpërdrejtë të kryerësve të veprave penale apo për sigurinë e njerëzve dhe pasurisë, apo nëse është e qartë se në tjetër mënyrë nuk mund të sigurohen faktet në procedurën penale

Me jetën private Gjykata Evropiane nënkupton integritetin fizik dhe moral të personit, duke përfshirë dhe jetën seksuale

Liria e qarkullimit dhe e zgjedhjes se vendbanimit

Ajo mund të kufizohet vetëm me ligj, dhe në këto raste kur është e nevojshme: e para, për sigurinë e një shteti (vendi); e dyta, për udhëheqjen e procedurës; dhe e treta, për mbrojtjen e shëndetit të njerëzve

Konventa Evropiane: “Çdo person i cili ligjërisht ndodhet në territorin e një shteti ka të drejtë lirishtë të qarkullojë në të dhe të zgjedhi vendin e banimit. Çdo person është i lirë që lirishtë të lëshojë ҫdo vend, duke përfshirë dhe vendin e tij”.

E drejta e shtetësisë

E drejta e shtetësisë do të thotë e drejta e qytetarit të jetë shtetas i një vendi të caktuar, respektivisht e drejta që të vendosi lidhje juridike me shtetin në të cilin jeton dhe punon

Mbi bazën e kësaj lidhjeje, qytetari bëhet subjekt i lirive, të drejtave dhe detyrimeve të përcaktuara sipas akteve interne dhe marrëveshjeve e konventave ndërkombëtare

Shtetësi në RM fitohet: e para, në bazë të shtetësisë së prindërve apo lidhjes së gjakut (jus sanguinis); e dyta, në bazë të lindjes (jus soli); e treta, në bazë të natyralizimit (jus domicile-të vendbanimit) dhe e katërta, në bazë të marrëveshjes ndërkombëtare

Lirite dhe te Drejtat Politike

dhe

Social-Ekonomike

Lirite dhe te drejtat politike

Liria e te menduarit

Liria e ndergjegjes

Liria e besimit

E drejta e zgjedhjes

Liria e bashkimit

Liria e fjales,

Liria e shtypit

E drejta e barazise

E drejta e shprehjes se perkatesise nacionale

E drejta e peticionit



mund te jete:

aktive dhe pasive

Liria e bashkimit

Partite politike

Sindikatat

Ne vendet jodemokratike eshte shpallur si “komplot ndaj sistemit”

Cka jane partite politike?

Liria e te menduarit

Galileo Galileu kunder “saktesise se dogmes fetare se bota nuk sillet” eshte pergjigjur duke pranuar vdekjes se “Megjithate rrotullohet”

Spinoza angazhohej per lirine e mendimit e te fjales si e drejte natyrore dhe e patjetersueshme: “konsiderohet i dhunshem ai sundim qe perpiqet ta shtrij pushtetin e vet edhe ne mendime”

Liria e ndergjegjes (e percaktimit) te njeriut

Nenkupton te drejten e njeriut ne integritet te brendshem moral dhe ne shprehjen e ndjenjave dhe te botekuptimeve personale ne pajtim me ate integritet

Disa teoricien e identifikojne me lirine e besimit

Liria e besimit

Nenkupton te drejten e individit per te besuar nje fe, ose nje tjeter, ose per te mos besuar asnje, si dhe lirisht te shpreh bindjet e veta fetare…

Xhon Loku shkroi Letren per tolerancen ne te cilen ia mohonte kishes nderhyrjet ne punet e kesaj bote dhe perdorimin e forces per realizimin e misionit te saj

Liria e shtypit

Nenkupton te drejten e nxjerrjes, se gazetave, revistave dhe publikimeve tjera, ne te cilat shtetasit shprehin publikisht mendimet, pikpamjet e tyre mbi ceshtjet e ndryshme politike, shoqerore, ekonomike, sociale, etj

Sot gezojne epitetin e “pushtetit te katert”

Liria e fjales, e tubimit dhe e grumbullimit publik

E drejta ne barazi

“Te gjithe jane te barabarte para ligjit”

Ne vendet jodemokratike nuk perfillet ndaj pjesetareve te nacionaliteteve “joshtetformuese”

Te drejtat sociale-ekonomike

E drejta e pronesise

Liria e punes

E drejta per pune

E drejta ne orar te kufizuar

E drejta ne sigurim social

E drejta e shkollimit

E drejta e pronesise

Liria e punes

Disa kuptime:

- te drejten e shtetasit qe lirisht ta zgjedh profesionin dhe punen

- mohimin e punes me dhune, mohimin e lidhshmerise se njeriut per territorin e caktuar ku duhet te punoje

- barazia e shtetasve me rastin e punesimit “Cdo vend pune dhe cdo funksion ne shoqeri eshte i arritshem, ne kushte te barabarta, per secilin shtetas”

- E drejta per pune

- E drejta ne orar te kufizuat te punes

- Te drejtat ne baze te sigurimit social

- E drejta per shkollim

Te drejtat tjera kushtetuese

E drejta e shtetesise

E drejta e trashigimise

Mbrojtja e nenes dhe e femijes

Familja dhe martesa

Planifikimi i familjes

E drejta e ambientit te shendosh

E drejta ne banese

Te drejat e te huajve, etj

Detyrat e shtetasve

Obligimin ushtarak

Respektimin e kushtetutes dhe ligjit

Pagimin e tatimit, etj

Shteti dhe sistemet e organizimit te pushtetit

Pergatiti:


(ligjerata e dhjete)

Kuptimi i shtetit

“shtet” ne shumicen e gjuheve buron nga fjala latine “status”

Frengjisht - “etat”; italisht - ”stato”; anglisht – “state”; spanjisht – “estado”; gjermanisht – “staat”, shqip – “shtet”.

Keto terma paraqiten nga sh.XVI

Teorite mbi paraqitjen e shtetit

Teorite patriarkale

Teoria mbi preardhjen e mbinatyrshme (nga Perendia) te shtetit

Teorite biologjike organistike

Teorite mbi kontraten shoqerore

Teorite e dhunes (forces)

Teorite funksionaliste (si organizate per ushtrimin e funksioneve te caktuara brenda sistemit social)

Teoria marksiste- organizate e dhunes

Termi “shtet” ne kuptimin e ngushte nenkupton aparatin shteteror (teresine e organeve individuale dhe kolegjiale me raporte hijerarkike, si teresi te individeve-nepunesve qe punojne ne ato organe

Ne kuptimin e gjere me “shtet” kuptojme tere shoqerine te perfshire ne nje organizem shteteror, d.m.th. jo vetem aparatin shteteror, por edhe territorin dhe banoret nen pushtetin shteteror te nje vendi

Tipet dhe format e shtetit

Sipas marredhenieve ne prodhim dhe perbajtja klasore kemi: shtetin skllavo-pronar, feudal, kapitalist dhe proletar

Heredoti flet per: monarkine, aristokracine dhe demokracine

Aristoteli pohon ka forma te “drejta” te shtetit: monarkine, aristokracine dhe “politine”, ndersa “jo te drejta”: tiranine, oligarkine dhe demokracine

Monteske i ndan sistemet politike: ne republike, monarki dhe despoti

Format e shtetit

ne skllavopronari: monarkite skllavopronare (Egjipti, Babilonia, Asiria, Persia, Roma); demokracia sklavopronare (Athina) dhe aristokracia sklavopronare (Sparta)

Shteti feudal ka keto forma: monarkia feudale, monarkia perfaqesuese e rendeve (kastave), republika feudale (qytetet mesjetare te evropes: Venediku, Firenca, Gjenova)

Shteti borgjez paraqitet ne forme te monarkise kushtetuese (Anglia, Holanda, Belgjika, Danimarka, Suedia, Norvegjia, Spanja) dhe republikes demokratike (SHBA, Franca, Italia, etj)

Midis dy luftera boterore: shteti fashist-totalitar (Italia-1922, Gjermani 1933, Spanje, Portugali, etj)

Vendet socialiste: republika socialiste (shtete totalitare)

Shtetet e tranzicionit: republike demokratike (ngjajshme me sistemin borgjez)

Pushteti shteteror

Shteti eshte organizate e cila mbeshtetet ne nenshtrimin e popullit, ne territorin e caktuar, pushtetit te saj me te larte

Shteti ka elementin specifik, qe eshte pushteti i tij, si raport urdherues, ku njeri (apo me shume nga ta) urdheron, ndersa te tjeret i nenshtrohen atyre urdherave. Domethene, ne kufijte e territorit shteteror, pushteti shteteror eshte pushtet me i larte, pushtet sovran, te cilit i nenshtrohen te gjitha pushtetet e tjera

Atributet e pushtetit shteteror

Pavaresia (brendshme dhe e jashtme), nenkupton mundesin juridike te shtetit qe, me vendimin e vet, ta caktoje kornizen e kompetences dhe te aktivitetit te vet dhe te ndermare te gjitha masat per t’u mbrojtur

Kontinuiteti

Pandashmeria

Legjitimiteti i pushtetit shteteror

Legjitimiteti dallon nga legaliteti

Legjitim eshte pushteti i vendosur me vendimin e shumices se popullit

Legaliteti nenkupton organizimin dhe punen e institucioneve dhe bartesve te pushtetit ne pajtim me ligjin ne fuqi

Maks Veberi dallon tre tipe ideale te pushtetit: pushtetin racional-ligor, pushtetin tradicional dhe pushtetin karizmatik

Ne baze te burimit te autoritetit te pushtetit kemi: teoria teokratike (zoti), teoria autokratike (vetevetja) dhe teoria demokratike (populli)

Funksionet e pushtetit shteteror

“funksioni” nenkupton veprimtarine e organizuar, paraprakisht te caktuar, per realizimin e nje qellimi te caktuar (krijimin e ligjit, aktit administrativ, aktgjykimit, etj)

Shteti si titullar i pushtetit me te larte (posta di impero) ne territorin e vet, i realizon qellimet e veta shoqerore permes funksioneve te veta te caktuara

Funksionet e shtetit ndahen ne ate legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqesor

Funksioni legjislativ

E ushtron shteti permes sajimit te normave, rendom ligjeve, me te cilat krijohet rendi juridik

Ligji perbehet nga rregulla juridike te reja (konstituive), te pergjithshme dhe abstrakte

Brenda funksionit legjislativ dallojme dy funksione: funksionin e rregullt legjislativ (ligjvenes) dhe funksionin normativ (i cili ushtrohet permes akteve adminisrative: dekretligjeve, urdheresat, rregulloret, etj)

Funksioni ekzekutiv

Ruhet rendi juridik (permes policise), sigurohet ushtrimi i sherbimeve publike

Funksioni ekzekutiv perbehet nga:

- funksioni administrativ (realizimi I dispozicionit te ligjit nepermjet organeve te administrates) dhe

- funksioni i qeverise (konsiston ne percaktimin e qellimeve te shtetit dhe dhenien e udhezimeve per ushtrimin e funksioneve te tjera shteterore. Ky funksion ushtrohet ne diskrecion nepermjet akteve politike qe ndermerren masa te rendesishme ne politiken e brendshme dhe te jashtme te vendit si: emertimi i anetareve te qeverise, konvokimi dhe shperdarja e parlamentit, shpallja e luftes dhe lidhja e paqes, lidhja e marreveshjeve nderkombetare, etj )

Funksioni gjyqesor

Nepermjet ketij funksioni ruhet dhe realizohet rendi juridik. Konsiston ne vleresimin e sjelljeve te njerezve sipas normes juridike, me qellim te zgjidhjes se kontesteve ne shoqeri

Elementet qenesore te ketij funksioni jane: norma juridike (ligji), sjellja e njerezve, e cila vleresohet dhe kontesti

Sovraniteti

Rrjedh nga lat. e re “supremus” (i pavarur) dhe “supremitas” (epersi), si dhe nga fjala e vjeter frenge “sovrain” (i pavarur)

Ky term perdoret per te shenuar poziten me te larte – supreme te ndonje subjekti ne fusheveprimin e tij

Do te thote se subjekti me kete vecori eshte i pavaur nga subjektet tjere, ndersa subjektet tjere jane te varur nga ai

Ne Egjiptin e vjeter sovran ka qene Perendia, nder te faraoni e pastaj qytetaret e lire, bujqit dhe roberit

Ne Greqin antike sipas Platonit sovran kane qene filozofet ndersa sipas Aristotelit ligji

Ne shtetin e Romes sovrani ka qene Perandori i Romes

Ne Mesjete sovrani ishte kisha (dekretistet) dhe shteti (legistet)

Ne monarkite apsolute - monarku

Ne sh.XVIII paraqitet teoria e sovranitetit popullor nen ndikimin e Rusoit

Ne shek.XIX paraqitet sovraniteti shteteror (Georg Jelenik)

Termi “sovranitet” perdoret per te shenuar edhe te drejten e popujve per vetevendosje (sovraniteti kombetar)

Sovraniteti i shtetit

Kuptojme:

1. Pavaresine e pushtetit shteteror (ne marrjen e vendimeve dhe veprimeve ne raport me cdo pushtet tejter, brenda apo jashte, ne radhe te pare ndaj shteteve tjera

2. Epersine (supremacionin) e pushtetit shteteror (brenda territorit te vete shteteror eshte pushteti me i larte se cdo pushtet tjeter

3. Pakufizueshmeria juridike e pushtetit shteteror (lirine e plote ne krijimin dhe zbatimin e normave juridike – pervec nga normat e se drejtes nderkombetare)

Sovraniteti i popullit

Eshte i lidhur me bartesit e sovranitetit brenda shtetit

Sovraniteti popullor mbeshtetet ne Kontraten Shoqerore

Sipas Rusoit pushteti i takon popullit dhe ai vete duhet ta ushtroje ate pushtet sipas vullnetit te shumices

Sovraniteti i kombit (Kombi nuk perputhet me individet te cilet jetojne ne territorin e shtetit)

Format e drejteperdrejta te realizimit te sovranitetit

Format e Demokracise se drejteperdrejte:

- referendumi

- plebisciti

- vetoja e popullit (forme e referendumit ku zgjedhesit shfuqizojne ligjet ne fuqi),

- tubimi i shtetasve

PARLAMENTI

Pergatiti:


(ligjerata e …)

Kuptimi dhe preardhja e parlamentit

Parlare-te folurit apo diskutim,

Curia Regis (Keshilli i Mbretit),

1215 emertohet si “Magnum Concilium”,

1295 emertohej si “Great Model, Parliament” si perfaqesi gjithekombetare,

Nga Gjysma e sh.XIV emertohet si “parlamentum” dhe perbehet prej dy dhomave

Ne sh.XVIII per here te pare (Kushtet e SHBA) ushtron funksionin legjislativ nen ndikimin e Monteskies ”Sikur ligjet do ti merrte monarku, nuk do te kishte liri”, per te “shtuar se shumica me mire e ushtron funksionin legjislativ se sa nje njeri i vetem”

Sot paraqet institucionin kryesor te demokracise parlame

Funksionet e parlamentit


Funksioni zgjedhor dhe

Funksioni mbikqyres i parlamentit


Kufiri i larte nxjerrja e kushtetutes, kufiri i ulet nxjerrja e urdheresave si akte nenligjore

Funksioni legjislativ perfshin tre faza: iniciativa legjislative, shqyrtimi i ligjeve ne parlament dhe hyrja ne fuqi e ligjeve

Nxjerrja e buxhetit

Ratifikimin e marreveshjeve nderkombetare

Vendosja per luften dhe paqen

Shpallja e referendumit

Funksioni zgjedhor

Zgjedhjen dhe shkarkimin e:

shefit te shtetit

te qeverise apo anetareve te saj

te eproreve te organeve dhe organizatave administrative

Te bartesve te funksioneve te gjyqesise (gjyqtareve, prokuroreve publik,etj)

E gjykatave kushetuese

Te bartesve tjere te funksioneve publike

Funksioni mbikqyres

Mjetet e rregullta te kontrollit prlamentar:

Miratimi i buxhetit

Paraqitja e raporteve periodike te qeverise ne parlament

Mjetet e jashtezakonshme:

Pyetjet e deputeteve

Interpelanca parlamentare

Komisionet anketuese

Votebesimi i qeverise

Shkarkimi i qeverise

ORGANET E GJYQESISE

Pergatiti:


(ligjerata e …)

Sistemi i organeve te drejtesise (gjyqesise)

Organet e drejtesise, si bartes te njerit nga funksionet e pushtetit shteteror (pervec atij legjislativ dhe ekzekutiv) merrem me zbatimin e normave te pergjithshme juridike ne rastet konkrete nepermjet te zgjidhjeve te konflikteve nga ana e gjykatave

Funksioni gjyqesor qendron ne sendertimin e mbrojtjes te se drejtave qe i takojne dikujt, mbrojtjen e rendit shoqeror, ekonomik e politik

Ne sistemin e organeve te drejtesise hyjne: gjykatat, prokuroria dhe avokatia publike

Gjykatat si kategori e se drejtes kushtetuese

Mbrojne interesat dhe vlerat themelore te shoqerise

Ne fillim paraqiten ne forme te keshillave te qytetareve, te formuar ad hoc per zgjidhjen e konflikteve personale e grupore, sot paraqesin institucione te perhershme dhe te pazavendesueshme te shtetit

Ne sistemet autokratike ishin te varura nga bartesit ekzekutiv te pushtetit

Teoria e ndarjes se pushtetit sjell risi ne pikpamje te pozites se gjykatave

Gjykatat kane luajtur rol pozitiv ne mbrojtjen e lirive dhe te drejtave te njeriut

Gjykatat qe nga fillimi deri me sot, paraqesin institucione dualiste

Kushtetutat e vendeve te Evropes kane qendrim te ndryshem ndaj gjykatave

Kushtetuta e Frances 1791 nuk i rregullon gjykatat

Me vendosjen e kushtetutshmerise gjykatat gjejne vend te rendesishem ne kushtetutat e disa sheteve: Kushtetuten e Vajmarit 1919, te Austrise, Cekosllovakise, Polonise 1920, etj

Ne periudhat e krizes se demokracise, qendrimi negativ ndaj kushtetutshmerise shprehet edhe ndaj gjyqesise

Perkunder gjithe kesaj Kushtetuta e SHBA-ve, nen ndikimin e sistemit anglosankson Comon law i ka institucionalizuar gjykatat si organe te barabarta te pushtetit duke bere kufizimin e pushtetit federativ edhe te njesive federale

Rasti eshte i njejte edhe me kushetuten e Zvicres 1874

Ne vendet socialiste kane ekzistuar gjykatat

Qendrim pozitiv ndaj gjykatave ka edhe ne vendet e tranzicionit

Funksioni gjyqesor

Qe nga Ciceroni, Loku e Monteskie kane pohuar se funksioni gjyqesor eshte i pavarur, i barabarte me funksionin legjilativ e ekzekutiv dhe se paraqet mjet mbrotjeje kunder shperdorimit te funksioneve tjera

Si reaksion ndaj mendimit te ketill sociologet dhe politikologet “realist” pohojne se gjyqesia eshte “institucion thjeshte politik”

Shume teoricien nisen nga pervojat e shteteve konkrete dhe japin qendrime mbi rolin e gjykatave

Vetem ne sistemin demokratik mund te funksionojne gjykatat e pavarura

Funksioni gjyqesor eshte forme dhe menyre, e garantuar me kushtetute, e mbrojtjes se barabarte dhe te panashme te lirive dhe te drejtave te njeriut e te shtetasit, te prones dhe te interesave shteterore e shoqerore; forme dhe menyre e percaktimit te pergjegjesise te te gjitheve dhe te secilit dhe e shqiptimit te sanksioneve penale ne baze te pergjegjesise

Funksioni gjyqesor eshte forme themelore e mbrojtjes se kushtetutshmerise e te rendit kushtetues

Per te gjitha te drejtat e shtetasit mund te vendos vetem gjykata, per perdorimin e dhunes, sidomos kur kemi te bejme me jeten, lirine dhe personlitetin e tij

Funksioni gjyqesor paraqet negacion te “gjyqesise policore”

Kompetencat e gjykatave

Gjykimi i veprave penale te caktuara, e ne baze te saj, edhe shqiptimi i sanksioneve penale (denimeve) per ato vepra

Zgjidhja e konflikteve dhe kontesteve midis personave fizike e juridik (shtetasve, institucioneve, ndermarrjeve, organizatave, etj) me karakter pasuror, juridik, familjar dhe te konflikteve tjera

Ne disa vende ushtrojne edhe kontrollin e ligjshmerise se akteve te organeve te administrates (konflikti administrativ) kur me te eshte vendosur mbi te drejtat apo detyrimet individuale te shtetasve

Ne disa vende mbrojne kushtetutshmerine

Procedura gjyqesore

Varesishte nga lloji i ceshtjes juridike per te cilen vendos gjykata, ekzistojne: procedura penale, procedura kontestimore, procedura jashtekontestimore, procedura e ekzekutimit, etj. Procedurat rregullohen me ligje te vecanta

Procedura ka rendesi, ngase ka per qellim qe te vertetohet se a ekziston kerkesa te cilen pala do ta sendertoje ne procedure, ne baze te se ciles gjykata duhet te marre vendimin perkates

Per te siguruar objektivitetin e gjykates, ne te gjitha vendet jane zbatuar rregulla te caktuara te procedures gjyqesore

Parimet (rregullat) e punes se gjykatave:

Obligimi i gjykates te marr ne pyetje secilin para se t’i shqiptohet denimi;

Sigurimi i mundesise, seciles pale, qe para gjykates drejteperdrejte t’i kundervihet pales tjeter dhe drejteperdrejte t’i kundershtoj pohimet e saj;

E drejta e paleve qe para gjykates t’i shqyrtojne ceshtjet me goje;

Puna publike e gjykates;

E drejta e pales te kundershtoje vendimet e gjykates te shkalles se pare (parimi i dyshkallesise);

Prokuroria

Dallohet per nga pozita, organizimi dhe autorizimet, varesisht nga sistemi politik i cdo vendi

Ne disa vende prokuroria perfshihet ne organet e gjyqesise (te drejtesise) ne kuptimin e gjere, e ne disa tjera vecohet si organ i posacem shteteror e ne disa si organ i dministrates

Varesisht nga pozita dhe autorizimet ne disa vende emertohet si “prokurori publike”, “prokurori shteterore”

Zhvillohet nga institucioni i prokuratures pas revollucionit demokratik borgjez me qellim te ndarjes se funksionit te ndjekjes penale nga funksioni i gjykimit

Funksioni i prokurorise qendron ne ndjekjen e kryersve te veprave penale, qe perfshin fillimin e procedures penale, perfaqesimin e akuzes para gjykates dhe paraqitjen e mjeteve te rregullta e te jashtezakonshme juridike

Ne vendet socialiste prokuroria ka ushtruar ne emer te shtetit, kontrollin per zbatimin e perpiket te ligjeve, duke konstatuar faktet e shkeljes se tyre dhe duke menjanuar keto shkelje nepermjet organeve te tjere shteterore

Ka qene ne duart e prijesit te partise dhe ka sherbyer si mjet per qerim hesapesh me kundershtaret politike per “pastrime” kadrovike nepermjet proceseve te montuara politike

Ne SHBA ky organ perfshihet ne organet e pushtetit ekzekutiv, ku ne krye te Prokurorise Federative eshte prokurori (atornej) i pergjithshem. Ate e emron kryetari i SHBA-ve me pelqimin e Senatit. Ai eshte njekohsisht minister i drejtesise

Organizimi i prokurorise mbeshtet ne parimin e centralizmit, ku prokurorit te hallkes me te larte i lejon nderhyrjen ne punen e prokuroreve te hallkave me te ulta, te marrjes se rasteve, te dhenies se instruksioneve, te emerimit dhe te shkarkimit te prokuroreve te hallkave me te ulta

Avokati i popullit

Si organ i shtetit mbron te drejtat e njeriut nga administrata shteterore dhe sherbimet publike

Ne Kinen e vjeter mandarinet si “sy dhe vesh” te perandorit qe e kane informuar per ate se c’mendon populli per punen e nepunsve te tij.

Ngjajshem ishin edhe eforet ne Athinen e vjeter dhe tribunet plebej ne Romen e vjeter

Ne kuptimin bashkohor perhere te pare eshte zbatuar ne Suedi 1809 (ombudsmani)

Gjate sh.XX zbatohet edhe ne Angli, SHBA, Kanade, France. Dhe ne vendet e tranzicionit

Emertohet: “ombudsman”, “avokati i popullit”, “ombudsperson” “komisionar per te drejtat e njeriut”, “ombudsman kombetar”, “komisionar i parlamentit”, “komisionar hulumtues”, etj.

Per cilat vecori shquhet avokati i popullit?

Detyre themelore e tij eshte mbrojtja e te drejtave te njeriut kur ato jane te cenuara nga administrata shteterore;

Ushtron funksionin e vete ne menyre efikase dhe falas;

Eshte organ shteteror i zgjedhur nga parlamenti te cilit edhe i pergjigjet;

Nuk perdor dhunen, kercenimet, sanksionet, nuk urdheron, vete kurre nuk shqipton denime;

Propozon, fillon iniciativen, meson, keshillon dhe kordinon punen me sherbimet shteterore me qellim te gjetjes se zgjidhjeve me te drejta, te mbrojtjes se te drejtave te njeriut;

Eshte institucion, i cili me sjelljen e vet ndaj njeriut dhe popullit, deshmohet si organ i shtetit ne sherbim te njeriut dhe popullit;

I zgjidh rastet kontestuese duke u perpjekur qe norma juridike te zbatohet ne baze te kushtetutes dhe ligjit

FEDERALIZMI

Pergatiti:

Doc.dr. Mersim Maksuti

(ligjerata e …)

Shteti i thjeshte (unitar)

Sipas shkalles se centralizimit: shtete te thjeshta dhe shtete te perbera

Shteti unitar eshte ajo forme e organizimit shteteror ne te cilen pushteti sheteror i takon organeve qendrore

Shteti unitar: nje kushtetute, nje sovranitet shteteror (unik), nje legjislacion, unitetin e shtetesise dhe te organizates shteterore

Varesisht nga raporti midis organeve qendrore dhe organeve te njesive administrative-territoriale kemi: shtet unitar te centralizuar (organet joqendrore konsiderohen pjese perberse e organeve qendrore) dhe te decentralizuar (ekziston pavaresi me ligj)

si sinonim i menyres se ketill te organizimit te pushtetit perdoret termi “unitarist” nga fjala “unitarizem”.Vjen ne shprehje me shume ne shtetet e perbera, ato federative.

Shteti i perbere

Perbehet nga disa shtete

Kemi: me shume bartes te pushtetit ekzekutiv, me shume organe legjislative, me shume kushtetuta, orgnde te dyfishta apo te shumefishta te administrates dhe drejtesise, shtetesi te dyfisht, etj

Bashkimi behet ne baze te interesave te perbashketa

Bashkimi behet me marreveshje apo me kushtetute

Jane nxitur polemika rreth ceshtjes se “sovranitetit”

Kemi keto forma te bashkimit te shteteve:

-bashkimin e shteteve (organizatat nderkombetare qeveritare), me qellime politike, ushtarake, ekonomike. Bashkohen me Kontrate qe perban qellimin e bashkimit dhe kohezgjatjen

- bashkimin shteteror dhe

- shtetet e bashkuara

Nga aspekti kushtetues ndahen ne:

bashkime shteterore (bashkimi personal, bashkimi real dhe konfederata), nuk jane shtete dhe

Bashkesi shtetesh (federata) - eshte shtet

Bashkimi personal

Kane sundimtarin (monarkun) e perbashket.

Deri te bashkimi vjen kur perputhen rendet e trashigimise, kur mbreti i nje shteti zgjedhet edhe ne shtetin tjeter. Zhbehet kur me kushtetutat e shteteve anetare parashikohet qe personi i njejte nuk mund te jete sundimtar i te gjitha shteteve

Shtetet pervec sundimtarit te perbashket, jane te pavarura ne planin e brendshem dhe nderkombetar

Shtetet kane organet e veta legjislative, ekzekutive, dhe gjyqesore. Lidhin marredhenie diplomatike me shtetet tjera, udheheqin politiken e jashtme, lidhin marreveshje nderkombetare.

Jane zhbere me vdekjen e sundimtarit

Lidhje e tille ka qene midis Anglise dhe Hanoverit (1714-1837), midis Holandes dhe Luksemburgut (1815-1890)

Bashkimi (unioni) real

Krijohet me marreveshje nderkombetare

Bashkohen nen nje monark, i cili ne marredheniet nderkombetare paraqitet si nje subjekt

Ka elemente te konfederates dhe federates

Organet legjislative, ekzekutive dhe gjuqesore te shteteve anetare plotesisht jane te pavarura

Ka ekzistuar ne te kaluaren: Bashkimi i Suedise me Norvegjine (1815-1905), i Austrise me Hungarine (1867-1918) dhe i Danimarkes me Islanden (1919 deri ne luften e II Boterore)

konfederata

Krijohet me kontrate

Kane organin e perbashket – kuvendin

Jane formuar nga faktoret: i mbrojtjes se perbashket, ekonomik, gjeografik, historik, etj.

Konfederata shquhet p

Konfederata shquhet per keto ceshtje:

Eshte forme e vecante e bashkimit te shteteve te pavarura, e jo shtet i vecante

Shtetet anetare ne teresi ruajne sovranitetin e vet dhe mund te dalin nga konfederata

Krijohet me kontrate. Mund te ndryshohet vetem me pelqimin e te te gjitha shteteve anetare

Kuvendi i konfederates, rendom eshte i vetmi organ i perbashket. Numri i shteteve perfaqesohet ne menyre te barabarte

Vendimet e kuvendit te konf. behen te obligueshme per shtetasit e shteteve anetare pasi ti kene ligjesuar organet kompetente te tyre

Kompetencat e konfederates shtrihen vetem brenda kontrates mbi formimin e konfederates

Shkendijat e konfederates i hasim:

Ne Greqin e vjeter (Bashkimi i Ahejit), pastaj ne mesjete (Hansa- Bashkimi i Qyteteve Gjermane te Veriut, Lidhja e Qyeteve te Lombardise, etj)

Konfederata Amerikane – 1778-1787, nga 13 koloni

Konfederata e Zvicres 1291-1848, nga tre kantone

Konfederata Gjermane 1815-1871

Konfederata Australiane 1885-1900, e krijuar nga kolonit angleze ne kete vend

Federata

Eshte bashkesi e dy e me shume shtetesh, e cila krijohet me kushtetute me pjesemarrjen e te gjitha shteteve anetare

Shtetet anetare i nenshtrohen vendimeve te federates

Federata ka organet e veta: legjislative, ekzekutive dhe gjyqesore

Vendimet e organit perfaqesues jane te detyrueshme per shtetet anetare. Perbehet prej dy dhomave.

Njesite federale disponojne me pushtet te vecante shteteror: kane kushtetuten e tyre, organet legjislative, ekzekutive, gjyqesore. Kemi shtetesi te dyfishte.

Vellimi i kompetencave te federates ndryshon ne shtetet federative. Keto rregullohen me kushtetuten federative e cila nuk mund te ndryshohet pa pelqimin e shumices se njesive federale

Federata shquhet per keto ceshtje:

Nuk eshte bashkim shtetesh por bashkesi shtetesh, pra ajo vete eshte shtet

Njesite federale bartin nje pjese te sovranitetit ne federate. Prandaj federata eshte shtet sovran si ne marredheniet nderkombetare, ashtu edhe brenda

Ka organet e veta legjislative, ekzekutive, gjyqesore. Kuvendi federativ ka kompetenca qe te miratoj ligje te cilat jane te detyrueshme per shtetet anetare, pa pelqimin e shteteve anetare. Me

kushtetuten federative percaktohen kompetencat e federates dhe njesive federala, ku ne kompetence te federates hyjne politika e jashtme, ushtria e mbrojtja, ceshtjet me te rendesishme ekonomike, ndersa ceshtjet tjera ushtrohen ne kuader te njesive federale

Pushteti federativ shtrihet mbi shtetet anetare dhe mbi shtetasit e te gjitha shteteve anetare. Kemi shtetesi te dyfishte

Perbehet prej dy lloj anetaresh: njesive federale dhe shtetasit ne teresi pavaresisht nga njesite federale

Krijohet me kushtetute dhe jo me kontrate nderkombetare

Federata e pare e SHBA-ve 1787, Zvicres 1848, Gjermania

Federata e SHBA

1776 shpallet pavaresia e SHBA nga Anglia (Hartues ishte Tomas Xhefersoni)

1778, trembedhjet shtete u bashkuan ne Konfederaten Amerikane. Ky dokument u ratifikua deri me 1781

1787 formohet Federata e SHBA

SHBA, sot perbehen nga 50 njesi federale, Distrikti i Kolumbise ne te cilin gjendet kryeqyteti dhe selia e federates (Uashington) si dhe dy territore me status te autonomise politiko-territoriale me karakter nderkombetar (ishujte e Virxhinise dhe Porto Riko)

Themeluesit e SHBA-ve si Jefersoni, Medisoni, Uashingtoni, Franklini, Wilsoni, Adamsi etj, te paret zbatuan idete federaliste te tipit republikan, pra me karakter antimonarkist

Orgni me i larte i federates SHBA eshte Kongresi. Perbehet prej Dhomes Perfaqesuese dhe Senatit

Eshte zbatuar parimi i ndarjes se pushteteve ne legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqesor dhe mekanizmi “cheks and balance”

Jane siguar edhe mekanizma te pjesmarrjes se njesive federale ne ushtrimin e pushtetit te federates, permes zgjedhjes se anetareve te Kongresit ku p[rfaqesohen njesite federale dhe zgjedhjes se kryetarit te SHBA permes “elektoreve” ne njesite federale

Gjyqesia federative (Gjykata Supreme) jep fjalen e fundit lidhur me konfliktin midis federates dhe njesive federale

Kushtetuta dhe ligjet federative kane fuqi me te larte juridike se ligjet e njesive federative

Vendimet e Gjykates Supreme me te drejte trajtohen si burim i rendesishem i se drejtes kushtetuese ne kete vend

Shquhet fenomeni i bartjes se kompetencave nga pushteti legjislativ ne ate ekzekutiv (“rrezikun e kombit”) dhe zgjerimi i kompetencave te Federates ne dem te njesive federale

SHBA-te e shquan centralizmi dhe unitarizmi gradual dhe dobesimi i elementeve federaliste te sanksionuara me Kushtetuten e vitit 1787

LINDJA E REPUBLIKES SE MAQEDONISE DHE ZHVILLIMI I SAJ KUSHTETUES DERI NE VITIN 1991

Pergatiti:

Doc.Dr. Mersim Maksuti

(ligjerata e …)

Lindja e Republikes se Maqedonise

Lindi gjate Luftes se II Boterore

Me vendimin e KAÇKJ-se mbajtur me 29-30 nentor 1943 ne Jajce Maqedonise i njihet e drejta e shtetshmerise ne kuader te Jugosllavise

2 gusht 1944, ne manastirin Prohor Pcinski, u be konstituimi i shtetit te Maqedonise si anetare e barabarte e Federates Jugosllave

Vendimet e KAÇKM-se

Konstituimi i KAÇKM-se si organ me i larte perfaqesues dhe organ me i larte i pushtetit shteteror. U formua Presidiumi i KAÇKM-se dhe u parashikua formimi i Qeverise demokratike

Deklarata per te drejtat themelore te shtetasve

Vendimi per gjuhen zyrtare, vendimi per shpalljen e 2 gushtit feste shteterore

Presidiumi I KAÇKM-se miratoj nje varg vendimesh, me te cilat u formuan organet e administrates, u be ndarja politike territoriale e vendit, u rregullua organizimi dhe menyra e punes te keshillave nacionalclirimtare

Shqiptaret u anashkaluan duke i rangur te drejtat e tyre ne te drejta te pakicave kombetare, duke iu “siguruar te gjitha te drejtat per jete te lire kombetare”

Zhvillimi kushtetues i Maqedonise, si njesi federale e Jugosllavise prej 1946-1991

Ndahet ne tre periudha: 1946-1963, 1963-1974 dhe 1974-1991

Periudha e pare: nxjerrja e Kushtetutes 31 dhjetor 1946

Kjo periudhe ndahet ne dy faza: 1946-1953 dhe 1953-1963

Faza e pare karakterizohet: me “demokraci popullore”, nderhyrja e shtetit ne te gjitha proceset shoqerore. Kushtetuta e 1946 sanksionon parimet e ngritura gjate luftes

Kjo kushtetute pa preambull shquhet per keto ceshtje: “eshte kushtetute reale, eshte kushtetute e demokracise popullore dhe kushtetute e njeise federale dhe jo e shtetit te pavarur”

Kjo kushtetute ishte shprehje juridike e realitetit e jo deklarate apo program i se ardhmes

Organizimi i pushtetit shteteror mbeshtetet mbi parimin e sovranitetit te popullit, nepermjet Kuvendit Popullor si organ me i larte i pushtetit shteteror

Kuvendi zgjidhte Presidiumin, Qeverine dhe organet e gjyqesise qe i pergjigjeshin Kuvendit

Faza e dyte: u nxor ligji kushtetues ku u vendos veteqeverisja ne veprimtarite shoqerore (ekonomi, arsim, shkence, kulture, dhe shendetesi) dhe u be decentralizimi i pushtetit ne komuna (1955)

Kuvendi popullor dhe keshillat popullore ne njesite e veteqeverisjes lokale u shendrruan ne dy dhomeshe (dhoma perfaqesuese-politike dhe dhoma e prodhuesve)

Qeveria republikane zevendesohet me Keshillin Ekzekutiv Republikan, si organ ekzekutiv-politik i Kuvendit,

Ne vend te ministrive formohen sekretariatet shteterore, si organe individuale

Periudha e dyte e zhvillimit kushtetues e Republikes se Maqedonise

Realiteti shoqeror e ekonomik kerkonte zgjidhje te reja kushtetuese si ne federate ashtu edhe ne njesite federale

Nxjerrja e Kushtetutes se vitit 1963, ka keto karakteristika: zgjerim i kompetencave te njesive federale, por praktika ka qene e kunder nen ndikimin e rrymes serbe (Rankovici) dhe kuadrove proserbe ne disa republika.

Nacionalizmi serb ne dem te shqiptareve

Ne Plenumin e Brioneve te KQ te LKJ 1966 ngadhjeu vija veteqeverisese mbi ate unitariste ku erdhi deri te ndryshimet kushtetuese ne vitet 1967/68/71 me cilat u rriten kompetencat e republikave dhe krahinave me mundesin e ndikimit te njesive federale ne vendimarrjet e federates

Kushtetuta e RSM 1963, emerton per here te pare Maqedonin si “socialiste”

Zbatohet sistemi i kuvendit

Kuvendi i RSM perbehej prej pese dhomave: Dhoma Republikane; Dhoma Organizativo-politike (e cila me vone zevendesohet me dhomen e komunave) dhe tri dhoma te bashkesive punuese: Dhoma ekonomika, Dhoma Kulturore-Arsimore dhe Dhoma Social Shendetesore, te cilat perbehen nga perfaqesues te zgjedhur nga punonjesit e bashkesive punuese te lemenjeve perkates

Formohet edhe Gjykata Kushtetuese e RSM

Kjo kushtetute peson ndryshime kushtetuese me amendamentet e vitit 1965/67/69 dhe 1972

Zhvillimi kushtetues i Republikes se Maqedonise 1974-1991

Me Kushtetute 1974 fillon periudha e trete e zhvillimit kushtetues

Eshte kushtetute reale-pragmatike, te cilat shprehin marredheniet shoqerore ekzistuese, por edhe synimet e zhvillimit shoqeror ne te ardhmen

Pervec preambulles, perbante parimet themelore prej 10 pjeseve te cilat paraqitnin programin vizionin e se ardhmes, si dhe pjesen normative mjafte te vellimshme

E vecanta e kesaj periudhe te zhvilliit kushtetues te RSFJ eshte rritja e kompetencave te republikave dhe krahinave

Behet “perkufizimi i qarte i Republikes si bashkesi shteterore dhe bashkesi shoqerore politike, thellimi dhe zhvillimi I barazise se kombesive, si element konstituive te Republikes se bashku me popullin maqedonas…”

Ne kushtetute zgjerohet pjesa kushtuar lirive dhe te drejtave te njeriut

Behen ndryshime sistemi i kuvendit bazohet ne sistemin e delegimit, si forme e organizimit te klases puntore dhe shtetasve per ushtrimin e pushtetit politik mbi baza veteqeverisese

Struktura e kuvendeve komunale tre dhomeshe: Dhoma e Punes se Bashkuar, Dhoma e Bashkesive Lokale dhe Dhoma Shoqerore Politike

Ngjajshem edhe Kuvendi i RSM perbehej prej tre dhomave

Kjo periudhe karakterizohet me zhvillime te njejta ne tere federaten dhe njesite federale

Dalin ne siperfaqe kundertheniet e sistemit monist si ne planin ekonomik (borxhet e jashtme) ashtu edhe politik

Mungesa e pluralizmit politik kompenzohej me pluralizmin nacional

Konfliktet politike sa vinin e shtoheshin sidomos pas vdekjes se Titos

Serbia fajesonte federaten gjoja ishte shnderruar ne konfederate, ku kerkonte ngushtimin e kompetencave te njesive federale dhe suprimimin e krahinave si konstituente te federates- kerkonte unitarizimin e federates

1988 ndodhen disa ndryshime kushtetuese ne kushtetuten e RSFJ-se ku shume nga amendamendet nuk u perkrahen nga kuvendet e disa republikave dhe Kuvendit te Kosoves

Megjithate, me keto ndryshime filloj procesi i demokratizimit, zbatimi i pluralizmit politik

Perpjekjet e Serbise per unitarizimin e federates (dominimi i saj), masat kunderkushtetuese te Serbise ndaj Kosoves si konstituente e federates, perpjekja e saj jashtekonstitucionale per rrezimin e pushtetit legal ne Sloveni dhe Kroaci, shuan cdo shprese per ruajtjen e federates.

Republikat shpallen pavaresin pervec Malit te Zi

Me rastin e shperberjes se federates u zhvilluan kater luftera.

Maqedonia u nda pa lufte

Shkaqet e shperberjes se RSFJ-se qendrojne ne pushimin e faktoreve qe kushtezuan formimin e saj dhe ne deshtimin e saj per ti zgjidhur ceshtjet per te cilat ishte formuar

Nje nga faktoret ishte edhe ceshtja e mbrojtjes se perbashket, ku pas Konferences se Helsinkut dhe pas shperberjes se Federates Sovjetike dhe shperdarjes se Paktit te Varshaves, kishte pushuar rreziku nga jashte dhe nevoja e mbrojtjes se perbashket

Faktor tjeter i renies se federates ishte unitarizmi serb qe rrezikoj barazine kombetare ne te ardhmen

Faktor tjeter ishte qe lidhet me te kombetar ishte sigurimi i kushteve per zhvillim me te shpejt te popujve (Kosoves, Maqedonise, Malit te Zi dhe Bosnje Hercegovines)

Te gjitha keto faktor ndikuan edhe ne faktorin subjektiv, pra ne ndryshimin e qendrimit per nje shtet te perbashket, ku faktikisht u shperbe ne Kongresin e XIV te LKJ

KUSHTETUTA E REPUBLIKES SE

MAQEDONISE

Pergatiti:


(ligjerata e …)

Koncepti i kushtetutes se RM te vitit 1991

25 janar 1991 Kuvendi i RM miratoi Deklaraten per Maqedonine si shtet sovran dhe i pavarur

8 shtator 1991 referendumi per shtet sovran dhe te pavarur

17 nentor 1991 u nxorr Kushtetuta e RM, braktis sistemin komunist, monizmin politik, monizmin pronesor,, mungesa e tregut te lire dhe iniciatives private, etj

Eshte kushtetute e grupit liberale-demokratike te sh.XIX

Neni 1,al.1, “Republika e Maqedonise eshte shtet sovran, i pavarur demokratik dhe social”. Pra eshte shtet sovran i pavarur dhe jo njesi federale

Sovraniteti buron nga shtetasit

Shtetasit e Maqedonise pushtetin e realizojne nepermjet perfaqesuesve te zgjedhur, nepermjet referendumit (kombimin)

Koncepti i shtetit demokratik bazohet: pluralizmin politik, zgjedhjet e lira, ndarjen e pushtetit,

Te gjitha organet e pushtetit vehen nen kushtetute

Ndarja e pushtetit: legjislativ-Kuvendi i RM, ekzekutiv- Qeveria e RM, gjyqesor-gjykatat

Midis qeverise dhe kuvendit vendosen raporte karakteristike per regjimet parlamentare

RM Republike parlamentare

Mbrojtjen e kushtetutshmerise e ushtron Gjykata Kushtetuese e RM

Zbatohet pluralizmi pronesor, dhe mbrojtja e barabarte juridike e prones

Garanton dhe mbron lirite dhe te drejtat e njeriut

Riafirmohet veteqeverisja lokale

Preambula e Kushtetutes se RM

Nuk eshte e shenuar me emrin “preambule”

Perban dy aline:

Ne alinen e pare theksohen momentet me te rendesishme per zhvillimin shtetrore-juridik te shtetit te Maqedonise.Si rezultat i kesaj theksohet se Maqedonia eshte e konstituar si shtet nacional i popullit maqedonas, ku sigurohet barazia e plote civile dhe bashkejetesa e perhershme e popullit maq. me shqiptaret, turqit, vllehet, romet, etj

Ne alinen e dyte percaktohen qellimet qe synoheshin me kete Kushtetute, qe “Republika e Maqedonise te konstituohet si shtet sovran dhe i pavarur dhe si shtet civil dhe demokratik, qeverisja e drejtesise, lirite dhe te drejtat e njeriut, te sigurohet paqja dhe bashkejetesa …

Preambula kishte zbatuar konceptin e shtetit nacional, ndersa synonte te zhvillohej si “shtet sovran i pavarur dhe si shtet civil e demokratik” (al.2)

Preambula nuk ka fuqi juridike por ka rendesi politike.Paraqet burim te se drejtes kushtetuese

Gjykatat kushtetuese e perdorin si baze per interpretimin e tekstit normativ

Marreveshja kornzise e Ohrit (aneksi “A”) bartes te sovranitetit perkufizon shtetasit. Mirepo ky koncept u ndryshua.Si kompromise u arrit me amendamentin IV kombinimi i konceptit te individit dhe i shtetit kombetar me tekstin e prembules me kete perbajtje:

“Qytetaret e Republikes se Maqedonise, populli maqedonas si dhe qytetaret qe jetojne brenda kufijve te Maqedonise, qe jane pjese e popullit shqiptar, popullit turk, popullit serb, popullit vlleh, popullit rom, popullit boshnjak dhe te tjeret,…”

Kjo eshte nje qasje e re por jo deri ne fund konsekuente, ndaj konstituenteve te shtetit te Maqedonise

Pavarsisht se shqiptaret dhe te tjeret definohen si pjesetare te pakicave kombetare, atyre u njihet atributi i konstituenteve te RM si atdhe i tyre, u njihen meritat e tyre per konstituimin e Maqedonise si shtet sovran e i pavarur dhe jane barazuar ne pergjegjesite dhe te drejtat e tyre ne shtetin e perbashket

Teksti normativ i Kushtetutes se RM

Dispozitat themelore

Lirite dhe te drejtat themelore te njeriut

Organizimi i pushtetit shteteror

Gjykata Kushtetuese e RM

Pushteti lokal

Marredheniet nderkombetare

Mbrojtja e Republikes, gjendja e luftes dhe gjendja e jashtezakonshme

Ndryshimi i Kusheutes

Dispozitat kalimtare dhe perfundimtare

Amendamentet kushtetuese per Kushtetuten e RM

Per here te pare eshte plotesuar me dy amendamente 1992, me heqjen e dyshimit se Maqedonia nuk ka pretendime territoriale ndaj shteteve fqinje (amendamenti I) dhe se me rastin e perkujdesjes per poziten e pjesetareve te popullit maqedonas ne vendet fqinje, RM nuk do te perzihet ne te drejtat sovrane te atyre shteteve dhe ne punet e brendshme (amendamenti II)

Amendamentet ne baze te Marreveshjes kornize te Ohrit 2001

Amendamentet ne sferen e pushtetit gjyqesor 2005

ORGANIZIMI DHE ORGANET E REPUBLIKES

SE MAQEDONISE

Pergatiti:


(ligjerata e …)

Organizimi dhe organet e Republikes se Maqedonise

Sistem i demokracise parlamentare

Zbaton parimin e ndarjes se pushtetit

Organet e pushtetit shteteror jane:

- Kuvendi, si organ me i larte ligjvenes

- Qeveria, si organ ekzekutiv-administrativ

- organet e drejtesise, si organe te pushtetit gjyqesor

1. Kuvendi i Republikes se Maqedonise

1.1. Pozita dhe menyra e zgjedhjes se Kuvendit te RM

Eshte organ perfaqesues dhe bartes i pushtetit legjislativ

Perbehet prej nje dhome (monokameral), 120-140 deputete (zgjidhen ne zgjedhje te drejteperdrejta, te lira dhe me votim te fshehte – rregullohet me ligj)

Mandati i Kuvendit zgjat 4 vjet, por mund te zgjatet ne rast te luftes apo gjendjes se jashtezakonshme

Mund te shperdahet para kohe vetem nese deklarohet shumica e deputeteve te Kuvendit (neni 63, al. 6)

Kuvendi eshte ne sesion te perhershem

Ka kryetarin dhe nje apo me shume nenkryetare. Zgjidhen per 4 vjet nga radhet e deputeteve me shumicen e votave

Kryetari perfaqeson Kuvendin, kujdeset per zbatimin e Rregullores se punes te Kuvendit, etj.

Si funksion politik Kryetari i Kuvendit shpall zgjedhjet per deputete dhe Kryetarin e Republikes

Funksioni i Kryetarit te Kuvendit eshte i papajtueshem me ushtrimin e funksionit ose profesionit tjeter, ose funksioni ne parti politike

1.2. Kompetencat e Kuvendit te Republikes se Maqedonise

Nxjerr dhe ndryshon Kushtetuten;

Nxjerr ligje dhe ben interpretime autentike te ligjeve;

Nxjerr buxhetin e Republikes dhe llogarine perfundimtare;

Nxjerr planin hapesinor te Republikes;

Ratifikon marreveshjet nderkombetare;

Vendos per luften dhe paqen;

Merr vendim per ndryshimin e kufijve te Republikes;

Merr vendim per hyrjen daljen nga bashkesia ose bashkimi me shtete tjera;

Shpall referendum;

Vendos per rezervat e Republikes

Themelon keshilla;

Zgjedh Qeverine e Republikes se Maqedonise;

Vendos per imunitetin e Kryetarit te Qeverise se RM;

Zgjedh gjyqtaret e Gjykates Kushtetuese ne Republikene Maqedonise;

Zgjedh tre anetare ne keshillin Gjyqesor ne RM, me shumicen e votave te te gjithe deputeteve, gjate se ciles medoemos te kete shumice votash nga numri i pergjithshem i deputeteve qe u takojne bashkesive qe nuk jane shumice ne RM

Zgjedh dy anetare te Keshillit gjyqesor ne RM qe i propozon Kryetari i RM, ku njeri eshte pjesetar nga radhet e bashkesive qe nuk jane shumice ne RM;

Zgjedh dhe shkarkon Prokurorin publik ne RM;

Ben zgjedhjen, emerimin dhe shkarkimin te bartesve tjere te funksioneve publike;

Ushtron kontrollin politik mbi Qeverine dhe bartesit e tjere te funksioneve publike, te cilet pergjigjen para Kuvendit;

Jep amnisti;

Nxjerr: vendime, deklarata, rezoluta, rekomandime dhe konkluzione;

Kryen edhe pune te tjera te caktuara me kushtetute (neni 68 i Kushtetutes)

1.3. Te drejtat dhe detyrat e deputeteve

Kane te drejte dhe obligim te marrin pjese ne seancat e parlamentit (mungesa me shume se 6 muaj, deputetit mund t’i merret mandati)

Deputeti ka keto te drejta: te propozoj nxjerrjen e ligjit dhe akteve tjera te pergjithshme, te shtroje pyetje, te paraqese interpelance, te shtroje ceshtjen (mocionin) e votebesimit ndaj Qeverise ne menyren e rregulluar me Kushtetute dhe Rregulloren e punes se Kuvendit

Deputetet gezojne imunitet. ai mund te jete:

- Imuniteti lidhur me punen ne Kuvend, dhe

- imuniteti penalo-juridik

Deputeti perfaqeson shtetasit dhe vendos sipas vullnetit te vet. Nuk mund te revokohet. Sanksioni i vetem eshte mos votimi ne zgjedhjet e ardhshme

Gjate ushtrimit te funksionit deputeti ka te drejten e kompensimit me ligj

Mandati zgjat 4 vite.

Pushimi i mandatit te deputetit vjen ne keto raste: nese ai jep doreheqje personale ne seancen e Kuvendit; nese eshte denuar per veper penale prej me se paku 5 vjet burg; mund ti merret mandati edhe per veper te denueshme te cilin e bene te padenje ate per ushtrimin e funksionit te deputetit ose per shkak te mungeses se paarsyeshme nga Kuvendi me teper se 6 muaj.

Deputetit mund t’i merret mandati me shumicen e 2/3

1.4. Trupat punuese te Kuvendit te Republikes se Maqedonise

Shqyrtojne projektligjet, propozimligjet dhe propozimaktet e tjera te pergjithshme, percjellin zbatimin e akteve te nxjerra nga Kuvendi dhe shqyrtojne ceshtje te tjera.

Paraqesin ndermjetsuesin midis Kuvendit dhe Qeverise

Kuvendi i RM ka formuar: trupa punues te perhershem (Komisioni per ceshtje te mandatit dhe te imunitetit, Komisioni legjislativ-juridik, Komisioni i perhershem anketues per mbrojtjen e lirive dhe te drejtave, etj. ose te perkohshem (komisione anketuese per te gjithe lemenjte dhe per cdo ceshtje me interes publik)

Kuvendi formon Komitetin per Marredhenie midis Bashkesive. E perbejne 19 anetare: 7 deputete maqedonas, 7 shqiptare dhe nga 1 turk, vlleh, rom, serb dhe boshnjak

Nese ndonje bashkesi nuk ka deputet ne Kuvend, pas konsultimeve qe i bene Avokati i popullit me perfaqesuesit relevante te asaj bashkesie, ai propozon anetarin e Komitetit i cili nuk eshte deputet

Menyra e punes se Kuvendit dhe procedura per nxjerrjen e ligjeve

Kuvendi punon ne séance (mbledhje). Seancen e therret Kryetari i Kuvendit me iniciativen e vet, kur ate e kerkon se paku 1/3 e numrit te pergjithshem te deputeteve, Kryetari i Republikes dhe Qeveria

Seancat jane publike. Pa prezencen e opinionit mund te punoj nese Kuvendi vendos me 2/3

Kuvendi vendos nese ne séance jane te pranishem shumica e numrit te pergjithshem te deputeteve (kuorumi). Kuvendi vendos me shumice votash te deputeteve te pranishem, se paku 1/3 e votave nga numri i pergjithshem i deputeteve, nese me Kushtetute nuk eshte parashikuar nje shumice tjeter e vecante

Per nje sere ceshtjesh vendoset me 2/3

Votimi eshte publik, po qe se ai nuk vendos qe votimi te behet ne menyre te fshehte (“per”, “kunder” ose “i papercaktuar”)

Votimi mund te behet edhe me thirrjen e emrit te cdo deputeti per t’u deklaruar

Rregullorja e punes se Kuvendit nxirret me shumicen e votave te deputeteve qe rregullon proceduren e nxjerrjes se ligjeve.Ajo zhvillohet ne 4 faza:

E para, propozimi i ligjeve (cdo deputet, Qeveria e RM dhe se paku 10.000 zgjedhes-si propozues te autorizuar). Te drejte nisme kane edhe cdo shtetas, grupi I shtetasve, cdo institucion dhe shoqate. Propozimi qe nuk eshte bere nga Qeveria, kryetari i Kuvendit ia dergon Qeverise per te dhene mendimin

E dyta, shqyrtohet projektligji ne trupat e Kuvendit. Mund te vendos Kuvendi edhe shqyrtim publik per disa ligje.Pas shqyrtimit se bashku me sugjerimet Kuvendi projektligjin ia dergon propozuesit

Faza e trete, shqyrtohet propozimligji se pari ne trupat punues pastaj ne Kuvend. Me kete raste, Trupat punuese dhe deputetet mund te propozojne ndryshime dhe plotesime te dispozitave te caktuara ne forme amendamentesh. Krahas cdo dispozite, shqyrtohet dhe vendoset edhe per amendamentet eventuale ne ate dispozite.

Amendamente ndaj propozim ligjit mund te paraqesin edhe Qeveria dhe se paku 10.000 zgjedhes. Ne kete faze votohet cdo dispozite vec e vec dhe pastaj ligji ne teresi. Me kete perfundon miratimi i ligjit ne Kuvend

Faza e katerte, Ligjet shpallen me dekret. Dekretin per shpalljen e ligjit e nenshkruajne Kryetari i Kuvendit dhe Kryetari i Republikes

Me shumicen e votave te deputetve te pergjithshem Kuvendi hedh posht mos nenshkrimin e ligjit nga Kryetari I REPUBLIKES

Ligjin e miratuar me 2/3 Kryetari i Republikes nuk mund ta refuzoj nenshkrimin per shpalljen e tij

Me rregullore eshte parapa edhe mundesia e shkurtimit te afateve te procedures se nxjerrjes se ligjit, si dhe nxjerrja e ligjit me procedure urgjente

KRYETARI I REPUBLIKES SE

MAQEDONISE

Pergatiti:


(ligjerata e …)

Kompetencat e Kryetarit te RM

Perfaqeson Republiken brenda dhe jashte

Eshte komandant i forcave te armatosura

Cakton mandatarin per formimin e Qeverise se RM

Emeron dhe revokon me dekret ambasadoret dhe perfaqesuesit e RM ne boten e jashtme

Pranon letrat kredenciale dhe revokuese te perfaqesuesve te huaj diplomatike

Propozon dy gjyqtare ne Gjykaten kushtetuese te RM

propozon dy gjyqtare ne Keshillin Gjyqesor te RM (njeri duhet te jet nga radhet e bashkesive)

Emeron tre anetare te Keshillit te Sigurimit ne RM

Emeron dhe shkarkon edhe bartes tjere te funksioneve shteterore dhe publike te caktuara me Kushtetute dhe ligj

Jep dekorata dhe mirenjohje ne pajtim me ligjin

Ben faljen ne pajtim me ligjin dhe

Ushtron detyra te tjera te caktuara me Kushtetute

Struktura e Keshillit te Sigurimit ne RM

Funksioni i Kryetarit te Republikes eshte i papajtueshem me ushtrimin e nje detyre tjeter publike ose funksioni ne parti politike

Menyra e zgjedhjes dhe mandati i Kryetarit te RM

Zgjedhet nga qytetaret me mandat 5 vite dhe me se shumti 2 here gjate jetes se tij

Mund te propozojne per Kryetar te RM 10.000 zgjedhes apo 30 deputete

Kushtet per tu zgjedh Kryetar: 40 vjec dhe te kete qene banor i RM se paku 10 vjet brenda 15 vjeteve te fundit

Fiton ai kandidat qe ka shumicen e votave te numrit te pergjithshem. Mund te kemi dy runde ku shkojne vetem dy kandidate. Poqese ne rundit e dyte asnje nuk fiton shumcen atehere perseritet e tere procedura zgjedhore

Nese del nje kandidat dhe nuk fiton shumicen atehere perseritet e tere procedura

Zgjedhja e Kryetarit te RM behet gjate 60 diteve te fundit te mandatit te Kryetarit te meparshem

E merr mandatin 10 dite pas shpalljes se rezultateve perfundimtare, por jo para se i skadon mandati atij te meparshmit

Para marrjes se detyres jep deklarate solemne para Kuvendit se do ta respektoje Kushtetuten dhe ligjin

Ne rast te vdekjes, doreheqjes, pengesave te perhershme ne ushtrimin e funksionit, funksionin e tij e ushtron perkohesisht Kryetari i Kuvendit. Kushtet per nderprerjen e funksionit te Kryetarit te Republikes i verteton Gjykata Kushtetuese e RM

Mandati i Kryetarit vazhdohet gjate gjendjes se luftes dhe gjendjes se jashtezakonshme (neni 128)

Kryetari i RM gezon imunitet.per imunitetin e tij vendos Gjykata Kushtetuese e RM me 2/3

Raporti i Kryetarit te RM me Kuvendin dhe Qeverine e RM

Nuk i pergjigjet Kuvendit per punen e tij

Nuk ka iniciative legjislative as mund te shperdaj Kuvendin

Njohton kuvendin se paku nje here ne vite per ceshtje nga kompetenca e tij, ndersa Kuvendi mund te kerkoj mendin nga ai per ceshtjet nga kompetenca e tij

Kryetari i RM shpall me dekret ligjet

Ne raport me Qeverine edhe Kryetari i RM ushtron disa kompetenca ekzekutive: si ne lemin e politikes se jashtme, te mbrojtjes dhe sigurise se vendit.

Mundesia e ndikimit te Kryetarit te RM mbi Qeverine eshte e vogel, madje edhe ne percaktimin e mandatarit te qeverise

Pergjegjesia e Kryetarit te RM

Mban pergjegjesi para zgjedhesve qe e kane zgjedhur (pergjegjesi politike)

Nese e shkel Kushtetuten dhe ligjin proceduren per pergjegjesin e fillon Kuvendi me 2/3 dhe vendos Gjykata Kushtetuese me 2/3 shkarkimin eventual te tij

Qeveria e RMkompetencat e Qeverise se RM

Cakton politiken e zbatimit te ligjeve

Propozon ligje, buxhetin republikan

Propozon planin hapesinor te Republikes

Propozon vendime per rezervat e Republikes dhe kujdeset per zbatimin e tyre

Nxjerr urdheresa dhe dispozita te tjera per zbatimin e ligjeve

Percakton parimet e organizimit te brendshem dhe te punes se ministrive dhe te organeve te tjera te administrates

Jep mendime lidhur me propozimligjet dhe dispozitat tjera te cilat ia paraqesin Kuvendit propozues te tjere te autorizuar

Vendos per njohjen e shteteve dhe te qeverive

Vendos marredhenie diplomatike dhe konsulare me shtete te tjera

Merr vendime per hapjen e perfaqesive diplomatike-konsulare ne boten e jashtme

Propozon emerimin e ambasadoreve dhe perfaqesuesve te RM ne boten e jashtme dhe emeron shefat e perfaqesive diplomatike-konsulare

Propozon Prokurorin publik

Ben emerimin dhe shkarkimin e bartesve te funksioneve te tjera publike te caktuara me Kushtetute e me ligj dhe

Kryen edhe pune te tjera te caktuara me Kushtetute dhe me ligj

Perberja dhe menyra e zgjedhjes se Qeverise se RM

E perbejne Kryetari dhe ministrat, qe s’jane deputet ne Kuvend. Kjo nuk perkon me sistemin parlamentar-dobeson lidhjen e saj me parlamentin

I ngjan me shume Qeverise se nepunesve

Organizimi dhe menyra e punes se Qeverise eshte e rregulluar me ligj

Mandatarin per formimin e Qeverise e cakton Kryetari i RM 10 dite pas konstituimit te Kuvendit

Mandati i besohet partise apo koalicionit qe ka fituar shumicen ne Kuvend

Mandatari ne afat prej 20 ditesh, prej caktimit si mandatar ia paraqet Kuvendit programin dhe propozimin e perberjes se Qeverise

Me shumicen e votave zgjedhet Qeveria

Ministrat udheheqin dikastere te caktuar, ndersa ndonjeri mund te jete pa resor

Qeveria ka te drejte te jap doreheqje. Doreheqja e Kryetarit con ne doreheqjen e Qeverise ne teresi

Qeverise i pushom mandati nese shperdahet Kuvendi. Mbetet ne detyre deri ne zgjedhjen e Qeverise se re

Doreheqje mund te japin cdo anetare i Qeverise

Kryetari i Qeverise mund te propozoje shkarkimin e anetareve te Qeverise. Ne rast se propozon me shume se 1/3 atehere Kuvendi vendos njesoj si per Qeverine e re

Kryetari i Qeverise dhe ministrat gezojne imunitet. Per imunitetin e Kryetarit te Qeverise vendos Kuvendi ndersa per ministrat Qeveria

Kryetari dhe ministrat gjate ustrimit te funksionit te tyre nuk i neshtrohen sherbimit ne Forcat e Armatosura

Funksioni i Kryetarit dhe ministrave eshte i papajtueshem me funksione tjera publike

Raporti i Qeverise me Kuvendin e RM

Qeveria si bartese e pushtetit ekzekutiv i nenshtrohet kontrollit parlamentar nga Kuvendi

Qeveria dhe secili anetare per punen e vet pergjigjen para Kuvendit

Nje nga instrumentet e kontrollit eshte votimi i mosbesimit ndaj Qeverise. Mocionin ndaj votbesimit mund ta ngrejne se paku 20 deputete.

Vendimin per votimin e besimit e merr Kuvendi me shumicen e votave te numrit te pergjithshem (ashtu si e ka zgjedhur)

Ne rast se eshte votuar mosbesimi, Qeveria eshte e obliguar te jap doreheqje dhe vazhdon punen deri ne zgjedhjen e qeverise se re

Mocioni i serishem nuk mund te ngritet para 90 diteve, me perjashtim te rasteve kur kete e kerkon shumica nga numri i pergjithshem i deputeteve

Qeveria ka te drejte edhe vete te kerkoje nga Kuvendi qe t’ia votoje besimin, me qellim te ngritjes se autoritetit te saj

Mbikqyrja e punes se Qeverise dhe anetareve te saj ushtrohet edhe nepermjet pyetjeve te deputeteve, interpelances etj

MARREVESHJA KORNIZE E OHRIT

(ligjerata e …)

Shkaqet e konfliktit?

Marreveshja perbehet prej tre anekseve:

Aneksi A - ndryshimet kushtetuese

Aneksi B - ndryshimet ne legjislacion

Ankesi C - implementimi i marreveshjes

Ndryshimet kushtetuese

Perfshijne:

Preambulen e Kushtetutes se vitit 1991

Perdorimin zyrtar te gjuheve ne RM

Ceshtjen e arsimit te larte

Perdorimin e simboleve kombetare

Perfaqesimin adekuat te bashkesive ne RM

Proceduren e nxjerrjes se ligjeve qe cenojne drejteperdrejte te drejtat e bashkesive

Zgjedhjen dhe kompetencat e avokatit te popullit

Transformimin e Keshillit per marredhenie ndernacionale ne Komitet per marredhenie midis bashkesive

Emerimin e anetareve te Keshillit te Sigurimit

Emerimin e disa anetareve ne Keshillin Gjyqesor dhe Gjykaten Kushtetuese

Nderrimin e emrit dhe kompetencat e pushtetit lokal, etj

Preambula e Kushtetutes se RM

Marreveshja kornzise e Ohrit (aneksi “A”) bartes te sovranitetit perkufizon shtetasit. Mirepo ky koncept u ndryshua.Si kompromise u arrit me amendamentin IV kombinimi i konceptit te individit dhe i shtetit kombetar me tekstin e prembules me kete perbajtje:

“Qytetaret e Republikes se Maqedonise, populli maqedonas si dhe qytetaret qe jetojne brenda kufijve te Maqedonise, qe jane pjese e popullit shqiptar, popullit turk, popullit serb, popullit vlleh, popullit rom, popullit boshnjak dhe te tjeret,…”

Kjo eshte nje qasje e re por jo deri ne fund konsekuente, ndaj konstituenteve te shtetit te Maqedonise

Perdorimi zyrtar i gjuhes shqipe

Ne baze te amendamentit te V, ndryshohet Neni 7, paragrafi 2, i Kushtetutes i cili citon: “Cilado gjuhe tjeter ne te cilen flasin se paku 20% e popullates, eshte gjithashtu gjuhe zyrtare, si dhe shkrimi i saj, ashtu siq eshte e percaktuar me ane te ketij neni”

E drejta e arsimit ne gjuhen shqipe

Eshte e rregulluar ne kete menyre: “Financimi nga shteti do te sigurohet per arsimin siperor ne gjuhen ne te cilen flasin te pakten 20% e popullates ne Maqedoni, e ne baze te marreveshjeve te posacme”

Ne fund te Aneksit “B” eshte nje formulim shume i drejte i cili citon “Kuvendi do te ligjesoje te gjitha dispozitat ligjore qe mund te jene te domosdoshme per t’i dhene efekt te plote Marreveshjes Kornize dhe do te ndryshoje ose suprimoje te gjitha dispozitat qe nuk jane ne pajtim me Marreveshjen Kornize”

Perfaqesimi i drejte dhe proporcional i shqiptareve ne organet shtetrore

Amendamenti VI, ndryshon alinen 2 te nenit 8 te Kushtetutes, forcon dhe garanton perfaqesimin e drejte dhe proporcional te shqiptareve ne organet dhe institucionet e pushtetit shtetrore ne RM

Menyra e re e vendosjes ne Kuvendin e RM

Amendamenti X, ploteson me nje eline te re nenin 69 te Kushtetutes, citon: “Per ligjet te cilat drejteperdrejti kane te bejne me kulturen, perdorimin e gjuheve, arsimin, dokumentet personale dhe perdorimin e simboleve, Kuvendi vendos me shumicen e votave te deputeteve te pranishem, ne kuader te se ciles duhet te jene edhe votat e shumices se deputeteve qe deklarohen se u perkasin bashkesive qe nuk jane shumice e popullates se Maqedonise”

Konfliktin lidhur me zbatimin e kesaj dispozite e zgjidh Komiteti per marredhenie midis bashkesive

Menyra e zgjedhjes se avokatit te popullit

Amendamenti XI, ndryshon nenin 77, i cili citon: “Kuvendi zgjedh Avokatin e popullit me shumicen e votave te numrit te pergjithshem te deputeteve, ne kuader te se ciles duhet te jene edhe shumica e votave te numrit te pergjithshem te deputeteve qe deklarohen se u takojne bashkesive qe nuk jane shumice e popullates ne Maqedoni”

Menyra e re e zgjedhjes se:

Keshillit te Sigurimit te RM (tre anetare i emron Kryetari i RM me kusht qe te shprehi strukturen e popullsise ne RM)

Komitetit per marredhenie midis bashkesive (7 maqedonas, 7 shqiptare dhe nga nje turk, serb, boshnjak, vleh, rom-te gjithe i propozon Kryetari i RM)

Keshillit gjyqesor ne RM (15 anetare gjithesej: 3 anetare i zgjedh parlamenti qe duhet te votojne edhe shumica e bashkesive dhe 2 anetare i propozon Kryetari i RM ku njeri duhet te jete nga radhet e bashkesive)

Tre gjyqtare (nga 9 gjithesej) ne Gjykaten Kushtetuese te RM i zgjedh Kuvendi ku duhet te deklarohen edhe shumica e deputeteve nga radhet e bashkesive

Kryeshefave te policise

Pushteti lokal

Ligji mbi pushtetin lokal nxirret me 2/3 e votave te pergjithshme, por kerkohet edhe shumica e votave nga radhet e bashkesive

Kjo forme e nxjerrjes se ligjeve vlen edhe per ligjet: financimin lokal, zgjedhjet lokale, kufijte lokal dhe qytetin e Shkupit

Rriten kompetencat e pushtetit lokal ne sferen: e arsimit, mbrojtjes shendetsore, financimit lokal, zhvillimit ekonomik lokal, etj.

Implementimi i Marreveshjes kornize?

Education

E drejta kushtetuese