2. Η Λατινική Κυριαρχία στον ελληνικό χώρο (1204-1566)

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους (1204), η Βυζαντινή αυτοκρατορία διασπάστηκε σε μικρότερα ελληνικά κράτη και σε κράτη που ίδρυσαν Φράγκοι, Βενετοί και άλλοι κατακτητές.

Ειδικότερα πολλές περιοχές του ελληνισμού γνώρισαν σταδιακά τη βενετσιάνικη κατοχή. Οι περιοχές αυτές ήταν συνήθως νησιά και λιμάνια με στρατηγική σημασία ή παραλιακά μέρη με εύφορη ενδοχώρα.

Τότε λοιπόν (1204) ξεκινάει η χρονική περίοδος της Λατινικής κυριαρχίας ή ενετοκρατίας που τελειώνει 3,5 αιώνες αργότερα (1566), όταν πια οι Οθωμανοί κυριαρχούν στον ελληνικό χώρο, παρόλο που οι Βενετοί κράτησαν την Κρήτη για έναν αιώνα ακόμη πριν πέσει στα χέρια των Οθωμανών (1669).

Ο διαμελισμός της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μετά το 1204

Οι Βενετοί, που ήταν κυρίως έμποροι, υποχρέωναν τους κατοίκους των κατακτημένων περιοχών να καλλιεργούν ορισμένα είδη που είχαν ζήτηση στο εξωτερικό. Αυτό συχνά προκαλούσε έλλειψη σε βασικά ειδών διατροφής του πληθυσμού.

Ανώτατος άρχοντας ήταν πάντα Βενετός. Κάθε περιοχή χωριζόταν σε άλλες μικρότερες που τις διοικούσαν ευγενείς Βενετοί ή και πλούσιοι Έλληνες από αρχοντική γενιά.

O Ενετικός φτερωτός λέοντας, έμβλημα των Ενετών.

Ο λαός πλήρωνε βαριούς φόρους και υποχρεωνόταν να κάνει αγγαρείες, κυρίως στο χτίσιμο οχυρωματικών έργων. Για το λόγο αυτό δεν ήταν λίγες οι φορές που ο λαός επαναστατούσε ενάντια στους Βενετούς και την τοπική αριστοκρατία, όπως συνέβη στη Ζάκυνθο (1628) με το ονομαστό «ρεμπελιό των ποπολάρων».

ΦΩΤΕΙΝΟΣΠάρ’ ένα σβώλο, Mήτρο,και διώξ’ εκείνα τα σκυλιά, που μου χαλούν το φύτρο.[...] Δυο μήνες έρεψα εδώ, εσάπισα στη νώπημ’ αρρώστια, με γεράματα! Bάσανα, νήστεια, κόποιγι’ αυτό το έρμο το ψωμί! Και τώρα που προβαίνεισγουρό, χολάτο από τη γη, που πριν το φαν χορταίνειτα λιμασμένα μου παιδιά, να το πατούν εμπρός μουμε τόση απίστευτη απονιά οι δυνατοί του κόσμου!...

ΜΗΤΡΟΣΕίναι του Ρήγα, δεν κοτώ... Για κοίταξ’ εκεί πέρανα ιδείς τι θρος που γίνεται, τι χλαλοή, πατέρα!

ΦΩΤΕΙΝΟΣΤι Ρήγας, τι Ρηγόπουλα! Eίν’ ο καινούριος κύρης,που πλάκωσε με ξένο βιο να γένει νοικοκύρης.Παλιόφραγκοι, που πέφτουνε σαν όρνια στα ψοφίμια·εκείνοι πάντα κυνηγοί και πάντα εμείς αγρίμια.K’ εσύ τους τρέμεις, βούβαλε! Παιδί μες στη φωτιά σου,[...] τους βλέπεις και σε σκιάζουνε! O δούλος, είν’ αλήθεια,λίπο ποτάζει μοναχά, ψυχή κ’ αίμα δεν έχει.

Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, Φωτεινός (απόσπασμα)

Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879)

O «Φωτεινός» είναι το πιο ώριμο έργο του Α. Βαλαωρίτη, που ο θάνατος δεν τον άφησε να το ολοκληρώσει. Η υπόθεσή του βασίζεται σε ένα επεισόδιο που συνέβη στη φραγκοκρατούμενη Λευκάδα το 1357. Ο Φωτεινός, εβδομηντάρης αγρότης και παλιός οπλαρχηγός, πετροβολάει και χτυπάει τα σκυλιά του αφέντη Γρατιανού Τζώρτζη, γιατί του χαλάνε τα σπαρτά. Για την πράξη του αυτή συλλαμβάνεται, δέρνεται και εξευτελίζεται.

- Τι συμπεράσματα βγάζετε για τη ζωή των απλών ανθρώπων στα χρόνια της λατινικής κυριαρχίας;

- Τι σημαίνει η φράση «που πλάκωσε με ξένο βιο να γένει νοικοκύρης»;

- Με ποιο ζώο παρομοιάζει τους Φράγκους (Λατίνους) κατακτητές ο Φωτεινός; Γιατί;

«Η βενετική διοίκηση και η ξένη ειδικότερα διοικητική αριστοκρατία [...] επεδίωξαν από την αρχή συμμαχία με τους ντόπιους άρχοντες των νησιών και [...] εκμεταλλεύονταν περίπου το 97% του ντόπιου πληθυσμού, που δεν είχε την δυνατότητα να ενταχθεί στο προνομιούχο τμήμα των κατοίκων τους. Αντίθετα οι «ποπολάροι» (η μεσαία και η Τρίτη τάξη) της χώρας (πρωτεύουσας κάθε νησιού) και οι αγροτοχωρικοί, ειδικότερα της υπαίθρου [...] παρέμεναν πολιτικά και κοινωνικά απομονωμένοι στο δικό τους περίγυρο [...]»

Λεοντσίνης Γ., Ζητήματα επτανησιακής κοινωνικής ιστορίας, Αθήνα 1991, σ. 27

Συμμετοχή των τάξεων της ζακυνθινής κοινωνίας σε λιτανεία, κατά τον 180 αιώνα. Πίνακας του Γ. Κοραή (1756) Μουσείο Ζακύνθου

Με βάση το παραπάνω απόσπασμα μπορείτε να διακρίνετε ποίες είναι οι κοινωνικές τάξεις στις βενετοκρατούμενες περιοχές;

Ποίες διαφορές υπάρχουν μεταξύ τους;

Η τέχνη στα χρόνια της Βενετοκρατίας το παράδειγμα της Κρήτης

Η συνάντηση των πνευματικών και καλλιτεχνικών παραδόσεων της ελληνικής ανατολής και της ευρωπαϊκής Δύσης στα χρόνια της Βενετοκρατίας στην Κρήτη οδήγησε στην ανάπτυξη ενός ιδιαίτερου πολιτισμού. Ιδίως στην τελευταία φάση της Βενετσιάνικης κυριαρχίας (15ος – 16ος αι.) οπότε στο νησί παρατηρείται μεγάλη οικονομική ανάπτυξη.

Σε αυτή τη φάση ο ντόπιος πληθυσμός έχει αφομοιώσει δημιουργικά τα δυτικά πολιτιστικά στοιχεία που έφεραν οι Βενετοί στο νησί, με αποτέλεσμα την παραγωγή των σπουδαίων έργων της κρητικής λογοτεχνίας (Ερωτόκριτος, Ερωφίλη κ.ά.) αλλά και την καλλιέργεια της ζωγραφικής που μας οδηγεί ως τον El Greco, όπως αποκαλούσαν οι Ισπανοί τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο (1541-1614), τον μεγάλο κρητικό ζωγράφο που φεύγοντας από την Κρήτη έζησε και εργάστηκε στην Ισπανία.

Μιχαήλ Δαμασκηνός, "Η προσκύνησις των μάγων", Συλλογή Αγίας Αικατερίνης Ηράκλειο, 16ος αι.

Στα χρόνια της Βενετοκρατίας γράφτηκε από τον Βιτσέντζο Κορνάρο και ο «Ερωτόκριτος», το σπουδαιότερο έργο της κρητικής Λογοτεχνίας που γρήγορα έγινε βιβλίο λαϊκό και γνώρισε μεγάλη διάδοση ιδίως στην Κρήτη. Ως τις αρχές του περασμένου αιώνα (20ος αι.) οι πραματευτάδες, που γύριζαν στα χωρία, ανάμεσα στην πραμάτεια τους είχαν και τη «φυλλάδα (βιβλίο) του Ρωτόκριτου». Στην Κρήτη μάλιστα οι λαϊκοί άνθρωποι αποστήθιζαν κομμάτια ολόκληρα – απο τους 10.000 στίχους του- και τα βράδια στις συντροφιές τα απάγγελλαν και κυρίως τα τραγουδούσαν, συνήθεια που επιβιώνει ως τις μέρες μας.

Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα σε πίνακα του Θεόφιλου, λαϊκού ζωγράφου από την Μυτιλήνη.

Πήγαινε στην επόμενη διαφάνεια για να ακούσεις ένα απόσπασμα του Ερωτόκριτου τραγουδισμένο από τον μεγάλο κρητικό τραγουδιστή Νίκο Ξυλούρη.