1

Republika ng Pilipinas

Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas

PAARALANG GRADWADO

MASTER NG ARTES SA FILIPINO

Sta. Mesa, Maynila

PAGSUSURI SA MGA AKDANG

MAPANGHIMAGSIK SA

PANITIKANG FILIPINO

Iniharap kay Prop. Rogelio L. Ordoñez

Guro

Bilang pagtugon sa kahingian

sa asignaturang

Panitikang Mapanghimagsik MAF 504

Mananaliksik:

Nimpha Landicho Gonzaga MAF-1

Septembre 27, 2014

2

Republika ng Pilipinas

Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas

PAARALANG GRADWADO

MASTER NG ARTES SA FILIPINO

Sta. Mesa, Maynila

PAMAGAT: PAGSUSURI SA MGA AKDANG

MAPANGHIMAGSIK SA PANITIKANG FILIPINO

Panitikan na Naghihimagsik sa Iba’t ibang Panahon

Dula at mga Tula ni Rogelio L. Ordoñez

MANUNURI: NIMPHA LANDICHO GONZAGA

KURSO: MASTER NG ARTES SA FILIPINO

3

Republika ng Pilipinas

Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas

PAARALANG GRADWADO

MASTER NG ARTES SA FILIPINO

Sta. Mesa, Maynila

PANITIKAN NA NAGHIHIMAGSIK SA IBA’T IBANG PANAHON

I. Panahon na Kastila (1565-1898)

a. Panahon ng Propaganda (1872-1896)

Noli me Tangere at El Filibusterismo (Nobela) ni Dr. Jose Rizal b. Panahon ng Tahasang Paghihimagsik (1896-1898)

Ang Pag-ibig (Sanaysay) ni Emilio Jacinto

II. Panahon ng Amerikano (1900-1941)

Tanikalang Ginto (Dula) ni Juan Abad

III. Panahon ng Hapones (1941-1945)

Palitan (Maikling Kwento) ni Pedro S. Dandan IV. Panahon ng Isinuling Kalayaan (1946-1970)

Isang Dipang Langit (Tula) ni Amado V. Hernandez V. Panahon ng Aktibismo (1970-1972)

Canal de la Reina (Nobela) ni Liwayway Arceo VI. Panahon ng Bagong Lipunan ( 1972-1981)

Satanas sa Lupa (Nobela) ni Celso Al. Carunungan

VII. Panahon sa Kasalukuyan Sa pagkamatay ng Isang Newsboy (Tula) ni Lamberto Antonio

DULA AT MGA TULA NI ROGELIO L. ORDOÑEZ

Pamagat ng mga Katha Saan Papunta ang mga Putok

Sa Bayan Ni Juan

Ave, Ave, Pater Patrum

Bakit Ganyan?

4

Introduksyon

Kung susuriin ang panitikan ng kasaysayan, maraming pangyayari sa nakaraan ang

tumatak at nag-iiwan ng latay ng pagpapaalala sa mga pangyayaring naghihimagsik, lumalaban at

sumasalungat ang mamamayan sa mga pangyayari sa ating bayan. Maraming akda ang naisulat sa

bawat yugto panahon na naghihimagsik, ngunit dahil sa ang mga akda’y mahigpit na ipinagbawal

sa una pa lang na paglalathala at karamihan sa mga manunulat na ito ay ipinakulong.

Tinatalakay ng mga manunulat sa kanilang panitik ang kabulukan ng lipunan at pulitika.

Ang alinmang establisimento ay naging sagisag ng kabulukang dapat baguhin. Madarama sa

simbahan, sa paaralan, at maging sa tahanan ang lason ng kawalang pag-asa ng mga manunulat sa

pamahalaan. Maging ang mga pari, mga guro, at mga magulang bilang awtoridad o mga dapat

taong dapat igalang ay niyanig ng mga akdang naghihimagsik bilang kalaban na pabigat sa

hinihingi nilang pagbabago. Humangga ang panitikang ito sa pagsasaad ng dapat gawin upang

lutasin ang suliranin.

Ang Panitikan ay nagbubunsod sa pagkilos ng mga mamamayan sa kanilang mga hinaing,

damdamin o kaisipang nais ipahayag. Ito ang lakas na nagbubuklod ng kanilang damdamin,

nagmumulat ng kanilang mga mata sa katwiran at katarungan. Maituturing na mapaghimagsik ang

panitikan kung ito ay tumitiwalag at tumutuligsa sa katayuan ng lipunan, tuwirang humahamon sa

umiiral na panahon, maaring ito ay laban sa maling pamamahala ng gobyerno, katiwalian, kultura,

relihiyon at moralidad.

PANITIKAN NA NAGHIHIMAGSIK SA IBA’T IBANG PANAHON

PANAHON NA KASTILA

Dumating ang mga Kastila sa bansa taglay ang tatlong Gs – GOD, GOLD at GLORY.

Dumating sila na ang pangunahing layunin ay ihasik ang Kristiyanismo, maghanap ng ginto at

upang lalong mapabantog sa pamamagitan ng pagdaragdag ng kanilang nasasakop.

Mahahati ang panitikan sa dalawa sa panahong ito: una ay pamaksang pananampalataya at

at ang ikalawa ay ang panitikang panrebolusyon, ito ang panahon ng propaganda at panahon ng

tahasang paghihimagsik. Dahil sa pananampalataya ang pangunahing pakay ng mga Kastila,

karamihan sa mga unang akdang nalikha sa panahong ito ay halos paksang pananampalataya. Sa

panahong ito, piling-pili lamang ang nakasusulat sapagkat wikang Kastila lamang ang kinikilala

sa ganitong larangan. Kaunti lamang ang nakasusulat sa Kastila dahil sa pagpipigil, sa

nadaramang takot at pagiging madamot ng mga Kastila.

5

Sa ikalawang bahaging ito ng kasaysayang pampanitikan sa panahon ng pananakop ng

Kastila, karamihan sa mga panitikang nalikha ay may diwang rebolusyonaryo at nagbukas sa

kamalayang Pilipino sa di-makataong pagtrato sa kanila ng mga Kastila at nag-uudyok na

kalabanin ang pamahalaan. Nagising pagkatapos nang higit sa tatlong daang pagkakahimlay ang

mga natutulog na damdamin ng mga Pilipino.

Dahil sa labis na pang-aalipin at pang-aalispusta at masidhing diskriminasyon ng mga

Kastila sa mga Pilipino; nagsilunsad ng mga kilusan ang iilang Pilipinong hindi na sumasang-

ayon sa pamamalakad ng mga prayle at pamahalaang Kastila. Naging lalong mahigpit ang

pagbabanta ng mga kastila, subalit hindi nila nagawang pigilin pa ang nabuong mapanlabang

damdamin ng mga Pilipino. And dating diwang maka-relihiyon ay naging makabayan at

humihingi ng pagbabago sa pamamalakad ng simbahan at pamahalan. Dahil sa mahigpit ang

pamahalaan, nagsitago ang mga manunulat sa ilalim ng iba’t ibang sagisag-panulat upang

maprotektahan ang mga sarili laban sa mapang-alipustahang Kastila at upang patuloy na

makasulat.

PANAHON NG PROPAGANDA

Tatlo ang taluktok o pinakalider ng Propaganda. Ang mga ito’y sina Dr. Jose Rizal,

Marcelo H. Del Pilar at Graciano Lopez Jaena. May kanya-kanyang ambag sa panitikan. Napiling suriin ng papel na ito ang naiambag ni Dr. Jose Rizal.

Dr. Jose Rizal

Jose Protacio Rizal Mercado Alonzo y Realonda ang buo niyang panagan. Siya ay

ipinanganak noong Hunyo 19, 1861 sa bayan ng Kalamba, lalawigan ng Laguna. Naging unang guro niya ang kanyang ina na si Teodora Alonzo.

Nag-aral siya sa Ateneo de Manila. Nagsimula siyang mag-aral ng Medisina sa Pamantasan ng Santo Tomas, ngunit nagtapos sa Unibersidad Sentral ng Madrid. Nag-aral din siya sa Pamantasan ng Berlin, at Heidelberg. Ang kanyang buhay ay nagwakas noong Disyembre

30, 1896, nang ipabaril siya ng mga Kastila na nagparatang sa kanya ng sedisyon at paghihimagsik laban sa pamahalaang Kastila. Ginamit niya ang sagisag na Laong-laan at

Dimasalang sa kaniyang mga panulat.

6

Noli Me Tangere at El Filibusterismo

(Nobela)

Ang Noli Me Tangere ang una at walang kamatayang nobela na sinasabing nagpasigla ng

malaki sa kilusang Propaganda at siyang nagbigay-daan sa himagsikan laban sa Espanya. Sa aklat na ito ay walang pakundangan niyang inilantad ang kasamaang naghahar i sa pamamahala ng mga kastila sa Pilipinas. Mahigpit na ipinagbawal ng mga Kastila ang pagbasa ng mga ito, ngunit

maraming salin ang lihim na nakapasok sa kapuluaan, bagama’t ito’y nangangahulugang kamatayan sa nag-iingat. Ang “Noli” ay nagbigay sa panitikang Pilipino ng mga hindi malilimot

na tauhang larawang-buhay na mananatili sa isip ng mga bumabasa, gaya nina Maria Clara, Juan Crisostomo Ibarra, Elias, Sisa, Pilosopong Tasyo, Basilio, Crispin, Padre Salvi at Padre Damaso. Makapangyarihan ang panitik ni Rizal sa paglalarawang-tauhan. Sa Fili ay naging Simoun si

Ibarra. Ang dating malamig, mapagtimpi, at makabatas, at makapamahalaang si Ibarra ay naglagablab na kagubatan ng ngitngit, poot, at paghihiganti sa bulok at tiwaling pamahalaan.

Ang El Filibusterismo naman ay karugtong ng Noli. Kung ang Noli ay tumatalakay sa mga sakit ng lipunan, ang Fili ay lantad sa mga kabulukan ng pamahalaan, kasama rito ang

katulong ngunit higit na naging makapangyarihan, ang simbahan. Kaya’t madalas uriin ang Noli na nobelang panglipunan at pampulitika naman ang Fili.

Ang mga nobelang ito ay itinuring bilang mga repleksiyon ng buhay sa Pilipinas noong ikalabinsiyam na siglo. Sa gayon, mababasa ang mga nobela bilang representasyon ng mga

pangyayaring naganap sa Pilipinas, bilang pagtatangkang makalikha ng mga tauhang may katapat sa tunay na buhay, bilang pagpapaliwanag ng mga suliranin ng lipunang kolonyal, at bilang

pagpapahiwatig ng mga solusyon sa mga problemang sumisiil sa bansa. Malinaw na nakaugat ang mga nobelang ito sa mga puwersang pangkasaysayan at hindi lamang salamin ng buhay ang mga nobela kundi isa ring uri ng pagbalikwas sa pagpapahayag ng kabulukan ng sistema. Malinaw

ding makikita sa nobela ang pagtatagisan ng maraming ideolohiya ng ikalabinsiyam na dantaon na sinasagisag ng mga pangkating relihiyoso, pamahalang sibil, mga ilustrado, mga uring api at

indio.

PANAHON NG TAHASANG PAGHIHIMAGSIK

Hindi naipagkaloob sa mga Pilipino ang mga hinihinging pagbabago ng mga Propagandista. Naging bingi ang pamahalaan, nagpatuloy ang pang-aapi at pagsasamantala, at naging mahigpit pa sa mga Pilipino ang pamahalaan at simbahan. Ang mga mabuting balakin

sana ng Inang Espanya sa Pilipinas ay nasasalunagat pa rin ng mga prayleng nangaghari rito.

Nang dahil sa mga pangyayaring iyon, ilan sa mga mamamayang Pilipino na ang nagsipagsabi na “wala nang natitirang lunas kundi ang maghimagsik”. Ang naging laman ng panitikan ay pawing pagtuligsa sa pamahalaan at simbahan at pagbibigay-payo sa mga Pilipino

upang magkaisa at maghanda nang matamo ang inaasam na kalayaan.

7

Ang kikilalang taluktok o pinakalider ng tahasang paghihimagsik ay sina Andres Bonifacio, Emilio Jacinto at Apolinario Mabini. Napiling suriin ng papel na ito ang naiambag ni

Emilio Jacinto.

Emilio Jacinto

Sagisag ng kabataang mapanghimagsik. Si Jacinto ay kinikilalang utak ng Katipunan,

sapagkat tumayo siyang kanang-kamay ni Bonifacio, na hindi niya hiniwalayan liban na lamang

sa huling yugto ng paghihimagsik, nang mapasugo siya sa Laguna at si Bonifacio nama’y sa

Cavite. Anak-mahirap din, si Jacinto ay nakapag-aral at naging bihasa sa Kastila. Nagpakahusay

sa Tagalog, sapagkat ito ang wikang kailangan para makasapi sa Katipunan, hanggang sa

makasulat ng mga maalab na katha bilang pagsunod sa tanging layuning makaakit ng mga kaanib

sa samahang mapanghimagsik. Si Jacinto ay sumulat ng mga paksang makabansa at

mapanghimagsik sa Tagalog at Kastila. Sa mga sinulat niya sa Tagalog, na nilagdaang Dimas

Ilaw, ilan sa mga akda niya ang Kartilya ng Katipunan, at mga tulang A La Patria, at Mi Madre.

Ang Kalayaan, Ang Ningning at Liwanag, Ang Tao ay Magkapantay, at iba pa ay ilan sa

mga kasamahang sanaysay sa kanyang aklat katipunan na Sa Liwanag at Dilim. Si Emilio Jacinto

ang naging matalinong katulong ni Andres Bonifacio sa pagtatatag ng Katipunan siya ang

tinaguriang “Utak ng Himagsikan.” Isa sa pinakadakilang nagawa niya para sa Katipunan ay ang

pagkakatatag at pamamatnugot niya sa “Kalayaan”, ang opisyal na pahayagan ng Katipunan. Ang

una at huling isyu ng pahayagang Kalayaan ay lumabas noong Enero 18, 1896. Bagamat minsan

lamang lumabas ang Kalayaan, ang mga siping ipinakalat sa mga karatig-lalawigan ay nagdulot

ng malaking epekto sa masa na naging dahilan ng pag-anib ng libo-libong tao sa Katipunan.

Iniurong ni Bonifacio ang kanyang isinulat na Kartilya bilang paggalang sa tungkulin ni Jacinto

bilang kalihim ng Katipunan. Ang kanyang Kartilya ang nasunod bilang kautusan ng mga kaanib

sa samahan.

ANG PAG-IBIG

(Sanaysay)

Sa lahat ng damdamin ng puso ng tao ay wala nang mahal at dakila na gaya ng pag -

ibig. Ang katuwiran, ang katotohanan, ang kabutihan, ang kagandahan, ang may kapal at ang

kapwa tao ay siya lamang mangyayaring maging sanhi ng pag - ibig, siya lamang ang

makapagpapabukal sa loob ng tunay at wagas na pag - ibig. Kung ang masama at matuwid ay

ninanasa rin ng loob, hindi ang pag - ibig ang siyang tunay na may udyok kundi ang kapalaluan

at ang kasakiman

Kung ang pag - ibig ay wala, ang mga bayan ay hindi magtatagal at kara- karakang

mapapawi sa balat ng lupa ang lahat ng pagkakapisan at pagkakaisa, at ang kabuhayan ay

matutulad sa isang dahaon ng kahoy na niluoy ng init at tinangay ng hanging mabilis..

Ang tunay na pag - ibig ay walang iba kundi yong makakaakay sa tao sa mga dkilang

8

gawa sukdulang ikawala ng buhay sampu ng kaginhawaan.

Ngunit ang kasakiman at ang katampalasanan ay nag aayo ring pag - ibig kung minsan,

at kung magkagayon na ay libu - libong mararawal na kapakinabangan ang nakakapalit ng ga -

patak na pagkakawanggawa na nagiging tabing pa man din ng kalupitan at ng masakim na pag -

iimbot sa aba ng mga bulag na isip na nararahuyo sa ganitong pag - ibig.

Ang pag - ibig, wala na kundi ang pag - ibig na tanging binabalungan ng matatamis na

alaala sa nagdaan at nang pag - asa naman sa darating. Sa malawak na dagat ng ating mga

kahirapan at pagkadusta, ang pag - ibig ang siyang nagiging dahilan lamangkung kaya natin

minamahal pa ang buhay.

Kung ang magulang ay walang pag - ibig sa anak, sino ang magbabatang mag - iiwi sa

mga sanggol? At mabubuhay naman kaya ang mga anak sa sarili lamang nila? Kung ang anak

naman kaya ay walang pag - ibig sa magulang, sino ang magiging alalay sa katandaan? Ang

kamatayan ay lalo pang matamis kaysa buhay na parang matandang nangangatal ang tuhod at

nanlalabo ang pagod na mga mata ay wala nang malingapang mag- aakay at makaaaliw sa

kanyang kahinaan.

Ang pagkaawa sa ating mga kapwa na inilugmok ng sawing kapalaran hanggang sa

tayo'y mahikaya't na sila'y bahaginan ng kaunting kaluwagan; ng ating pagtatanggol sa naaapi

hanggang sa isapanganib at damayan natin ang ating buhay; ang pagkakawanggawa sa lahat

kung tunay na umusbong sa puso, alin ang pinagbubuhatan kundi ang pag - ibig?

Ang tunay na pag - ibig ay walang ibubunga kundi ang tunay na ligaya at kaginhawahan;

kalinpama't sapin - sapin ang dusang pinapasan ng mga bayani, at ang kanyang buhay ay

nalipos ng karukhaan at lungkot, ang dahilan ay sapagkat hindi ang tunay na pag - ibig ang

naghahari kundi ang taksil na pita sa yama't bulaang karangalan.

Sa aba ng mga bayang hindi pinamamahayan ng wagas at matinding pag - ibig!

Sa pag - ibig nunukal ang kinakailangang pagdadamayan at pagkakaisang magbibigay ng

di maihahapay na lakas na kailangan sa pagsasanggalang ng matuwid.

Sa aba ng mga bayang hindi pinamamahayan ng pag - ibig at binubulag ng hamak ng

pagsasarili. Ang masasama'y walang ibang ninanasa kundi ang ganitong kalgayan. Gumagawa

ng dan tungo sa pag aalitan, kaguluhan, pagtataniman at pagpapatayan sapagkat kinakailangan

ng kanilang kasamaan. Ang hangarin nila ay mapagbuklod - buklod ang mga mamamayan upang

kung mahina at dukha dahil sa pag - iiringan, sila ay makapagpapasasa sa kanilang kahinaan at

karupukan.

Oh! sino ang makapagsasalaysay ng mga himalang gawa ng pag - ibig?

Ang pagkakaisa na siya niyang kauna - unahang bunga ay siyang lkas at kabuhayan, at

kung nagkakaisa na't nag iibigan ang lalong malaking hirap ay magaang pasanin, at ang muling

ligaya'y matimyas na malalasap. Kung bakit nangyayari ang ganito, ay di matataos ng mga

pusong hindi nakadarama ng tunay na pag - ibig.

At upang mapagkilalang magaling na ang pag - ibig ay siyang naging susi at mutya ng

kapayapaan at ligaya, ikaw na bumabasa nito, mapagnanakaw mo kya, mapagdadayaan o

matatampalasan mo kaya ang iyong ina't mga kapatid? Hindi, sapagkat sila'y iniibig at sa halip

9

ay dadamayan mo ng iyong dugo at sampung buhay kung sila'y nakikitang inaapi ng iba.

Gayundin naman, kung ang lahat ay mag - iibigan at magpapalagayang tunay na

magkakapatid, mawawala ang lahat ng mga pag - aapihan na nagbibigay ng madlang pasakit at

di - mabatang kapaitan.

Kung ang pag - ibig sa kapwa ay wala, nilulunod ng malabis na pagsasarili ang

magagandang akala. Ipalalagay na may tapat na nais at tatawagin na marurunong ang mabuting

magparaan upang magtamasasa dagta ng iba at ituturing na hangal yaong marunong dumamay

sa kapighatian at pagkaapi ng kanyang mga kapatid.

Maling mga isip at ligaw na loob ang nanambitan sa mga hirap na tao na inaakalang

walang katapusan! Sukat ang matutong magmahal at manariwang muli sa mga puso ang wagas

na pag - ibig sa kapwa at ang tinatawag na bayan ng hinagpis ay matutulad sa tunay na paraiso.

Ang sanaysay ay isinulat noong panahon ng himagsikan laban sa mga Espanol. Sa panahong ito, nangingibabaw sa panitikan ang damdaming makabayan. Kabilang ang akdang Ang

Pag-ibig sa bahagi ng kodigo ng rebolusyon at katipunan ng mga akdang sanaysay ni Emilio Jacinto na may pamagat na Sa Liwanag at Dilim. Ang Liwanag at Dilim ay katipunan ng kaniyang mga sanaysay na may ibat ibang paksa, tulad ng kalayaan, paggawa, paniniwala,

pamahalaan, at pag-ibig sa bayan. Sa panahong buong lakas na nagtatagisan ang mga puwersang panlipunan sa isang

kolonyal na sistema, mahirap makapamayani ang mga puwersang panlipunan sa isang kolonyal na sistema, mahirap makapamayani ang mga puwersang laban sa kolonyalismo. Bagamat daan-daang Pilipino ang sumapi sa kilusan matapos itong itatag, hindi sapat ang kanilang lakas upang

igupo ang mga kaaway na nagtataglay ng halos lahat ng uri ng kapangyarihan. Ang malaking tanong sa panahong ito ng maigting na labanan para sa puso at isip ng mga mamamayanan ay:

Paano maaantig ang damdamin ng mga inapi at nang sa gayon ay mapag-alab ang kanilang mga puso na siyang magtutulak sa kanila upang humawak ng armas sa paglaban sa mga Kastila? Ano-anong mga anyo ng panghihikayat ang nararapat gamitin ng mga namumuno sa kilusan upang

lantarang makibaka ang mga tao? Hindi mapasusubalian na ang mga panitikng nalikha sa mga panahong ito ang naging mahalagang kawig sa higanteng tanikala ng mga tekstong maituturing na

rebolusyonaryo. Ang mga panitikang naghihimagsik ang dahilan at siyang pumukaw sa damdamin ng mga mamamayan upang magising sa katotohanan ng mapang-aping kolonyalismo.

PANAHON NG AMERIKANO

Nagkaroon ng wakas ang tatlongdaan at tatlumpung taon ng pananakop ng mga Kastila at

nakatikim ang mga Pilipino ng kalayaan. ang mga Amerikano'y nagdulot ng mga kaluwagan sa mga nasanay maalipin sa loob ng mahabang panahon. Nabigyan nga ng kalayaan ang mga Pilipino subalit kataka-takang may malaking balakid na humadlang sa pagsupling ng panitikang

makabayan.

10

Sa kabilang banda, ang mga manunulat ay ginapusan ng mga Amerikano ng tanikala ng batas ng sedisyon. Hindi sila maaaring magsulat ng kahit na anong makapagpapaalab sa

damdaming makabayan laban sa mga Amerikano. Hindi sila maaaring magsulat ng laban sa pagmamalabis ng mga ito o laban sa mga layunin ng mga ito na hindi naman pawang para sa

kapakanang Pilipino.Di naglaon, ninais na rin ng mga Pilipino na makawala sa kamay ng mga Amerikano. Ngunit hindi rin naging mabilis ang pagkamit sa kalayaan.

Ang dula ay sadyang kinasangkapan ng mga manunulat na Pilipino upang ipahayag ang hangad na paglaya ng bayan at makabayang pananaw. Ang kalayaang tinamasa sa kamay ng mga

Amerikano ay alangang ihambing sa ipinalasap ng mga Kastila. Gayunpaman, hindi rin nasiyahan ang mga manunulat. Totoong ang dula ay ginamit ng mga manunulat upang ipahayag ang kanilang paghihimagsik tulad ng masasaksihan sa Tanikalang Ginto ni Juan K. Abad. Isa sa mga

unang dulang itinanghal sa panahon ng mga Amerikano na umuusig sa mga Amerikano at sedisyoso ay ang kay Juan K. Abad na itinanghal noong Mayo ng 1903 – angTanikalang

Ginto. Inakyat ng mga alagad ng batas ang Batangas habang itinatanghal ang dulang ito dito at dinakip ang may-akda. Ngunti napawalang sala rin sa tulong ng isang mahusay na manananggol na Pilipino.

Juan K. Abad

Si Juan K. Abad ay isang matalinong manlilimbag mula sa Sampaloc, Maynila.

Taong 1875 nang siya ay isilang. Nagsulat siya ng mga aklat na naglalaman ng mga tuligsa sa

pamahalaan at mga prayleng Kastila. Sinunog niya ang mga ito bago siya sumanib sa Katipunan.

Nakasama siya sa hukbong Pilipino na nakipaglaban sa mga hukbong Amerikano. Noong 1899 ay

nagpalabas siyang muli ng isang pahayagan, na naging dahilan upang siya ay dakipin at ikulong

sa loob ng isang buwan at mag-ulat umaga't hapon sa military kasama ang pagbabanta na huwag

nang sumulat muli.Nang sumunod na taon, sinimulan niyang muli ang pagtatatag ng isang

pahayagang para sa mga manggagawa. Pagkaraan ng maikling panahong paglalathala (3 buwan)

ay pinatigil din ito ng mga Amerikano.

Sumunod na napagtuunan ng pansin ni Abad ay ang komedia na sa kanyang paniniwala ay

lumalason sa isipan ng mga Pilipino. Nagalit sa kanya ang mga nagtatanghal ng komedia at moro-

moro kaya isinumbong naman siya sa pamahalaan dahil sa pagtatanghal ng mga dulang Mabuhay

Ang Filipinas at Mapanglaw na Pagka-alaala.Bilang parusa ay ipinatapon siya sa Olongapo at

doon niya nasulat ang isa nanamang dula, ang Manila-Olongapo." Ang dulang ito ay tumatalakay

sa buhay ng mga bilanggo. Nang siya ay lumaya, itinanghal ito sa dulaang Zorilla.

Noong Hulyo 7, 1902 ay itinanghal sa Dulaang Libertad ang Tanikalang Ginto, isang

dulang nagtutulak sa mga Pilipino na maghimagsik laban sa mga Amerikano. Dinakip siyang

muli at ibinilanggo. Sa piitan ay sinulat niya ang Isang Punlo ng Kaaway na itinanghal naman sa

Dulaang Rizal sa Malabon taong 1904. Dinakip siyang muli. Ang muli't muling pagdakip at

pagpapabilanggo kay Abad ay hindi naging dahilan ng pagtigil niya sa pagsusulat ng mga dulang

makabayan.

11

Tanikalang Ginto

(Buod ng Dula)

Nag-umpisa ang dula sa isang monologo ng isa sa pangunahing tauhan na si Liwanag. Si

Liwanag ay nalilito sa kung ano ang gagawin: pakasalan ang nag-iisang mahal na si Kaulayaw o

ang pagtanaw ng utang na loob sa kanyang amain na si Maimbot. Hindi nais ni Maimbot na

magpakasal si Liwanag kay Kaulayaw nais niyang makasama at pagsilbihan siya ni Liwanag

hanggang siya ay sumakabilang buhay. Ginawa ni Maimbot ang lahat ng kanyang makakaya

upang hadlangan ang pag-iibigan ng dalawa.

Binigyan niya si Liwanag ng Tanikalang ginto at pinangakuan ng marami pang

kasaganahan sa buhay upang makuha ang hiling niyang ampunin si Liwanag. Ang tanikalang

ginto ang nagsilbing isang kontrata na pinanghahawakan ni Maimbot kay Liwanag. Sandaling

nasilaw si Liwanag sa ganda ng tanikalang handog ni Maimbot, at nakalimutan ang panyong

iniwan ni Kaulayaw.

Inatasan ni Maimbot si Nagtapon (na kapatid ni Kaulayaw), ang kanyang alipin na

bantayan at pagbawalan ang pagkikita ng dalawa. Si Dalita ang ina ni Kaulayaw at ni Nagtapon.

Mahina na siya at may malubhang sakit. Lubos siyang nangungulila sa anak niyang naglayas, si

Nagtapon. Si Nagtapon ay kapatid ni Kaulayaw na lumayas at iniwan ang kanyang ina para sa

pera’t ginto.

Nangangamba si Dalita na baka iwanan rin siya ni Kaulayaw kapag ito ay nagpakasal

kay Liwanag na sa dula ay nasa pangangalaga ni Maimbot. Subalit nanaig ang kagustuhan ni

Liwanang na sumama at magpakasal kay Kaulayaw. Dahil dito nauwi sa marahas na paraan ang

pagpupumilit ni Maimbot. Sa huli’y si Nagtapon din ang nakapatay sa sariling kapatid.

Nais ng may-akda na buhayin at gisingin ang diwang makabayan ng bawat Pilipino at

labanan ang mananakop at mapang-aping uri. Ito ang tema ng dulang “Tanikalang Ginto” ang

pagbuhay sa nasyonalismo, at paglaban sa mga sumisikil sa bayan.Nararapat lamang pag-alabin

ang diwang makabayan noon at bawiin ang kalayaan na ipinagkait sa mamamayan. Ang

mensaheng ito ang nagdala kay Juan Abad sa piitan, ngunit kahit panahon pa ng mga Amerikano

ang palabas mahalaga pa rin ang panawagan sa atin sa kasalukuyan na pakinggan ang mensaheng

ipinapahayag sa dula.

Sinalamin sa dula ang kalagayan ng Pilipinas sa ilalim ng Amerika sa pamamagitan ng

isang paglalarawan sa pag-iibigan nina Kaulayaw at Liwanag, at ang iba pang mga tauhan na sina

Nagtapon, Maimbot at Dalita. Ang mga nabanggit na tauhan ay sumasagisag ang mga tauhan sa

mga papel ginaganap ng taong bayan at ang mga adhikaing makabayan. Sumasagisag sila sa mga

12

kaisipan, at sa paraang pagsasalaysay inilahad ng dula ang sitwasyon sa Pilipinas noon at ang

kailangang gawin upang makamit ang kalayaan.

Si Kaulayaw ay sumasagisag sa mga makabayan na naglalayong lumaya ang Pilipinas. Si

Liwanag na nangangahulugang pag-asa o kalayaan, siya ang minimithi ni Kaulayaw at

ipinagdadamot naman ni Maimbot. Hindi niya gustong habambuhay na mapasailalim sa mga

kundisyon ni Maimbot. Gusto niyang lumaya at magkaroon ng pagkakataong lumigaya sa piling

ni Kaulayaw. Si Nagtapon, na kapatid ni Kaulayaw, ay ang simbolo para sa mga taksil na piniling

kumampi sa mga Amerikano. Si Dalita ay maaring simbolo ng Inang-Bayan na nagdurusa at

sakitin. Binigyan ni Maimbot si Liwanag ng isang tanikalang ginto. Ano kaya ang sinasagisag ng

tanikala? Ito ang mga pangako ng Amerika ng demokrasya, yaman, at iba pa. Ngunit sa iba pang

kahulugan ng tanikala, hindi ba iisa ang kahulugan nito sa kadena na gumagapos sa isang tao?

Ang tanikalang ginto ay ang mga napakagandang pangako ng pagkalinga ng Amerika, ngunit

itatali lamang nito ang Pilipinas sa kung anumang naisin. Hinihingi nila ang katapatan ng

Pilipinas kapalit ng “tanikalang ginto” na ito.

Pinipigilan ni Maimbot na magpakasal sina Liwanag at Kaulyaw sa dahilang bata pa sila

upang mapag-isa. Sa parehong dahilan sinasabi ng Amerika noon sa Pilipinas na hindi pa handa

ang Pilipinas sa pagsasarili kaya “aakayin” muna tayo ng mga Amerikano. Pinanigan ng kanyang

dula ang nagdurusang bayan ng Pilipinas, at ang mithiing makabayan at ang harapang pakikibaka

laban sa paniniil ng dayuhan. Sa panahon natin ngayon, ang nais siguro iparating ng pagtatanghal

na ito ay ang pag-alabing muli ang pagmamahal sa Inang-Bayan, at labanan ang mapang-aping uri

na sa kasalukuyan ay patuloy na nililinlang ang mamamayan na sila’y makabayan at kapakanan

ng nakararami ang kanilang inuuna.

Ito ay isang dula na nagpapakita ng nasyonalismo at hindi pagsang-ayon sa kanilang

pamamahala. Sa dulang ito makikita ang mga tagong mensahe ukol sa pagmamahal sa bayan.

Ang kakaiba at makahulugang pangalan ng mga tauhan sa dula ang nagbigay buhay at kulay sa

simpleng dula na ito. Halimbawang gawing Lily si Liwanag, mawawalan ng silbi ang sinisimbolo

ng tauhan ni Liwanag. Ang mensahe tungkol sa pagmamahal sa bayan at pagtiwalag sa mga

mananakop ay ang nakatagong mensahe sa likod ng mga tauhan na ito. Hindi na magiging pareho

ang kahulugan ng dula kung iibahin ang mga pangalan ng mga tauhan

Masasabing ang dulang ito ay tipong maaring isabuhay paulit-ulit upang ipaalala sa atin

ang pagdurusa ng ating bayan sa kamay ng Amerikano. Kahit sa ngayon kung saan may sarili na

rin tayong pamahalaan, nabubuhay pa rin tayo sa anino ng mga Amerikano. Dahil dito ang dula

ay hindi lamang paggunita sa nakaraan, kundi may katuturan pa rin sa kasalukuyan. Ito ay

magmimistulang pagpapaalala sa pagkakamali noon na hindi dapat maulit sa kasalukuyan.

13

PANAHON NG HAPONES

Ang panahong ito sa kasaysayan ng bansa at ng panitikan ang tinaguriang Gintong

Panahon ng Panitikang Filipino dahil higit na malaya ang mga Pilipino (kaysa noong sa

Amerikano) sa pagsulat ng panitikan.

Pedro S. Dandan

Si Pedro S. Dandan ay kwentistang postwar o taga-paggunita ng malagim na Ikalawang

Digmaang Pandaigdig. Lima sa kanyang kwento ang nanalo sa Palanca: Mabangis na kamay,

Maamong kamay, Sugat ng Digma, Lakas, Ang Anino ng kanyang Ama, at Ang Daong ni Noe.

Maaalaala rin siya sa mga kwentong May Buhay sa Looban at Nasa Dugo ni Tana na madalas

maisama sa mga antolohiya.

Ang digmaan ay nagdudulot ng pagkasalanta hindi lamang sa mga bagay at buhay kundi

maging sa puso at damdamin ng tao.

Palitan

(Maikling Kwento)

Ang mga buto ng bisig ni Klaro at ang mga buto ng tagiliran ng kanyang anak ay

nagkakakiskisan at nag-iinit at ang gasgas na nalikha niyon ay mahapdi. Ikalawang araw nang

nakababa sa kanyang balikat ang bata; ang dalawang paa’y nakayakap sa kanyang isang bisig .

Isang pingga ang itinutulong niya sa kanilang inot-inot na paglalakbay.

Kaipala’y ilang kilometro na lamang at sasapitin na nila ang kabayanan. Lumalaganap

na ang gabi at mula sa nagagaping liwanag ng takipsilim ay namamalas ni Klaro ang simboryo

ng lumang simbahan. Sumigla ang kanyang katawan at sandaling napawi ang kirot ng kanyang

mga namamagang paa, na humihilahod sa mumunting bato at alikabok ang dulo ng nakabalot na

sako’y nagtutumulin din sa paglakad .

“Malapit na tayo,anak. Natatanaw na rito ang simboryo.” At itinaas ni Klaro ang kamay

na may hawak na pinggaat marahang inulog ang bata. Ngunit ang bigat ng ulo nito’y paulit-ulit

na nagbabalik sa kanyang balikat.

Nararmdaman ni Klaro sa kanyang dibdib ang paghinga ng bata kaya niya natityak na

buhay ito. At lalo siyang napasagasag, na waring ipinakikipag-unahan sa pagtakas ng mga

sandal ang mga pintig ng buhay sa puso ng kanyang anak.

Manaka-naka’y napapapikit siya upang iwaksi sa guniguni ang mga pulubing mistulang

kalansay na nangamamatay ng gutom sa mga lansangan ng lunsod, at kung minsan ay nakakagat

14

niya ang kanyang labing nangangalirang sa paggumitaw ng alaala ng kanyang mag-iinang

naiwan sa walang katiyakan – matangi kung makapag-uwi siya ng kahit na anong pantawid-

gutom.

Hindi kalayuan ang bayan. Nakapagligpit na ang mga nagtitinda sa mga bangketa ng

liwasan, maliban sa magpapalayok na nasa isang panig ng harapan ng pamilihan. Pawisang-

pawisan ito sa pag-ayos ng mga balanga at kalan sa limang tiklis na nakahalayhay. Maingat at

is-isang isinalansan na kasama ng saping dayami upang di mabasag. Sa wari ni Klaro’y

makalilisan ang magpapalayok bago niya marating ang bangketa ng pamilihan .

Sa sandaling mailapag ng tao ang huling balanga sa loob ng tiklis ay nagtaas ito ng

tingin. Nakita ni Klaro na namaywang ang tao at ipinayong ang isang kamay sa itaas ng kilay.

Lihim na natuwa si Klaro. Nahiling niya na nawa’y ipagkamali siya nito sa isang namimiling

dinilim sa daan, sa halip sa isa sa mga pulubing naglisaw sa liwasan . Ngunit nang mapagsino

siya ng magpapalayok ay nagmamadaling inilulan nito ang tiklis sa katabing kariton.

Napatulin si Klaro at tuluyan nang nakalas ang nakataling sako sa kanyang isang paa at

iniwan sa dinaanan. Ang magpapalayok ang tanging malalapitan niya sa liwasan upang amutan

ng tulong.

“Kami po’y galling sa Menila. .. . wala po kaming matutuluyan ngayong gabi,” bungad

niya.

“Riyan . . riyan . . maraming natutulog sa bangketa ng palengke,” maikling tugon ng

magpapalayok na hindi tinitignan si Klaro at patuloy na binubuhat ang mga tiklis ng pal;ayok sa

may kariton.

“Me sakit po ang aking anak, baka hindi na abutin ng ilang araw . . .”

“Dalhin sa duktor kung me sakit . . . “

“Me makain po’y wala, sapol pa po kanginang medaling-araw!”

Tumigil sa kanyang ginagawa ang magpapalayok at masusing minasdan si Klaro at ang kanyang

anak nito. Nilapitan at hinipo ang batang nanlalamig sa gutom.

“Sige, sumalakay na kayo sa kariton nang hindi na tayo lalimin ng gabi. Baka tayo’y

masita pa ng tanod na Hapon sa garrison.”

Sumampa sa kariton si Klaro. Kandong ang anak ay pumagitna siya sa mga tiklis upang

hindi matagtag. Sumandal siya; ang kanyang butuhang puwit ay nasaktan sa matigas na sahig ng

sasakyan. Sumakay sa kalabaw ang magpapalayok. Hindi nalaunan at hila na sila ng hayop sa

isang bako-bakong libis.

15

Inabutan nilang nakahanda na ang dulang. Dalawang batang lalaking magkasinlaki,

magkamukha, at magsinlusog ang magkaibayong nangakasalampak sa harap ng dalawang

pinggan ng umaasong kanin. Ang ina ay nasa harap ng kalan at hinahango ang bulanglang.

“Ikaw ba, Teban?” malakas na sino ng babae.

“Itinanong pa. . . e . . . ako nga. Hale, at maghanda kana para sa dalawa katao . . Kung

meron pa tayong kamote riyan ay hanguin mo para rito sa batang me sakit . . . “ at inilapag ng

magpapalayok ang kanyang dala-dalahan.

Napajharap ang babae, at pagkakita sa mag-amang kasama ng kanyang asawa’y

nagsipanlaki ang mga mata nito.

“Ang abay ko, ito’y ospital?”

“Oyyy, para ngayon lang gabi, e . . . “ at inakbayan ng magpapalayok ang kanyang

asawa.

“ Kung gayon ay dulog na kau,” tukoy ng babae sa mag-ama. “Ere pala ang

hiwaan,ere.” Sabay dampot sa tabong nasa kakalanan at iniabot kay Klaro.

Binitiwan ni Klaro sa isang tabi ang kanyang pingga at matapos ikanaw ang kamay sa

tabong hawak ng babae, maingat na binakbak ang anak sa pagkakayakap sa kanya. Umingit ang

bata nang imulat ang mga matang mapagkakasya ang sampiseta sa lalim.

“Upon a riyan, anak , kakain na!” at makaraang maisaayos ang pagkakasalampak ng

bata’y tinabihan ito at hinugasan ng kamay.

Si Mang Teban ay paupo sa isang dulo ng dulang nakapagitna sa dalawang batang

lalaking magkamukha. Hinangong lahat ang nilagang kamote at saka idinulot ng babae sa bata.

Ang nakakatakam na amoy ng bulanglang na nsa tason, na inilapag sa kalagitnaaan ng dulang,

ay nanuot sa ilong ni Klaro at nagpakalam sa kanyang sikmura.

Malaki ang subo ni Klaro na tila buts eng manok ang magkabilang pisngi kahit napapaso

ang bibig sa umaasong kanin. Nanginginig ang kamay ng kanyang anak na tila gulilat na hayop

na sumusulyap-sulyap sa mga kaharap at dumampot ng kamote. Nanginginig din ang mga labi

nang isubo iyon. Namulagat at sumibi nang agawin ng batang lalaking kinakanan ni Mang Teban

ang kamote nito. Tinampal ni Mang Teban ang kamay ng kanyang anak.

“Barang, Barang, sawayin mo nga yang si Kambal at baka masabaran ko ng bena!”

sigaw ni Mang Teban.

“E, bakit, Tang,e hindi kami binigyan ni inang ng kamote kanina!” matuwid ng kapatid.

16

Hindi nagpamalas ng paglaban ang batang gutom, matangi sa sulyapan nang pailalim

ang umugaw ng kanyang pagkain. Sumubsob ito sa dibdib ng kanyang ama at umiiyak. Nagpilit

na ngumiti si Klaro.

“Pasensya na kayo sa aking anak . . . dala po ng kahinaan ng katawan kaya iyakin.”

“Talagang masyado po’yang si kambal, e . . . Nakakain nap o siya ng kaninang tanghali

ng kamote’y nang- aagaw pa!” sabi ng babae at binalaan ng tingin ang magkapatid.

Ang nauunsiyaming hangarin idulog ang kanyang suliranin sa mag-asaw’y muling

pinanariwa ng sinabi ng babae kaya iniharap na niya sa pagkain ang kanyang anak, ipinagtalop

ng kamote at saka sinubuan.

“Maniwala po kaya kayo na ang una kong pakay sa inyo’y ang isangla ang batang ito?”

madalang at tiyakang sabi ni Klaro.

“Isangla?” napabiglang tanong ni Mang Teban.

“Opo, sa halaga ng isang kabang bigas. . . Isang kabang bigas na siyang buhay ng aking

apat pang anak at asawang nasa Menila.”

“Sangkabang bigas ? Baka ang akala ninyo’y madali ang magsaka !” sambot ng babae.

“Kakatuwa ang pangyayari para mag-ampon kami ng alagain at hindi makasundo ng

aming mga bata,” susog ni Mang Teban.

“Gayon nga po ang masasabi ninyo, pero ang bata pong ito’y mabubuhay;makakain

lamang ng tatlong beses sa isang araw. At kung iibign po ng Diyos, makatutulong din sa inyong

mga pangangailangan kapag malaki na.”

“Hindi sangla ang ibig mong sabihin . . . palit!” pagtutuwid ni Mang Teban.

“Palit?”

“Oo, palitan ang iyong anak at ang aking sangkabang bigas…”

“Ga…gayon po ba?” waring nahihirinan si Klaro.

“Masama yata sa loob ninyo, e huwag na !” pagtiyak ni Mang Teban.

Natigilan si Klaro. Lumunok muna bago nagsalita, “Kayo na po ang bahala kung diyan

mauuwi ang salitaan.”

Inirapan ni Aling Barang si Mang Teban.

“Pumayag ka na, Barang, at harimunan din na kung mapalaki natin ang batang ere’y

magkaroon tayo ng pastol.” Himok ng lalaki sa kabiyak.

17

Sumulyap si Aling Barang sa batang lalaking may karamdaman. Umaliwalas ang

kanyang mukha. Walang imik na isinalansan ang kanyang mga pinagkainan.

“Kung mangyayari po sana ay maihanda na ang bigas bago magmadaling-araw upang

mailuwas ko na sa Menila,”basag ni Klaro sa katahimikan. “Baka po, hindi ko na abutan ang

aking mag-iina.”

Itinigil niya ang pagsusubo ng kamote sa kanyang anak. Banayad na kinabig ito sa

kanyang dibdib.

Tumango si Mang Teban. Nagngitian ang mag-asawa. Umisod ang lalaki sa pagkakaupo

sa harap ng dulang at lumapit sa bata. Marahang binuhat ito at kinandong .

“Hoy, ang bata . . Tatang ko’yan,a!” magkapanabay na sumbat ng kambal.

Binalaan ni Aling Barang ang kambal at nginitian ang batang kalong ng lalaki.

Ngunit umingit ang bata na nagmamakaawa sa kanyang ama, tila isang pipit na hindi

makakilos sa bitag.

Napailing si Klaro. Hindi niya matitigan ang kanyang anak sa mga matang waring

malalalim na mga balon ng di-maarok na pangungulila at kalungkutan.

Lalong lumakas ang pag-ingit ng bata.

Waring gumutay sa kaliit-liitang himaymay ng katauhan ni Klaro ang piyaos na ingit ng

kanyang anak.

Nararamdaman niyang isang pilas ng laman na pumipintig sa kanyang dibdib ang inagaw

ng Tadhana.

Panahon ng Hapones ang inilalarawan sa akdang ito. Sinasabing inilalabas ng digmaan

ang pinakamabuti at pinakamasama sa tao. Marami ang nanlalasi, nagnanakaw, at nagpapahamak

ng kapwa. Marami ring kababayan na nag-ampon ng mga bata at itinuring ang mga itong tunay

na mga anak, ngunit sa kasamaang palad maraming ginawang alila at katulong. Ang akdang ito ay

tuwirang naghihimagsik sa lipunang ating ginagalawan na nagsasamantala sa kahinaan ng ibang

tao. Ang panahon ng Hapones ay panahon ng matinding paghirap at gutom. Napakahirap ng

buhay lalo na sa Maynila. Marami ang namamatay sa matinding pagkagutom. Nauso ang buy and

sell. Maraming nagsamantala rito na babaratin ang nagtitinda kapag alam nilang lubha itong

nangangailangan. Sinasabing ang panahon ng digmaan ay nagpamanhid sa puso ng tao upang

sariling kapakanan lang ang isipin.

18

Kung susuriing mabuti, ang kuwentong ito ay isang metapora ng pagpapakasakit, sapagkat

pagtitiis ang awa na naghahangad ng kaligtasan sa kanyang anak. Sa panig ng nakipagpalit,

lumilitaw na bukas ang kanyang palad at pag-unawa ng magpapalayaok sa mga taong

nangangailangan ng bigas upang ipagdugtong-buhay kapalit ng pagkakaroon ng palakihing pastol.

Ito ba ay kasakiman at paghahangad sa panig ng magpapalayok o karamutan at pagkamakasarili

sa panig ng amang nagsakripisyo para sa naiwang pamilya na nagugutom.

Maiuugnay ang akdang ito sa kasaysayan ng Pilipinsa noong panahon ng digmaan o

maging sa ibang bansa na nahaharap sa kaguluhan o kahirapan sa panahon ng digmaan.

Lumilitaw sa kuwentong ito ang aspekto na pang-araw-araw na buhay na hindi matatakasan ng

tao upang mapanatili mismo ang pag-inog ng buhay.

PANAHON NG ISINULING KALAYAAN

Naging makasaysayan sa ating mga Pilipino ang ika-4 ng Hulyo, 1946 sapagkat dito

isinauli ang kalayaan. Ibinaba ang bandilang Amerikano at mag-isang winagayway ang bandilang

Pilipino. Nawala ang nakagapos na tanikala, naging makasaysayan sa mga Pilipino ang

pagbabalik ng kanilang kalayaan mula sa kamay ng mga Hapon. Muling sumigla ang panitik ng

mga Pilipino sa panahong ito.

Amado V. Hernandez

Bagamat mas nakilala ang husay ni Amado Hernandez noong panahon ng Amerikano.

Naisulat niya ang tulang ito sa bartolina ng Muntinglupa noong Abril 22, 1952. Si Amado Vera Hernández ay isang makata at manunulat sa wikang Tagalog. Kilala rin siya bilang "Manunulat

ng mga Manggagawa", sapagkat isa siyang pinuno ng mga Pilipinong manggagawa at sa kaniyang mga pagpuna at pagsusuri sa mga kawalan ng katarungang naganap sa Pilipinas noong kaniyang kapanahunan. Nakulong siya dahil sa pakikipag-ugnayan niya sa mga kilusang

makakomunista. Siya ang punong tauhan sa isang bukod-tanging kasong panghukuman na tumagal ng 13 taon bago nagwakas.

Sinalaysay ni Hernandez sa kanyang mga akda ang pakikipagsapalaran at pakikibaka ng

mga manggagawang Pilipino. Minsan siyang napiit dahil sa salang sedisyon, at habang nasa loob

ng kulungan, naisulat niya ang "Isang Dipang Langit", ang isa sa mga mahahalaga niyang tula.

Nakilala rin si Hernandez sa kanyang mga nobelang gaya ng "Ang Ibong Mandaragit", at "Luha

ng Buwaya". Ang ilan sa kanyang maikling kuwento ay natipon sa isang tomo na pinamagatang

"Langaw sa Isang Basong Tubig at Ibang Kuwento". Nagturo din siya sa Pamantasan ng Pilipinas.

Kakikitaan ng diwang makabayan ang marami niyang tula at nobela: lantad sa mga ito ang

19

makatarungang poot sa pagiging tila isang kolonya ng Estados Unidos ang kaniyang bansang

Pilipinas. Naipakulong siya ni Elpidio Quirino dahil sa bintang na pagiging mapanghimagsik.

Noong Marso 31, 1952, hinatulan siya ng habambuhay na pagkabilanggo sa sakdal na

“rebellion complex”. Siya’y nanatili sa bartolina mula noong Enero 1951 hanggang Hulyo 1956.

Naging instrumento ang kanyang pagkakakulong para maisulat niya ang Isang Dipang langit

,Bayang Malaya, at Mga Ibong Mandaragit. Napawalang-sala lamang siya noong 1964.

Isang Dipang Langit

(Tula)

Ako'y ipiniit ng linsil na puno

hangad palibhasang diwa ko'y piitin, katawang marupok, aniya'y pagsuko, damdami'y supil na't mithiin ay supil.

Ikinulong ako sa kutang malupit:

bato, bakal, punlo, balasik ng bantay;

lubos na tiwalag sa buong daigdig at inaring kahit buhay man ay patay.

Sa munting dungawan, tanging abot-malas

ay sandipang langit na puno ng luha,

maramot na birang ng pusong may sugat, watawat ng aking pagkapariwara.

Sintalim ng kidlat ang mata ng tanod,

sa pintong may susi't walang makalapit;

sigaw ng bilanggo sa katabing moog, anaki'y atungal ng hayop sa yungib.

Ang maghapo'y tila isang tanikala

na kala-kaladkad ng paang madugo

ang buong magdamag ay kulambong luksa ng kabaong waring lungga ng bilanggo.

Kung minsa'y magdaan ang payak na yabag,

kawil ng kadena ang kumakalanding;

sa maputlang araw saglit ibibilad, sanlibong aninong iniluwa ng dilim.

Kung minsan, ang gabi'y biglang magulantang

20

sa hudyat - may takas! - at asod ng punlo; kung minsa'y tumangis ang lumang batingaw,

sa bitayang moog, may naghihingalo.

At ito ang tanging daigdig ko ngayon - bilangguang mandi'y libingan ng buhay;

sampu, dalawampu, at lahat ng taon

ng buong buhay ko'y dito mapipigtal.

Nguni't yaring diwa'y walang takot-hirap at batis pa rin itong aking puso: piita'y bahagi ng pakikilamas,

mapiit ay tanda ng di pagsuko.

Ang tao't Bathala ay di natutulog at di habang araw ang api ay api, tanang paniniil ay may pagtutuos,

habang may Bastilya'y may bayang gaganti.

At bukas, diyan din, aking matatanaw sa sandipang langit na wala nang luha, sisikat ang gintong araw ng tagumpay...

layang sasalubong ako sa paglaya!

Sa paniniwalang tungkulin ng manunulat na maging budhi ng lipunan at magpatunay sa

kadakilaan ng diwa ng tao sa harap ng kalupitan, hindi inalintana ng may-akda ang kanyang pagkabilanggo. Ang kanyang mga akda ay lagi nang pumapaksa sa nasyonalismo, demokrasya, at

panlipunang katarungan. Makatwiran bang ikulong ang isang taong nagpapahayag lamang ng kanyang malayang damdamin at kaisipan? Layunin ng may-akda na maimulat ang bawat Pilipino sa kawalan ng katarungan at pakikipagsapalaran ng mga manggagawa sa lipunang bulok na

sistema ang umiiral.

PANAHON NG AKTIBISMO

Ang pagiging malaya sa turing ng mga Pilipino ay hindi maatim tanggapin ng ilang mga

mamamayang Pilipino, lalo na ng mga kabataan. Naging mainit ang aktibismo ng mga kabataan

noong 1970-1972.Sinasabing dahil sa pagkakadeklara ng Batas Militar (Martial Law) noong 1972

ang bunhi ng aktibismo. Ngunit masasabing ang binhi ay naihasik na sa mga kabataan maging

noong mga panahon pa nina Lapulapu, Lakandula, Rizal at iba pa. Sadya pa ring masasabi na ang

mga kabataang Pilipino ay may init ng dugong dumadaloy sa kanilang mga ugat ang dahilan ng

paghihimagsik laban sa makapangyarihang lakas sa Pilipinas.

21

Liwayway A. Arceo

Si Liwayway A. Arceo ay ipinanganak mula sa kilalang pamilya ng mga manunulat.

Nagsulat siya ng ilang nobela kabilang dito ang Canal de la Reina at Titser. Mayroon din siyang

mga koleksiyon ng maiikling kuwento tulad ng "Ang Mag-Anak na Cruz, Mga Maria, Mga Eva at

"Maybahay, Anak at iba pa". Ang kanyang kuwentong "Uhaw ang Tigang na Lupa" ay nanalo ng

ikalawang gantimpala sa Pinakamabuting Maikling Likha noong 1943.

Si Liwayway Arceo ay kilala rin bilang isa sa pinakaunang nagsulat ng soap opera para sa

radyo. Ang kanyang dramang "Ilaw ng Tahanan" ay inere sa DZRH, DZMP at DZPI mula Marso

1949 hanggang Hulyo 1958. Ilan pa sa kanyang mga naisulat na script ay ang Dely Magpayo,

Ang Tangi kong Pag-Ibig at Kasaysayan ng mga Liham ni Tiya Dely. Siya rin ang bumuo ng

Lovingly Yours, Helen na inere noong 1978. Bukod dito, sumulat din siya ng ilang script sa

telebisyon ang Sangandaan at Damdamin na parehong tinagkilik ng publiko.

Ilan sa kanyang mga napalunan ay ang Carlos Palanca Memorial Award para sa isang

maikling kuwento sa Filipino noong 1962, Gawad CCO for Literature Award noong 1993,

honoris causa Doctorate in Humane Letters mula sa Unibersidad ng Pilipinas noong 1991,

Catholic Authors Award noong 1990 at Gawad Balagtas Life Achievement for Fiction noong

1998. Ang kanyang huling natanggap ay ang National Centennial Commission Award para sa

kanyang mga kontribusyon sa larangan ng Panitikang Pilipino. Namatay siya noong 1999 sa edad

na 75.

Ang Canal De La Reina ay hindi lamang isang nobela, bagkus, ito ay isang tunay pook sa

Tondo, Maynila sa lugar na ito isinilang ang manunulat ng nobelang si Liwayway A. Arceo.

Naging malaking bahagi ng kanyang kamusmusan ang estero ng Canal De La Reina na natandaan

niyang nagtataglay ng maasul asul, malinaw, malinis at walang amoy na tubig.

Umalis sila sa lugar na iyon at nang muli siyang nagbalik pagkalipas ng maraming taon ay

isang kakaibang Canal De La Reina na ang kaniyang dinatnan. Hindi na niya halos makilala ang

esterong may maruming, mabaho at maitim na tubig. Ang paligid nito’y tinirikan na rin ng

napakaraming barong-barong ng mga eskuwater. Ang pagbabalik na ito’y naganap noong Enero

1972 ang panahon kung kailan nasa kainitan na rin ang aktibismo sa mga kabataan dahil sa

papasama nang papasamang kalakaran ng pamahalaan.

22

Canal de la Reina

(Buod ng Nobela)

Kabanata 1-3

Kabanata 1 : Panimula Mula ng pagkabata ni Caridad, ngayon na lang niya ulit binalikan ang lugar

na kanyang sinilangan at kinalakihan. Malayong-malayo na ang dati nitong malinis at maayos na istura sa maputik at madaming basura na mak ik ita mo ngayon. Ang sariwang

hangin ay napalitan na ng mabahong amoy ng kapaligiran. Kasama ni Caridad ang kanyang pamilya upang puntahan ang lote nila. Ngunit si Junior, ang bunsong anak ni Caridad at Salvador, na lamang ang sumama sa kanyang ina sa pagtawid sa

maduming ilog. Habang papunta sa kanilang lote, ikinuwento ni Caridad kay Junior na nasunugan sila ng bahay kaya sila nagpasya lumipat ng Lolo Gorio niya. Nang makarating

sila sa kanilang lote na k inatit irikan na ng bahay at t indahan, hinanap ni Caridad si Tisya sa babaeng nagbabantay ng tindahan. Si Tisya ay ang asawa ni Osyong na enkargado ng lupa nila. Ngunit sinabi ng babae na wala na si Tisya dito. Ipinaalam ni Caridad na siya

ang may-ari ng lupang t inatayuan ng kanilang tindahan. Nagulat ang bantay sa tindahan at tinawag ang kanyang amo, Nyora Tentay ang pangalan.

Kabanata 2: Alaala Nakasagutan ni Caridad si Nyora Tentay. Pakilala ni Caridad na siya ang may-ari ng

loteng kinatitirikanng bahay at tindahan niya. Sagot naman ng matanda ay may papel siyang hawak para patunayan na sa kanya ang lupang iyon. Tinanong ni Caridad kung kilala niya si

Precioso Santos o Osyong na asawa ni Tisya. Sabi ni Nyora Tentay na kay Osyong niya binili ang lupa. Idinagdag pa niya, na walang nabanggit si Osyong na mayroong ibang nagmamayari ng loteng kinatatayuan ng kanilang bahay. Lumapit sa kanya si Junior at hinawakan ang bisig

nito. Nag-init ang ulo ni Caridad ngunit , namulatan siya at sinabing babalikan na lamang ulit siya. Pagkaalis niCaridad, umapoy din sa galit si Nyora Tentay at nagbantang

magkakahalo ang balat sa tinalupan. Nagbalik mulisa alaala ni Caridad ang kanilang nasunog na bahay. Ang bahay nilang pawid at kawayan na barnisado sa tabi ng isang m a lak ing punong k am at s i le , sa g i l id ng m ak it id a t m a lin is na C ana l de

la Re ina . Hind i r in n iya makakalimutan ang paggawa niya ng bangkang papel kasama ang kanyang Ate Anita, ang Tiya Aning nila Leni at Junior at t init ingnan kung kaninong

bangka ang unang makakatawid sa kabilang ibayo. Naalala din niya ang lorong nagsasalita ng kanyang pangalan noong bata pa siya.

Iyon ay loro nila Aling Andang, ang anak ni Mang Sintong Kawayan. Nang makarating

sina Caridad at Junior sa kanilang kotse, sinalubong sila ni Salvador.Kinamusta ni Salvador ang pagpunta nila sa minanang lote ni Caridad at isinalaysay ni Caridad ang nangyari

at muntik na silang mapasubo sa away. Pinagkatiwalaan ni Caridad si Osyong pero niloko lamang sila nito. Sinabi ni Salvador na kukuha nalang sila ng abogado para maayos ang problemang ito. Pagdating nila sa bahay, inilibas niCaridad ang titulo ng lupa, pati na ang mga

resibo. Hindi niya matanggap na maaaring mawala ang kaisa-isangalalalang napakahalaga sa

23

kanya. Naalala ni Caridad ang kanyang ina. Naalala niya ang pagkamuhi nito sa bahaynila sa Canal de la Reina dahil nawala ng parang abo ang ipinundar ng tatay ni Caridad para sa

kanilang pamilya.

Kabanata 3: Linta

Sa bayan ng Canal De La Reina, si Nyora Tentay ay ang may kaya sa buhay kung kaya’t siya ang nilalapitan ng lahat ng naninirahan doon upang mangutang dahil sa kakapusan sa pera. Ngunit dahil na rin sa pagiging gahaman ay imbes na tumulong sa kapwa ay

ginagamit niya pa ang sitwasyon nila upang maglagay ng malaking interes sa mga mangungutang. Ang bayan nila ay sumasalamin ng kahirapan ng buhay dahil na rin sa

katiwalian at kasamaan ng ugali ng mga opisyal ng gobyerno. Isang araw nalaman ni Caridad na binili ang kanyang lupang pag-aari, di umano ni

NyoraTentay mula sa dating katiwala nila na si Osyong. Dahil sa pag-aagawan nila sa tunay na

may-ari ng lupain kaya h ind i na iw asang m agk aroon ng a l i t an sa pag it an

ng dalawa.

Ngunit isang di inaasahang napakalakas na bagyo ang dumating sa bansa at apektado din

ang bayan ng Canal De La Reina. N ag ing du lo t n i t o ay ang pagkakatangay sa baha ng

mga naninirahan sa Canal de la Reina at hindi nakaligtas maging ang bahay ni Nyora Tentay. Sa

hindi inaasahang pangyayari ay napunta sa pamilyang de los Angeles ang mga papeles ng titulo

ng bahay ni Nyora Tentay sa pamamagitan ni Ingga ngunit pinili pa rin itong isauli ng pamilya

dahil nais nilang maging patas.

Dah il na r in s iguro sa m ga pangyayar i ay na is ip na n i N yora

T en t ay na masama ang kanyang mga ginagawa. Tinanggap nito ang kanyang pagk a t a lo a t

ib ina lik ang lupa sa t unay na nagm am ay -ar i .

Maliwanag na naipakita ng may-akda ang isang maruming kalakalan sa lipunan kung

saan ang mga mahihirap ay lalo pang nasasadlak sa kahirapan dahil sa pagsasamantala ng ibang

nakakaangat sa buhay. Ang mga eksena sa nobela ay pangkaraniwan sa ating lipunan kung saan

maraming kababayan natin ang kumakapit sa patalim magkaroon lamang ng panandaliang suporta

sa pangangailangang pinansiyal. Ang nobela ay epektibo, hindi lamang sa pagdudulot ng aliw

kundi sa pagmumulat sa mga mambabasa.

Ang tagpong ito ang naging inspirasyon ni Liwayway Arceo sa pagsulat ng nobelang ito.

Isang tauhan ang nabuo sa kanyang isipang gagalaw at magiging simbolo ng nakakarimarim na

tagpong ito. Ito si Nyora Tentay, ang ususerang matandang naghari sa kabuuan ng estero.

Nabuhay siya mula sa panggigipit sa mga maralitang kapitbahay na walang magawa kundi

kumapit sa patalim upang mabuhay. Nagsangla o nangutang sila sa matanda at kanya naming

24

pinatungan ng napakataas na tubo hanggang sa hindi na makabawi ang mga tao. Ang mga

isinangla’y nareremata kaya’t muli’t muli na naman silang magsasanla hanggang sa lubusan na

silang masakal ng kasakimaan ni Nyora Tentay. Sa gitna ng lahat nang ito’y naging tampok na

tauhan din si Caridad at ang kanyang pamilyang nagsilbing tila sinag ng pag-asa sa kapangitan ng

buhay na inilahan sa nobela.

Isang malking baha ang ginamit bilang sagisag sa paglilinis at muling pagbangon ng

Canal De La Reina. Sa lupang naging tampok sa nobela, sumibol ang simbolo ng pagbangon ng

pamayanang malaya. Ang nobelang ito ay may malakas na kamalayang panlipunan, nagamit ang

kabuuan ng nobela sa pagsalamin sa realidad ng buhay at mga totoong pangyayari sa lipunan.

Ang iba’t-ibang anyo ng paniniil sa mahihirap ay mabisang naipakita sa katauhan ni Nyora

Tentay, ang matandang usisera na nagsamantala sa lahat ng mga taong humingi ng tulong sa

kanya. Nagmistula siyang isang buwayang sumusunggab sa balang lumapit na karamihan ay mga

taong sagad na sagad na ang kahirapan sa buhay. Maraming kabuhayan ng mga tao sa paligid

niya ang nawasak dahil sa pagsasamantala ng matanda.

Kapit sa patalim, mga katagang naglalarawan sa mga taong nakatira sa Canal De La

Reina. Dahil na rin sa kahirapan ng buhay kung kaya naman marami ngayon ang handang gawin

ang lahat mabuhay lamang sa pangaraw-araw.

Ang akda ay sumasalamin sa tunay na kalagayan ng lipunan malayo sa inaakala nating

malafairytale na mundo. Maraming tao ang mapagsamantala sa kalagayan ng mga mahihirap.Ang

mga mayayaman ay lalong yumayaman, samantalang ang mahihirap ay nanatiling

mahirap.Kalagayang magpasahanggang ngayon ay namamayani sa ating lipunan.

Tunay ngang marami pang bagay na hindi natin alam sa mundong ito. Ngunit isa lamang

ang hindi natin matatanggi, na bulok ang sistema at maraming nagdudusa sa mga taong walang

malasakit sa kapwa. Masakit mang aminin ngunit ang mundong ating ginagalawan ay kahindik-

hindik ang sitwasyon. Marami sa ngayon ang kalagayan sa buhay ay lubhang nakakaawa, ang

makaantig damdaming nobela na sumasalamin sa kabulukan at kasamaan na namamayani sa

mundo. Ang mundo man ay pinaiikot ng salapi ngunit dapat ay hindi tayo magpatangay at

labanan ang mapang-aping sistema ng ating lipunan. Lagi nating isaisip at isapuso na maging

pantay ang pagtrato natin sa ating kapwa tao at huwag abusuhin ang kalagayan nila.

Ang nobela ay tumatalakay sa iba’t- ibang isyung panglipunan na hanggang

kasalukuyan ay nagaganap pa rin. Mahirap man o mayaman ay sangkot sa mga

pangyayar ing ito. Buhat nito maraming tao ang apektado sa kasalukuyang sitwasyon

ng ating lipunan. Isa sa mga tinatalakay nito ay ang hindi maayos na pamamalakad

ng batas sa ating bansa. Dahil sa kawalan ng hustisya ay maraming tao ang nawalan

na ng tiwala sa gobyerno. Lumala la ang krimina lidad at maraming tao ang

ipinagsasawalang bahala ang mga batas.

25

Ngunit pinakita rin nito na lahat ng tao ay may pagkakataong magbago. Masama man

tayo kung gugustuhin naman natin na magbago ay maaari. Ang tao ang pumipili ng kaniyang

tadhana. Kung gugustuhin natin ay maaari natin baguhin ang lipunang nakasanayan. Kahit kailan

ang kasamaan ay hindi nanaig.

PANAHON NG BAGONG LIPUNAN

Ilang buwan ang nakalipas pagkatapos ideklara ang Batas Militar, naging paksa ng mga

panitik ang pagkakaisa, tiyaga, pagpapahalaga sa pambansang kultura, ugali, kagandahan ng

kapaligiran.

Unang nailimbag ang nobelang Satanas Sa Lupa noong 1971. Naging kontrobersiyal ang

nobela dahil sa matapang nitong paglalarawan sa maruming pulitika noong panahong iyon. Nang

idiklara ang Batas Militar, isa ang may-akda na ikinulong sa Camp Crame kasama ni Benigno

“Ninoy” Aquino,Jr. Isa sa mga dahilan ng detensyon ay ang pagkakasulat niya ng nobela. Ang

nobelang ito ay naglalantad ng mga suliranin at kahinaan ng ilang piling indibidwal na nagsisilbi

sa bayan at patuloy na nakikisangkot sa puwersang panlipunan at puwersang pulitikal.

Celso Al. Carunungan

Si Celso Al. Carunungan ay isang manunulat, nobilista, at mamamahayag sa Ingles at

Filipino. Isinilang noong Enero 7, 1923 sa San Pablo City. Ang mga isinulat niya ay kilala lalong

lalo na ang nobelang Like A Big Brave Man na isinalin sa maraming wikang banyaga.

Satanas sa Lupa

(Nobela)

Si Benigno Talavera ay isang karaniwang tao bago siya mahalal na Kongresista sa ating

Batasang-Bayan. Ang kanyang pagiging gerilya ang siyang naghatid sa kanya sa tagumpay

bilang kinatawan ng lalawigan ng San Miguel.

Tulad ng karamihan sa mga Kongresista, si Benigno ay mabuti at matuwid. Ginawa niya

ang mga dapat niyang gawin para sa ikabubuti ng kanyang lalawigan. Sa pananamit at

pamumuhay ng pamilya niya, makikita na hindi siya magnanakaw sa kaban ng bayan.

Nagbago ang prinsipyo ni Benigno sa hindi niya kagustuhan. Minsan, nagkasakit ang isa

niyang anak at kailangang ipasok sa ospital. Nang magaling na ito, wala siyang perang

26

ipambayad sa ospital nakiusap siya at pumayag naman ang may-ari na si Dr. del Rey. Makikita

sa katauhan ni Benigno na ayaw niyang maging masama ngunit sa pagpupumilit ni Dr. del Rey,

nagbago siya. Kinasangkapan ng doctor ang pagiging kongresista niya upang ipalakad ang

“loan application” nito sa PNB. Nalakad ni Benigno ang loan ng doctor kaya nagpasalamat ang

huli. Binigyan nito ang kongresista ng iasang sobre na kinalalagyan ng maraming pera.

Nagpumilit sa Benigno na isauli ito ngunit umalis ang doctor, kaya’t ipinagpalagay na lamang

niya itong bayad sa kanyang nagawang paglilingkod.

Simula sa pangyayaring ito, sunod-sunod na ang mga tuksong dumating kay Benigno.

Sumunod si Mr. Lim. Ang intsik na ito ay isang “smuggler” at si Benigno ang tagapaglusot nito

sa adwana. Si Balkbin Marcial, isang kawani ng adwana, ang siyang tagalakad para mailabas

ang mga kontrabando. Gaya ng kay Dr. del Rey, ipinalagay ni Benigno “para sa

paglilingkod”niya ang mga salaping ibinibigay ni Mr. Lim.

Ang pagpapalipas ng oras sa mga “niteclub” ay isang karaniwang gawain ng mga

kongresista. Sa isang paghahapi-hapi ni Benigno sa may Roxas Boulevard, nakatagpo niya si

Kongresista Caprio. Inanyayaan nito si Benigno na uminom at pagkatapos ay dinala sa isang

bahay na kung saan ipinakilala siya kay Diana – isang babaing labing-anim na taong gulang at

sariwa pa.Madaling nahulog ang loob ni Benigno sa babaeng ito.Pagkatapos ng inaasahang

maganap, ikinuwento ni Diana ang buhay niya. Lalong naawa siya kaya sinabi niya na ititira na

lang niya si Diana sa apartment.Pumayag agad ang babae. Sa pag-uusap nila, biglang may

pumasok na mga lalaki. Tinakot nila si Benigno pero sinabi ni Diana na kasamahan siya ni

Kongresista Carpio.Pagkatapos umalis ang mga lalaki, napag-alaman ni Benigno na mga “black

mailer” lamang ang mga ito.

Ibinahay nga ni Benigno si Diana. Naging malayo siya sa kanyang pamilya at napalapit

na lalo kay Diana. Ang kabit na ito ng ating Kongresista ang siyang naging tagapag-ayos ng mga

“deal”. Dahil sa pagbabago ni Benigno sa kanyang pamilya, umalis ang kanyantg mag-anak

patungong probinsya.Sa kasamaang-palad, naaksidente sila Malubha ang naging sugatb ng anak

nilang si Marichu. Hindi nagtagal at namatay ito.Galit nag alit si Benigno. Isinumpa niyang

magbabayad ang may kagagawan nito.Sa kasamaang-palad ulit, namatay ang tsuper ng trak na

nakabangga sa kotse nila. Napag-alaman ni Benigno na si Don Ignacio ang may-ari ng trak.

Nagbago ang isip niya sapagkat hindi niya kayang idemanda ang Don na isa sa mga tumulong sa

kanya nang malaki. Nagalit si Virgie sa naging desisyon ng asawa niya. Naisip nitong mas

mahalaga sa asawa niya ang pulitika kaysa buhay ng anak nila.

Upang makalimutan ang pagkamatay ni Marichu, iminungkahi ni Benigno kay Virgie na

magbakasyon sila sa Roma. Alam ni Benigno na wala silang gagastusin sapagkat si Mr. Lim ang

bahala. Pumayag ang babae. Sa may airport, iniabot ni Mr. Lim kay Benigno ang isang maleta

upang ibigay sa kapatid nang Makita na dolyar ang laman nito. Dahil sa pusisyon niya sa

pamahalaan medaling nakalusot ang maleta sa Custom.

27

Sinalubong ng kapatid ni Mr.Lim sina Benigno sa airport ng Hongkong .Inasikaso silang mabuti.

Ipinasyal, pinakain at pinatira sa pinakamahal na hotel. Kinabukasan,lumipad na sila patungong

Roma na may sama ng loob sa kapatid ni Mr. Lim. Nagtampo si Benigno dahil hindi siya

nabigyan ng babae.

Sa Roma, tinawagan ni Benigno ang embahador ng Pilipinas.Pinadalhan siya ng isang

kawani ng embahador upang tulungan siya. Nagbigay ng isang salu-salo ang embahador para sa

karangalan ng kongresista. Sa piging na ito, sinabi ni Benigno sa embahador na gusto niyang

magkaroon ng isang “exclusive audience” sa Papa.

Sa “audience” nina Benigno at Virgie sa Papa, nagdala siya ng isang libong rosaryo

upang pabendisyunan. Binalak ni Benigno na na magkaroon siya ng larawan na kasama ang

Papa. Nasunod ito ngunit nagtampo naman si Virgie dahil hindi siya kasama. Dahil sa pag

nanais ni Benigno na magkaroon ng larawan, nakalimutan niyang pabendisyunan ang mga

rosaryo.

Namasyal sila sa iba’t ibang pook ng Roma. Inutusan ng kongresista ang kawani ng

embahada na isama nito ang asawa upang ipasyal si Virgie. Nang silang dalawa pa lamang ang

magkasama, nagpadala siya sa mga babaing nagbibili ng aliw. Kinabukasan,nakaramdam si

Benigno ng kakaiba.Nahihirapan siyang umihi. Nag-alala siya dahil maaaring magkaroon siya

ng sakit sa babae at maaaring nahawa si Virgie dahil nahilig siya noong nakaraang gabi.

Pumasok siya sa ospital. Dito, nalaman na hindi ioto sakit sa babae.

Bumalik siya sa Pilipinas. Sinalubong sila ng maraming tao na puro naman binayaran.

Nagkaroon ng salu-salo sa Manila Hotel para sa kanilang pagdating.Ang Pangulo at ang Unang

Ginang ay dumalo rin.

Pagdating nila sa bahay, nalaman nilang nagtanan ang anak nilang si Ester. Kasama ang

anak ni Kongresista David na si Rosendo.Hindi nagtagal at bumalik ang dalawa.Humingi sila ng

tawad at bendisyon. Noong una’y ayaw ni Benigno na maging balae si Kongresista David.

Ipinatawag niya ang mag-ama upang pag-usapan ang kasal.Sinabi niya na kailangang malaki

ang kasalan pero tumanggi ang ama ni Rosendo sa kadahilanang wala silang pera.

Umuwi na si Rosendo at ang ama niya. Kinagalitan ni Benigno si Ester hanggang sa

maitulak nito ang anak. Namilipit si Ester kaya dinala siya sa ospital. Napag-alaman nila na

nalaglag ang sanggol sa dinadala nito.

Gumaling si Ester at umuwi na ng bahay. Si Benigno naman ay abalang-abala dahil sa

imbestigasyon ng kongreso sa masamang gawain niya. Naisip niya ang ama ni Rosendo.

Ipinatawag at kinausap tungkol sa kasal ng kanilang anak. Nagkasundo sila.

Sa pagpapalipas-oras ni Benigno sa isang niteclub, napag-alaman niya ang mga

pagmamalabis ng anak ni Kongresista Caprio na si Ricky. Nagkaharap ang dalawa at nag-usap.

28

Nagkasagutan sila at pagkatapos, bigla na lamang nakarinig ng isang putok. Bumagsak si Ricky

at naligo sa sariling dugo.

Mula sa insidenteng ito, sunod-sunod na ang mga problemang dumating kay Benigno.

Ang anak nitong si Ismael ay naging isang “drug addict”,si Diana naman ay nakikitungo kay

Balbino Marcial at ang anak niyang seminarista na si Conrado ay nahumaling kay Diana. Pati

ang pangarap niyang maging Bise-Presidente ng bansa ay naging malabo.

Si Conrado, ang seminaristang anak ni Benigno, ay unti-unting nahumaling kay Diana.

Umabot ang kanilang relasyon sa pagdadala ni Diana sa kanyang sinapupunan ng anak nila ni

Conrado. Nasaktan si Benigno nang malaman ito.

Lahat ng mga problema ni Benigno ay gumugulo sa kanyang isip hanggang dumating ang

kasukdulan. Hindi na niya kaya pang tanggapin. Ang puso niya ay sumuko na sa mga sama ng

loob. Dinadala siya sa ospital ngunit talagang wala na . . . hindi na niya gustong mabuhay. Hindi

nagtagal at binawian na siya ng hininga.

Sa bulwagan ng Kongreso, pinarangalan si Benigno bilang isang magaling na

Kongresista ngunit hindi ito nagustuhan ni Virgie. Sinabi niya na hindi niya kayang tanggapin

ang lahat ng paghihirap ng kanyang kalooban dahil sa lahat ng mga pangkukunwaring ginagawa

sa harap ng bangkay ng asawa niya. Sumigaw siya at sinabing iyan na lamang siya. Nailibing si

Benigno nang matiwasay ngunit ang mga gawaing pulitika ay patuloy pa ring gumugulo sa

pamilya niya.

Tulad ng sabi ni Carpio kay Virgie, “Hindi po blackmail, Misis. Ito po’y pulitika!”

Pinag-iisip ng may-akda ang mga mambabasa upang tuklasin ang katotohanan sa

nakakubling kanser ng lipunan. Hinubog niya ang kaasalan ng mga mambabasa upang kilalanin

ang kabutihan laban sa kasamaan at ang katiyakan laban sa kamalian. Inantig niya ang damdamin

ng mga mambabasa upang makisangkot sa tawag at hamon ng tukso mula sa kasamaan. Tuwiran

tinutuligsa ng may-akda ang mga pulitikong may maruming gawain at pansariling interes lamang

ang pinahahalagahan.

29

PANAHON SA KASALUKUYAN

Lamberto Antonio

Si Lamberto Antonio ay batikang makata, kwentista, at mananalaysay. Isinulat ang akda

noong dekada’80, subalit saksi tayo na naglipana pa rin sa ngayon ang mga batang naghahanap-

buhay sa lansangan. Ang child labor ay isa pa ring pangunahing problemang panlipunan.

. Sa Pagkamatay Ng Isang Newsboy

(Tula)

Hindi na siya maaaring ibangon Ng mga pahinang naging pananggalang

Sa kahubdan at matinding gutom.

Maaari lamang siyang takpan ng mga iyon, At ipagsanggalang sa mga langaw, Sa huling pagkakataon.

Sapagkat musmos siyang nawalan ng pulso,

Wala na siyang panahon upang gagapin Ang mga pangyayaring nagpapaikot sa mundo.

Marahil ay hahanapin siya sa pag-aalmusal

Ng mga taong nahirati sa pagbasa Ng balitang kasing-init ng kape’t pandesal.

Sayang at di na niya masisilayan

(Sa kauna-unahang pagkakataon) Ang sariling retratong naligaw

Sa espasyong batbat ng anunsiyo— Newsboy na biktima ng isang kaskasero,

Gumulong ang ulo na parang sensilyo.

Ang paglipana ng mga batang nagtatrabaho sa lansangan ay tanda ng matinding kahirapan.

Kahirapan ng buhay ang nagtulak upang magkaroon ng mga batang manggagawa, mga batang

30

manggagawang dapat na nasa paaralan ngunit kailangang magtrabaho ng maaga dahil sa

kagutuman, dahil hikahos ang mga magulang, dahil hirap ang buong pamilya.

Inilalarawan ng akdang ito ang kondisyon na ang paksa ay naglalayong pukawin ang

ligalig ng mambabasang may nalalabi pang konsensya at malasakit sa kapwa lalo sa ating

gobyerno, may isang sandali sa tulang “Sa Pagkamatay ng Isang Newsboy” ni Lamberto Antonio

na nagpadanas, hindi lamang nagpaunawa, ng kahulugan ng isang salita dahil sa mga puwersang

nilikha ng mga nakapaligid na salita sa pahina, isang sandali kung kailan masasabing nagkaroon

ng tunay na pagpukaw sa damdamin ng mambabasa upang maipadama ang kahirapan ang dinanas

ng mga mga batang nagtatrabaho sa lansangan.

Ang mga bata ay may limitasyon sa kaalaman at pisikal na kakayahan upang ipagtanggol

ang kanilang mga sarili mula sa iba’t ibang tipo ng paglabag sa kanilang batayang karapatan.

Dahil dito, masasabi natin na ang mga batang Pilipino ay isa sa pinaka-bulnerableng sektor sa

isang lipunang laganap ang kahirapan at kawalan ng hustisya.

Ang kalagayan ng batang Pilipino ay salamin ng lipunang Pilipino. Isa ang Pilipinas sa

may pinakamasahol na porma ng "child labor" sa anyo ng pagtatrabaho sa bukid, pagpapaalila

bilang kasambahay at pagpapatrabaho sa mga kriminal na sindikato sa droga at prostitusyon.

Nalalantad sila sa mga mapanganib sa sitwasyon, mga lihis na gawi, at lalo pang paglabag sa

kanilang karapatan bilang bata at bilang tao.

Dugo at karahasan ang prinsipal na imahen sa tulang ito, sa kanyang kamatayan, wala na

siyang pagkakataong unawain ang mga pangyayaring taglay ng mga kopya ng pahayagang

kanyang ipinagbibili. Bukod dito, hindi na niya masisilayan (sa kauna-unahang pagkakataon) ang

sariling retratong naligaw sa espasyong batbat ng anunsyo---

Ang pinakahuling imahen—“Gumulong ang ulo na parang sensilyo”---salapi ang sensilyo,

at salapi ang sagisag ng mga makapangyarihan sa lipunang sumaksi sa buhay at kamatayan ng

newsboy. Nauwi sa isang walang halagang bagay ang buhay ng isang indibidwal. Naging balita

ang isang tagapagbili ng bagay na nagbibigay ng balita anunsyo sa mga mamamayan.

Layunin ng akdang ito na matapang na mailantad ang katotohanan sa tulong ng panitikan.

Laganap ang kahirapan at gutom na namamayani sa ating bansa at marami pang buhay ang

31

masasakripisyo lalo na ang mga batang umaasa lamang sa biyaya na makukuha lamang nila sa

lansangan sa halip na tulong ng gobyerno.

DULA AT MGA TULA NI ROGELIO L. ORDOÑEZ

Maraming manunulat ang naniniwala at kumikilala sa panulat bilang isang matalim na

bolo na makakasugat sa manhid nating lipunan at walang pakialam na pamahalaan. Isa na dito si

Rogelio L. Ordoñez na nakilala at kinikilala sa kanyang kontribusyon sa panulaan at panitikan

bilang mabisang instrumento ng pagsusulong ng mas malaya at patas na lipunan. Ang kanyang

mga tula at dula ay ilan lamang sa mga akdang tunay na naghihimagsik at sumasalungat sa

tahimik na bibig ng ibang manunulat. Tunay na nagpapakita ng paghihimagsik laban sa pang-aapi

ng mga maimpluwesya at makapangyarihan sa pamahalaan, inilalarawan at iminumulat ang mga

maralita sa kaapihan ng ating lipunang ginagalawan.

Saan Papunta ang mga Putok (Buod ng Dula)

Nagbubukas ang eksena sa panahon ng Administrasyong Cory Aquino kung kailan

patuloy na umiigting ang kilusan ng mga mamamayan sa hanay ng mga aktibistang estudyante at

mga manggagawa. Upang magprotesta at ipaglaban ang mga karapatan at interes ng maraming

maralitang Pilipino.

Sa unang eksena ay lalabas si Ador, ang estudyante na nakikilahok sa mga kilusang

pambansa at ang kanyang kapatid na babae na si Aida. May pagkakaiba sa pananaw ng

dalawang magkapatid at ito ang lagging inaalala ng kanyang ina na si Aling Ester. Palaging

nakikisangkot sa protesta si Ador, si Aida naman ay nakatuon lamang sa aknyang pag-aaral.

Nais ni Aida na maiangat ang kanilang abang kalagayan sa pamamagitan ng edukasyon at

sarado siya sa anumang kasalukuyang isyu na kinakaharap ng ating lipunan.

Magbabago ang lahat dahil mapagbibintangan ng mga military si Adorn a

nagproprotesta at kasapi ng mga NPA Sparrow unit. Dinakip si Ador at pilit na pinaamin habang

tinotoryur ng tatlong sundalo kasama ang kanilang Tenyente. Sa pagwawakas ng kwento,

bubunutin ni Ador ang baril ng isang sundalong nambubugbog sa kanya at maririnig na lang ang

sunod-sunod na putok.

32

Ang “Saan Papunta ang mga Putok” ay sumasalamin ng katotohanan at nagpapakita ng

lipunan na napupuno ng sigalot, korupsiyon at kaguluhan. Maikukumpara sa madugong

pangyayari noong 1987 sa Mendiola. Maihahambing si Ador sa napakaraming aktibistang

estudyante na nabilanggo, pinahirapan at pinatay dahil lamang sa napagbintangan na kasapi ng

Sparrow Unit. Inilalarawan nito ang brutal na pag-aapi at paglabag sa karapatang pantao ng mga

manggagawa at sa mga hanay ng estudyante na nais lang mag-organisa at magpahayag ng

kanilang mga hinaing at maipahayag ang saloobin.

Sa masusing pagmamasid at pag-aaral sa takbo ng pamahalaan, marami sa ating kabataan

ang naniniwalaang hindi na “demokratiko” kundi isa nang “gobyernong Kapitalista” ang umiiral

sa ating bayan sapagkat damang-dama na ang lalong paghihirap ng mga mahihirap at lalong

pagyaman ng mga mayayaman. Ang iba naman ay patuloy na nanalig na matatag ang

pamahalaang demokratiko at mga tao lamang na nagpapatakbo ng pamahalaan ang mga

kakulangan. At ang iba naman ay may paniniwalang dapat nang palitan ng “sosyalismo” o

“komunismo” ang bulok na pamahalaan. Iba’t-ibang samahan ang naitatag at nasapian ng ating

mga kabataan upang mas maipakita ang tuwirang paghihimagsik sa bulok na sistema sa ating

gobyerno. May mga kabataang napabilang sa Bagong Hukbo ng Bayan (New Peoples’ Army),

may mga naging “Burgis” radikal o rebelde at mayroon ding mga nanatiling parang mga walang

pakialam sa takbo ng pamahalaan.

Sa kabuuan, maraming kabataan ang nagbuwis ng buhay, nagpamalas ng buong giting sa

pagtatanggol ng karapatan ng masang Pilipino, walang takot na suungin ang kamatayan basta

maipaglaban lamang ang mga prinsipyo at tunay na karapatan.

Naging ganap na mapanghimagsik ang mga kabataan. Ito’y mapatutunayan hindi lamang

sa madugo at mapangwasak na demonstrasyon at mga pagpapahayag. Ang mga pahayagan ng

mga mag-aaral sa kani-kanilang pamantasan ay punung-puno ng damdaming mapanghimagsik.

Ang mga dating aristokratang manunulat ay nagkaroon ng kamulatang panlipunan. At maliban sa

makinilya ay gumamit din sila ng pinsel at isinulat sa mga plakard, sa pulang pinturan ang mga

kaugnay na salitang nagpapahayag ng karaingan at pakikibaka.

Ang dulang ito ay tuwirang naghihimagsik sa kabulukan ng sistema, kawalan ng hustisya,

sa patay-malisyang mamamayan at abusadong naglilingkod sa gobyerno na may pansariling

interes lamang. Naghihimagsik sa mga nanunungkulan na kung hahayaan ang ganitong sistema ay

mas marami pa ang mga kabataan na masasayang ang kinabukasan.

33

Sa Bayan Ni Juan

(Tula)

sa bayan ni juan

mortal na kasalanan

ang maging makabayan

baka pulutin ka sa kangkungan

o saanmang basurahan

lasug-lasog ang katawan

utak at mukha’y pinagpipistahan

ng mga langaw at langgam

baka di ka na rin makita kailanman

kapag isinilid sa dram

sementuhan at ipalamon

sa pusod ng karagatan.

sa bayan ni juan… pakatandaan

huwag kang magsasabi ng katotohanan

basta paniwalaang umuunlad ang

kabuhayan

kahit lugaw at asin ang nagliliwaliw

sa bituka ng maraming mamamayan

dumarami man nagkakalkal ng basura

para magkalaman ang tiyan

milyun-milyon man damit ay basahan

bata-batalyon man palaboy sa lansangan

mga parke’t damuhan man ang himlayan

o nagtitiis paalipin sa banyagang bayan

basta isiping mahalimuyak ang buhay

sa bawat pagsikat ng araw sa bayan ni juan

ugaliing itaas ang mga kamay

maghosana sa kaitaasan

maghaleluya sa mga diyus-diyosan

laging may glorya daw sa bayan ni juan.

sa bayan ni juan

huwag mong isasaysay sa sambayanan

hokus pokus at kahiwagaan

ng kung anu-anong pandarambong

sa pondo ng bayan

huwag palalabasin sa lalamunan

inhustisya’t kasuwapangan

ng iilang hari-harian sa lipunan

baka dila mo’y hiwain

mga ngipi’y lagariin

pati mata ay dukitin

iturnilyo mga labi’t pasabugin.

.

sa bayan ni juan

huwag na huwag makipagkaisa

sa mapagpalayang adhikain

ng manggagawa’t magsasaka

huwag makipagtaling-pusod sa masa

sa uring alipin at ibinartolina

ng balintunang sistema

huwag kang sasama

sa kanilang sagad-langit na protesta

laban sa uring mapagsamantala

babansagan kang subersibo’t terorista

banta sa seguridad ng republika.

sa bayan ni juan

malupit mga senturyon ng unano

kaya huwag matigas ang ulo

kapag dinampot ka’t pinalad na ikalaboso

at hindi naging desaparecido

bababuyin ka ng mga utak-kurtado

paaaminin kang rebelde laban sa estado

ingungudngod ang mukha mo

sa mataeng inodoro

hubo’t hubad kang pahihigain

sa bloke ng yelo

pipilitin kang uminom nang uminom

ng tubig na naninilaw sa mikrobyo

hanggang pumintog nang pumintog

ang tiyan mo

saka biglang tatadyakan ng demonyo

di ka titigilan kapag di umaamin

sa nilubid na mga kasalanan

bayag mo’y kukuryentihin

isasaksak sa titi mo

bagong sinding palito ng posporo

o bibigtihin ng kuwerdas ng gitara

lupaypay na ulo nito

o diyos ni abraham

malilibog ang senturyon ng unano

34

kung babae kang isinalampak sa kalaboso

lalaruin ang suso’t kiki mo

saka kakabayuhin ka nang husto

matapos laspagin ang puri mo

at hingal-aso ang berdugo

iiwan pang nakapasak sa ari mo

anumang boteng nakatuwaan nito.

talagang ganyan sa bayan ni juan

dinuduhagi’t sinisikil ang mga makabayan

ipinagkakait ang demokratikong proseso

mapapalad lamang ang basalyos ng unano

at kauri nilang salabusab at tuso

mga payaso’t sirkero

mga batikang salamangkero

nilalaklak nila ang dugo ng bayan

nilalamon ang laman ng mamamayan

sa paulit-ulit na pagtatanghal

sa karnabal ng kasinungalingan

isasakay sa ruweda ng panlilinlang

hinihilong masang sambayanan

iduruyan sa ilusyon ng huwad na kaunlaran

at doble-karang katarungan

talagang ganyan sa bayan ni juan

ang taksil sa pambansang kapakanan

at interes ng kumain-diling mamamayan

silang mga tulisan sa kalunsuran

silang nagpipista sa mesa ng kawalang-

hiyaan

may lakas ng loob pang mangalandakan

na sila’y lantay na makabayan.

sa bayan ni juan… talagang ganyan

mortal na kasalanan ng masang

sambayanan

ang maging makabayan

at maghayag ng sagradong katotohanan

pero di habang panahong laging ganyan

sa bayan ni juan

naglalagablab na ang liwanag sa silangan

bumabangon na sa dilim ng nagdaang gabi

ang mga alipin

upang sa wakas mga sarili’y palayain!

Inilalarawan at pinaghihimagsikan na tulang ito ang patuloy na kaapihan at matinding

pag-aabuso sa karapatang pantao at dignidad. Sa kalahatan, maraming mamamayan ang

nakikilahok upang humingi ng pagbabago sa takbo ng pamahalaan. Subalit sa kanilang

pamamahayag hinggil sa pagbabagong ito na dala na rin marahil ng matinding damdaming

makabayan at upang mabigyang diin na rin ang kahalagahan ng kanilang kahilingan ay naging

matalim at mabalasik ang ilan nating kababayan. At dahil dito, marami sa kanila ang nangapiit sa

mga kampong militar ng bansa upang pahirapan at patayin ng walang kalaban-laban.

Layunin ng akdang ito na mailantad ang mga suliraning tulad ng paghihikahos ng marami

sa pagpapakasasa ng iilan, kabulukan sa pagpapatakbo ng gobyerno, kawalan ng katarungan ng

mga inaping mamamayan. Sa mas malinaw na salita, isinasatinig ng akdang ito ang daing ng mga

palaboy sa lansangan at kumakalam ang tiyan habang nagpapakasasa sa buwis ng bayan ang iilan.

Ang hagulhol ng mga biktima ng kawalan ng hustisya at ipinaglalaban lamang ang kanilang mga

kakaunting karapatan. Malinaw na ang akdang ito ang tagapagtaguyod ng mga karapatan at

kapakanan ng uring anakpawis at nagbibigay na pag-asa na may darating na pagbabago sa

paglantad ng katotohanan.

35

Ave, Ave, Pater Patrum

(Tula)

giovanni battista montini

servus servorum dei

nang iluwa ka ng alitalia

mga magnanakaw naghaleluya

viva! viva! viva il papa!

hosanna in excelsis

benedictus qui venit

in nomine domini

diyos ama, diyos anak, diyosa espiritu santa!

patawarin ang anak mong nagkasala

mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa

nang sa kanto’y magdaan ang santo papa

ako po’y nasa kubeta

nagbebendita’t nagdaraos ng sariling misa

ave, ave, pater patrum

inodoro’y nagkumunyon

nangumpisal pa sa poon.

ave, ave, birheng maria

ipinalangin ang anak mong nagkasala

mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa

ni hindi ko man lamang nakita

ang tiara ng santo papa

nang magpunta siya sa luneta at magmisa

ako po’y umiinom ng hinebra

sa restawran ni san da wong sa ermita

diyos ama, diyos anak, diyosa espiritu santa!

ako po’y huwag bulagin

ng mga kalmen at estampita

habang ang kandila’y bangkay

na naaagnas sa bawat kandelabra

kahit ako po’y di lumuhod sa santo papa

nakita ko naman

ang kanyang anghel de la guardia

sa bote ng la tondena

michaelem archangelum

nakaamba kumikislap na espada

sa plato ng espagheting piccolinong

may bendita ng ketsap papa.

ave, ave, pater patrum!

ako po’y nagugutom

sitsiritsit alibangbang

salaginto’t salagubang

bawat oras, bawat araw

kampana’y kumakalembang

sit laus plena, sit sonora

sit jucunda, sit decora

mag-antanda at magdasal

ave, ave, ave maria!

ang pari’y nagbibilang

ng pilak sa sakristiya

diyos ama, diyos anak, diyosa espiritu santa!

ipinalangin kaluluwa ng anak mong

nagkasala

mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa

krusipiho at rosaryo’y ipinanguya ko

sa basura.

santo papa, santo papa!

puto seko’t puto maya

inuuod ang kumbento’t mga mongha

bawat santo’y nakanganga

sa isusubong ostia

ave, ave, pater patrum

kalyehon ko’y inaagiw

barungbarong at estero’y nakatanghod

sa kopita’t kandelabra

araro ko’y nakapangaw sa tumana

armalite ay umaawit sa candaba

ave, ave, ave maria!

quod in carnem transit panis

et vinum in sanguinem

quod non capis

quod non vides

36

animosa firmat fides

diyos ama, diyos anak, diyosa espiritu santa!

kagabi, santo papa

ang utak ko’y talahib na naglagablab

at nagsayaw ang mga alitaptap!

Isang tula na naisulat noong dumalaw sa bansa taong 1970, si Papa Pablo VI o Giovanni

Battista Montini. Tuwiran itong tumutuligsa sa pagkahumaling ng mga Pilipino sa banal ng

kataas-taasang sugo ng simbahan. Ang akda na sinangkapan ng salitang Latin na kadalasang

ginagamit sa pagmimisa at pagpapakalat ng salita ng Diyos. Inilalarawan ng akdang ito ang

immoral na gawi ng simbahan, pagpapayaman at pananamantala nito sa naghihirap na

mamamayan. Mababasa sa tula ang paghihimagsik sa kinamulatang kultura ng mga Pilipino na

pagsamba sa mga taong simbahan kahit lantaran ang mga pagkaimoral at nadadawit na sa isyung

korupsiyon.

Bakit Ganyan?

(Tula)

minsan lang akong daraan

sa mundong estupido

pero karapatan ko

ayaw irespeto

sinisikil, kinakatay, pinapatay

bakit ganyan?

di naman ako kriminal

di naman ako magnanakaw

di naman ako nandarambong

ng pondo ng bayan

lupa nang may lupa’y di kinamkam

at lalong di nanggahasa ng sinuman

ako pa nga ang laging ginagahasa

ng lipunang di makatarungan

bakit ganyan? bakit ganyan?

sobra-sobra ang ipinagbabawal

sabi ng mga banal sa simbahan

bawal magmura kahit galit na

bawal magsalita nang malaswa

bakit nagkaroon pa

ng gayong mga salita?

para saan at paano iyon

mailalabas sa bunganga?

lintik na ‘yan! ano ba ‘yan!

bawal malibugan sa iba

maliban sa asawa

sila namang mga santo’t santa

puwedeng-puwedeng magnasa

magpasasa’t magpakasawa

oras-oras, maya’t maya

sa macho’t tigasing binatilyo

o sa seksi’t dalagitang mabango.

anak ng galunggong at kabayo

lintik na ‘yan! hayop na ‘yan!

karapatan lang nila

ang sagrado’t mahalaga!

bakit ganyan? bakit ganyan?

ako lang ang laging makasalanan

ako ang impakto

ako ang demonyo

impiyerno ang bagsak ko

por dios por santo

anong klaseng mundo ito?

bawal magsabi nang totoo

laban sa mga dorobo sa gobyerno

puputulin ang dila mo

bawal mithiin ang pagbabago

sa layuning lipuna’y di magago

37

at di dumami ang agrabiyado

pero birheng inang mahabagin

bubulukin ka pa sa kalaboso!

bakit ganyan? bakit ganyan?

dahil ba silang nagbabawal

ang iilang hari-harian

ang pinagpalang diyus-diyosan

at kaming maralita’y tungaw

layak lamang ng lipunan?

lintik na ‘yan! hayop na ‘yan!

bakit ganyan? bakit ganyan?

pati katiting kong kaligayahan

lagi’t laging pinakikialaman

pobre lamang ako

di kaya ang maluhong bisyo

di mayamang tulad ninyo

puwedeng bumabad sa casino

magpakaligaya kaya sa paraiso

sa puklong matambok

sa susong maumbok

ng kinakalantaring kalaguyo

ligaya ko’y simple lamang

ang manigarilyo lamang

para mapayapa ang damdamin

at ligalig na isipan

sa hilahil na pasan-pasan

makasulat din ng kung anu-ano

kapag nababaliw ako

pero por dios por santo

bawal manigarilyo diyan

bawal manigarilyo kahit saan

bawal sa gusaling iyan

bawal sa pampublikong sasakyan

bawal makaamoy ng usok

malulusog, mararangal na nilalang.

lintik na ‘yan! hayop na ‘yan!

karapatan daw nila iyon

pero paano naman ang karapatan ko

ang mga kagaya kong naninigarilyo?

bakit ganyan? bakit ganyan?

bakit nagkaroon pa

ng pabrika ng sigarilyo

bakit di pa sunugin ang mga ito

tupukin pati ang lumikha nito?

para di parang ketongin

ang mga gaya kong naninigarilyo

itinataboy kung saan-saan

pinagbabawalan sa maraming lugar

parang mundo lang nila ito

parang di sila mamamatay

kahit di manigarilyo

kahit di makaamoy ng usok nito

parang kami lang naninigarilyo

ang maglalaho agad sa mundo.

pero itatanong din ninyo:

bakit ganyan? bakit ganyan?

tinodas agad ng diabetes

ng alta presyon o atake de corazon

ng kanser sa atay o lalamunan

ng kanser sa baga’t bituka

sa bayag o suso o obaryo

siyang kailanma’y di nanigarilyo

o nakasinghot ng usok nito

siyang di nanigarilyo ni minsan

ay binaril naman, tinambangan

o biglang nasagasaan sa daan

nagkalasug-lasog ang katawan

nauna pang namatay

sa impaktong gaya ko

apatnapung taon nang naninigarilyo.

bakit ganyan? bakit ganyan?

siyang sigarilyo ang pamatid-gutom

ang iniiwasan ng lipunan

pati ni kamatayan

siyang sigarilyo’y iniwasan

pero nagpakabundat sa katakawan

at nagsamantalang lubusan

para yumaman nang yumaman

pundilyo nila’y hinahalikan

masaklap nga lamang

maaga silang kinakain ng libingan

at isinusuka ng kasaysayan.

bakit ganyan? bakit ganyan?

lintik na ‘yan! ano ba ‘yan?

hayop na ‘yan!

ang mundo ba’y estupido

o ako ang naloloko?

basta irespeto na lamang ninyo

38

ang karapatan ko

huwag lamang ang inyo

anak kayo ng galunggong

at kabayo!

Sa akdang ito naisasatinig ang tuwirang paghihimagsik na tanda ng pagpapahayag ng tao

sa kaniyang kaganapan bilang indibibwal na may karapatang dapat pangalagaan, kalayaang dapat

tahakin at saloobing dapat ipabatid sa iba at ang paglaban sa kung sinumang aayaw at yuyurak sa

kanyang karapatan. Isa rin paghihimagsik sa mapaniil na pangil ng Simbahang Katoliko na siyang

nagpapakilala at nagpapalaganap ng moralidad ngunit sila rin unang-una gumagawa ng mga

immoral na gawain. Maituturing na mapaghimagsik ang akdang ito sapagkat tumutuligsa ito sa

maling pamamahala ng gobyerno, katiwalian at pag-aabuso sa karapatan ng bawat tao.

Mula noon at magpahanggang ngayon, maraming manunulat ang nag sisiwalat ng

kabulukan ng sistema sa pamahalan at lipunan na ating ginagalawan. Ang mga manunulat ay

nagkaroon ng kamulatang panlipunan, at nagpapahayag ng karaingan at pakikibaka na may

diwang naghihimagsik. Tunay ngang ang mga panitikan na naghihimagsik ay hindi naglalaho at

habambuhay na umiigting.

39

Talaan ng Sanggunian

Aklat

Baesa-Julian, Ailene G. et al. Pluma III Wika at Panitikan para sa mataas na

paaralan. Quezon City: Phoenix Publishing House.Inc.2010 .

Cruz, Teresita Cristobal, Ed. D. Gintong Ani. Quezon City: FNB Educational,

Inc.2009.

Fortunato, Teresita F.et al.Batingaw II Aklat sa Filipino-Wika at Panitikan-Antas

Sekundarya.Rex Bookstore.1996.

Marasigan, Emily V. Pluma IV Wika at Panitikan para sa Mataas na Paaralan.

Quezon City: Phoenix Publishing House, Inc.2012.

Reyes, Soledad S. Pagbasa ng Panitikan at Kulturang Popular.Quezon City:

Ateneo De Manila University Press.1997.

Rodillo, Gregorio M. et al.Batingaw I Aklat sa Filipino-Wika ta Panitikan-Antas

Sekundarya.Rex Bookstore.1996.

Tepace, Alita I. Ph. D. Yaman ng Pamana III Wika at Panitikan. Quezon City:

Vibal Publishing House, Inc.2010.

Websayt

“Mula Tula Hanggang Dula, Mula Tradisyon Hanggang Sa Bulok Na Sistema:

Ang Panitikang Mapanghimagsik Sa Panitikang Pilipino.” http://mgasigwaatagos.blogspot.com/2010/10/mula-tula-hanggang-

dula-mula-tradisyon.html

“Dimensiyon: Pagbabalik sa Kultura’t Tradisyong Third World”.

https://sites.google.com/site/fil3rdworld/entablado3

40

Mga Manunulat sa Pilipinas.http://tl.wikipedia.org/wiki/Juan_Abad

Talambuhay ni Liwayway Arceo.

http://tl.arceoliwayway.wikia.com/wiki/Talambuhay_ni_Liwayway_Arceo

Pluma at Papel.http://plumaatpapel.wordpress.com/author/plumaatpapel/

Pluma at Papel.http://plumaatpapel.wordpress.com/2010/02/12/sa-bayan-ni-juan/