Tailan 2008-2009

�

2008-2009 îí

Æàäàìáààãèéí ÝÍÕÁÀßÐ2008-2009 îíû àæëûí òàéëàí

�

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æàäàìáààãèéí ÝÍÕÁÀßÐÛÍ àæëûí òàéëàí

Ýýæ õàéðõàí ìèíó

Ñýòã¿¿ëèéí ðåäàêö:Åðºíõèé ýðõëýã÷ Ä.ÁÀÄÀÌÃÀÐÀÂ /99113833/Äèçàéíåð Ä.ÁÀßÑÃÀËÀÍ “ÑÀÐIÒÀL” ôîòî àãåíòëàã

Óòàñ: 11-354389, 99113833, 99009966 Å-mail: [email protected]

Õýâëýëèéí ýõèéã “Ñ¯ËÄ” ñýòã¿¿ëèéí ãàçàð áýëòãýâ.“Ñ¯ËÄ” ñýòã¿¿ëä õýâëýãäýí íèéòëýãäñýí ìýäýý, ìàòåðèàë, çóðãèéã àøèãëàõ áóþó õóóëáàðëàõ, õýâëýí íèéòëýõèéã õîðèãëîíî.

web: www.vip76/enkhbayare-mail: [email protected]

Óòàñ: 976-11-262216Ôàêñ: 976-11-327016

Òóñëàõ: Ñ.Ìºíãºí÷èìýã-99075752 /õîòîä/Áèå òºëººëºã÷, òóñëàõ: Ì.Áàòáàÿð-99089361 /õîòîä/ Áèå òºëººëºã÷, òóñëàõ: Á.Äîðæäàãâà-99990355 /îðîí íóòàãò/

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿðòàé õîëáîãäîõ õàÿã:

�

2008-2009 îí

Àëòàé íóòãèéí ìèíü àõàí ä¿¿ñ òà á¿õýí òàðãàí ñàéõàí íàìàðæèæ áàéíà óó?

Òà á¿õíèéõýý èòãýë, äýìæëýãýýð Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðëûí ñîíãóóëüä õàìãèéí ºíäºð õóâèàð ÿëàëò áàéãóóëæ, íóòãèéí çîí îëíûõîî ýë÷ òºëººëºã÷ººð àæèëëàæ áàéãààäàà òàëàðõàæ ÿâäãàà èëýðõèéëüå.

Ìèíèé áèå òºðèéí ò¿øýýãèéí ýðõýì õ¿íäòýé áºãººä õàðèóöëàãàòàé àëáûã çàëãóóëñíààñ ýä¿ãýý íýã æèë ºíãºð÷ýý.

Ýíý õóãàöààíä íóòàã îðíûõîî õºãæèë äýâøëèéí òºëºº íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð õè÷ýýí ç¿òãýñýí àæëûíõàà òàéëàíã ýíýõ¿¿ ñýòã¿¿ëýýð äàìæóóëàí ñîíãîã÷ ò¿ìýíäýý òàéëàãíàí õ¿ðãýæ áàéíà.

Óñ íóòãèéí àõàí ä¿¿ñ òà á¿õíèé ìààíü õàëóóí äîòíî äýìæëýã, àõìàä áóóðëóóäûí ìèíü ¿íýòýé ñóðãààëü íàäàä õèéæ á¿òýýõèéí èõ ýð÷ õ¿÷, óðàì çîðèã ºãäºã áèëýý.

Íóòãèéí èðãýä, íèéò Àëòàé÷óóä ìèíü ýð¿¿ë ýíõ, àéë ºðõ á¿ð ýëáýã ä¿¿ðýí, õýí á¿õíèé ñàíàñàí ñàéí ¿éëñ äýëãýðýõèéí ºëçèéòýé åðººëèéã ºðãºå.

Õàí Àëòàé íóòãèéí ìèíü ñ¿ð ñ¿ëä, áóÿí õèøèã èâýýõ áîëòóãàé.

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æàäàìáààãèéí Ýíõáàÿð

Ìýíä÷èëãýý

�


Ñàíàà÷èëñàí õóóëü, òîãòîîë

1. Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿íèé ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéí òºñºë

2. Óëñûí Èõ Õóðëûí òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëàãûí õóóëèéí òºñºë

Àæëûí õýñýãò îðæ àæèëëàñàí áàéäàë

1. Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ õóóëèéí òºñëèéí Àæëûí õýñýã

2. “Ìýäýýëýë àâàõ ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëü”-èéí òºñëèéí Àæëûí õýñýã

3. Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññûí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ, õóóëèéí õýðýãæèëòèéã øàëãàõ ¿¿ðýã á¿õèé Àæëûí õýñýã

4. “Ñóóö ºì÷ëºã÷äèéí õîëáîîíû ýðõ ç¿éí áàéäàë, íèéòèéí çîðèóëàëòòàé îðîí ñóóöíû áàéøèíãèéí äóíäûí ºì÷ëºëèéí ýä õºðºíãèéí òóõàé õóóëü”-èéã ÇÒÁÕß, Íèéñëýë, ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãà, Ñóóö ºì÷ëºã÷äèéí õîëáîî õýðõýí õýðýãæ¿¿ëæ áóéã øàëãàæ, ä¿ãíýëò ãàðãàí Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîî, Àþóëã¿é áàéäàë, ãàäààä áîäëîãûí áàéíãûí õîðîîíû õàìòàðñàí õóðàëäààíä òàíèëöóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé Àæëûí õýñýã

5. Õèëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóäûí áîëîí Ìîíãîë, Õÿòàäûí õèëèéí çàðèì áîîìòûí ¿éë àæèëëàãàà, õîëáîãäîõ îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýð, äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòòýé òàíèëöàæ, ñàíàë, ä¿ãíýëò ãàðãàõ ¿¿ðýã á¿õèé Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîî, Àþóëã¿é áàéäàë, ãàäààä áîäëîãûí áàéíãûí õîðîîíû õàìòàðñàí Àæëûí õýñýã

6. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ åðºíõèé ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí õóóëèéí õýðýãæèëòòýé òàíèëöàõ ¿¿ðýã á¿õèé Àæëûí õýñãèéí àõëàã÷. Óã àæëûí õ¿ðýýíä Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ åðºíõèé ãàçàð, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ åðºíõèé ãàçðûí õàðúÿà õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîíû òºëáºð áàðàãäóóëàõ àæëûí àëáàíû ¿éë àæèëëàãààòàé, Õ¿¿õäèéí õîðèõ, Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîðèõ, Áàãàíóóðûí õîðèõ ãàçðóóäûí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöëàà.

7. Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû ¿éë àæèëëàãàà áîëîí õóóëèéí õýðýãæèëòòýé òàíèëöàõ Àæëûí õýñãèéí ãèø¿¿íýýð

8. Õèë õàìãààëàõ åðºíõèé ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí õóóëèéí õýðýãæèëòòýé òàíèëöàõ Àæëûí õýñãèéí ãèø¿¿íýýð

9. Ãàäààäûí èðãýí õàðúÿàòûí àñóóäàë ýðõëýõ ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààòàé áîëîí õóóëèéí õýðýãæèëòòýé òàíèëöàõ Àæëûí õýñãèéí ãèø¿¿íýýð

10. Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí, Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí áîëîí Òºðèéí òóñãàé àëáàí õààã÷äûí Íýãäñýí ýìíýëãèéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ Àæëûí õýñãèéí ãèø¿¿íýýð

11. Ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðûí ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, òóñ ñàëáàðò òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã áîëîí Òàâàíòîëãîéí í¿¿ðñ, Îþóòîëãîéí çýñ-àëòíû îðäûã õàìòàð÷ àøèãëàõ õºðºíãº îðóóëàëòûí ãýðýýí¿¿äèéí òºñëèéã ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýë õàíãàõ ¿¿ðýã á¿õèé Àæëûí õýñãèéí õ¿ðýýíä Öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã

ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ /2008.09.01-2009.09.01/

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿð íü 2008 îíû ÓÈÕ-ûí ýýëæèò ñîíãóóëèàð ÓÈÕ-ûí 5-ð òîéðîã áîëîõ Ãîâü-Àëòàé àéìãààñ óëñûí õýìæýýíä õàìãèéí ºíäºð õóâèéí ñàíàë àâ÷ ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäîí àæèëëàæ áàéíà.

ÓÈÕ-ûí Õóóëüç¿éí áàéíãûí õîðîî, Áàéãàëü îð÷èí, õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéíãûí õîðîî, Õ¿íèé ýðõèéí äýä õîðîîíû ãèø¿¿í.

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿð íü ÓÈÕ äàõü Ìîíãîë-Âüåòíàìûí Ïàðëàìåíòûí á¿ëãèéí äàðãà, Ìîíãîë-Àâñòðè, Ìîíãîë-Áðàçèë, Ìîíãîë-Áðóíåé, Ìîíãîë-Ãîëëàíä, Ìîíãîë-Êàçàõñòàí, Ìîíãîë-Êàíàä, Ìîíãîë-ÁÍÀÑÀÓ, Ìîíãîë-ÁÍÑÓ, Ìîíãîë-Õÿòàä, Ìîíãîë-ßïîíû ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í.

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿð íü Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí íóòãèéí çºâëºëèéí ãèø¿¿í, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Õàëèóí ñóìûí íóòãèéí çºâëºëèéí äàðãà, Áºõèéí “Õàíòàéøèð” äýâæýýíèé òýðã¿¿í, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, õºãæëèéã äýìæèõ “Àëòàé ýðèí” ñàíãèéí òýðã¿¿í.

ÒªÐÈÉÍ ÎÐÄÎÍ: ÓÈÕ-ûí íýãäñýí ÷óóëãàíû òàíõèì

�

2008-2009 îí

áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààð ñàíàë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé äýä õýñýã.

12. “Óñíû ñàâ ãàçàð, îéí ñàí á¿õèé ãàçàð àøèãò ìàëòìàë ýðýõ, õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé” áîëîí “Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ òóõàé” õóóëèéí òºñë¿¿äèéã ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíààð õýëýëö¿¿ëýõ áîëîí ýäãýýð òºñë¿¿äèéí õýëýëöýõ áýëòãýëèéã õàíãàõ àæëûí õ¿ðýýíä õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæîîð Çàñãèéí ãàçðûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóäàä îëãîãäñîí ýðõ, ¿¿ðãèéí õýðýãæèëòèéí áàéäàëòàé òàíèëöàæ, ñàíàë ä¿ãíýëò áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé Áàéíãûí õîðîîíû Àæëûí õýñãèéí ãèø¿¿í.

13. “Áîðîî ãîóëä” ÕÕÊ-èéí àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë, îëáîðëîëòûí òàëáàéä õèéãäñýí íºõºí ñýðãýýëòèéí àæëûí ¿ð ä¿í, ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ Áàéíãûí õîðîîíîîñ áàéãóóëàãäñàí Àæëûí õýñãèéí àõëàã÷ààð àæèëëàæ áàéíà.

14. ¯ë õºäëºõ õºðºíãèéí áàðüöààíû òóõàé, Õºðºíãººð áàòàëãààæñàí ¿íýò öààñíû òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèóäàä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñëèéã ÓÈÕ-

ûí ÷óóëãàíààð õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýë õàíãàõ, ñàíàë ä¿ãíýëòèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé Õóóëü ç¿éí áîëîí Ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîîíû õàìòàðñàí Àæëûí õýñãèéí àõëàã÷ààð àæèëëàñàí áàéíà.

15. Óëñ îðíû íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã õàíãàõ çîðèëãîîð õºðºíãº îðóóëàëòûã äýìæèõ, ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýë, àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ÓÈÕ-ûí øèéäâýðèéí òºñºë, áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé Àæëûí õýñýã

16. 2008 îíû 7-ð ñàðûí 1-íèé ºäðèéí ãýõ õýðã¿¿äýä èðãýíèé øóäàðãà ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ ýðõ áîëîí õ¿íèéã õóóëü áóñààð õîðèõûã õîðèãëîñîí õóóëèéí çààëò çºð÷èãäñºí ýñýõ àñóóäëààð õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, èðãýäýýñ òàéëáàð ìýäýýëýë àâàõ, äýä õîðîîíû õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýë àæëûã õàíãàõ, ñàíàë, ä¿ãíýëòèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé Àæëûí õýñýã

17. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ººñ ºðãºí áàðüñàí ªðøººë ¿ç¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí òºñºë, Çàñãèéí ãàçðààñ ºðãºí áàðüñàí Õîõèðîã÷äîä íºõºí îëãîâîð îëãîõ òóõàé õóóëèéí òºñë¿¿äèéã ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýë àæëûã õàíãàõ, ñàíàë, ä¿ãíýëòèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñãèéí ãèø¿¿íýýð àæèëëàñàí.

ÌÀÕÍ-ûí á¿ëãèéí øèéäâýðýýð àæèëëàñàí Àæëûí õýñýã

ÓÈÕ-ûí ÌÀÕÍ-ûí á¿ëãèéí àõëàã÷èéí øèéäâýðýýð “Ýõ îðíû õèøèã” ñàíãèéí òóõàé õóóëèéí òºñºë äýýð ÌÀÕÍ-ûí á¿ëãèéí ä¿ãíýëò áîëîâñðóóëàõ Àæëûí õýñýã

Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí 2009 îíû ýýëæèò ñîíãóóëüä ÌÀÕÍ-ààñ íýð äýâøèã÷ Í.Ýíõáàÿðûí ñîíãóóëèéí êàìïàíèò àæëûí õààëòûí ¿éë àæèëëàãààíä ÌÀÕÍ-ûí çàëóó äýìæèã÷äèéã òºëººëºí ¿ã õýëñýí.

2008 ÎÍ: ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä

ÒªÐÈÉÍ Ò¯ØÝÝ: ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé òàíãàðàã ºðãºõ ¸ñëîë

�


Ïàðëàìåíòûí á¿ëýã

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿð íü ÓÈÕ äàõü Ìîíãîë-Âüåòíàìûí Ïàðëàìåíòûí á¿ëãèéí äàðãà, Ìîíãîë-Àâñòðè, Ìîíãîë-Áðàçèë, Ìîíãîë-Áðóíåé, Ìîíãîë-Ãîëëàíä, Ìîíãîë-Êàçàõñòàí, Ìîíãîë-Êàíàä, Ìîíãîë-ÁÍÀÑÀÓ, Ìîíãîë-ÁÍÑÓ, Ìîíãîë-Õÿòàä, Ìîíãîë-ßïîíû ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íýýð àæèëëàæ áàéíà.

ÁÍÑÂÓ-ûí ïàðëàìåíò íü Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàëòàé èäýâõòýé õàðèëöààòàé ïàðëàìåíòûí íýã áºãººä ýíýõ¿¿ õàðèëöàà íü íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ò¿âøèíä ñàéí õºãæèæ èðñýí áèëýý. 2008 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèàð áàéãóóëàãäñàí ÓÈÕ-ûí Ìîíãîë-Âüåòíàìûí ïàðëàìåíòûí á¿ëýã áàéãóóëàãäàæ, á¿ëãèéí äàðãààð Æ.Ýíõáàÿð ãèø¿¿í ñîíãîãäîí àæèëëàñíààð ÓÈÕ áîëîí ÁÍÑÂÓ-ûí ïàðëàìåíò õîîðîíäûí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà ºðãºæèí, õî¸ð óëñûí ïàðëàìåíòûí õîîðîíä áàéãóóëñàí ïðîòêîëä òóëãóóðëàí èë¿¿ àæèë õýðãèéí ò¿âøèíä õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëæ áàéíà.

ÁÍÑÂÓ-ûí ¯íäýñíèé Èõ õóðàë äàõü Âüåòíàì-Ìîíãîëûí ïàðëàìåíòûí á¿ëãèéí äàðãà Ëûîíã Ôàí Ãû-òàé áàéíãûí õàðèëöààòàé áàéãàà áºãººä õî¸ð îðíû ïàðëàìåíòûí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ òóðøëàãàà õóâààëöàæ, õàìòûí àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýõèéí òóëä îéðûí õóãàöààíä õàðèëöàí àéë÷ëàõààð òîõèðîëöñîí áèëýý.

2008 îíû 10-ð ñàðä ÁÍÑÂÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ Íãóåí Ìèíü ×èåò Ìîíãîë Óëñàä òºðèéí àéë÷ëàë õèéõ ¿åýð, ìºí 7-ð ñàðä ÁÍÑÂÓ-ûí ¯íäýñíèé Èõ Õóðëûí äýä äàðãà òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä ìàíàé óëñàä àéë÷ëàõ ¿åýð ÓÈÕ äàõü Ìîíãîë-Âüåòíàìûí ïàðëàìåíòûí á¿ëãèéí äàðãûí õóâèàð óóëçàæ, õî¸ð îðíû ïàðëàìåíòûí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð òóðøëàãà õóâààëöàæ, óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, õóäàëäàà, ñî¸ë øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò öààøèä õàìòðàí àæèëëàõ òàëààð ñàíàë ñîëèëöëîî.

Ãàäààä òîìèëîëò

ÓÈÕ-ûí äàðãûí çàõèðàìæààð 2008 îíû 10-ð ñàðûí 15-19 ºäð¿¿äýä ÁÍÑÓ-ä Óóë óóðõàé àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò òóðøëàãà, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, òàíèëöàõ àéë÷ëàë õèéâ.

Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéä Ñ.Áàÿðûí ÁÍÕÀÓ-ä õèéñýí àëáàí ̧ ñíû àéë÷ëàëûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîí 2009 îíû 4-ð ñàðûí 14-18-íû ºäð¿¿äýä òóñ óëñàä àéë÷ëàâ.

Èðãýäèéí õ¿ñýëòèéã øèéäâýðëýñýí áàéäàë

Íàìàð, õàâðûí ÷óóëãàíû õóãàöààíä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íä õàíäàí Ñóðãàëòûí òºëáºð, ýì÷èëãýýíèé çàðäàë, ìºíãºí òóñëàìæ, àæèëä îðîõ áîëîí îðîí ãýðòýé áîëîõûã õ¿ññýí, àõìàä äàé÷äàä îëãîõ òýòãýìæ õ¿ññýí, ñóðãóóëü öýöýðëýã áàðèëãûí çàñâàðûí çàðäàë, òºñºë õºòºëáºð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõèéã õ¿ññýí ãýýä íèéò 293 ºðãºäºë, õ¿ñýëò ãîìäîë èðñýí áàéíà. Ýäãýýðèéã õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, àëáàíû õ¿ì¿¿ñ áîëîí õóâü õ¿íä íü òóõàé á¿ðò óëàìæëàí øèéäâýðëýâ. ¯¿íýýñ çàðèì øèéäñýí õóâü õ¿ì¿¿ñèéí àñóóäëóóäûã äóðüäâàë 5 èðãýíä ýì÷èëãýýíèé çàðäàë, 3 èðãýíä íîì õýâë¿¿ëýõýä ìºíãºí òóñëàìæ, 10 òàìèð÷èíä ãàäààäàä áîëîí äîòîîäîä òýìöýýíä îðîëöîõ çàìûí çàðäàë, 9 èðãýíä ìºíãºí òóñëàìæ, 65 îþóòíû ñóðãàëòûí òºëáºðèéã íü øèéäñýí áàéíà.

Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿð ÷óóëãàíû õóãàöààíä òîéðãîîñ èðñýí èðãýäèéã ÷óóëãàíû ¿éë àæèëëàãàà áîëîí òºðèéí îðäîíòîé òàíèëöóóëàí, õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàí ñàíàë áîäëîî ñîëèëöëîî.

1. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Õàíòàéøèð-Ýðäýì öîãöîëáîð ñóðãóóëü

ÀÉË×ËÀË: ÁÍÕÀÓ-ûí äàðãàòàé óóëçëàà

ÖÀÃÀÀÍ ÑÀÐ: Áè ¸ñîî äýýäýëæ, àõìàäàà õ¿íäýòãýäýã ìîíãîë õ¿í

ÀÉË×ËÀË: ÁÍÕÀÓ 300 ñàÿ äîëëàðûí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðàâ

ÌÀÕÍ: Áèä àðä ò¿ìíèéõýý èòãýëèéã õýçýý ÷ àëäàõã¿é.

�

2008-2009 îí

áîëîí 1-ð ñóðãóóëèéí áàãø íàðûã 2008 îíû 11-ð ñàðûí 14-íèé ºäºð ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû ¿éë àæèëëàãàà áîëîí òºðèéí îðäîíòîé òàíèëöóóëàâ.

2. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Ýðäýíý ñóìûí ñîíãîã÷äûí òºëººëºë áîëîõ 20 èðãýíèéã 2009 îíû 1-ð ñàðûí 23-íû ºäºð ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû ¿éë àæèëëàãàà áîëîí Òºðèéí îðäîíòîé òàíèëöóóëñàí.

3. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Ìîðèí ñïîðò óÿà÷äûí õîëáîîíû óÿà÷äûí òºëººëëèéã 2009 îíû 3-ð ñàðûí 31-íèé ºäºð ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû ¿éë àæèëëàãàà áîëîí Òºðèéí îðäîíòîé òàíèëöóóëàâ.

4. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí ÅÁÑ-èéí áàãø, íèéãìèéí àæèëòíû òºëººëºë 31 õ¿íèéã 2009 îíû 3-ð ñàðûí 31-íèé ºäºð ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû òàíõèì áîëîí Òºðèéí îðäîíòîé òàíèëöóóëàâ.

5. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîîíû ãèø¿¿ä 56 õ¿íèéã 2009 îíû 9-ð ñàðûí 9-íèé ºäºð Òºðèéí îðäîíòîé òàíèëöóóëæ, Çàéñàí òîëãîé, Áóðõàí áàãøèéí öýöýðëýãò õ¿ðýýëýíãýýð àÿëóóëàâ.

Îðîí íóòàãò àæèëëàñàí òóõàé

Àéìãèéí òºâä 3 óäàà, äàâõàðäñàí òîîãîîð 15 ñóìàíä íèéò 30 õîíîã àæèëëàëàà.

Óóëçàëòàä îðîëöñîí èðãýä ñîíãîã÷äûí òîî: 10700 õ¿íÒîéðãîîð àæèëëàõ ÿâöäàà öàã ¿åèéí áàéäàë áîëîí óëñ ýõ îðîíä

òóëãàìäààä áàéãàà àñóóäàë, ÓÈÕ-ûí íàìàð, õàâðûí ÷óóëãàíû õóãàöààíä áàòëàãäñàí øèíý õóóëü, òîãòîîëóóäûí òàëààð ìýäýýëýë ºã÷ òýäíèé ñàíàë áîäëûã ñîíñîí ñóì, îðîí íóòãèéí àðä èðãýäèéí çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé àñóóäëóóäûã ñîíñîí öààøèä àíõààðàõ àæëûí òºëºâëºãººíäºº òóñãàí àæèëëàæ áàéíà.

ÅÐªÍÕÈÉËªÃ×ÈÉÍ ÑÎÍÃÓÓËÜ: Çàëóóñûí äóó õîîëîé õýðýãòýé áàéíà

ÒªÐÈÉÍ ÎÐÄÎÍ: Îþóíû äàëàéä áèäíèé îðîëöîî ÷óõàë

ÇÀÉÑÀÍ ÒÎËÃÎÉ: Ýìýãòýé÷¿¿äèéí èäýâõ ç¿òãýë íèéãýìä õýðýãòýé áàéäàã

�


Ñîíãîã÷èä, ìàë÷äààñ ãèø¿¿íäýý õàíäàæ òàâüñàí àñóóäëóóä

1. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý îãöîì ºñ÷ áóé òóë Ãîâü-Àëòàé àéìàã íü ýð÷èì õ¿÷íèé òºâëºðñºí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîîã¿éãýýñ àéìãèéã öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ýýð õàíãàõàä íýëýýä õ¿íäðýëòýé áàéãàà. Òàéøèðûí óñàí öàõèëãààí ñòàíöûí àñóóäàë áîëîí àéìãèéã ýð÷èì õ¿÷íèé íàéäâàðòàé ýõ ¿¿ñâýðýýð õàíãàõ òàëààð áîëîìæ áîëîëöîîã ýðýëõèéëýõ

2. Ìàë÷äûí õàìãèéí èõ çîâíèæ áàéãàà ç¿éë áîë áýë÷ýýðèéí äààö õýòýð÷ áàéãàà, ìàëûí òîî òîëãîé èõ áàéãàà ÷ ìàëûí ÷àíàð, ¿¿ëäýð àëäàãäàæ áàéãàà òóõàé, ìàëûí ñ¿ðãèéí á¿òýö àëäàãäñàí áàéãààã àíõààð÷ ¿çýõ,

3. Ìàë ýìíýëãèéí ¿ðæëèéí àëáûã ñóì á¿ðò áàéãóóëàõ, ìàëûí òýæýýëèéí ¿éëäâýð áàéãóóëàõ,

4. Áýë÷ýýðòýé õîëáîîòîé ìàë÷äûí äóíä ìàðãààí èõ ãàðäàã òóõàé, áýë÷ýýðèéã õóâü÷ëàõààð ÿðüæ áàéãàà òóõàé ñîíññîí, õýðýâ áýë÷ýýðèéã õóâü÷èëâàë ìàë÷äûí õîîðîíä òîìîîõîí ñºðãºëäººí ãàð÷ áîëçîøã¿é òóõàé

5. Ìàëûí ò¿¿õèé ýä, íîîëóóðûí ¿íý õàíø áóóðñàí íü ìàë÷äàä øóóä íºëººëæ áàéãàà òóõàé

6. Øàòàõóóíû ¿íèéí ºñºëòèéã äàãààä ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðààíû ¿íý ºñäºã íü áýëýí ìºíãºã¿é ìàë÷äàä õ¿íäýýð òóñäàã òóõàé

7. Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºãäºëò àæèëã¿é èðãýäýä òàñàðäãààñ àæèëëàñàí æèëýýñýý õàìààð÷ òýòãýâýð òîãòîîëãîõ áîëîìæ áàãàñ÷ áàéãàà òóõàé

8. Ìàë÷äûã ìàëûí õºëèéí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ òóõàé õóóëèéã ñàíàà÷ëàí îðóóëàõ.

9. Ãîâèéí áîëîí àëñëàãäñàí á¿ñ íóòãèéí íýìýãäýë îëãîõ òóõàé õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ

10. Ìàø îëîí õóóëü òîãòîîëóóä áàòëàãääàã áîëîâ÷ àìüäðàëä õýðõýí õýðýãæäýã íü õàðàãääàãã¿é òóõàé

11. Ãàçàð òàðèàëàí, óñëàëòûí ñèñòåìèéã õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéãàà òóõàé

12. Æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ òºñºë õºòºëáºð¿¿äýä èðãýäèéã á¿ðýí õàìðóóëàõ

13. Áàãèéí ýì÷èéí áîãöûã ñàéæðóóëàõ ò¿¿íä õàìðóóëàõ 14. Äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, Äýýä

áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã ñóäëàæ ñóðãóóëèóäûí òîîã öººëºõ, ÷àíàðòàé ñóðãàëòòàé ñóðãóóëèóäûã îëîí íèéòýä çàðëàí òàíèóëàõ àñóóäëûã ñîíãîã÷èä ÿðüæ áàéëàà.

Ñîíãîãäñîí òîéðîãòîé õèéæ õýðýãæ¿¿ëñýí àæëóóä

1. Ìîíãîë Óëñûã õºãæ¿¿ëýõ ñàíãèéí 2009 îíû òºñâèéí

òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñëèéí õî¸ð äàõü õýëýëö¿¿ëãýýð Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí àéìãèéã ýð÷èì õ¿÷ýýð õàíãàõ çîðèëãîîð Õºâñãºë àéìãèéí Ìîãîéí ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàéã ò¿øèãëýí ñòàíö áàéãóóëàõàä çîðèóëæ 3.8 òýðáóì òºãðºã òºñºâò ñóóëãàëëàà. Îäîîãîîð çóðàã òºñëèéí àæèë õèéãäýýä äóóñ÷ áàéíà.

2. Áàÿíõîíãîð, Ãîâü-Àëòàé, Õîâäûí ÷èãëýëèéí õàòóó õó÷èëòòàé àâòî çàìûí òåõíèê ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë, çóðàã òºñëèéã íü õèéõ 1 òýðáóì òºãðºãèéí òºñºâò ºðòãèéã 2009 îíû òºñºâò òóñãóóëëàà. Ýíý îíä áàãòààí çóðàã òºñëèéí àæèë õéèãäýæ äóóñíà.

ÄÝËÃÝÐ ÑÓÌ: Ñîíãîã÷äûíõîî ñàíàë õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâàõ íü ìèíèé àæëûí ¿¿ðýã

ÄÝËÃÝÐ ÑÓÌ: Àðä ò¿ìíèé ¿ã òºðä õ¿ðýõ ¸ñòîé

ÅÑªÍÁÓËÀÃ ÑÓÌ: Ñî¸ëûí àðãà õýìæýýíä èðãýä èäýâõòýé îðîëöäîã

ØÀÐÃÀ ÑÓÌ: Àëòàé íóòãèéí èðýýä¿é áîëñîí áàãà÷óóä

�

2008-2009 îí

3. Ìîíãîë Óëñûí óëàìæëàëò áàÿð Öàãààí ñàðààð òîéðãèéíõîî 65-ààñ äýýø íàñíû 2350 àõìàäóóäàä Ãîâü-Àëòàé àéìãààñ ÓÈÕ-ä ñîíãîãäñîí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿð, Ö.Äàøäîðæ íàð ãàðûí áýëãýý ºãñºí.

4. 2009 îíû Îëîí Óëñûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàÿðûí ºäðèéã òîõèîëäóóëàí øèíýõýí ãàâüÿàò Õ.Áîëîðìàà, ÑÒÀ Ñ.Ãàíçîðèã íàðûí äóó÷äûí òîãëîëòûã èâýýí òýòãýí çîõèîí áàéãóóëæ, òîãëîëòûí áèëåòèéí îðëîãûã ÿäóó àìüäðàëòàé, ºðõ òîëãîéëñîí 88 ýõýä õóâààí ºãëºº.

5. Ìºí Îëîí Óëñûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàÿðûí ºäðèéã òîõèîëäóóëàí àéìãèéí àëáàí áàéãóóëëàãóóä áîëîí íàìûí ç¿òãýëòýí áîëîí íèéò 250 ýìýãòýé÷¿¿äýä ãàðûí áýëýã ãàðäóóëàâ.

6. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿð ººðèéí ààâ Áàòëàí õàìãààëàõûí ñàéä àñàí äýñëýã÷ ãåíåðàë Ø.Æàäàìáààãèéí íýðýìæèò ìàðø òàêòèêèéí òýìöýýíèéã ñàíàà÷ëàí óëìààð èâýýí òýòãýæ öýðãèéí ýíýõ¿¿ ÷óõàë àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëëàà. Óã àðãà õýìæýýíä àéìãèéí àþóëã¿é áàéäëûí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé 4 áàéãóóëëàãà áîëîí áóñàä îëîí àëáàí áàéãóóëëàãóóä îðîëöñîí. Æ.Ýíõáàÿð ãèø¿¿í óã àðãà õýìæýýíä ººðèéí áèåýð îðîëöîæ àõìàä äàé÷äàä ãàðûí áýëãýý ãàðäóóëëàà. Ýíý àðãà õýìæýýã óëàìæëàë áîëãîí æèë á¿ð çîõèîõ áîëîâ.

7. Àéìãèéí ÌÀÕÍ-ûí õîðîîíä 10 ñàÿ òºãðºãèéí ¿íý á¿õèé áîãèíî äîëãèîíû FM ðàäèî, òåëåâèçèéí ñòóäèéí òåõíèê òîíîã òºõººðºìæèéã ãàðäóóëàí ºãëºº.

8. Àéìãèéí Áîëîâñðîë Ñî¸ëûí ãàçàðò øààðäëàãàòàé òîíîã òºõººðºìæ áîëîõ ºñãºã÷ ïóëüò ºãëºº.

9. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí òàðèàëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä Ãóóëèí òîñãîíû óñæóóëàëòûí ñèñòåìèéí ãàçðûí õºðñíèé á¿òöèéí øèíæèëãýýã ãåî-ýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãýýð øèíæë¿¿ëñýí.

10. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Æàðãàëàí, Äýëãýð ñóìûí íóòàã Çàâõàí ãîëûí àé ñàâ ãàçðûí íóòãààð áýë÷ýýðèéí ãàçàðò óðãàñàí Îðòóç óðãàìëûí äýýæèéã øèíæë¿¿ëæ, çîõèõ àðãà õýìæýý àâàõûã õîëáîãäîõ ÿàìàíä ¿¿ðýã áîëãîñîí.

11. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí áèçíåñ ýðõëýã÷èä óóëçàæ òºðºëõ íóòãèéíõàà õºãæèë öýöýãëýëòèéí òºëºº õàìòàð÷ àæèëëàõ “Áèçíåñèéí óóëçàëò”-ûã 2009 îíû 3-ð ñàðä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿð Àéìãèéí ÇÄÒÃ, ÈÒÕ-òàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëëàà. Óóëçàëòàä Àëòàé íóòãààð îâîãëîñîí 120 ãàðóé áèçíåñìýí¿¿ä îðîëöñîí áºãººä íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð õàìòàð÷ àæèëëàõàà èëýðõèéëöãýýâ.

12. Ìºí òóñ àéìàãò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ëèöåíç ýçýìøèã÷ êîìïàíèóäûã íýã äîð öóãëóóëàí àéìàã, ñóìäûí Çàñàã äàðãà, ÈÒÕ-ûí äàðãà íàðòàé õàìòàðñàí óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ îðîí íóòãèéí õºãæèë, õ¿í àðäûí ýð¿¿ë ìýíä áîëîâñðîëûã òýòãýí, áàéãàëü îð÷íû íºõºí ñýðãýýëòèéã õèéæ õàìòàð÷ àæèëëàõûã ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿð ñàíóóëñàí.

13. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ àñàí Íàìáàðûí Ýíõáàÿð ñàíàà÷ëàí, ìàíàé îðíû ýðäýìòýä, óëñ òºð÷èä, èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð áîëîâñðóóëæ, ÓÈÕ-ûí 2008 îíû 12-ð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “Ìîíãîë Óëñûí õºãæëèéí öîãö áîäëîãî /2007-2021îí/”-ä òóëãóóðëàí 2009-2021 îí õ¿ðòýëõ Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí õºãæëèéí öîãö áîäëîãî, òºëºâëºãººã Àëòàé íóòãèéí ñàëáàð ñàëáàðûí ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äûí áàã áîëîâñðóóëàí, îðîí íóòãèéí áîëîí ñàëáàðûí òºëººëë¿¿ä îðîëöñîí õýëýëö¿¿ëãèéã çîõèîí áàéãóóëàâ. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí óðò õóãàöààíû ñòðàòåãèéí çîðèëòóóäûã íü 2009-2015 îí, 2016-2021 îí ãýñýí 2 øàòëàëòàéãààð áîëîâñðóóëñàí.

14. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿð òºðºëõ íóòãèéíõàà çîí îëíû ýð¿¿ë ìýíäèéí òºëºº ¿éëñýä ººðèéí õóâü íýìðýý îðóóëàí õóâèéí ç¿ãýýñ õî¸ð àâòîìàøèí àéìãèéí Íýãäñýí ýìíýëýãò áýëýãëýëýý.

15. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿð áàéãàëèéí îíö àþóëòàé ¿çýãäëèéí óëìààñ ãàìøèãò ºðòñºí Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Öýýë ñóìûí ìàë÷äàä 1000 ýõ

ÕÀËÈÓÍ ÑÓÌ: Õàãàñ çóóíû îéãîî òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëëýý

ÅÑªÍÁÓËÀÃ ÑÓÌ: Æèë áîëãîí íóòãèéíõàà á¿ñã¿é÷¿¿äòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàÿðûã õàìò òýìäýãëýõýý àìëàæ áàéíà

ÅÑªÍÁÓËÀÃ ÑÓÌ: Ãàâúÿàò Õ.Áîëîðìàà, ÑÒÀ Ñ.Ãàíçîðèã íàðûí òîãëîëòûã çîõèîí áàéãóóëàâ

ÕªÕÌÎÐÜÒ ÑÓÌ: Ýõèéí àðèóí ñýòãýëýýð õ¿¿ãýý ãýæ áîäîæ ÿâäàã ø¿¿

�0


ìàë áóþó ¿ðæëèéí áîã ìàë õàíäèâëàëàà. Ýíý íü ìàëæóóëàõ ñàíàà÷ëàãà áºãººä òýäýíä ñýòãýë ñàíààíû äýì áîëæ, èðýýä¿éí àìüäðàëä íü òóñ áîëîõ ¿¿äíýýñ íóòãèéí èðãýäýýñ ìºíãººð íü õóäàëäàí àâñàí íü ãàìøèãò ºðòñºí ìàë÷èä áîëîí íóòãèéí èðãýäèéí àìüäðàë àõóéã íü äýìæñýí áîäèòîé òóñëàìæ áîëñîí. Èíãýñíýýð ãàìøèãò àëäñàí ìàë ñ¿ðãèéí 70 ãàðóé õóâü íü òºëºãäºæ áàéãàà þì.

16. Ýíý îíä Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí õàìãèéí îòãîí ñóì áîëîõ Õàëèóí ñóìûí ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàíû 50 æèëèéí îé òîõèîæ áàéãàà áèëýý. Õàëèóí ñóìûí íóòãèéí çºâëºëèéí äàðãà Æ.Ýíõáàÿð îéí áàÿðûí õ¿ðýýíä íóòàã îðîíä òóëãàìäàæ áàéãàà îëîí àñóóäëûã øèéäýõèéã çîðüñîí áèëýý. Ñóìûí õ¿í ýìíýëýãò ÝÌß-ààñ øèíý ÓÀÇ 31512 ìàðêèéí àâòîìàøèí õóâààðèëóóëñàí, ñóìûí Ñî¸ëûí òºâèéí ñàíäëûã øèíý÷èëñýí, Õàëèóí ñóìûí 50 æèëèéí îéí ãýðýëò õºøººã áàéãóóëñàí, “Õàãàñ çóóíû Õàëèóí” íýðòýé ò¿¿õýí áàðèìòàò êèíî, ñóìûí ò¿¿õýí íîì áîëîí äóðñãàëûí ç¿éëñèéã á¿òýýëãýæ, îéí àðãà õýìæýýã îðîí íóòãèéí óäèðëàãóóäòàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëëàà.

17. Open korea îëîí óëñûí òàåêâîíäîãèéí òýìöýýíä îðîëöîõ Àëòàéí áàðñ êëóáûí 5 òàìèð÷èí, äàñãàëæóóëàã÷äûí ÓÁ-ÁÍÑÓ-ÓÁ èðæ î÷èõ çàìûí çàðäàëä 3.000.0 àì.äîëëàð õàíäèâëàñàí. Äýëõèéí 92 îðîí îðîëöñîí òóñ òýìöýýíýýñ ìàíàé òàìèð÷èä íýã àëò, íýã ìºíãº, õî¸ð õ¿ðýë ìåäàëü õ¿ðòñýí áîëíî.

18. Àéìàã, ñóìäûí õýìæýýíä 2009-2010 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 1-ð àíãèä àíõëàí îðæ áóé 1393 áÿöõàí ä¿¿ íàðòàà ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿð, Ö.Äàøäîðæ íàð õè÷ýýëèéí èæ á¿ðýí õýðýãñýë /16 íýð òºðëèéí/ áýëýãëýí îþóíû õºðºíãº îðóóëàëò õèéëýý. Ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëòàé áàéãàà ýíý ¿åä ýöýã ýõèéí ¿¿ðýã à÷ààíààñ áàãà ÷ ãýñýí õºíãºëñºí, öàãàà îëñîí îþóíû õºðºíãº îðóóëàëò áîëëîî ãýæ îëîí ýöýã ýõ÷¿¿ä òàëàðõëàà èëýðõèéëñýí.

19. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä 2009-2010 îíû õè÷ýýëèéí æèëä ñóì á¿ðýýñ íýã õ¿íèéã Óäèðäëàãûí Àêàäåìèéí Òºðèéí óäèðäëàãûí ìåíåæåðèéí àíãè, Õ¿ì¿¿íëýãèéí Èõ ñóðãóóëèéí ìàãèñòðûí àíãèóäàä ýëñ¿¿ëýí ñóðàëöóóëàõààð áîëîîä áàéíà.

20. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Ýðäýíý ñóìûí 9 æèëèéí äóíä ñóðãóóëèéí 70 æèëèéí îéä çîðèóëàí ººðèéí íýðýìæèò èæ á¿ðýí òîõèæèëòòîé êîìïüþòåðèéí àíãè íýýæ òåõíèê õýðýãñýë ãàðäóóëàí ºãëºº. Ìºí 3 ñóìàíä ººðèéí íýðýìæèò êîìïüþòåðèéí àíãè øèíýýð íýýæ, 4 ñóìûí öýöýðëýãò õ¿¿õäèéí òîãëîîì áýëýãëýæ èðýýä¿é áîëñîí õ¿¿õä¿¿äýä õºðºíãº îðóóëàëò õèéæ áàéíà.

21. Ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãàà íü õºãæëèéí òóëãóóð áîëñîí õ¿íèé õºãæëèéã íýìýãä¿¿ëýõ àñóóäàëä ãîëëîí àíõààð÷ àæèëëàäàã. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ, àéìãèéí çàëóó÷óóäûí ýäèéí çàñàã, áîëîâñðîë, ñïîðòûí ñàëáàðûí õºãæèëä õóâü íýìðýý îðóóëàí ýçýìøñýí ìýäëýã áîëîâñðîë, îþóí óõààíààðàà òîäîðñîí èðýýä¿éí ìàíëàéëàã÷, ÷àäâàðëàã øèíý çàëóó áîëîâñîí õ¿÷íèéã äýìæèæ, îþóíû õºðºíãº îðóóëàëòàíä ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýýð èðñýí áºãººä 2008-2009 îíû õè÷ýýëèéí æèëä Îþóòíû ñóðãàëòûí òºëáºðèéã èâýýí òýòãýõ òýòãýëýãò õºòºëáºð çàðëàí, øàëãàðñàí 55 îþóòíóóäûí ñóðãóóëèéí òºëáºðèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí.

22. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Ýðäýíý ñóìûí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä òàâàí õ¿íèéã Óäèðäëàãûí Àêàäåìèéí Òºðèéí óäèðäëàãûí ìåíåæåðèéí àíãèä ýëñ¿¿ëýí ñóðàëöóóëæ, òºëáºðèéã “Àëòàé-ýðèí” ñàíãààñ 100 õóâü ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí áèëýý.

23. Áºõèéí “Õàíòàéøèð” äýâæýýíèé áºõ÷¿¿äèéí áàéíãûí áýëòãýë ñóðãóóëèëòûã õàíãàí àæèëëàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä àìæèëò íü àíçààðàãäàì àõèæ áàéãàà Àëòàéí áºõ÷¿¿äèéí àìæèëòûí íóóöûã áºõ ñîíèðõîã÷èä áîëîí ìýðãýæèëòí¿¿ä åðäºº ë íýãäñýí áýëòãýë ñóðãóóëèëò õèéõ áîëîìæ íºõöëººð õàíãàñàíòàé õîëáîí ¿çýæ áàéíà.

Á¯ÒÝÝÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ: Óëààí áîîìûí ÓÖÑ-ûí àæèë áàéäàëòàé òàíèëöëàà

ØÀÐÃÀ ÑÓÌ: Øàðãûíõàí øèíýõýí ãàâúÿàò Áîëîðîîòîéãîî

ÕªªÐªÃ ÇªÐ¯¯ËÝÕ Ìª×: ×èí ñýòãýëèéí ÿðèà

ØÀÐÃÀ ÑÓÌ: Èðãýäèéí ñàíàë á¿ðèéã àæèë áîëãîõûí òºëºº ç¿òãýíý

��

2008-2009 îí

24. Ìºí “Õàíòàéøèð” áºõèéí äýâæýý ñ¿ëä äóóòàé áîëñîí. Ø¿ëãèéã ¯íäýñíèé áºõèéí õîëáîîíû äýä òýðã¿¿í Ä.Äàíçàí, àÿûã õºãæìèéí çîõèîë÷ Á.Áÿìáàáàÿð çîõèîâ.

25. ÌÓ-ûí çààí Á.Ñîðîíçîíáîëäûí öîëíû íàéðûã èâýýí òýòãýâ.26. Óëààíáààòàð õîòîä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí Ïàðà Îëèìïèä

îðîëöñîí àéìãèéí 4 òàìèð÷äûí çàðäëûã äààâ.27. ÌÓ-ûí Ãàâúÿàò Õ.Áîëîðìààãèéí áèå äààñàí öîìîã, ÑÒÀ

Ñ.Ãàíçîðèãûí òîãëîëòûã èâýýí òýòãýâ.

2009 îíû Óëñûí òºñºâò òóñãóóëàí Îðîí íóòàãò õèéãäýæ áàéãàà á¿òýýí áàéãóóëàëòûí àæëóóä

Àëòàé ñóìûí íóòàã Àæ Áîãäûí íóðóóí äýýð ãàçðûí ñóóðèí ãåíåðàòîðûí òºñâèéã óëñûí òºñºâò òóñãóóëàí áàðüæ ñóóðèëóóëàõ àæëûã õèéæ ã¿éöýòã¿¿ëñýí.

Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ íàðíû çàéí ýõ ¿¿ñâýð á¿õèé õî¸ð äýä ñòàíöûã Öîãò ñóìûí Áàÿíòîîðîé, Àëòàé ñóìäàä ñóóðèëóóëàõ àæëûí òºñâèéã óëñûí òºñºâò òóñãóóëàí, óã àæëûã ýõë¿¿ëýýä áàéíà.

Àéìãèéí íèñýõ áóóäëûí áàðèëãà, Òàòâàðûí õýëòñèéí áàðèëãà, Óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíû òºâèéí 20 îðòîé ýìíýëãèéí áàðèëãà, Àëòàé ÷óóëãûí áàðèëãà, Äàðâè ñóìûí 50 îðòîé öýöýðëýãèéí áàðèëãà, Äàðâè ñóìûí Ñî¸ëûí òºâèéí áàðèëãóóä áàðèãäàæ ýõëýýä áàéíà.

Ìºí Æàðãàëàí ñóìûí ýìíýëãèéí áàðèëãûí çàñâàð, Õàëèóí ñóìûí äóíä ñóðãóóëèéí äîòóóð áàéðíû çàñâàð, Àéìãèéí Ñïîðò õîðîîíû çàñâàðóóä õèéãäýæ áàéíà.

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé òîéðîãòîî õèéõ 500 ñàÿûí õºðºíãº îðóóëàëòûí õ¿ðýýíä Àëòàé õîòûí òîõèæèëò, çàì, ãýðýëò¿¿ëýã, íîãîîí áàéãóóëàìæèéã ñàéæðóóëàõ, àéìãèéí õ¿í àìûí ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàõóéö õóäàëäààíû òºâèéí øèíý áàðèëãà /áèò¿¿ çàõ/ áàðèõ, ñóìäàä íýí òýðã¿¿íä øààðäëàãàòàé õºðºíãº îðóóëàëòûã õèéæ ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð Øàäàð ñàéäûí áàãöàä òóñãóóëñàí áºãººä îäîîãîîð á¿òýýí áàéãóóëàëòûí àæèë ýõëýýä ÿâæ áàéíà.

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿð 2008-2009 îíä õýâëýë ìýäýýëýëä ºãñºí ÿðèëöëàãûí òîéì

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé á¿ðýí ýðõèéíõýý õ¿ðýýíä Ìîíãîë óëñûí óëñ òºð, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäàë, õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûí òàëààð áàéð ñóóðèà èëýðõèéëñýí ÿðèëöëàãóóäûã òåëåâèç¿¿ä, ñîíèí õýâëýë¿¿äýä íèéòë¿¿ëñýí áàéíà. ªäºð òóòìûí ñîíèíóóäàä ò¿¿íèé 20 ãàðóé òîìîîõîí ÿðèëöëàãà íèéòëýãäñýí íü ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áèëýý.

Îëîí æèë ÿðèãäàæ áàéãàà óóë óóðõàéí ñàëáàð, òýð äóíäàà Îþó òîëãîéí ãýðýýã áàéãóóëàõ òàëààð Àøèãò ìàëòìàëûã óëñòºðæ¿¿ëýõã¿é áàéõ áîëîìæ á¿ðäñýí òàëààð ìºí óóë óóðõàéãààñ õàìààðñàí ýäèéí çàñàã ìààíü ìàíàé óëñûí ñóë òàë áîëîîä áàéãààã ºäºð òóòìûí ñîíèíóóäàä ºãñºí ÿðèëöëàãàäàà îíöîëñîí. Ýíý íü íèéãìèéí àíõààðëûí òºâä áàéãàà àñóóäëûã õºíäºæ ÷àäñàí ÿðèëöëàãóóä áîëñîí ãýäãèéã / TV-9, C1/ òåëåâèçèéí ñîíèíû òîéìîîð îíöîëñîí áèëýý.

Ò¿¿í÷ëýí ñîíèí õýâëýëä ºãñºí ÿðèëöëàãûí áàðàã 90 îð÷èì õóâü ºäºð òóòìûí ñîíèíä íèéòëýãäñýí áàéíà. Ýäãýýð ÿðèëöëàãóóäààðàà õ¿¿õýä çàëóó÷óóäàä òóëãàìäàæ áàéãàà àñóóäàë ìºí Ìîíãîëûí òºðä ç¿òãýæ áàéãàà çàëóó òºðèéí ò¿øýýãèéí õóâüä á¿õ çàëóóñò áîëîìæ áàéãààã èëýðõèéëæ íèéãýìä èòãýë óðàì ºãñºí ÿðèëöëàãóóäàä ýíä áàãòñàí áîëíî.

Ìºí íèéò ÿðèëöëàãûí áàãàã¿é õýñýã íü õºäººãèéí àìüäðàë,

ìàë÷äûí àõóé íºõöºëèéã ñàéæðóóëàõ òàëààð ñàíàæ ñýäýæ, õèéæ áîëîõ àæèë ¿éë÷èëãýýíèé ñýäâèéã õºíäñºí áàéíà. Ò¿¿õèé ýäèéí ¿íèéí óíàëòûã çîãñîîõ àðãà çàì, ìàõ ñ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã ñýðãýýõ ãàðö áîëîìæèéí òàëààð áàéð ñóóðèà èëýðõèéëæýý.

2008-2009 îíä ñîíèí õýâëýëä ºãñºí íèéò ÿðèëöëàãà áîë ¿íäñýíäýý íèéãýìä òóëãàìäàæ áàéãàà óóë óóðõàé, ãàçàð, ýð¿¿ë ìýíä, õ¿¿õýä çàëóó÷óóä çýðýã 10 îð÷èì ñýäâèéã õºíäæýý. ßðèëöëàãóóäààðàà äýýðõ àñóóäëóóäûã óëñ îðíû õýìæýýíä øèíýýð õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí çàñ÷ ñàéæðóóëàõ ãàðö àðãà çàìûí òàëààð óëñ òºð÷èéí ¿çýë áîäëîî îëîí íèéòýä õ¿ðãýæ ÷àäñàí ãýäãèéã áàéíãûí óíøèã÷ çàõèàëàã÷òàé ºäºð òóòìûí õýâëýëä íèéòëýãäñýí áàéäëààð ä¿ãíýæ áîëîõ þì.

ÎÞÓÍÛ ÕªÐªÍÃª ÎÐÓÓËÀËÒ: Íóòãèéí îþóòíóóääàà òýòãýëýã îëãîâ

ÇÀËÓÓÑ: Òàíû ç¿òãýë áèäíèé èðýýä¿é

ÕÀÍÒÀÉØÈÐÛÍÕÀÍ: Èðýýä¿éí àâàðãûí òºëºº õàìòäàà ç¿òãýå

��


Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2008-

2012 îíû ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð

íü óëñ îðíû íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºð,

áàéãàëü îð÷èí, á¿ñ íóòãèéí õºãæèë áîëîí

íèéãìèéí á¿õèé ë á¿ëýã äàâõàðãûí àñóóäëûã

õàìàðñàí áºãººä ¿¿íä íèéö¿¿ëýí õ¿¿õýä,

çàëóó÷óóä, ýìýãòýé÷¿¿ä, àõìàä íàñòàí,

õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä, õºäºëìºð

ýðõëýã÷èä çýðýã íèéãìèéí á¿õ äàâõàðãûí

ºìíº òàâèãäàæ áàéãàà çîðèëòûã ºðãºí

õ¿ðýýãýýð õàìðóóëàí òóñãàñàí. Çàñãèéí ãàçðûí

¿éë àæèëëàãààíû ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí ººð

íýã îíöëîã íü óã õºòºëáºðò õèëèéí ÷àíàäàä

îðøèí ñóóãàà, ñóð÷ õºäºëìºðëºæ áàéãàà

Ìîíãîë Óëñûí èðãýäèéí ºìíº òóëãàìäàæ

áóé çàðèì àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, çîõèöóóëàõ

çîðèëòûã àíõëàí òóñãàñàí ÿâäàë þì.

Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû äýýðõ

õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ò¿¿íèé ñóóðü

áîëñîí ¯íäýñíèé öîãö áîäëîãî, ÓÈÕ-ûí

2008 îíû ñîíãóóëüä ÌÀÕÍ, ÀÍ-óóäûí

äýâø¿¿ëæ îðîëöñîí ìºðèéí õºòºëáºð,

ÌÀÕÍ, ÀÍ-ûí õîîðîíä 9 ä¿ãýýð ñàðûí 12-

íèé ºäºð áàéãóóëñàí õàìòûí àæèëëàãààíû

ãýðýý áîëîí Õóâèéí õýâøëèéíõíèé

èðýõ æèë¿¿äýä õýðýãæ¿¿ëýõýýð òîîöñîí

çîðèëòóóä, Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ Îëîí óëñûí

áàéãóóëëàãóóä, ãàäààä îðíóóäòàé õàìòûí

àæèëëàãààíû ÷èãëýëýýð ºìíº íü áàéãóóëñàí

ãýðýý, òºñºë, õºòºëáºðèéí çîðèëò, àðãà

õýìæýýã óÿëäàà õîëáîîòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëýõ

¿íäýñ ñóóðü òàâèãäñàí ãýæ áîëíî.

Òºðººñ ìºíãºíèé áîäëîãûí òàëààð

2009 îíä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýëä

èíôëÿöèéã äóíä õóãàöààíä òîãòâîðòîé, íàì

ò¿âøèíä õ¿ðãýæ áóóðóóëàõ çàìààð èðãýäèéí

àìüæèðãààíû ò¿âøèíã õàìãààëàõ, ýäèéí

çàñãèéí áîäèò ºñºëòèéã äýìæèõ, ñàíõ¿¿ãèéí

çàõ çýýë, áàíêíû ñàëáàðûí òîãòâîðòîé

áàéäëûã õàíãàõ, ìºíãºíèé áîäëîãûí ¿ð

àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ, ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí

á¿òýö, äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýâ.

Èíãýñíýýð õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñýýð

èëýðõèéëýãäýõ èíôëÿöèéí ò¿âøèíã íýã

îðîíòîé òîîíä áàðüæ, ýäèéí çàñãèéí áîäèò

ºñºëòèéã äýìæèõ ìºíãºíèé áîäëîãûã

õýðýãæ¿¿ëíý ãýæ òîîöëîî.

Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã

õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýëä èðãýäýý

èäýâõæ¿¿ëæ èðãýíèé íèéãìèéã òºëºâø¿¿ëýõ

íü àðä÷èëñàí íèéãìèéí òºãºëäºðøèëòèéí

ãîë øàëãóóð ãýæ ¿çýæ òºð, èðãýíèé õàðèëöàí

èòãýëöëèéã áýõæ¿¿ëæ èðãýíèé íèéãìèéí

îðîëöîîã õàíãàõ çîðèëòûã äýâø¿¿ëýí òàâüñàí

áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã

õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýë íü Ìÿíãàíû

õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé

õºãæëèéí öîãö áîäëîãîä òóñãàãäñàí ìàíàé

óëñûí ýð÷èìòýé õºãæëèéí ãàðààíû ¿å øàòòàé

óÿëäàæ äýâø¿¿ëýí òàâüñàí äýýðõ çîðèëòûí

õ¿ðýýíä ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðûã ºðãºæ¿¿ëæ,

ºñºëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ýíý îíä áèé áîëñîí

ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý

òàðèôûí ºíäºð ºñºëòèéã ñààðìàãæóóëàí

ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ 2008 ÎÍÛ ÍÀÌÐÛÍ ÝÝËÆÈÒ ×ÓÓËÃÀÍÛ

ÕÓÐÀËÄÀÀÍÛ ÒÎÉÌ

áóóðóóëàõ, íèéãìèéí ÷èãëýëýýð àâ÷

õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà àðãà õýìæýýã òîãòâîðòîé

¿ðãýëæë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýíýýðýý îíöëîã

áàéëàà. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí

2008-2012 îíû ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéã

õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ ãàðààíû æèëä õýðýãæèõ

îíöëîã à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä ýíý óòãààðàà

Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò

òóñãàãäñàí çîðèëòóóäûí 80 îð÷èì õóâü íü

èðýõ îíû ¿íäñýí ÷èãëýëä òóñãàãäñàí áàéíà.

Ýíý óäààãèéí ÷óóëãàíààð Ìîíãîë Óëñûí

2009 îíû òºñâèéí òóõàé, Ìîíãîë Óëñûí

õºãæ¿¿ëýõ ñàíãèéí 2009 òºñâèéí òóõàé,

Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãèéí 2009 îíû

òºñâèéí òóõàé õóóëèóäûã õýëýëöýí áàòàëëàà.

ÓÈÕ-ààñ 2009 îíû òºñâèéã áàòëàõäàà

òºñâèéí çàðëàãûã àëü áîëîõ õÿìäðóóëàõ,

àðâèëàí õýìíýëòèéí õàòóó ãîðèì áàðèìòëàõ,

òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëòýä õºãæëèéã äýìæñýí

õºðºíãº îðóóëàëòûã áóóðóóëàõã¿é áàéõ,

ò¿¿í÷ëýí íèéãìèéí õàìãààëëûí áîëîí

íèéãìèéí õàëàìæèéí òàëààð ¿ç¿¿ëæ

áàéñàí òóñëàìæ, äýìæëýã, òýð äóíäàà

íèéãìèéí ýìçýã á¿ëýãò îëãîäîã á¿õ òºðëèéí

õºíãºëºëòèéã õýâýýð õàäãàëàõ ÷èã áîäëîãî

áàðüñàí.

Óëñûí Èõ Õóðëûí 2008 îíû íàìðûí ýýëæèò ÷óóëãàí 10-ð ñàðûí 01-íèé ºäºð ýõýëæ 2009 îíû 1-ð ñàðûí 16-íû ºäðèéã äóóñòàë àæëûí íèéò 77 ºäºð ¿ðãýëæèëæ, íýãäñýí õóðàëäààí 31 óäàà õóðàëäñàí áàéíà.

ÓÈÕ-ûí 2008 îíû íàìðûí ýýëæèò ÷óóëãàíààð Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí òîìîîõîí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã õýëýëöýí áàòàëñíààñ ãàäíà øèíýýð áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 4 æèëèéí õóãàöààíä õèéõ ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéã áàòàëëàà.

��

2008-2009 îí

Ýíý óäààãèéí õàâðûí ýýëæèò ÷óóëãàíààð õýëýëöýí áàòàëñàí òîìîîõîí àñóóäëûã

àâ÷ ¿çâýë ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí áàðüöààíû òóõàé, Òºëáºð òîîöîîã ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòýýð ã¿éöýòãýõ òóõàé, Öºìèéí ýíåðãèéí òóõàé, Óëñûí á¿ðòãýëèéí åðºíõèé õóóëü, Ìàë÷äûí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã òóñ òóñ áàòëàí ãàðãàâ.

Îþó òîëãîéí îðäûã õýðõýí àøèãëàõ òóõàé àñóóäàë Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã,

íèéãìèéí õºãæëèéí àìèí ÷óõàë àñóóäëûí íýã áîëæ áàéñàí ó÷ðààñ èðãýä, îëîí íèéò, ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí, ñóäëàà÷äûí ç¿ãýýñ îëîí ÷óõàë ñàíàë ñàíàà÷èëãûã äýâø¿¿ëñíèéã ÓÈÕ óã àñóóäëààð ãàðàõ áîäëîãûí øèéäâýðòýý òóñãàí õýëýëöýæ, ÓÈÕ-ûí òîãòîîë ãàðãàí ãýðýý áàéãóóëæ àæèëëàõ ýðõèéã Çàñãèéí ãàçàðò îëãîëîî.

Ýíý àñóóäàëòàé à÷ õîëáîãäëîîðîî ýí çýðýãöýõ¿éö óðàí, öºìèéí ýð÷èì õ¿÷èéã

àøèãëàõ òóõàé àñóóäàë îëîí íèéòèéí àíõààðëûã ç¿é ¸ñîîð òàòàæ áàéñàí þì. Èéìä ÓÈÕ-ààñ öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûí áîëîí öºìèéí ýð÷èì õ¿÷íèé òàëààðõè òºðèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëæ, Öºìèéí ýíåðãèéí òóõàé, Öºìèéí ýíåðãèéí òóõàé õóóëèéã äàãàæ ìºðäºõ æóðìûí òóõàé õóóëèéã òóñ òóñ áàòëàí ãàðãàâ.

Õàâðûí ÷óóëãàí òºñºâ ñàíõ¿¿, ìºíãº çýýëèéí áîäëîãûí àñóóäëààð íóõàöòàé

õýëýëöñýí. 2008 îíû òºñâèéí ã¿éöýòãýëèéã àíõààðàëòàé õýëýëöýæ, òºñâèéí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ãàðñàí äóòàãäëûã àðèëãàõ, äàðàà äàðààãèéí æèëä äàâòàõã¿éí òóëä ÓÈÕ-ààñ òóñãàéëàí òîãòîîë ãàðãàæ Çàñãèéí ãàçàðò ÷èãëýë ºãëºº. Òºñâèéí îðëîãûí íýìýãäýë ýõ ¿¿ñâýðèéã õàðãàëçàí òîîöîæ, Ìîíãîë Óëñûã õºãæ¿¿ëýõ ñàíãèéí 2009 îíû òºñºâò õ¿¿õäèéí

ìºíãèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí îëãîõ, õºðºíãº îðóóëàëò, á¿òýýí áàéãóóëàëòûí çàðèì àæëûã íýìæ õèéõýýð òºñâèéí òîäîòãîëä îðóóëàâ.

Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí õ¿íäðýëòýé áàéäëûã ãýòëýí äàâàõ, áàíêíû ñàëáàðûã

ýð¿¿ëæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí àëõìóóäûí íýã íü á¿õ òºðëèéí òºëáºð òîîöîîã ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòýýð õèéõýýð áàòàëñàí Òºëáºð òîîöîîã ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòýýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëü þì. Ýíý íü òºãðºãèéí ¿íý öýíèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ìºíãºíèé õàíøèéí óíàëòààñ èðãýäýä ó÷ðàõ õîõèðëûã áóóðóóëæ, ýðñäëýýñ õàìãààëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãëºº.

Ìàíàé èðãýäèéí íèëýýäã¿é õýñýã íü ººðèéí ãýñýí ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãºòýé

áîëñîí íü èðãýäèéí àæ áàéäàëä ãàðñàí òîìîîõîí ººð÷ëºëòèéí íýã áèëýý. Ãýñýí õýäèé ÷ ò¿¿íèéãýý áàðüöààëàõ çàìààð ýäèéí çàñãèéí ýðãýëòýä îðóóëæ, àìüäðàë àõóéãàà äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ õàíãàãäàõã¿é ºäèé õ¿ð÷ýý. Ýíý áàéäëûã õàðãàëçàí ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí áàðüöààíû òóõàé õóóëèéã õýëýëöýí áàòàëæ ¿ë õºäëºõ õºðºíãº áàðüöààëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýâ. Ìºí ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéí àñóóäëûã íýã ìºð áîëãîí øèéäñýí íü èðãýä, áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèä à÷ õîëáîãäîëòîé øèéäâýð áîëîâ.

Õºäºº àæ àõóéí öààøäûí õºãæëèéã õàíãàõ, èðãýäèéí îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ

áîëîìæèéã äýìæèõ çîðèëãîîð áîëîâñðóóëñàí ìàë÷äûí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûã õýëýëöýí áàòàëëàà. Ìàëûí òîî òîëãîéä íîãäîõ îðëîãûí áîëîí ò¿¿õèé íîîëóóðûí ýêñïîðòûí òàòâàðûã òóñ òóñ òýãëýí, äîòîîääîî òàðèàëàõ ¿ð òàðèàã íýìýãä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ óðàìøóóëàë îëãîõîîð çîõèõ øèéäâýð¿¿äèéã áàòëàí ãàðãàëàà.

Öºëæèëò, õóóðàéøèëò õóðäàöòàé ÿâàãäàæ ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäàõ

íºõöºë áàéäàë ìàíàé îðîíä áîäèòîéãîîð í¿¿ðëýõ àþóë òóëãàð÷ áàéãàà ýíý ¿åä ãîë ìºðíèé ýõ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, îëáîðëîõûã õîðèãëîõ òàëààð ÓÈÕ-ûí íýð á¿õèé ãèø¿¿äèéí ñàíàà÷èëñàí õóóëèéã øèíýýð áàòëàí ãàðãàâ. Ìºí àâòîìàøèí, òýýâðèéí õýðýãñëýëèéí àøèãëàëòààñ áàéãàëü îð÷èí èë¿¿òýé áîõèðäîõ áîëñíûã õàðãàëçàí 2012 îíîîñ ýõëýí íèéòèéí òýýâðèéí ¿éë÷èëãýýíä áàéãàëèéí õèé õýðýãëýäýã òýýâðèéí õýðýãñëèéã àøèãëàõààð øèéäâýðëýâ.

¯íäñýí õóóëèéí äàãóó õóóëü òîãòîîìæèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã òîäîðõîé áîëãîõ,

ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí àìüäðàëûí àëèâàà àñóóäëûã õóóëèéí õ¿ðýýíä çîõèöóóëàõ áîëîìæèéã óëàì á¿ð òºãºëäºðæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéã 2012 îí õ¿ðòýë áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéã áàòàëëàà.

Õóóëü òîãòîîã÷äûí ç¿ãýýñ ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýã ñàõèí áèåë¿¿ëýõ ñàõèëãà,

õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé ¸ñ ç¿éí ä¿ðìèéã ýíý óäààãèéí ÷óóëãàí áàòëàâ. Ìºí èðãýäèéí ñàíàë õ¿ñýëò, ºðãºäºë ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷ øèéäâýðëýõ òàëààð òºðèéí àëáàí õààã÷äûí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã òîäîðõîé áîëãîõ ÷èãëýëýýð õîëáîãäîõ õóóëüä íýìýëò îðóóëàâ.

ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààí Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí õ¿íäðýëèéã äàâàí

òóóëàõ òàëààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà àðãà õýìæýýíèé ÿâö, ¿ð ä¿íãèéí òàëààð áîëîí Çàì òýýâýð, õîò áàéãóóëàëòûí òàëààð Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã 2009 îíä õºãæ¿¿ëýõ ¯íäñýí ÷èãëýëä äýâø¿¿ëñýí çîðèëò, àðãà õýìæýý, òýäãýýðèéí õýðýãæèëòèéí òóõàé àñóóäëààð Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéä Ñ.Áàÿðûí ìýäýýëëèéã ñîíñîâ.

ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ 2009 ÎÍÛ ÕÀÂÐÛÍ ÝÝËÆÈÒ ×ÓÓËÃÀÍÛ

ÕÓÐÀËÄÀÀÍÛ ÒÎÉÌÓÈÕ-ûí 2009 îíû õàâðûí ýýëæèò ÷óóëãàí 4-ð ñàðûí 06-íû ºäºð íýýãäýæ

7-ð ñàðûí 21-íä ºíäºðëºâ. ×óóëãàí àæëûí íèéò 75 ºäºð ¿ðãýëæèëæ, íýãäñýí õóðàëäààí 25 óäàà õóðàëäñàí áàéíà.

×óóëãàíààð íèéò 71 õóóëü, ÓÈÕ-ûí 34 òîãòîîë áàòëàí ãàðãàâ.

��


Æ.Ýíõáàÿð: Çàìûí àæëûí õºðºíãº îðóóëàëòûã áàðóóí á¿ñýýñ ýõýëæ øèéäýõèéã õ¿ñüå

-Çà, íýð äýâøèã÷èä /Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéäàä íýð äýâøèã÷

Ñ.Áàÿðò/ õ¿ñýõ ç¿éë áàéíà. Áèä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çàì òàâüæ áàéãàà,

àøèãëàëòàíä îðóóëæ áàéãàà áàéäëûã àíçààðàõàä îëîí óëñûí ÷àíàð

ñòàíäàðòàä íèéöýõã¿é çàìûã íýëýýí òàâüæ, òºñâèéí õºðºíãº ¿ð

àøèãã¿é çàðöóóëàãäàæ áàéãàà íü ¿íýõýýð õàâòãàé áàéíà àà. 1 êì

çàìûã òàâüæ áàéãàà ºðòºã ºíººäðèéí çàõ çýýëèéíõýý çàð÷èìä

íèéöýõýý áîëüñîí. Ýíý òàíä óäàõã¿é ºðãºí áàðèõ òýð òºñâèéí

òîäîòãîëä èðýõ æèë õèéãäýõ çàìûí àæèë, ã¿¿ðèéí àæëûã õèéõäýý

îëîí óëñûí ÷àíàð ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëæ, òºëºâëºæ îðæ èðýýðýé.

Òýãýõã¿é áîë õºðºíãº ¿íýõýýð ¿ð àøèãã¿é ¿ðýãäýýä, áàéíà. Äýýðýýñ

íü áàðóóí á¿ñ íóòàã, ÿëàíãóÿà Áàÿíõîíãîð, Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí,

Óâñ, Õîâä, Áàÿí-ªëãèéí àðä ò¿ìýí ýíý äýä á¿òöèéí õºãæèë

ìóóòàéãààñ áîëîîä çàõ çýýëèéí íèéãýìä èõ õ¿íäðýë áýðõøýýëèéã

èõ àìñ÷ áàéíà.

Èéìä ÿëàíãóÿà çàìûí àæëûã õèéõäýý áàðóóí á¿ñ íóòãààñ

àíõààð÷, áàðóóí, ç¿¿í á¿ñ íóòãèéã ýí òýðã¿¿íä ýõýëæ àëñëàãäñàí

á¿ñ íóòãààñàà ýíý õºðºíãº îðóóëàëòûí àñóóäëûã øèéäýõèéã òàíààñ

õ¿ñ÷ áàéíà.

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿðûí ÷óóëãàí äýýð õýëñýí ¿ã, àñóóëòóóäûí òýìäýãëýëýýñ

/2008.09.01-2009.07.16/

2008 îíû 09-ð ñàðûí 01-íýýñ 2009 îíû 07-ð ñàðûí 16 –íû ºäðèéí õîîðîíä áóþó æèë õ¿ðýõã¿é õóãàöààíä ýðõýì ãèø¿¿íèé ÓÈÕ-ûí íýãäñýí ÷óóëãàí äýýð õýëñýí ¿ã, ñàíàë áîëîîä òàâüñàí àñóóëòóóä íèéò 37 áàéãàà íü òîî õýìæýý, àñóóäëûí à÷ õîëáîãäîë öàð õ¿ðýýãýýðýý íýëýýí ºíäºð áàéãàà þì. Íýã ¿ãýýð õýëáýë, ñîíãîã÷äûã òºëººëñºí òºðèéí æèíõýíý ò¿øýý ãýäýã íü ýíäýýñ õàðàãäàæ áàéãàà áèëýý. Èíãýýä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿðûí ÷óóëãàí äýýð õýëñýí ¿ã, òàâüñàí àñóóëòóóäûí òýìäýãëýëýýñ õ¿ðãýå.

��

2008-2009 îí

Æ.Ýíõáàÿð: Óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíä õèéãäñýí õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿ð àøãèéã øàëãàìààð áàéíà

-Ìîíãîë Óëñ ÁÍÕÀÓ, Ìîíãîë Óëñ ÎÕÓ-ûí õîîðîíäûí óðãàìàë õîðèî

öýýðèéí åðºíõèé õýëýëöýýð¿¿ä, õèéãäýõ ̧ ñòîé àæëóóä õèéãäýëã¿é íýëýýí

öàã õóãàöàà àëäàæ áàéãàà. Ýíýíòýé õîëáîîòîéãîîð õî¸ð õºðø îðíîîñ

ýöýã ìàë, ýõ ìàë, ìàëûí ¿ð õºâðºë èìïîðòëîõ, ìàõ, ìàëûí ãàðàëòàé

ò¿¿õèé ýäèéã ýêñïîðòëîõ àæëóóä íýëýýí õ¿íäðýëòýéãýýð óäààøèð÷

áàéãàà. ßëàíãóÿà áàðóóí áîëîí ç¿¿í á¿ñ íóòãààñ õèë õóäàëäààãààð ãàðàõ

àñóóäàë õ¿íäðýëòýé áîëñîí. ¯íäñýíäýý õ¿íñíèé áîëîí ìàë àæ àõóéí

ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðò, èìïîðò á¿ðýí çîãñ÷èõñîí áàéãàà.

Èéìä ýíä õî¸ð óëñûí õîîðîíäîõ óðãàìàë õîðèî öýýðèéí åðºíõèé

õýëýëöýýð¿¿äèéã ÿàðàëòàéãààð ñàíàà÷èëãûã àâ÷ õèéõèéã õ¿ñ÷ áàéíà.

Ìºí Àòðûí 3-ð àÿí ãýæ òîì çîðèëò òàâüæ, õ¿íñíèé àþóëã¿é

áàéäëûã õàíãàõ òàëààñ àæëóóä õèéãäýæ áàéãàà. Ýíä ñàëáàðò õèéãäñýí

õºðºíãº îðóóëàëò, ÿëàíãóÿà óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñæóóëàëòûí

ñèñòåìèéã áàðèõ õºðºíãº îðóóëàëòûí çàðöóóëàëò ìàø õàíãàëòã¿é

ò¿âøèíä áàéãàà. Íýã ãà ãàçàð ÷ ¿ã¿é, àæ àõóéí íýãæ ÷ ¿ã¿é óëñóóä àâñàí.

Òýð ìºíãº õààøàà î÷ñîí íü ìýäýãäýõã¿é àëãà áîëñîí ç¿éë èõ áàéãàà.

Àæëàà àâààä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíä õèéãäñýí

õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿ð àøãèéã øàëãàõààñ àæëàà ýõëýõèéã Òàíààñ áàñ

õ¿ñ÷ áàéíà. Òàíä àìæèëò õ¿ñüå.

Ýíõáàÿð: Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí àéìãèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðýí øèéäýõèéã àíõààð÷ àæèëëàõûã õ¿ñüå

-Ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàéäàä íýð äýâøñýíä Çîðèãòäîî áàÿð

õ¿ðãýå. Çàñãèéí ãàçðûí ºìíº òàâüæ áàéãàà òîì çîðèëòûã ººðèéã ìýäëýã

áîëîâñðîë, àæëûí òóðøëàãûí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõ õ¿í ãýäãèéã

ýíä òýìäýãëýí õýëüå. Èíãýýä ãóðâàí ç¿éë äýýð àíõààðëàà õàíäóóëíà óó.

Íýãä¿ãýýðò, ºíººäºð 1990 îíîîñ õîéøõè áèäíèé àøèãò ìàëòìàëûí

ñàëáàðò çîõèöóóëàëò, áîäëîãûí àëäààíû ¿ð ä¿íä ¿íäñýíäýý Ìîíãîë

óëñàä ëèöåíç, àøèãò ìàëòìàëûí îðä ãàçàð ýçýìøäýã 40 ãàðóé êîìïàíè

îëîí óëñûí çàõ çýýë äýýð 10 ãàðóé òýðáóì äîëëàðûã áîñãî÷èõîîä áàéíà.

Õàìãèéí ñ¿¿ëä ãýõýä Ìîíãîëèà Èíåðæè êîìïàíè ãýõýä ë Ãîíã Êîíãèéí

áèðæ äýýð 1 òýðáóì äîëëàð áîñãî÷èõîîä áàéãàà. Ýíý íü 10 òýðáóì

äîëëàð áîë áèäíèé àëäàãäñàí áîëîìæîî. Ýíý òàë äýýð öààøäàà íýëýýí

àíõààðàëòàé àæèëëàæ, ÿëàíãóÿà ñòðàòåãèéí îðä ãàçðóóäûã òºðèéí

ìýäýëä áàéãàà îðäóóäûã õºðø îðíóóäûí æèøýý, Êàçàêñòàíû æèøýý

òóðøëàãûã ñóäàëæ, îëîí óëñûí çàõ çýýë äýýð RPÎ ãàðãàæ ¿íý õ¿ðãýæ,

õºðºíãº îðóóëàëòûã òàòàõ ç¿éëèéã àíõààð÷ àæèëëààñàé.

Áèä ò¿¿õèé ýä, áàÿëãàà õýòýðõèé õÿìäõàí ºã÷ áàéíàà. Ãàíö æèøýý

õýëüå. Òàâàí òîëãîéí îðä ãàçðààñ ãàð÷ áàéãàà êîêñæñîí í¿¿ðñýý

ýêñïîðòîä òîííûã íü 8 äîëëàðààð ¿íýëýýä òàòâàð õóðààìæ àâààä,

ãààëèéí á¿ðä¿¿ëýëò ãýýä 1000 òºãðºã àâààä ãàðãàæ áàéñàí íü ñàÿõíû

ÿâäàë. ªíººäºð äýëõèéí çàõ çýýë äýýð 300-400 äîëëàð õ¿ð÷èõñýí

êîêñæñîí í¿¿ðñýý áèä 55 äîëëàðààð ¿íý á¿ðä¿¿ëýëò õèéãýýä ÿâæ

áàéãàà. Ýíý àñóóäàë äýýð òà ýêñïîðòîä ãàðãàæ áàéãàà ò¿¿õèé ýäèéí

¿íèéí àñóóäëûã ÿàðàëòàé ýðãýí õàðæ çàõ çýýëèéí ¿íý õàíøèíä õ¿ðãýõýä

àíõààð÷ àæëàà ýõëýýñýé ãýæ õ¿ñ÷ áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí ÿëàíãóÿà Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí àéìàã 21-ð çóóí ãàð÷èõààä

áàéõàä ýð÷èì õ¿÷íèé õÿçãààðëàëòòàé õàðàíõóé ñóóæ áàéãàà. Èéì

íºõöºëä æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë, àæëûí áàéð, ýäèéí çàñãèéí ºñºëò

ãýäýã àñóóäëûã ÿðèõ íü ººðºº óòãàã¿é áîëæ áàéíà. Èéìä ýíý õî¸ð

àéìãèéã ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðýí øèéäýõ òàë äýýð àíõààð÷

àæèëëàõûã ñîíãîã÷ îëíûõîî ºìíººñ òàíä õ¿ñýæ áàéíà.

Òàíä àæëûí àìæèëò õ¿ñüå.

Æ.Ýíõáàÿð: Îëãîõ ¸ñòîé ãàçàð, óëñûí íººöºíä àâàõ ãàçðûí àñóóäëûã öîãöîîð íü îðóóëæ èðýõ íü ç¿éòýé

-Ãàäààä óëñûí äèïëîìàò òºëººëºã÷äèéí ãàçðûí áîëîí êîíñóëûí

ãàçðóóä óëàì öààøäàà Ìîíãîë óëñûí õºãæèëòýé õîëáîîòîé áîëîîä ýíý

õ¿ñýõ ãàçðûí õýìæýý íýìýãäýõ áàéõ àà. Òýãýõýýð òóñãàé õýðýãöýýíä ãàçàð

àâàõ òóõàé àñóóäàë äóòóó îðæ èðýýä áàéãàà õàðàãäàæ áàéíà. Íýëýýí

õýäýí ÝÑß áîëîí êîíñóëûí ãàçðûí àñóóäëóóä îðæ èðýýã¿é áàéãàà þì.

Ýíèéãýý íýã ìºð áîëãîîä, ìºí öààøèä îëãîñîí ãàçðûã áèø, îëãîõ

øààðäëàãàòàé áóþó íººö ãàçðûí àñóóäëûã äàâõàð îðóóëæ èð¿¿ëáýë

ÿàñàí þì áý ãýäýã ýíý ¿íäýñíýýñ áóöààÿ ãýäýã.

Õî¸ðäóãààðò, òýð ÿðèãäààä áàéãàà Ñóðàãâàé ãýýä êîðïîðàöè ßïîíä

àëáàí ¸ñîîð äàìïóóðëàà çàðëààä õóóëèéí ýòãýýä áèø áîëñîí. Òèéì

áàéñààð áàéòàë òýð ãàçàð êîìïàíèéí íýð äýýð Ìîíãîëä îëîí ãà ãàçðûã

áàéëãààä áàéãàà íü áàñ íýã îéëãîìæã¿é íýã àñóóäàë áàéíà. Ýíèéã

íàðèéí ñóäàëæ ýðãýæ õàðæ ¿çýõ ¸ñòîé ãýäãèéã áàñ ìýäýýëýë ìàÿãààð.

Ìºí Óëààíáààòàð õîòûí òºâä áàéãàà Õ¿¿õäèéí ñî¸ë àìðàëòûí òºâ

ãýæ 40 îð÷èì ãà ãàçàð îäîî ñàéõàí ïàðêòàé áîëíî ãýýä 3 æèë õ¿ëýýëýý.

ßïîíû Èòî÷ó êîðïîðàöè õºðºíãº îðóóëàëò õèéãýýä õºãæ¿¿ëíý ãýñýí.

Àëáàí ̧ ñîîð ñàíàëûã íü áèä Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàðò áàéõàä

õîëáîãäîæ àñóóñàí. Òèéì ñàíàë áàéõã¿é ãýäãýý Èòî÷ó íü èëýðõèéëäýã

��


þì áàéíà ëýý. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õ¿¿õäèéí ïàðê íýðèéí äîð ç¿¿í òàëààñ íü,

õîéä òàëààñ íü áóñäàä äàìæèæ ãàçàð îëãîëò õèéæ, ººð çîðèóëàëòààð

áàðèëãûí àæèë ýõëýýä áàéãàà. Ýíèéã áàñ íýãýíò ýíý ãàçðûí àñóóäàë

ÿðüñíûõ áàñ ýíý äýýð íýëýýí àíõààð÷, áóñäûí àíõààðëûã òºâëºð¿¿ëüå

ãýæ áîäîæ áàéíà.

Èíãýýä ýíý ñàíàëûã íýãäñýí îäîî îëãîãäñîí áèø, öààøèä îëãîõ

¸ñòîé ãàçàð, öààøèä óëñûí íººöºíä àâàõ õýðýãöýýòýé ãàçðûí õàìò

àñóóäëûã öîãöîîð íü îðóóëæ èðýõ íü ç¿éòýé, ýíý àñóóäëûã áóöààÿ ãýñýí

ñàíàëòàé áàéíà.

Æ.Ýíõáàÿð: Àðèëæààíû áàíêóóäûí çýýë çîãññîíîîð õºäººä ìºíãºíèé ýðýëò ºñºæ, àìüäðàë õ¿íäýð÷ áàéíà

...Õºäºº îðîí íóòàãò çýýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ¿íäñýíäýý á¿ðýí çîãñîîä

áàéíà. Íîîëóóð, ìàë, ìàõààðàà ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëäîã ìàë÷èä ìààíü ãàíö

áàòàëãàà áîëäîã ýõ ¿¿ñâýð íü ýíý. Ýíý íü ýðãýëòýíä îðäîã õóãàöàà íü

òîäîðõîé. Õàâàðòàà íýã íîîëóóð, íàìàðòàà æààõàí ìàë, ìàõ ãàðíà.

Áóñàä ¿åä áýëýí ìºíãºíèé ýõ ¿¿ñâýð ¿íäñýíäýý áàéõã¿é. Àðèëæààíû

áàíêóóäûí çýýëèéí àñóóäàë çîãññîíîîð òýíä àìüäðàë, ìºíãºíèé ýðýëò

ºñºæ, àìüäðàë õ¿íäýð÷ áàéíà. /ìèêðîôîí õààãäàâ/

-Ãàäààä ðóó ÷ ýõ ¿¿ñâýð, àðèëæààíû áàíêóóä, àæ àõóéí

íýãæ¿¿äèéí øóóä õ¿ëýýæ àâ÷ áàéãàà ãàäààä ýõ ¿¿ñâýðèéí ÿã

òîäîðõîé òîî, ñòàòèñòèê áàéíà óó? Ýíèéã ÿã õÿíàæ ÷àäàæ áàéíà

óó? Àðèëæààíû áàíêóóä ýíý òàéëàí òîîöîîã ºã÷ áàéíà óó? Ýíý èõ

÷óõàë áàéíà ø¿¿. Ýíý ÷èíü ººðºº áèäíèé ÿðèàä áàéãàà 4 òýðáóì,

1 òýðáóì, ìàíàé ººðèéí ìºíãºíººñ èë¿¿ Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò

¿ç¿¿ëæ áàéãàà íºëººëºë íü ººðºº ºñ÷èõººä, ìýäðýãäýýä. Áèäíèé

ÿðüæ áàéãààãààñ ãàäóóð àñóóäàë ÿðèàä áàéíà ãýæ îéëãîãäîîä,

ìýäðýãäýýä áàéíà. Ýíèéã ÿã õàðèóöëàãàòàé õýëýý÷. Ýíý ãàäààä

ìºíãèéã ÿã õÿíàñàí òîî áàéíà óó? Òîî áàéâàë íàäàä õýëýý÷.

Ãàäíààñ øóóä õ¿ëýýæ àâñàí ãàäààä âàëþòûí ýõ ¿¿ñâýð àæ àõóé,

áàíêóóäûí àâñàí çýýë õýä áàéãàà ãýæ?

Æ.Ýíõáàÿð: Õºäººãèéí áîëîí Óëààíáààòàðûí ñóðãóóëèéí áàãø õî¸ðûí öàëèíãèéí çºð¿¿ 50-60 õóâü áàéíà

-Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéí îíöëîã

çîðèëòóóä ãýæ 5 ç¿éëèéã òîäîðõîéëñîí áàéíà ë äàà. 6 þì áàéíà.

Ýíý äýýð íýã èéì çîðèëòûã íýìæ ºãºº÷ ãýæ Åðºíõèé ñàéäààñ

õ¿ñýæ áàéíà. Áèä õºãæëèéí, ýäèéí çàñãèéí õóðäàöòàé ºñºëòèéã

áèé áîëãîíî ãýýä çîðüæ áàéãàà. Ýíèéãýý îäîî ýíý çîðèëòûí

ìààíü ñóóðü áîëñîí õºäºº àæ àõóéí áýë÷ýýðèéí àñóóäàë, òóñãàé

õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí àñóóäàë, àøèãò ìàëòìàëûí îðäûí

àñóóäàë, õîò áàéãóóëàëòûí àñóóäàë, äýä á¿òöèéí àñóóäàë. Ýíý

á¿ãäèéí ñóóðü áîëñîí ýíý ãàçðûí õàðèëöààíû àñóóäëûã áèä

áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ãàçðûã îäîî ýäèéí çàñãèéí çºâ çîõèñòîé

ýðãýëòýä îðóóëæ, íýãäñýí ìýäýýëëèéí ñàí á¿õèé áîëãîæ ýíý

ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí áîëîìæèéã îäîî íýýëòòýé áîëíî ãýäýã þì

óó, èéì òîìú¸îëîë õèéãýýä ýíý îíöëîã çîðèëòäîî îðóóë÷èõâàë

ÿàñàí þì áý.

Äàðàà íü áîëîâñðîëòîé õîëáîîòîé íýã àñóóäàë áàéíà.

ßëàíãóÿà õºäººãèéí ñóðãóóëü òºãñºæ áàéãàà õ¿¿õä¿¿äýýñ

ýëñýëòèéí øàëãàëò ºãººä èõ äýýä ñóðãóóëü, ÿëàíãóÿà ýäèéí

çàñãèéí ÷èãëýëèéí, òåõíèê-òåõíîëîãèéí ÷èãëýëèéí ñóðãóóëüä

ýëñýí îðîõ òîî òàñðàëòã¿é óíààä áàéãàà þì. Ñ¿¿ëèéí 10 æèëèéí

õóãàöààíä. Ýíý íü õºäººä ÿâàãäàæ áàéãàà áàãø, ñóðãàëòûí

îð÷íîîñ áîëæ áàéíà. ßëàíãóÿà òýð õóâüñàõ çàðäëààð òîîöîí

îëãîæ áàéãàà çàðäàëòàé õîëáîîòîéãîîð õ¿¿õäèéí òîîíä òààðóóëæ

ÏÀÐËÀÌÅÍÒ: Íóòãèéí õî¸ð ò¿øýýãèéí àìèí÷õàí ÿðèà

ÏÀÐËÀÌÅÍÒ: Àíãèéí àíäóóä

��

2008-2009 îí

çàðäàë îëãîõòîé õîëáîîòîéãîîð ñóðãàëòûí ÷àíàð àñàð èõ óíàæ áàéãàà

íü ÿã ýíýòýé øóóä õîëáîîòîé ãàð÷ èðæ áàéãàà þì. ¯¿íèéã ÿàðàëòàé

çàñàõã¿é áîë õºäººãèéí áîëîâñðîë õýö¿¿ áîëîîä áàéíà. Îäîî ìàíàé

àéìàãò õýä õýäýí ñóìàíä ¿íýõýýð õ¿íäýð÷ áàéíà ë äàà. Õºäººãèéí ñóìûí

áàãø, Óëààíáààòàð õîòûí ñóðãóóëèéí áàãø õî¸ðûí çºâõºí öàëèíãèéí

çºð¿¿ ãýõýä 50-60 õóâü áîëñîí áàéãàà þì. ßàãààä ãýâýë òýð ñóðàëöàæ

áàéãàà õ¿¿õäýä íîãäîæ áàéãàà çàðäëàà òýð áàãøèéí àâ÷ áàéãàà öàëèí

áàãà áàéäàã. Õîòûí áàãø ºíäºð öàëèí àâààä áàéäàã. Õºäººãèéí áàãø

öàëèí áàãà àâäàã. Òýãýõýýð ýíý áîëîâñîí õ¿÷èí òîãòîõîî áîëèîä áàéäàã.

Óëìààð ñóðãóóëèóä íü ººðºº àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é áîëîîä ¿íäñýíäýý

èíãýýä ñóðãóóëèóä íü óíàæ ýõýëæ áàéíà. Òýãýõýýð íºãºº ñóðãóóëèéã

òýãø áîëãîõ, õ¿í áîëãîíîîñ ñóðàëöàõ ¿íäñýí ýðõ, íºãºº îëîí ç¿éë¿¿ä íü

áàéõã¿é áîëîîä áàéíà. Ýíý òàë äýýð ÿàðàëòàé àâ÷ ¿çýõ ç¿éë àíçààðàãäààä

áàéãàà þì. Ýíý äýýð ýíý õºòºëáºð äýýð òóñãàõ ç¿éë¿¿ä áàéíà.

Æ.Ýíõáàÿð: Àðèëæààíû áàíêóóäàä ó÷èð÷ áîëîõ ýðñäýëèéã òºð 100 õóâü äààâàë òýäýíä äàìïóóðàõ àøèãòàé áîëîõ áîëíî

-Áàÿðëàëàà. ªíººäºð áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðò ¿éë÷èëæ áàéãàà

õóóëü ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòóóä äóòóó, áîëîâñðîíãóé áèø, áàíê,

ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåì íü ººðºº á¿ðýí òºãñ áîëîâñðîíãóé áîëæ ÷àäààã¿é,

ýíý áàéäëûí óëìààñ áàíêóóäààñ ó÷èð÷ áîëîõ ýðñäýëèéã òºð 100 õóâü

ººð äýýðýý äààíà ãýäýã ¿¿ðýã àâàõ èéì õóóëèéí òºñºë îðæ èðæ áàéíà.

Ýíýí äýýð íýã èéì àñóóëò ãàðààä áàéíà. Àðèëæààíû áàíêíû óäèðäëàãûí

õàðèóöëàãûã ÿàæ òîîöîõ þì áý? ãýæ. Ýíý íºõöºë áàéäëààñ ºíººäºð

¿éë àæèëëàãàà íü íýëýýí äîãîëäñîí õ¿íäýðñýí àðèëæààíû áàíêóóä

øóóä äàìïóóðàõ íü àøèãòàé áîëæ ýõýëæ áàéíà. ßàãààä âý ãýâýë òºð

100 õóâü äààõ òóë. Òèéì íºõöºë áàéäàë á¿ðýëäñýí àðèëæààíû áàíêóóä

ÿìàðøóóõàí áàéãàà þì áîë ãýäãèéã àñóóìààð áàéíà.

Õî¸ðäóãààðò, ýðñäýë ¿¿ññýí íºõöºëä ýðñäýëèéã õààõ ýõ ¿¿ñâýð

òºðä ÿìàð áàéíà âý? Õè÷íýýí õýìæýýíä áîëîìæ áàéíà âý. Íýãýíò òºð

àðèëæààíû áàíêóóäàä ó÷ðàõ õîõèðëûã 100 õóâü õàðèóöñàí íºõöºëä

áóñàä îðíû æèøýý áàéíà. ÎÕÓ-ààñ, ÀÍÓ, Èõ Áðèòàíè, õóâèéí áàíêèí

äàõü òºðèéí îðîëöîîã øóóä òîãòîîæ ºãºõ. Òºðèéí òºëººëºã÷èéã òîìèëæ

ÿâàõ ýíý ïðîöåäóðûã ÿàæ õèéõ þì áý? Áèä áàòàëãàà ºãººä ºíãºðºõ ¿¿?

Àðèëæààíû áàíêóóä äàõü øóóä òºðèéí îðîëöîîã áèé áîëãîæ ýõëýõ

¿¿? Ýíäýýñ õàðàõàä ºíãºðñºí õóãàöààíä àðèëæààíû áàíêóóä ìààíü

áèçíåñèéí ñàëáàðò óðò óäààí õóãàöààíû íýì¿¿ ºðòºã ¿éëäâýðëýäýã,

àæëûí áàéð áèé áîëãîäîã èéì õºãæëèéí çýýë¿¿äèéã ¿íäñýíä íü

ºãººã¿é, àøèã õººñºí. ªíººäºð á¿ð æèðãýýä, çýýëýý æèðãýýä, õ¿¿õäèéí

ìºíãº, öàëèí, òýòãýâýð, ýíýí äýýð áàðüöààëñàí çýýë¿¿äèéã ìàôè

×ÓÓËÃÀÍÛ ÇÀÂÑÀÐËÀÃÀÀ

��


áîëãîæ õýðýãëýýã õýò õººðºãäñºíèé ¿ð ä¿íä ºíººäºð èéì áàéäàë ó÷èð÷

áàéíà. Ýíý þóí äýýð àíçààðàãäàæ áàéíà âý ãýâýë Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä

õóäàëäààíû àëäàãäàë ºíººäðèéí áàéäëààð 850 ãàðóé ñàÿ äîëëàðûí

àëäàãäàë ó÷ðààä ÿâæ áàéíà. Áèä ìåòàëëûíõàà ¿íèéí ºñºëòºí äýýðýýñ

ºíººäºð äºíãºæ íºõºæ îðñîí. Àñóóäàë áîäèò õºðñºí äýýð áóóõàä ìàíàé

ýäèéí çàñàã ÿìàð áóðóó, ãàæèã ÿâæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Íýì¿¿

ºðòºã ¿éëäâýðëýõ, àæëûí áàéð áèé áîëãîõ èéì ñàëáàðûã ¿íäñýíäýý

àðèëæààíû áàíêóóä ýíý ºíãºðñºí çàõ çýýëèéã ýíý àðâàí õýäýí æèëèéí

õóãàöààíä õèéæ ÷àäààã¿é. Ýíýí äýýð áèä ººðñäºº íýãýíò ýðñäýë õ¿ëýýõ

ãýæ áàéãàà óëñóóä ýí¿¿ãýýðýý äàìæèæ áàíêèí äàõü òºðèéí îðîëöîîã

áèé áîëãîõ, óëìààð ýí¿¿ãýýð äàìæóóëæ õºãæëèéí áàíê, õºðºíãº

îðóóëàëòûí áàíê, àæëûí áàéð áèé áîëãîõîä áîäëîãûí çýýë¿¿äèéã

îëãîõ ÷èãëýëýýð îðîëöîõ ¸ñòîé ãýæ îéëãîæ áàéíà.

Öààøäàà Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí çàãâàð÷ëàëûã áàñ ýðãýæ

õàðàõ õýðýãòýé þì áîëîâ óó ãýæ. Äýëõèé íèéòýýð ýðãýæ õàðàõ. Ýäèéí

çàñãèéí õýò ëèáåðàëü áîäëîãîî áèä öààø íü ¿ðãýëæë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé

þó ãýäýã äýýð ºðãºí áîäîë õýëýëö¿¿ëýã ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä àñóóäëûã

àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé õàðàãäàæ áàéíà. Äàõèí àñóóõàä õàðèóöëàãà

õ¿ëýýõ, ýðñäýë õ¿ëýýõ, äýýð íü òºð õàðèóöàõ òýð îãòîëöëûí øóãàì äýýð

Ìîíãîëáàíê õÿíàëòàà á¿ðýí òàâüæ ÷àäàõ óó ãýñýí èéì àñóóëò áàéíà.

-Õóóëèéí 2.3 äýýð áàíêèí äàõü ìºíãºí õàäãàëàìæ ãýäýã äýýð

áàíêèí äàõü ¿íäñýí ìºíãºí õàäãàëàìæ ãýæ îðóóëáàë ÿàñàí þì áý ãýñýí

ñàíàë áàéãàà þì. Õ¿¿ ãýäýã àñóóäàë ãàð÷ èðæ, ºíººäºð àðèëæààíä

òàòàæ áàéãàà õ¿¿ ìààíü ÿã ýäèéí çàñãààñàà õýò äàâñàí, æèëèéí áàðàã

20, 30 õóâèéí õ¿¿ àìëààä, óðàëäààä ýõýëñýí.

Æ.Ýíõáàÿð: Áóóäàéí íººö áàéãàà ÷ àøèãòàé áèø, àëäàãäàëòàé áàéõ õóâèëáàð òîäîðõîé áàéíà

-Áóóäàéíû ºíººäðèéí çàõ çýýëèéí ¿íèéí ñóäàëãààã õèéñýí ¿¿.

Ìèíèé àâñàí ìýäýýãýýð áóóäàéí ¿íý ºíººäºð 200 äîëëàðààñ äîîø

îð÷èõñîí áàéãàà. ªíººäºð 400 ìÿíãàí òºãðºã ãýäýã ìààíü áèä çàõ

çýýëèéí ¿íýýñ èë¿¿ àâíà. Íýã òàëäàà àëäàãäàë. Òîãòîîëûí òºñºë äýýð

2, 3 äóãààð óëèðàëä áèä áîðëóóëàõ ¸ñòîé. Áîðëóóëàëò õèéíý ãýäýã

÷èíü àõèàä àëäàãäàë. Ýíý õî¸ð àëäàãäëûí çºð¿¿ã ÿàæ òóñãàæ ÿâàõ

þì áý? Òýãýýä áóóäàéí íººö áàéíà, àøèãòàé áèø, àëäàãäàëòàé áàéõ

õóâèëáàð òîäîðõîé áàéíà. Ýíýíýýñ ÿàæ ñýðãèéëýõ âý? Íýã áîë ýíý

òîãòîîëûí òºñëºº çàñàõ õýðýãòýé. Áóóäàéã çàõ çýýëèéí ¿íý õ¿ðòýë 4,

5 æèë õàäãàëàõ ãýñýí íýã çààëò îðóóëæ ºãºõ. Õýðâýý èðýõ 2 äóãààð

óëèðàëä çàðíà ãýäãýýðýý ÿâàõ þì áîë áèä ýíý 40 òýðáóìààñàà àõèàä 10

òýðáóìûí àëäàãäàë õ¿ëýýíý. Ýíý òîîöîîã òîîöîîíä õèéñýí ¿¿?

Õî¸ðäóãààðò, òîãòîîëûí òºñºë äýýð ãóðèëûí õàíãàìæèéã

ñàéæðóóëàõ, ¿íèéí ºñºëòººñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð ãýæ áàéíà.

¯íèéí ºñºëòººñ ñýðãèéëýõ çîðèëãî áèø, õàðèí èíãýæ øèéäñýí

íü øóóä ¿íý ºñºõ àñóóäàë îðæ èðæ áàéãàà þì. Çàõ çýýëèéí ¿íýýñ

ºíäºð àâ÷ áàéãàà. Ýíèéãýý äàãààä ºíäºð ¿íýòýé ãóðèë ãàðíà ãýñýí

¿ã. Òýãýõýýð ýíý çîðèëãî ìààíü ººðºº ¿íèéí ºñºëòººñ ñýðãèéëýõ

çîðèëãî áèø, õàðèí ýíèéãýý ººð÷ëººä õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûã

äýìæèõ çîðèëãîîð òàòààñ ºãºõ çîðèëãîîð ãýæ òîäðóóëæ ºãºõ íü

áàðàã øóëóóõàí ãýñýí ñàíàë áàéíà.

Äýýð íü áóóäàéí ÷àíàð äýýð õýð çýðýã áàéíà. Ñàÿ Óëñûí

ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðààñ õèéñýí øàëãàëòààð ýíý æèë óðãàö

áîëö íü áîëîîã¿é èõ õýìæýýíèé áóóäàéã óëñûí íººöèéí ñàâóóäàä

èõ õýìæýýãýýð àâñàí áàéãàà íü òîãòîîãäîæ áàéãàà ãýñýí ìýäýýëýë

áàéãàà. Ýíèéã àíõààð÷ ¿çñýí ¿¿?

Æ.Ýíõáàÿð: Íººö õºðºíãºº Ìîíãîëáàíêèíäàà áàéðøóóëààä òºñâèéí àëäàãäàë, òºðèéí ñàíãèéí òºëáºð ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðàà ñàéæðóóëàõ ¿¿äíýýñ õºäºëãºõã¿é áàéâàë ç¿éòýé

Ìîíãîë Óëñ òºñâººñºº áèä ¿íäñýíäýý 300 ãàðóé òýðáóìûã

àðèëæààíû áàíêóóäàä ºã÷èõñºí áàéãàà. Òºñºâ, íèéãìèéí äààòãàë,

Ìîíãîëáàíêíààñ. Îäîî áèä ýöñèéí íººö áîëñîí ýðñäëèéí ñàíãèéí

200 ãàðóé òýðáóìûã àðèëæààíû áàíêóóäàä ºãºõ àñóóäëûã ÿðüæ

áàéíà. Ýíý áîë áèäíèé ýöñèéí íººö. Áèäýíä áàéãàà ýöñèéí

ÀËÒÀÉÍÕÀÍ: Òºðèéí îäîí ìåäàëèàð ýíãýðýý ìÿëààöãààâ

��

2008-2009 îí

áýëýí ìºíãº. ªºð ìºíãº áàéõã¿é. Ýíý ýäèéí çàñãèéí õ¿íäðýëòýé,

ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëòàé õîëáîîòîéãîîð Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëáàíêíû

àâ÷ áàéãàà àðãà õýìæýý õýòýðõèé óäààí, ìýäðýìæã¿é, öàã õóãàöààíààñ

íýëýýí õîöîð÷ ÿâæ áàéãàà ãýæ õýëýõýýð áàéíà.

Îäîî ýíý 200 ãàðóé òýðáóì òºãðºãèéã àðèëæààíû áàíêóóäàä

õàäãàëàìæ õýëáýðýýð áàéðøóóëààä çîðüñîí çîðèëãî, ¿ð ä¿íäýý õ¿ð÷

÷àäàõã¿é áàéõàà ãýæ àéæ áàéíà. Òýãýõýýð ýíý ýöñèéí íººö õºðºíãºº,

àðèëæààíû áàíêóóäààñàà èë¿¿ Ìîíãîëáàíêèí äýýðýý áàéðøóóëäãààðàà

áàéëãààä, òºñâèéí àëäàãäëóóä, òºðèéí ñàíãèéí òºëáºð ã¿éöýòãýõ

÷àäâàðàà ñàéæðóóëàõ ¿¿äíýýñ õºäºëãºõã¿é áàéõ þì áîë ç¿éòýé ãýæ

¿çýæ áàéíà. ¯íýõýýð áàéðøóóëàõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéâàë ýêñïîðòûí

îðëîãûã áèé áîëãîæ áàéãàà. ªíººäºð Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä

õóäàëäààíû àëäàãäàë 800 ãàðóé ñàÿ äîëëàðààð äàâñàí. Ýíý þó õàðóóëæ

áàéíà âý ãýõýýð Ìîíãîë Óëñ ºíãºðñºí ýíý 90-ýýä îíîîñ õîéø ºðòºã

áèé áîëãîäîã, á¿òýýìæ áèé áîëãîäîã ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýýã¿é íü

õàðàãäñàí. Áèä õóäàëäàí àâàã÷ ë îðîí. Çºâõºí ¿íèéí ºñºëò, àøèãò

ìàëòìàëûí ¿íèéí ºñºëòºí äýýð àìü òîðãîîæ áàéñàí. Òýð íü áàéõã¿é

áîëîõîîð áèä ÿã èéì áàéäàëä îðæ áàéãàà þì. Èéì áàéäëààð öààøàà

óäààí ÿâáàë Ìîíãîë Óëñ âàëþòûí íººö áàéõã¿é, ãàäààä õóäàëäààíû

òºëáºð ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð áèäýíä áàéõã¿é áîëíî. ̄ íýõýýð ìºíãº ºãºõ ãýæ

áàéãàà áîë ¿¿íèéã ò¿ð¿¿íèé Ñàíãèéí ñàéäûí õýëäýã øèã çîðèëãîòîé

ºãìººð áàéíà. ßàðàëòàé àëòíû îðä ãàçðóóä îäîî ñàíõ¿¿æèëò áàéõã¿é

çîãñ÷èõñîí áàéíà, ýíý õàâðûí àæèë áîë. Íººö áàéíà, òåõíèê áàéíà,

áîëîâñîí õ¿÷èí áàéíà. Ýõ ¿¿ñâýð áàéõã¿é.

Àëòíû ñàëáàðóóäûã äýìæèõ çîðèëãîîð ºãºõ, íýã áîë õèë îð÷ìûí

á¿ñ íóòàãò áàéãàà í¿¿ðñíèé ýêñïîðòûã äýìæèõ çîðèëãîîð ºãºõ. Èéì

÷èãëýëýýð ºã÷ ýêñïîðòûí âàëþòûí îðëîãûã áèé áîëãîõ òàëä íü çîðèóëæ

ºãºõã¿é áîë. Íýã áîë àðèëæààíû áàíêóóä äýýð áàéãàà õàìãèéí àøèãòàé

àêòèâóóäûã õóäàëäàæ àâàõ, óäààí õóãàöààíû èïîòåêèéí çýýë¿¿äèéã

áàãöëàí õóäàëäàæ àâàõ, íýã áîë àðèëæààíû áàíêóóä äàõü òºðèéí

îðîëöîîã øóóä íýìýãä¿¿ëýõ èéì ýðñ àðãà õýìæýý àâàõã¿é áîë îäîî

òºëáºð ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ çýðýã õ¿íäðýë ýõíèé ¿å øàòíû

àðãà õýìæýýã àâàõ íü òîäîðñîí áîëîâ óó ãýæ îéëãîæ áàéíà.

Æ.Ýíõáàÿð: ßàãààä Ìîíãîëä òàìõè÷èí áàéõ ¸ñòîé þì. Òèéìýýñ òàìõèíû òàòâàðûã ýðñ íýìýõ íü ç¿éòýé.

Õî¸ð ¿çýë áàðèìòëàë ÿâààä áàéíà ë äàà. Äàëä ýäèéí çàñãèéã áèé

áîëãîíî ãýæ. 90-ýýä îíû çàõ çýýëèéí íèéãýìä áèä íàð îðæ áàéñàí,

òýð ¿åèéí íºõöºë áàéäàë áèø áîëñîí. Áèçíåñ íýëýýí òºðºëæñºí, àæ

ÕÀÍÒÀÉØÈÐ ÝÐÄÝÌ ÖÎÃÖÎËÁÎÐ: Òºðèéí ò¿øýýä áèäýíòýé îéð áàéäàã

ÅÐªÍÕÈÉËªÃ×ÈÉÍ ÀÉË×ËÀË: Áîëîìæ ë îëäâîë Àëòàéãàà çîðüäîã

ÀÍÀÃÀÀÕÛÍ ÎÞÓÒÍÓÓÄ: Ýíõèéí ìàíààãàà íýð òºðòýé áèåë¿¿ëýõèéí åðººë ºðãºëºº

ÒªÐÈÉÍ Õ¯Ì¯¯Ñ: Èõ àæëûí äàðàà

ÕÀËÈÓÍ ÑÓÌ: ¨ñëîë õ¿íäýòãýëèéí ºðãººòýé áîëëîî

�0


àõóéí íýãæ¿¿ä òîäîðõîé áîëñîí, èìïîðòëîã÷ íàð òîäîðõîé. Îäîî

¿íäñýíäýý 10 õ¿ðýõã¿é àæ àõóéí íýãæ òàìõè èìïîðòëîæ áàéãàà. Äýýðýýñ

íü òàòâàðûí õóóëèàð àêöèç áóþó ¿íýò öààñààð òàìõè èìïîðòëîõ àæ

àõóéí íýãæ¿¿äèéã êîäîîð, ºíãººð ÿëãààä òàìõèí äýýð íü òàâüäàã

áîëñîí. Äýýðýýñ íü òàìõèí äýýð íü øóóä ¿éëäâýðëýã÷èä íü õàíäààä

ìîíãîëîîð ñàíàìæ áè÷ãèéã õèéäýã áîë÷èõñîí. Îäîî áîë 90 îí áèø.

Òèéì áîëîõîîð ýíý òàìõèéã çàìáàðààã¿éãýýð àëü ÷ ãàçðûí òàìõè îðîîä

ýíý çàõ çýýëä õºðâºäºã áàéñàí áîëîìæ ¿íäñýíäýý äóóññàí ø¿¿, íºõä¿¿ä

ýý. Èíãýæ òàéëáàðëàæ áîëîõã¿é.

90 îíû ãààëü, ºíººäðèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà,

ãààëèéí áàéãóóëëàãà ººð áîëñîí. Õºðø îðíóóäûí, èìïîðòëîã÷

îðíóóäààñ øóóä à÷ààíû ìàíèôåñ, ãààëèéí áè÷èã áàðèìò äýýð øóóä

ìýäýýëýë àâäàã áîë÷èõñîí. Ýíä ÿëàíãóÿà Ìîíãîëûí òàìõèíû èìïîðò

Êàçàõñòàíä ãîë ¿éëäâýðýýñ ÿâæ áàéãàà. Ôèëèïï Ìîðãàí ãîëëîõ

¿éëäâýð¿¿ä. Õÿòàäààñ ÿâæ áàéãàà, Îðîñîîñ ÿâæ áàéãàà. Òýðíèé Òºâ

Àçèéí ãààëèéí áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãààíû ãýðýýíèé äàãóó

ýíý á¿õ áè÷èã áàðèìò, èë òîä ìýäýýëýë ìàø ñàéí áîë÷èõñîí. Ýíä äàëä

ýäèéí çàñàã ¿¿ñýõ íºõöºë ¿íäñýíäýý áàéõã¿é.

Õî¸ðäóãààðò, õ¿ñ÷ áàéãàà þì áîë õ¿í àìûí 75-ààñ äîîøã¿é íü 35

õ¿ðòýëõ íàñíû çàëóó÷óóä, èðýýä¿éí òàìõè÷äûã áýëòãýõã¿é áàéõûã ë õ¿ñ÷

áàéãàà þì ë äàà. Çàëóó÷óóäûã òàìõèíä îðóóëìààðã¿é áàéãàà þì.

Òýãýõýýð ýíý äýýð áèä èðýýä¿é òàëäàà, õºãæëèéí òàëäàà ÿâúÿ ë

äàà. ßàõààðàà ìîíãîëä òàìõè÷èí áàéõ ¸ñòîé þì. ªíººäºð õýðýãëýýíèé

ò¿âøèí ìààíü çîõèñã¿é ãàðààä áàéíà ø¿¿ äýý. Òýãýõýýð òàìõèíû

òàòâàðûã áèä ýðñ íýìýõ íü ç¿éòýé.

Äýýðýýñ íü Áàéíãûí õîðîîí äýýð òàìõèíààñ îëæ áàéãàà îíöãîé

àëáàí òàòâàðûí 2 áàéíà óó, 3 õóâü íü øóóä ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ

ñàí ðóó àâòîìàòààð øèëæèæ áàéõ ¸ñòîé. Òýðíèé çàðöóóëàëò, ¿ð ä¿íã

àâ÷ ¿çñýí þì áàéíà óó?

Õºðø îðíóóä, 90-ýýä îíä áîë ìàíàé õî¸ð òàëûí õºðø îðíû

òàìõèíû ¿íý ìàíàé ¿íýýñ õÿìäõàí áàéñàí þì. Òýãýýä áèä íàð òàòâàðûí

õóóëü ãàðãàõàä íààøàà óðñãàë áèé áîëæ áàéñàí þì. Õºðø¿¿ä õî¸óëàà

òàòâàðûí áîäëîãîîð ìàíàéõààñ ºíäºð áîë÷èõñîí ¿åä íààøàà òàìõèíû

ñºðºã óðñãàë áàéõ íºõöºë áàéõã¿é, áîëîìæ áàéõã¿é. Òýãýõýýðýý

á¿ãäýýðýý òàìõèíû òàòâàð íýìýõ íü íýãä¿ãýýðò, îðëîãî íýìýãäýíý, 10

òýðáóì, ìºíãºã¿é áîëæ áàéãàà ¿åä 10 òýðáóì íýìýãäýíý, õî¸ðäóãààðò,

õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûã ¿ð õ¿¿õýä ÷èíü òàìõè÷èí áîëîõã¿é áàéõ áîëîìæèéã

á¿ðä¿¿ëíý.

ªíººäºð òàìõè òàëõíààñ õÿìäõàí, õ¿¿õäèéí ºäºð òóòàì óóäàã

øèë óíäààíààñ õÿìäõàí áàéãàà ø¿¿. ªºð äýýðýý áèø, ¿ð õ¿¿õýä äýýðýý

òóñãàæ õàðàà÷ ýý ãýæ õ¿ñ÷ áàéíà. Òýãýõýýð òàòâàðûã íýìýõ íü ç¿éòýé. Ýíý

áîë äàõèàä õýëüå, öººõºí 10 õ¿ðýõã¿é àæ àõóéí íýãæ áàéãàà ø¿¿.

Òýãýýä 10 ãàðóé òýðáóì òºãðºãíèé ýíý ëîááèä îð÷èõñîí ìàÿãààð

òàìõèíû òàòâàðûã Çàñãèéí ãàçðààñ îðóóëæ èðæ áàéãàà õºðºíãº

ñàíõ¿¿ã íýìýõ ãýñýí ñàíàëûã óíàãààæ áàéãààã áàñ îéëãîõã¿é

áàéíà. Áàéæ áîëîõã¿é àñóóäàë ø¿¿ äýý.

Æ.Ýíõáàÿð: -Çà ò¿ð¿¿í õýëñýí õ¿í àìûí 25-õàí õóâü äîòîð

ýíý òàìõèíû õýðýãëýý íýëýýí ºíäºð áàéãàà þì. Íºãºº çàëóó ¿å

ìààíü 75.0 õóâü íü çàëóó÷óóä, 35-ààñ äîîø íàñíû çàëóó÷óóä.

Õýðâýý áèä ýíý òàìõèíû õýðýãëýýã îäîî õÿçãààðëàæ ÷àäàõã¿é

áîë ýíý òàìõèíû çàõ çýýë 5-10 äàõèí òýëíý. Çàëóó ¿å ð¿¿ òýëíý.

Ýíý áîë ººðºº Ìîíãîëûí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäýä íîöòîé

íºëººëºõ, ñ¿¿ëä íü äèéëäýõã¿é áàéäàëä îðíî. Èéìä áàãà äýýð

íü áèä çîãñîîõ ¸ñòîé. ßàæ çîãñîîõ âý ãýâýë òàòâàðûã áèä íàð

íýìýõ ¸ñòîé. Ñàÿ ¿íäýñëýë¿¿ä ÿðüæ áàéíà. Ýíý íèéãýìä õîðòîé,

ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí îð÷èíä áóðóó íºëººòýé ãýæ.

Ýíý áîë Îíöãîé àëáàí òàòâàð ø¿¿ äýý, îíöãîé áàðàà. Òàìõèíû

òàòâàðûã íýìñíýýð ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòàíä òààã¿é íºëºº

¿ç¿¿ëíý ãýäýã ýíý ëîãèêèéã áè îéëãîõã¿é áàéíà. Èéì òàéëáàð

ÿðèàä áàéãààã. Ýíý áîë îíöãîé áàðàà ãýäãèéã ñàéí îéëãî¸. Õàðèí

òýð òóñìàà îíöãîé áàðààí äýýð îíöãîé òàòâàð íýìýõ òóñàì õàðèí

òýð õºðºíãº îðóóëàã÷ ÷èíü îðæ èðýýä ýíý äîòîð õàðèí ÷àíàðòàé

áàðàà ¿éëäâýðëýõ òàëààñàà èë¿¿ õºðºíãº íü îðæ ìàãàäã¿é õàðèí

òýð òàëààñàà áîë.

Õî¸ðäóãààðò òºñâºº íýìüå. Ýíý 10.0 òýðáóìààð íýìüå. Õàðèí

ýíýíýýñ îëñîí ìºíãººð 10 ñàéõàí óñàí áàññåéí áàðü÷èõúÿ, 10

ñàéõàí ñïîðò öîãöîëáîð áàðüÿ. Ã¿íäàëàé ãèø¿¿íèé õýëäýãýýð

íýã ñàéõàí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâ áàðü÷èõúÿ. Ýíý íü áèäýíä

õýðýãòýé ø¿¿ äýý. Ýíý òàìõèíààñàà èë¿¿. Íýãä¿ãýýðò õ¿¿õä¿¿äýý

òàìõèíààñ ñýðãèéëüå, õî¸ðäóãààðò ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷èãëýëèéí

õºðºíãº îðóóëàëòûã ÿã ýí¿¿ãýýð, çºâõºí ýíý ìºíãººð õèéæ

ºãüå, äýýðýýñ íü òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàà íýã øàëãààäàõúÿ ë

äàà. Ãààëèéí áàéãóóëëàãà îäîî õýð çýðýã áîëñíûã øàëãà÷èõúÿ.

¯íýõýýð ¿éë àæèëëàãàà íü ñàéæèðñàí áîë ýíèéã çîãñîîõ ¸ñòîé,

çîãñîîõ áîëîìæ íü á¿ðä÷èõñýí, Ýíõáîëä ãèø¿¿í ÿðüæ áàéñàí.

Ëèöåíçæ¿¿ëýõ ãýæ. Ýíèéã ëèöåíçòýé áîëãî÷èõñîí. 10 õ¿ðýõã¿é àæ

àõóéí íýãæ ººðèéí êîìïàíèé íýð, êîäòîé access-íèé ìàðêèéã

¿éëäâýðòýý àâàà÷ààä ¿éëäâýðëýëèéã íü áîîäëîí äîòîð îðóóëæ

íààëãàäàã áîë÷èõñîí ø¿¿ á¿ð. Õàà ãàçðûí òàìõèéã äóðòàé ãàçàð,

äóðòàé õ¿í îðóóëæ èðýõ áîëü÷èõñîí õ¿ì¿¿ñ ýý. Çºâõºí òóõàéí íýð

òºðëèéí áàðààã òýð êîìïàíè, òýð êîäòîéãîîð òýð óëñààñ îðóóëäàã

��

2008-2009 îí

áîë÷èõñîí. Áè õýëæ áàéíà. 90 îí áèø ø¿¿, þì ººð áîë÷èõñîí.

Òýãýýä òºðèéí áàéãóóëëàãàà øàëãàÿ, ãààëèà øàëãààäàõúÿ. Ãààëü

÷àäàõã¿é áîë Àâëèãàòàé òýìöýõ ãàçàð ýíä õÿíàëò òàâèàä. ¯¿ðãýý

áèåë¿¿ëýõ íü ¿¿, ¿ã¿é þó. Òýãýõýýð òàòâàðûã íýìæ áàéæ áèä ýíý çàëóó

¿åý õàìãààëíà ø¿¿, çîãñîîõ õýðýãòýé áàéíà àà. Òèéì áîëîõîîð òàòâàðûã

íýìýõ òàëààð, ýíý àñóóäàë õóóëèéã õýëýëöýõ íü ç¿éòýé.

Òºñâèéí áàéíãûí õîðîîí äýýð ñàíàë ãàðààä àñóóäàë ÿðèãäñàí. ßã

ýíý íàðèéí ÿðèâàë àíõ õýëýëöýõ ìàÿãààð ñàíàë õóðààõàä ýíý ñàíàëûã

õýëýëöýõ ¸ñòîéäîî ñàíàë îëîíõè áîëîõîä ýíý öººíõ áàéíà ãýæ

õ¿÷ýýð ñàíàëûã íü øóóä òîîëñîí áàñ àñóóäàë áàéãàà ø¿¿. Òóõàéëáàë

áè ïðîòîêîëä îðóóëñàí. Ñàíàëàà òîîëîîðîé. Çàíäàíøàòàð áèä õî¸ð

áàéñàí. Çà áèä îëîíõè áîëñîí áàéõàä öººíõ ãýæ õýëëýý ø¿¿. Ýíý òà íàð

çºð÷ëºº ø¿¿. ßàãààä ýíèéã ÿâóóëàõ ãýýä áàéíà ãýýä áèä õýë àì áîëæ

áàéñàí. Èéì ïðîöåäóð áàéãàà þì ø¿¿.

Æ.Ýíõáàÿð: Ýöñèéí ýöýñò õÿìðàë þóíààñ áîëñîí áý ãýõýýð íýãä¿ãýýðò, õàðèóöëàãàã¿é áàéäëààñ ø¿¿

-Áàÿðëàëàà. Ìîíãîëûí íèéãýìä õÿìðàë áîäèòîé áîë÷èõæýý

ãýäãèéã Çàñãèéí ãàçàð àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãàà þì áàéíà.

ªíººäðèéã õ¿ðòýë ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí õ¿íäðýë ãýæ òîìú¸îëæ

áàéñàí áîë ñàÿíû õî¸ð ºäðèéí õóðàëäààíààð õÿìðàë áîë á¿õèé ë

ñàëáàðò í¿¿ðëýæýý. Öààøèä ã¿íçãèéðýõ íü ýý, àñóóäàë óëàì á¿ð ìóóäàõ

íü ýý ãýäýã îéëãîëò àâ÷ áàéãàà. ¯íäñýíäýý Ìîíãîë Óëñ áèä íýì¿¿ ºðòºã

á¿òýýã÷ áèø, ¿éëäâýðëýã÷ áèø, õýðýãëýã÷ àðä ò¿ìýí áîë÷èõæýý. Ýíý

18 æèëèéí õóãàöààíä. 18 æèë áèäíèé ñîíãîñîí ÷ºëººò çàõ çýýë ìààíü

¿íäñýíäýý ýíä ýíý áîëîìæèéã áèä ÿìàð äóòóó àøèãëàñíàà îéëãîöãîîæ

áàéíà.

Ìîíãîëûí íèéãýì á¿õèé ë ò¿âøèíä ýðãýëçýýíä îðñîí áàéíà ãýæ.

Òºðä èòãýõ èòãýë íýëýýí àëäàãäñàí áàéãàà þì. Ýíý ãàíö áàíê ñàíõ¿¿

áèø, ñèñòåìèéí õÿìðàë áîëîí ºðãºæèõ øèíæ òýìäã¿¿ä õàðàãäàæ

áàéíà ãýæ îéëãîæ áàéíà. Ýíý äýýð õÿìðààä áàéíà ãýäãèéã áàñ íýã äàâóó

òàë áîëãîõ èéì áîëîìæ áàéíà óó ãýæ. Òóóëñàí 18 æèëèéí õóãàöààíä

áèä á¿õèé ë ñàëáàðûí õ¿ðýýíä ýðãýæ íýã ä¿ãíýëò ºãâºë ÿàñàí þì áý?

ªíººäºð áèäíèé ñîíãîñîí ýäèéí çàñàã çàãâàð ìààíü çºâ áàéíà óó?

Çàñàã çàõèðãàà, îðîí íóòãèéí íýãæ ìààíü á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò

ìààíü çºâ áàéíà óó, çàñàãëàëûí õýëáýð ìààíü çºâ ¿¿, áîëîâñðîëûí

òîãòîëöîî ìààíü çºâ ¿¿, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñèñòåì ìààíü çºâ ¿¿, ýíý

á¿ãäèéã áàñ õÿìðàëûí ÿã ýíý ìº÷èä áèä ýðãýæ õàðæ ä¿ãíýõ íü ç¿éòýé

þì áîëîâ óó ãýæ. Èíãýñíýýð öààøäàà àëäàõã¿é ÿâàõ èéì áîëîìæèéã

ÕÈÉÌÎÐÜ: Íóòãèéí ºíäºð óóë áèäýíä ýð÷ õ¿÷ õàéðëàäàã áèëýý

ÕÀÍÒÀÉØÈÐÛÍÕÀÍ: Óëñàä àëäàð íü öóóðàéòàæ ýõýëñýí.

ÁÀßÍ-ÓÓË ÑÓÌ: Íóòãèéí áóóðëóóäûí ñóðãààëü ¿íýòýé

ÍÎÌÛÍ ÁÓßÍ: Ààâûí ìèíü àæèë ¿éëñèéã íîìîíä ìºíõºëñºí ýðäýìòýä

��


á¿ðä¿¿ëýõ þì áîëîâ óó ãýæ.

Ýöñèéí ýöýñò õÿìðàëûã þóíààñ áîëñîí áý ãýäãèéã åðººñºº 3 ç¿éë

äýýð ÿðüæ áàéãàà. Íýãä¿ãýýðò, õàðèóöëàãàã¿é áàéäàë, Ìîíãîëûí õóâüä

áèä ýäèéí çàñãàà óëñ òºðæ¿¿ëñíèéõýý ãîðûã àìñàæ áàéíà. Ýäèéí çàñãàà

õÿíàëòã¿é áàéñíûõàà ¿ð ä¿íã àìñàæ áàéãàà. Èéì íºõöºë áàéäàë áèé

áîëñîíä ºíººäºð ýíý çààëàíä ñóóæ áàéãàà, ýðõ áàðüæ áàéãàà ÌÀÕÍ,

Àðä÷èëñàí íàìóóä õ¿ëýýõ ¸ñòîé. Àðä ò¿ìíýýñýý áèä óó÷ëàëò ãóéõ ¸ñòîé.

¯íýõýýð èéì áàéäàëä õ¿ðãýñýíäýý, óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ ÷àäààã¿éäýý

óó÷ëàëò ãóéõ õýðýãòýé ãýæ ¿çýæ áàéãàà.

Ñàíãèéí ÿàìíààñ õýäýí àñóóëò áàéíà. Ñàéäûí ¿ãíýýñ õî¸ð èõ

òîì çºð¿¿ ãàðààä áàéãàà þì. Òàíû á¿õ ç¿éë äýýð àðèëæààíû áàíêûã

äýìæèíý ãýæ ÿâæ áàéíà, á¿õèé ë áîäëîãûí õ¿ðýýíä. ¯éëäâýðëýëèéã

äýìæäýãã¿é, íýì¿¿ ºðòºã á¿òýýõèéã äýìæäýãã¿é, çºâõºí ìºíãº õ¿¿ëýõ

áîäëîãûã áàðüäàã àðèëæààíû áàíêààð ÿàæ ¿éëäâýðæ¿¿ëýëòýý áèä íàð

äýìæèõ ãýýä áàéãàà þì áý? 18 æèë ÿâñàí á¿òýýã¿é ø¿¿ äýý. ªíººäºð

¿éëäâýð áîñãîõîä áîäèòîé çýýë ºãñºí áàíêûã îëîîä èð ë äýý òà.

Èìïîðòûí òàòâàðûã òà îðîëäîõã¿é ãýæ áàéíà. Èìïîðòûí òàòâàðûã

îðîëäîõã¿éãýýð áèä ÿàæ ¿éëäâýðëýëèéã áèä áîñãîæ èðýõ þì áý?

Îëîõ ãýæ áàéãàà 1.5 òýðáóì äîëëàð ÷èíü ýíý ø¿¿ðýí øàíàãà øèã

õÿíàëòã¿é, çîõèöóóëàëòã¿é ýäèéí çàñàã, òºð çàõèðãààíû øóãàìààð

îðîîä ¿ð ä¿íã¿é áîë÷èõíî ø¿¿ äýý. Áèäíèé áàòàëñàí ¯íäñýí ÷èãëýë,

ìºðèéí õºòºëáºð ìààíü þó áèëýý. Áîäèòîéãîîð òºñâèéí àëäàãäàë 1

òýðáóì äîëëàð ÷èíü õ¿ðíý. Ýíèéãýý íºõººä ë òààðíà. Èíãýõýýðýý áèä

íàðûí áàòàëñàí Çàñãèéí ãàçðûíõàà ¿íäñýí ÷èãëýëèéã ººð÷ëºõ óó?

ìºíãºíèé áîäëîãî á¿õ þìàíä ººð÷ëºëò îðæ òààðàõ ãýýä áàéíà ë äàà.

Ýíý õºòºëáºðèéã ÿðèõààñàà ºìíº áèä òýð Çàñãèéí ãàçðûíõàà ìºðèéí

õºòºëáºðèéã ººð÷ëºõ õýðýãòýé ãýýä ººð÷èë÷èõººä ýíý äýýðýý áóóëãàæ

ÿðèõ íü ç¿éòýé þì áîëîâ óó.

Íèéãìèéí õýëáýð õÿìðàëä øèëæèæ áàéíà ãýäýã äýýð Õóóëü ç¿éí

ÿàìàíä õàíäàæ íýã àñóóëò áàéíà. Ýð¿¿ãèéí íºõöºë áàéäàë ¿íýõýýð

õ¿íäýð÷ áàéíà. Çºâõºí æèëèéí äîòîð ÿëòíû òîî 20 õóâü íýìýãäñýí

áàéãàà. Õÿìðàë ã¿íçãèéðýõòýé õîëáîãäóóëààä óëàì íýìýãäýíý.

Õ¿íäýðíý. Ýíýíòýé õîëáîîòîéãîîð ÿëûí áîäëîãîî áèä ýðãýæ õàðàõ óó?

ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü çàð÷ìûí áîäèò ººð÷ëºëò¿¿ä õèéõ ¿¿?

Õàðèóëòûã ºãºº÷.

Ñàíãèéí ÿàì ìààíü ãàäààä õóäàëäààíûõàà õóóëèéã ÿàðàëòàé

îðóóëæ èðýý÷. ßëàíãóÿà ñàãñíû ¿íäñýí ãîë íýðèéí áàðààí äýýð òºð

õÿíàëòàíäàà àâ÷ èìïîðòîí äýýðýý îðìîîð áàéíà. Òàíñàã èìïîðòûã

á¿ðýí õÿçãààðëàìààð áàéãàà þì.

Ìîíãîëáàíêèíä àñóóëò òàâèõàä íèéãýì äýõ äîëëàðæèëòèéã ÿàæ

çîãñîîõ þì áý? ìîíãîë òºãðºãíèé ýòèêåò ¿íäñýíäýý äóóñëàà, 18 æèë áèä

íàðûí ÿàñàí ýäèéí çàñàã ìààíü íóðëàà. 30 õóâèéí ºñºëò. ßàæ

áèçíåñ ÿâàõ þì áý? ÿàæ õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ þì áý? ºíººäºð

òºñâèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã òºñâèéí òåíäåð àâààä àæèë õèéíý

ãýäýã íü àìèà õîðëîõòîé àäèëõàí áîëæ áàéãàà áàéõã¿é þó. Õýä

õýäýí çàðëàñàí òåíäåð äýýð îðîõ õóâèéí íýãæ áàéõã¿é áàéíà

ø¿¿ äýý. Òýãýýä ýíý òºñâèéí âàëþòûí ÷ºëººò õºâºëòèéã ÿàæ

õÿçãààðëàõ ãýýä áàéãàà þì áý? ýíý äýýð õàíøèéí çîõèöóóëàëò

õèéìýýð áàéíà ø¿¿ äýý. Àëòàí äýýð òºðèéí îíö ýðõ òîãòîîìîîð

áàéíà.

Ýöýñò íü Åðºíõèé ñàéäàä õýëýõýä ýíý îíö íºõöºë áàéäàëä

áèä îíöãîé ººð íºõöºë áàéäàëòàé àæèëëàìààð áàéíà. Ýíãèéí

ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿åä óäèðäàæ áàéñàí àðãà áàðèë

òààðàõã¿é.

Æ.Ýíõáàÿð: Âàëþòûí õàíøèéã áèä ººðñäºº õººðºãäººä áàéíà

Ñàíãèéí ÿàìàíä íýã àñóóëò áàéíà, Ìîíãîëáàíêèíä õî¸ð

àñóóëò áàéíà. ªíººäºð áàíêèí äàõü ìºíãºí õàäãàëàìæèä

áàòàëãàà ãàðãàíà ãýäýã íü áèä îëîí óëñûí Âàëþòûí ñàíãààñ òàâüæ

áàéãàà øààðäëàãûã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýæ àâààä

õÿìðàëûã äàâàõ òºëºâëºãººíèéõºº ýíý õ¿ðýýíèé àæëûã îëîí

óëñûí Âàëþòûí ñàíòàé óÿëäóóëàõààð áîëæ áàéíà ãýæ îéëãîæ

áîëîõ óó? íýãä.

Õî¸ðäóãààðò, Ìîíãîëáàíêíààñ àñóóõàä Ìîíãîëûí òºð

õàäãàëàìæ áîëîí äàíñíû ¿ëäýãäýë á¿ãäýä íü áàòàëãàà ãàðãàëàà.

ßàõ ãýæ áàòàëãààã ãàðãààä áàéãàà þì áý? çîðèëãî íü þó þì áý?

Ýðãýýä áîäèò ýäèéí çàñàãò ìºíãº øàõàõ, àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä,

¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äýä çýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõ ãýñýí

çîðèëãîîð, èòãýëèéã áèé áîëãîõ. Áèä ºíººäðèéã õ¿ðòýë àâñàí

àðãà õýìæýý ìààíü ºíººäºð àðèëæààíû áàíêóóä ìààíü æèëèéí

30 õ¿ðòýëõ õóâèéí õàäãàëàìæ á¿õèé ýõ ¿¿ñâýð òàò÷èõààä ¿¿íèéãýý

áóöààãààä àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä ºãºõººð ÿàæ æèëèéí 30 õóâèéí

çýýëèéí õ¿¿ àâñàí àæ àõóéí íýãæ ºðòºã ¿éëäâýðëýýä àøèã

îëîîä ÿâàõ âý. Òýãýõýýð áèäíèé ýíý áàòàëãàà ãàðãàñàí çîðèëãî

ìààíü ººðºº õýðýãæèõýý áîëæ ýõëýýä áàéíà, çîðèëãî ìààíü.

Òýãýýä ýäèéí çàñãèéã ýðãýëòýíä îðóóëàõ ãýäýã ìààíü ÿâàõã¿é

áîë÷èõîîä áàéíà. Á¿õ þìûã òºð äààñàí, õàäãàëàìæ äààñàí,

îäîî õàðèëöàõ äààñàí. Àðèëæààíû áàíêóóä þó õèéæ áàéíà

âý ãýâýë ºíäºð õ¿¿ àìëààä ìºíãèéã òàòàí òºâëºð¿¿ëæ áàéíà.

Ýðãýýä çýýë ãàðàõã¿é áàéãàà íýã èéì ë þì áîë÷èõîîä áàéíà.

��

2008-2009 îí

Äýýðýýñ íü Ìîíãîëáàíêíààñ äàõèàä àæ àõóéí íýãæ¿¿ä Âàëþòûí çýýë èõ

õýìæýýòýé àâñàí áàéãàà. Äîòîîäûí çàõ çýýëä çîðèóëààä ¿éë àæèëëàãàà

ÿâóóëäàã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä âàëþòûí çýýë àâñàí. Áóöààãààä âàëþòûí

çýýëýý àðèëæààíû áàíêóóäàä ºãººä ìîíãîë òºãðºãò õºðâ¿¿ëüå, ìîíãîë

òºãðºãººð òºëüå ãýõýä òºë¿¿ëýõã¿é ãýæ áàéãàà þì. Äîëëàðààð àâñàí

áîë õàòóó äîëëàðààð òºë ãýæ áàéãàà. Íýã èéì áîäëîãûí çºð¿¿. Òýãýõýýð

áèäíèé õ¿íäðýëèéí ãîë þì ÷èíü âàëþòûí õîìñäîë ø¿¿ äýý. Ãýòýë

àðèëæààíû áàíêóóä ÷èíü ººðºº çîõèîìëîîð âàëþòûã áèé áîëãîîä

áàéãàà þì. Ýíý ºãñºí âàëþòûí çýýëèéã âàëþòààð òºë ãýýä. Âàëþòûí

ýõ ¿¿ñâýð, ãàäíààñ îðëîãî áàéõã¿é. Òýãýõýýð õàð çàõ äýýðýýñ åðººñºº

âàëþòûã Ìîíãîëûí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ÷èíü çýýëýý òºëºõèéí òóëä õàð

çàõààñ ë äîëëàðûã ºäºð áîëãîí àâ÷ áàéíà. Ýíý ÷èíü ººðºº õàíøíû

çîõèîìîë ºñºëòèéã áèé áîëãîîä áàéíà ø¿¿ äýý. Ýíý äýýð Ìîíãîëáàíê

ìààíü áîäëîãî ãàðãààä âàëþòûí ÷ºëººò õºâººä áàéãàà õàíøèéã áîäîæ,

íýãýíò òºð á¿õ áàòàëãààã íü àðèëæààíû áàíêóóäûã äààæ áàéãàà þì áîë

çýýëèéíõýý õ¿¿ã óíàãàà, õàäãàëàìæèéí õ¿¿ã óíàãàà, äýýðýýñ íü âàëþòûí

çýýë¿¿äèéã ìîíãîë òºãðºãò õºðâ¿¿ë ãýñýí èéì àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâàõ

áîëîëöîî áèé þó? Íýã þì ÿðü÷èõààä íºãºº ãàðààðàà áèä ººðñäèéãºº

áîîãîîä âàëþòûí õàíøèéã áèä ººðñäºº õººðºãäººä áàéíà. Ýíý

áàòàëãàà ãàðãàñàí áîäëîãî ÷èíü ººðºº âàëþòûí õàíøèéã õººðºãäºõ

áîäëîãî áîë÷èõîîä áàéíà. Áàÿðëàëàà.

Æ.Ýíõáàÿð: Ñàÿ ñàéí îéëãîñîíã¿é ýý, Ï¿ðýâäîðæ äàðãà àà. Òà

áîë õàäãàëàìæèéí õ¿¿, õàðèëöàõ äàíñíû õ¿¿ ºíäºð áàéõ íü ç¿éòýé

ãýæ áàéãàà. Àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ÷èíü òýð ºíäºð ýõ ¿¿ñâýðýýð ÿàæ ¿éë

àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëæ áàéíà âý? Áèä õýíèéã õàìãààëààä áàéãàà þì

áý? åð íü õÿìðàëààñ ÿàæ ãàðàõ ãýýä áàéãàà þì. Þì á¿òýýæ áàéæ,

àæèëëàæ áàéæ ãàðàõ ¸ñòîé. Òýð ìºíãèéã ÷èíü àâàõ ýõ ¿¿ñâýð õýðýãòýé,

àæ àõóéí íýãæ, ¿éëäâýðëýã÷èä ÷èíü òýð ºíäºð õ¿¿òýé, ýõ ¿¿ñâýðýý

á¿ðäñýí, áèçíåñèéí ýõ ¿¿ñâýð ºíäºð áîë÷èõîîä áàéãàà ¿íýòýé õ¿¿ãèé

÷èíü àâ÷ ÷àäàõã¿é áîë÷èõîîä áàéíà ø¿¿ äýý. Äýýðýýñ íü àëáàäàõã¿é

ãýæ áàéíà, ºíººäºð âàëþòûíõàà çýýëèéã òºëüå, òºãðºãººð òºëüå ãýõýä

äîëëàðààð çààâàë òºë ãýæ áàéãàà àðèëæààíû áàíêóóäûã ÿàõ þì áý?

äîëëàð áàéõã¿é, òºëæ ÷àäàõã¿é òýãýýä ÿàõ âý? Õààíààñ àâàõ þì áý?

òýð àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ÷èíü, õàð çàõààñ àâíà. Òýãýõýýð ýíý õàíø ÷èíü

ºñºëã¿é ÿàõ þì áý? Òà ¿¿íèéã çºâ ç¿éòýé áîäëîãî ãýæ áîäîæ áàéíà óó

ÁÀÀÒÐÛÍ ÕªØªª: Áèäíèé áàõàðõàë

ÁÀßÍ-ÓÓË ÑÓÌ: Çàëóóñ áèä çàëóóñàà ë äýìæèíý ýý.

ÇÀËÓÓ×ÓÓÄ: Óóëûã íóðààõ óñûã ÷ ýðã¿¿ëýõ õ¿÷ áèäýíä áèé

ÍÀÑÒÀÍ: Íóòãèéí àõ íàð ààâ ìèíü þì øèã ñàíàãäààä áàéíà

��


Æ.Ýíõáàÿð: Óëñûí òºñâèéí õºðºíãººñ äàìæóóëàí çýýëä¿¿ëñýí 361.9 òýðáóì òºãðºãíèé ¿ëäýãäëèéã òîîöîî íèéëæ áàòàëãààæóóëààã¿é ãýäýã äýýð Ñàíãèéí ñàéäààñ òàéëáàð àâúÿ

Ñàíãèéí ñàéäààñ àñóóëò áàéíà. Íèéò óëñûí òºñâèéí õºðºíãººñ

äàìæóóëàí çýýëä¿¿ëñýí 361.9 òýðáóì òºãðºãíèé ¿ëäýãäëèéã òîîöîî

íèéëæ áàòàëãààæóóëààã¿é ãýäýã äýýð òàéëáàð õýëæ ºãºº÷. ¯¿íýýñ 220

òýðáóì òºãðºã íü íîòëîõ áàðèìòã¿é, íàéäâàðã¿é àâëàãà áîëñîí áàéíà

ãýäãèéã ñàéõàí òàéëáàðëààä ºãºº÷. Åð íü óëñûí òºñâèéí õºðºíãèéã

öààøèä äàìæóóëàí çýýëä¿¿ëýõ àæèëëàãàà íýëýýí èõ õàðàãäñàí. ßìàð

øààðäëàãààð, ÿìàð çîðèëãîîð, ÿìàð áàéãóóëëàãóóäàä åð íü ºãäºã þì

áý?

Õºðºíãº îðóóëàëò, õºãæëèéí ñàíãààñ àðèëæààíû áàíêèíä îëãîñîí

7.5 òýðáóì òºãðºãíèé çýýëèéí õ¿¿, àëäàíãè íü íèéëýýä 600 ãàðóé ñàÿ

òºãðºãèéã áóöààæ àâààã¿é áàéíà. ßìàð, ÿìàð áàíêèíä ºãººä, ÿìàð

øàëòãààíààñ îäîî áîëòîë àâäàãã¿é þì áý ãýäãèéã õýëæ ºãºº÷.

Ìºí ò¿¿í÷ëýí Çîîñ áàíêèíä ºãñºí æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéã äýìæèõ

2.9 òýðáóì òºãðºãèéã áàëàíñàä òóñãàëã¿é îðõèîä òàéëàí ãàðãàñàí áàéõ

þì. Òýð ÿìàð ó÷èðòàé þì áý?

Àóäèòûí äàðãààñ àñóóìààð áàéíà. Ñàíãèéí ÿàìíû ýíý ìýäýýëëèéí

¿íýí, çºâ íàéäâàðòàé èæ á¿ðýí ýñýõ íü áàòàëãààã¿é áàéíà ãýñýí èéì

ä¿ãíýëò ãàðãàñàí áàéíà. ¯¿íèéã áèä ÿàæ îéëãîõ âý? Íÿãòëàí áîäîõ

á¿ðòãýëèéí äàãóó Ñàíãèéí ÿàì òºðèéí åðºíõèé çàõèðàã÷äàä õÿíàæ,

õàðèóöëàãà òîîöîæ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýñýí áàéíà. ¿¿íèéã áèä ÿàæ

îéëãîõ âý? ýíý àóäèòûí òàéëàíã ¿íýí ãýæ ¿çýõ ¿¿? Ñàíãèéí ÿàìíû

Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí áîäëîãûí, ñàíãèéí áîäëîãûí ýíý òàéëàíã áèä

ÿã 100 õóâü ¿íýí, áàòàëãààòàé ãýæ èòãýæ áîëîõ óó? Òºðèéí åðºíõèé

çàõèðàã÷äûí íÿãòëàí áîäîõûí 50 õóâü íü ìýðãýøñýí íÿãòëàí áîäîã÷èä

áèø, ìýðãýæëèéí áóñ óëñóóä áàéíà ãýäãèéã ÿàæ îéëãîõ âý? Ýíý Ìîíãîë

Óëñûí ìºíãº ñàíõ¿¿ ÷èíü õýíèé ãàðò áàéíà âý ãýäãèéã. Ýíý äýýð ÿìàð

àðãà õýìæýý àâ÷ áàéíà âý? Ñàíãèéí ñàéä òà òàéëáàðëàæ ºãºº÷ ýý.

ªìíºõ îíû àóäèòûí 53.8 õóâèéí çºâëºìæ íü õýðýãæýýã¿é áàéíà

ãýæ. Ýíý ÿàãààä õýðýãæ¿¿ëäýãã¿é þì áý? Îäîî äàõèæ ýíý óðüä íü

äàìæóóëàí çýýëä¿¿ëñýí çýýë, àâëàãà áàðàãäààã¿é íýëýýí þì áàéíà. Ýíý

îíä òºñâººñ ýðãýæ òºëºãäºõ íºõöºëººð çýýë îëãîõûã çîãñîî ãýñýí èéì

çºâëºìæ ºãñºí áàéíà. Îäîî ýíý çîãññîí áàéíà óó? äàìæóóëàí äàõèàä

çýýëä¿¿ëæ áàéãàà þó?

Äàõèí àñóóõàä àóäèòààð ýíý ºð àâëàãà, ¿íäñýí õºðºíãèéí

¿ëäýãäëèéã ¿íýí çºâ, á¿ðýí áàòàëãààæóóëæ ãàðãàõ, òàéëàãíàõ áîëîìæã¿é

áàéñàí ãýäãýý Àóäèòûí äàðãà ìààíü òàéëáàðëààä ºãºº÷ ýý. Áèä

íàð þó ãýæ îéëãîõ áîëîîä áàéíà âý? Õýðâýý ÿìàð íýãýí àæ àõóéí

íýãæ èéì òàéëàí ãàðãàõ þì áîë ø¿¿õ, öàãäàà íü îðîîä, òàòâàð

íü îðîîä ò¿¿íèéã ÷èíü àìüòàí áîëãî÷èõñîí ë áàéãàà ø¿¿ äýý.

Òýãýõýýð Ìîíãîë Óëñûí ººðèéí ñàíãèéí ìºíãº ìààíü ººðºº

èéì áàéäàëòàé, òàéëàí òîîöîî íü áîäèòîé áèø, ìýäýýëýë àâàõ

áîëîëöîî íü áàòàëãààòàé áèø, òºðèéí àóäèò õèéñýí ãàçàð íü

ººðºº ýðãýëçñýí, Ñàíãèéí ÿàìíû á¿ðòãýë íü òîäîðõîé áèø,

ìýðãýæëèéí áóñ óëñóóä àæèëëàäàã èéì áàéäëûã áèä þó ãýæ ¿çýõ

âý? èéì òàéëàíã, èéì ã¿éöýòãýëèéã áàòëàõ íü çºâ ¿¿? Áóðóó þó?

Æ.Ýíõáàÿð: Òà ñàÿ õýëëýý. Òýð 300 îð÷èì òýðáóì òºãðºãíèé

ãýðýý öààä òàë íü òîîöîî íèéëñýí àêò áàðèìòã¿é áîëîõîîð àóäèò

õèéõ áîëîëöîîã¿é áàéíà ãýæ áàéíà. ¯¿íèéãýý áèä äàðàà íü ÿàæ

íºõºæ òàíèëöóóëàõ âý ãýñýí íýã àñóóëò áàéíà.

Õî¸ðäóãààðò, Ìîíãîë Óëñûã õºãæ¿¿ëýõ ñàíãààñ çîðèóëàëò

áóñààð òºñâèéí àëäàãäàë, òºñâèéí öîîðõîéã íºõºõ ¿¿äíýýñ

çàðöóóëñàí ÿìàð íýãýí ã¿éëãýý áàéíà óó?

Æ.Ýíõáàÿð: Áàéíãûí õîðîîí äýýð äýìæèõã¿é ãýñýí ñàíàë

ºãñºí þì. Îäîî ýíý õÿçãààðëàëòòàé õýìæýýíä àðõè, òàìõè,

ñîãòóóðóóëàõ óíäààã äàëä õýëáýðýýð ñóðòàë÷èëààä ÿâæ ë áàéíà.

Áèä òýð òýìöëýý õ¿÷òýé áîëãîõã¿éãýýð ò¿¿íäýý ò¿ð¿¿íèé ãàðãàñàí

õóóëèà ¿ã¿éñãýýä øèíýýð á¿ð áîëîìæèéã íü íýýæ ºãººä èéì

ë þì ðóó îðîõ íü ë äýý. ßëàíãóÿà ýíý ìààíü èðýýä¿é áîëñîí

ºñâºð ¿åä àñàð èõ õîðòîé òóñíà. Îäîî îðîé áîëãîí ïèâî,

âèíîãîî óóöãàà, ñàéõàí èéì ë þì áîëíî ø¿¿ äýý. Õýíä àøèãòàé

âý? õýâëýë ìýäýýëëèéí áîëîí õýäýí àæ àõóéí íýãæèä àøèãòàé,

¿éëäâýðëýã÷ õýäýí êîìïàíèóäàä àøèãòàé. Íèéòýýðýý Ìîíãîëûí

èðýýä¿é áîëñîí çàëóó÷óóäàä õîðòîé. Áóðóó äàäàë çóðøëûã á¿õ

õýâëýë ìýäýýëëýýð óðèàëñàí èéì ë þì áîëæ áàéãàà. Áè Ç õ¿¿òýé

õ¿íèé õóâüä ¿¿íèé ýñðýã ñàíàë ºãñºí þì.

Æ.Ýíõáàÿð: Íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàë ¿íäñýíäýý óíàñàí, ºâäñºíèé äàðàà èë¿¿ ìºíãº çàðààä, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä õºðºíãº ãàðãàõã¿é áàéíà

Ëàìáàà ñàéäààñ àñóóëò áàéíà. Ñàÿ Ìîíãîë Óëñûí àðõèäàí

ñîãòóóðàõòàé òýìöýõ òóõàé õóóëèéã, ýíý õóóëèéí àðõèäàí

ñîãòóóðàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ãîë õàðèëöààã çîõèöóóëæ

��

2008-2009 îí

áàéñàí õóóëèéã àðõèäàí ñîãòóóðàõòàé áèä çººëºí àðõè, äàðñ, ïèâîîð

çººëºí õýðýãëýýãýýð ñîëüñîí èéì õóóëèéí ¿çýë ñàíààã õýëýëöýõýýð

áîë÷èõëîî ë äîî. ¯¿íòýé Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì íýãä¿ãýýðò áîäëîãûã íü

äýìæèæ áàéíà óó ãýæ àñóóìààð áàéíà.

Õî¸ðäóãààðò, òàíàé ýíý îðóóëñàí ñàíàë äýýð ýäèéí çàñãèéí

õÿìðàëòàé õîëáîîòîéãîîð çºâõºí ìýðãýæëèéí ñïîðòîä øàãíàë,

óðàìøóóëëûã îëãîõ àñóóäëûã òºâëºð¿¿ëýõýýð òóñãàñàí ãýñýí ñàíàà ÿâæ

áàéíà. ªíººäºð áèä íèéòèéí ñïîðò, íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàë

¿íäñýíäýý óíàëòûí áàéäàëä, ýíý áîäëîãî ìààíü ìýðãýæëèéí ò¿âøèíäýý

ãàðààä ºâäñºíèé äàðàà ºâ÷ëºõ òàëäàà áèä èë¿¿ ìºíãº çàðààä, óðüä÷èëàí

ñýðãèéëýõ òàëäàà ¿íýõýýð ìºíãº, õºðºíãº ãàðãàõã¿é áàéíà. Óðüä÷èëàí

ñýðãèéëýõ ãîë ¿íäýñ áîë íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíä, íèéòèéí ñïîðò. Òýãýõýýð

ýíý äýýð ÿìàð ñàíàà õýëýõ ãýæ áàéíà âý? ãýâýë, ñàÿ Çàð ñóðòàë÷èëãààí

äýýð àðõè, ïèâî, äàðñíû çàð ñóðòàë÷èëãààã ¿íäñýíäýý áèä Ìîíãîë

äàÿàð íýýëòòýé õèéõ áîëëîî. Á¿õ õýâëýë ìýäýýëëýýð. ¯íäñýíäýý Ìîíãîë

Óëñûí 75 õóâü áîëñîí øèíý çàëóó, õîé÷ ¿åýð ýíý çàõ çýýëèéã òýëýõèéã

Óëñûí Èõ Õóðàë äýìæèæ áàéíà. Èéì áîäëîãî õèéõýýð áîëæ áàéíà. Ýíý

äýýð áè òà á¿õíýýñ õ¿ñýõýä áèä òàìõèí äýýð èìïîðòûí òàòâàðûí îíöãîé

òàòâàðûí õî¸ð õóâèéã ýð¿¿ë ìýíäýä çîðèóëàãäàõ ãýñýí àñóóäàë áàéäàã.

Ýíý õýðýãæèæ áàéíà óó? ýíý ñàí á¿ðäýæ ÷àäàæ áàéíà óó? ̄ ¿íèéã òàíààñ

àñóóÿ.

Õî¸ðäóãààðò, Ýð¿¿ë ìýíäèéí õóóëèéí ººð÷ëºëòºíä ñàÿíû Çàð

ñóðòàë÷èëãààíû õóóëüòàé õàìò õýëýëöýõ ÿâöàä Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì

ººðèéí àëáàí ¸ñíû áàéð ñóóðèà òýð çàð ñóðòàë÷èëãààíä çàðöóóëæ

áàéãàà àæ àõóéí íýãæ áîëîõ ðåêëàì ºã÷ áàéãàà òºëáºðèéí 50 õóâèéã

êîìïàíè íü íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíä, ñïîðòîíä çàðöóóëàõ èéì ñàíä

òºâëºð¿¿ëýõèéã õóóëü÷èëæ ºãìººð áàéíà.

Íºãºº òàëààñàà ýíý çàðäëûã õ¿ëýýæ àâ÷ áàéãàà òýãýýä íèéòèéí

õýâëýë ìýäýýëëýýð öàöàæ áóé õýâëýë ìýäýýëëèéí êîìïàíèóä ýíý îëñîí

îðëîãûíõîî áàñ 50 õóâèéã íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíä, ñïîðò, õ¿¿õäèéí òºëºº

çàðöóóëìààð áàéíà. Ñàÿ Õ¿¿õäèéí áàÿð áîëëîî. ªíººäºð Ìîíãîë

îðîíä õ¿¿õäèéã áàÿðëóóëàõ ãàçàð àëãà áàéíà ø¿¿ äýý, î÷èõ ãàçàð

áàéõã¿é. Á¿ãäèéã íü õàøèæ àâààä 4-5 æèë áîëëîî. Ñàéõàí öýöýðëýãò

õ¿ðýýëýí õèéíý ãýæ õóäëàà ÿðèëàà. Ò¿ðýý÷ýýñ íü ãàçðûã íü ºì÷ëººä

ºì öºì àâààä õóâèéí õýâøèëä ºãººä, øèëæ¿¿ëýýä áàéãàà. Òýíä íü

ººð çîðèóëàëòûí þì ÿâàãäààä, áàðèãäààä áàéãàà. Òýãýýä ýíý àñóóäëûã

õàðèóöàæ áàéãàà Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéäûí õóâüä òà ÿìàð áàéð ñóóðüòàé

áàéíà âý?

Äàõèí õýëýõýä Çàð ñóðòàë÷èëãààíû îðëîãûã, çàð ñóðòàë÷èëãàà

ÿâóóëæ áàéãàà êîìïàíèóäûí íèéò çàðäëûí 50 õóâèéã íü ýð¿¿ë ìýíä,

ÇÀÀÍ ÒªÐªÂ: Á.Ñîðîíçîíáîëä íóòãèéí àõäàà

��


õ¿¿õýä, ñïîðòûí ñàëáàðò îðóóëæ áàéæ ýð¿¿ë ìýíäèéí ýíý ñïîðòûí

òóõàé õóóëèéí þì ÷èíü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëíî. Òà íàð õÿìðàëààñ ãàðàõ,

õÿìðàë õ¿íäðýëòýé ¿åä çàðäëûã òàíàõ ãýæ ÿðèõ þì. Íºãºº òàëààðàà

îëîí òýðáóì òºãðºãèéí çàõ çýýëèéã ÷ºëººòýé áîëãî÷èõëîî. Òýãýõýýð

ýíäýýñ îëñîí îðëîãûí 50-èàñ äîîøã¿é õóâü íü ýíý ñàëáàðò çààâàë

øèíãýõ ¸ñòîé. Ýíý äýýð òà áàéð ñóóðèà õýëýõã¿é þó?

Æ.Ýíõáàÿð: Ëàìáàà ñàéäàà, òºðºëõèéí ãàæèãòàé õ¿¿õäèéí òºðºëòèéí òîî ýðñ ºñ÷ áàéãààãèéí ó÷èð øàëòãààíûã òîäðóóëñàí óó?

Èõ Õóðëûí äàðãàä õàíäàæ àñóóõ ãýæ áàéíà. Ýíý Àðõèäàí

ñîãòóóðàõòàé òýìöýõ òóõàé õóóëèéí çîðèëò ìààíü àðõèäàí ñîãòóóðàõààñ

óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õàðèëöààã çîõèöóóëíà ãýæ áàéãàà þì. Ñàÿ áèä

çººëíººð àðõèäàí ñîãòóóðàõûã äýìæñýí õóóëü õèé÷èõýýð ýíý õóóëèéí

çîðèëòûã ÿàæ ýðãýæ õàðàõ âý ãýäýã íýã àñóóëò áàéíà, ýíý çàéëøã¿é.

Õî¸ðäóãààðò, Ëàìáàà ñàéäàä õýëýõýä, ñàÿ ªìíºãîâü àéìàãò ÿâñàí,

óðãààñ ãàð÷ áàéãàà òºðºëõèéí ãàæèãòàé õ¿¿õäèéí òºðºëòèéí òîî ýðñ

ºñ÷ áàéíà, 100, 100 õóâèàð. Ýíý äýýð òà íàð ìýäýýëýë áàéíà óó?

î÷èæ ó÷èð øàëòãààíûã òîäðóóëñàí ç¿éë¿¿ä áàéíà óó? Ñàÿ ªìíºãîâü

àéìàãò Ìîíãîë äàÿàð çàìáàðààã¿é õýðýãëýñýí ìºíãºí óñ, öèàíèòûí

õîðäëîãîîñ, ¿¿íèé ó÷èð øàëòãààíààð èéì òºðºëò¿¿ä áèé áîëîîä áàéíà

óó. Æèëýýñ æèëä ýðñ íýìýãäëýý. Çºâõºí îíû ýõíèé 4 ñàðûí áàéäëààð

íîäíèí æèëèéíõýýñýý ºíãºðñºí õî¸ð æèëèéíõýýñýý íýã äàõèí äàâààä

òèéì òºðºëõèéí ãàæèã ñîãîãòîé, áèäíèé ñîãîã áèø ø¿¿ äýý. Äîòîîä

ýðõ ç¿é íü áèåèéíõýý ãàäíà òàëä ãàð÷èõñàí òýãæ òºðæ áàéãàà õ¿¿õýä

áàéíà.

Æ.Ýíõáàÿð: 80.0 õóâèéí ã¿éöýòãýë õèéñýí áàðèëãûã íèéòýä çàðàõ ýðõèéã ÿàðàëòàé òîãòîîæ ºãüå

-Îðîí ñóóöíû áîðëóóëàëò, çàõèàëãà àâ÷ áàéãàà áàéäàë äýýð ñàéäûí

òóøààëààð çîõèöóóëàëò õèéõ áîëîëöîî áèé þó? Îäîî 80.0 õóâèéí

ã¿éöýòãýë õèéñýí áàðèëãûã íèéòýä çàðàõ ýðõèéã îäîî ÿàðàëòàé òîãòîîæ

ºãºõã¿é áîë. Ýíý öààñàí äýýð áàéøèí áàðüäàã. Ýíý ñ¿¿ëäýý ëóéâðûí

õýìæýýíä î÷ëîî. Ìèíèé ìýäýõèéí õýä õýäýí òîì ëóéâðóóä îäîî áîäèòîé

á¿ðäñýí. Ø¿¿õèéí øàòàíä î÷ñîí. Áàíêóóä áàðüöààëñàí êàðêàçàà ÿìàð

íýã ¿ë ìàðãàõ æóðìààð øóóä àâ÷ áàéíà. Òýíä çàõèàëãà ºãñºí èðãýäèéí

òºëáºð ¿íäñýíäýý ýçýí áèåã¿é. Óëìààð õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîî øèã.

Òýðíýýñ õýä äàõèí èë¿¿ ýíý õîõèðëûí àñóóäàë. Çà òóí óäàõã¿é äýý.

Íàìàð ãýõýä áîñîæ èðíý. Áàíêóóä ò¿ð¿¿÷ýýñýý óëñóóäûã õººãººä

ýõýëñýí. Áàéðàíäàà îðñîí ìºðòëºº òýð áàéøèíãèéí ºì÷ëºõ ýðõ

íü ¿¿ñýýã¿é. ßàãààä ãýâýë áàíêíû áàðüöààíä òàâèàä äàðààãèéí

àæèëëàãàà ÿâñàí. Áàíê 2 æèë õ¿ëýýñýí. ªíººäºð ººðèéíõºº ýõ

¿¿ñâýð¿¿äèéã ñàëãàæ ýõýëæ áàéíà. Ýíý äýýð ÿàðàëòàé òîäîòãîë.

ßëàíãóÿà 80.0 õóâèéí ã¿éöýòãýë õèéñýí íºõöºëä áîðëóóëàõ

ýðõèéã íü ÿàðàëòàé çîõèöóóëæ ºãºº÷. Ýíý ñàéäûí òóøààëààð

áîëîõ áàéíà ãýæ.

Ìºí òàíàé ÿàìíààñ îëãîãäîæ áàéãàà ýíý îëîí óëñûí òýýâýð

çóó÷èéí àñóóäàë, ÿëàíãóÿà ªìíºãîâèéí òýð í¿¿ðñíèé îðä äýýð

ÿâæ áàéãàà. ªíººäºð 40 ãàðóé àæ àõóéí íýãæ áàéõ øèã áàéíà.

Ýíý òýýâýðëýëòèéí àñóóäëàà öýãöëýý÷ ýý. Ëàâ 10 ãàðóé õóóëèéí

çºð÷èëòýé èéì òýýâýðëýëò ÿâàãäàæ áàéãàà. Ýíèéãýý ÿíçëàõã¿é

áîë ýíý áîë. ªíººäºð ªìíºãîâü áîë àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòàã

áàéñàí áîë ºíººäºð òýíä î÷ñîí æóóë÷èä òîëãîéãîî ñýãñðýýä èðæ

áàéíà ø¿¿ äýý. Àõèæ ýíý ªìíºãîâü áîë àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ

áèø áîëæ ýõýëæ áàéãàà. Ýíý äýýð òà íýã àíõààðàà÷ýý, öýãöëýý÷.

Òýð çàìûã íü òàâèóëàà÷. Óã íü àêòûã íü òàâèàä, çóðãèéã íü

ãàðãóóëààä õèéëãýõýýð áîëñîí þì. Òýãýýä ÿàãààä õèéëãýõã¿é

áàéãàà þì áý ãýæ.

Äýýðýýñ íü áàðèëãàòàé õîëáîîòîé ýíý ñàëáàðûí õºðºíãº

îðóóëàëòóóäûã õóðäõàí øèã çàõ çýýëèéí áàãòààìæèéã íü ãàðãàæ

ºãºº÷. Óëààíáààòàð õîò ëàâ ìèíèé ìýäýõ 30-ààä çóðàã íü ¿ð ä¿íòýé

áîë÷èõëîî. Èõýíõ íü äàìïóóð÷ áàéíà. Õè÷íýýí òîîñãîíû, áëîêíû

¿éëäâýð áèé áîëñîí þì. Ýíýíèé çàõ çýýëèéí áàãòààìæèéã íü

ãàðãààä õýìæýýã íü ãàðãààä, òèéì òèéì áàéíà ãýýä ìýäýýëëèéã íü

ãàðãàæ ºãºõã¿éãýýñ õóâèéí êîìïàíèóä ÷èíü õºðºíãº îðóóëàëòóóä

íü áóðóó õèéãäýýä, áèå áèåíýý òàòàæ óíàãààñàí þì áîëîîä áàéíà

ë äàà. Ýíý äýýð çîõèöóóëàëò èõ õóðäàí õèéæ ºãºº÷.

Ýðãýí òºëºãäºõ íºõöºëòýé çóðãóóäûã îäîî ÷ºëººòýé õèéëãýý÷

ýý. Àâòîçàìûí çóðãóóäûã. ªíººäºð çóðãàà õèéæ ÷àäààã¿é áàéæ

áèä îäîî æèë ºíãºðñºí. Çàñãèéí ãàçðûí ìºðèéí õºòºëáºð

õýðýãæèõã¿é. Àâòîçàìûí çóðàãòàé áîëìîîð áàéíà. Çóðãóóä

äýýð ýðãýí òºëºãäºõ íºõöºë õèéõ áîëîëöîî áèé þó? ãàðãààä.

Òýãâýë áèä ÷ ãýñýí ººðñäºº ñàíõ¿¿æ¿¿ëýýä àæ àõóéí íýãæèä íü

îëãîîä òýð çóðãèéã íü õèéëãýå. ßäàõäàà àéìàã ðóóãàà ÷ çóðãàà

íýã õèéëãýýä, ìºíãèéã íü ãàðãààä èðýõ æèëèéí òºñºâò ñóóëãàõ

àæëóóäàà õèéìýýð áàéíà. Èéì ñàíàà÷èëãàòàé þìíóóäàà õóðäõàí

øèã. Õóðä èõ äóòààä áàéíà ãýæ õýëýõ ãýýä áàéíà.

��

2008-2009 îí

Æ.Ýíõáàÿð: Áóðãàñòàéí áîîìò ðóó 168 êì çàìûí òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëààä ÿàìàíä îðóóëñíûã òà äýìæèæ ºãººðýé

- Òýð õóâèàñàà áèø ë äýý. Òýð ýðãýí òºëºãäºõ íºõöºëèéí

áîëîìæèéã íü ãàðãààä ºãâºë òýðèéã íü õóðäàí õèéëãýìýýð áàéíà.

Òýðèéã òîäîðõîéëîîä ºãºº÷.

Õî¸ðäóãààðò òýð ÿã ºíººäºð Ãîâü-Àëòàé àéìàãò áèä 60.0 îð÷èì

òýðáóì òºãðºãèéí õºðºíãº îðóóëàëò õèéãýýä, íýã óóðõàé íýýãýýä,

ºíººäºð 168 êì áèä øîðîîí õó÷èëòòàé çàì òàâèàä ¿íäñýíäýý

äóóñàæ áàéíà. 168 êì òºìºð çàìûí òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë

áîëîâñðóóëààä ÿàìààð ÷èíü îðóóëëàà. Ýíý á¿ãäèéí ýðãýí òºëºãäºõ

áîëîëöîîã òýð, ò¿¿õèé ýä áîëîõ áîëîëöîîã òàíàé ÿàì äýìæýýä ºã÷

÷àäàõ óó? Òàíàé äýýð óäàõã¿é î÷íî. Òà òýð äýýð á¿ð àíõààðààä ¿çýýðýé.

Õóâèéí õºðºíãº îðóóëàëòààð. Ãàäíû áèø ø¿¿. Ìîíãîëûí õºðºíãº

îðóóëàëòààð 168 êì øîðîîí õó÷èëòòàé çàì áèä òàâèàä äóóñàæ áàéíà.

Áóðãàñòàéí áîîìò ðóó. 168 êì. Õàìòàðñàí áèø. Àâòî çàì áèø. 168

êì òºìºð çàìûí òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëààä,

çóðàãëàëûã íü ãàðãààä õèéãýýä äóóñààä ÿàìàíä ºãñºí áàéãàà ø¿¿. Ýíý

äýýð òà àíõààð÷ äýìæèæ ºãººðýé. Õýðýâ ýíý àæëûã èíãýýä õóâèéí

õºðºíãººð õèéãýýä äóóñàæ áàéíà. Ýíý äýìæèãäýýä öààøàà ÿâáàë

ýíýíýýñ çºâõºí òýð îðäûí àøèãëàëòààñ ìàíàé ãóðâààñ äîîøã¿é àéìàã

øóóä 100.0 õóâü áèå äààæ áàéãàà þì.

Æ.Ýíõáàÿð: Ò¿¿õèéí àìüä ãýð÷ áîëñîí áóóðëóóä öººð÷ áàéíà, ýíý ¿åèéã ò¿¿õæ¿¿ëýõ, áàðèìòæóóëàõàä çàðäàë õàðàìã¿é ãàðãàìààð áàéíà

-Õàëõ ãîëûí 70 æèëèéí îé, Õàëõ ãîëûí 1939 îíû áàéëäààí

ãýäýã áîë ¿íýõýýð ºíãºðñºí 20 äóãààð çóóíû ò¿¿õýíä íýëýýí æèíòýé

õóâü íýìýð îðóóëñàí èéì ¿éë ÿâö þì. ßëàíãóÿà ºíººäºð çàëóó ¿åä

ýõ îðíîîðîî áàõàðõàõ, ¿íäýñíèé ¿çýë, àõìàä ¿åý õ¿íäëýí äýýäëýõ ýíý

ç¿éëä Õàëõ ãîëûí îéí àðãà õýìæýýíä ¿çýë ñóðòëûí òàëààñ íü ìàø ñàéí

äýìæèæ, á¿õ çàðäàë ìºíãèéã ãàðãàæ ºãºõ øààðäëàãàòàé þì áîëîâ

óó ãýæ áîäîæ áàéíà. ßëàíãóÿà ýíä çîðèóëñàí ãàíö îäîí ìåäàëèàð

õÿçãààðëàãäàõã¿éãýýð 10 æèë, èõ, äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíóóäûã òýð ð¿¿

÷èãëýñýí àÿëàë, ãàçàð äýýð íü òàíèëöóóëàõ àÿëëûã ºðãºí õýìæýýíä

çîõèîí áàéãóóëàõ, òýíä áàéëäààíä îðîëöñîí àõìàä ¿åèéíõýíòýé

óóëçàëò õèéëãýõ, ¿¿íòýé õîëáîîòîé íîì, çîõèîë, êèíîã óëñûí òºñâººñ

��


õèéõ èéì ë ç¿éëèéã ºðãºí õèéõ õýðýãòýé. ¯íäñýíäýý 75 æèëèéí

îé ãýõýä ýäãýýð õºãø÷¿¿äýýñ, àõìàä äàé÷äààñ õ¿í áàðàã ¿ëäýõã¿é

áîëîâ óó. Èíãýýä ýíý ò¿¿õýýñ áîäèò, àìüä ãýð÷ã¿éãýýð öàã õóãàöàà

ºíãºð÷.

Ýíý äýýð Ë.Áîëä ñàéäààñ õ¿ñýõýä òºñâèéí òîäîòãîë äýýð

ýíý àñóóäëûã ºðãºí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé îðóóëæ èðýý÷ ýý. Çàðäàë,

ìºíãº äýýð. Ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëòàé, ýíý õ¿íä ¿åä ýõ îðíîîðîî

áàõàðõàõ, èðýýä¿éäýý èòãýõ èòãýëèéã ñýðãýýõ òàë äýýð çàëóó÷óóäàä

òóéëûí à÷ õîëáîãäîëòîé. ßëàíãóÿà ïàðàäûí àñóóäàë ÿðèãäëàà.

Ìàø ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí. ¯íýõýýð öàã öàãààðàà

áàéäàãã¿é ãýäýã ñàéõàí þì. 1990 îíä Ìîíãîë óëñàä àðìè

õýðýãã¿é, çýâñýãò õ¿÷èí õýðýãã¿é, òàðààõ ¸ñòîé ãýýä ñóóæ áàéñàí,

òèéì áàéð ñóóðü èëýðõèéëæ áàéñàí óëñ òºð÷èä, óëñ òºðèéí íàì

ºíººäºð áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûã óäèðäààä, çýâñýãò õ¿÷íèé

åðºíõèé êîìàíäëàã÷ áîë÷èõîîä ñóóãààä, ºíººäºð ÿðüæ áàéãàà ¿ã

¿íýõýýð /íàäàä/ ñàéõàí áàéíà. Òýðíèé à÷ õîëáîãäëûã, óëñ îðíû

öýðýã, àðìèéí ¿¿ðãèéã ¿íýõýýð îéëãîñîí áàéíà. Òèéì ó÷ðààñ áè

¿¿íèéã ºðãºí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, òºñºâ, ñàíõ¿¿ã òàíàõã¿éãýýð ýíý

70 æèëèéí îéí õ¿ðýýíä ¿çýë ñóðòëûí ºíäºð òºâøèíä, ÿëàíãóÿà

çàëóó ¿åä õàíäàæ ¿¿íèéã ñàéí çîõèîí áàéãóóëàõ ¸ñòîé. Äàõèí

õýëýõýä, ò¿¿õèéí àìüä ãýð÷¿¿ä ¿íäñýíäýý õîðâîîãèéí ìºíõ

áóñûã ¿ç¿¿ëýýä, 5 æèëèéí äàðàà ãýõýä ¿íýõýýð öººðíº ø¿¿. Ýíý

¿åèéã ò¿¿õæ¿¿ëýõ, áàðèìòæóóëàõ, ò¿¿õèéí õóóäñàíä ¿ëäýýõ òàë

äýýð ìàø ñàéí çàðäàë ãàðãàõ. Çºâõºí îäîí, ìåäàëèàð ÿàãààä ÷

õÿçãààðëàæ áîëîõã¿é ýý. Áàéíãûí õîðîîí äýýð ýíý àñóóäëûã õýð

çýðýã ÿðèëöñàí áý? ßìàð õ¿ðýýíä 70 æèëèéí îéí àñóóäëûã ºðãºí

äýëãýð á¿ðýëäýõ¿¿íòýé àâ÷ ¿çýæ áàéíà, õèéõ àæèë þó áàéíà ãýäýã

äýýð Áàéíãûí õîðîî õàðèóëò ºãºº÷.

Æ.Ýíõáàÿð: -Áàéíãûí õîðîî ýíý äýýð õàðèóëò ºãºõ

áîëîëöîîã¿é ãýæ áàéíà. Áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ñàéä õàðèóëò

ºãºõ áîëîëöîî áàéíà óó? ßã Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíààð 70

æèëèéí îéã òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé àñóóäëóóäûã ÿìàð

õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýæ áàéíà âý? Õýðâýý ýíý äýýð õýëýõ áîëîëöîîã¿é

áîë Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í àñóóëãà õèéãýýä Èõ Õóðëûí ÷óóëãàí äýýð

òóñàä íü òàéëáàð àâúÿ ãýæ áîäîæ áàéíà. Òà áîëîëöîîòîé áîë

îäîî ñàéí õýëýýä ºãºõã¿é þó? ¯¿íèéã íýëýýí çàäëààä, òºñºâ,

ìºíãèéã íü äàõèí îðóóëæ èðýýä, òîì õ¿ðýýíä õèéõ ¸ñòîé ãýñýí

¿¿äíýýñ àñóóãààä áàéãàà þì.

��

2008-2009 îí

Æàäàìáààãèéí Ýíõáàÿð òºð, öýðãèéí óõààíä ººðèéí óõàìñàðò àìüäðàëàà çîðèóëñàí

ø¿íøèãòýé õººðºã ìýò ààâûíõàà áóÿí çàÿàã äààæ, ýõë¿¿ëñýí îëîí àæèë ¿éëñèéíõ íü çàëãàìæ õàëààã ººðòºº äààòãàí ç¿òãýæ ÿâàà íýãýí áèëýý. Ýíý ñýòãýë, ç¿òãýëèéí íýãýýõýí íü ººðèéí ààâ, Ìîíãîë óëñûí ãåíåðàë Ø.Æàäàìáààãèéí ãýãýýí äóðñãàëä çîðèóëàí á¿òýýñýí äºðâºí áîòü íîì áîëîé. Òýðýýð ýíý òóõàéãàà “…ààâûíõàà ãýãýýí äóðñãàëä çîðèóëàí íîìîí õºøºº áîñãîõ íü ¿ð õ¿¿õýä áèäíèé àðèóí ¿¿ðýã, àæèë ¿éëñèéã ¿ðãýëæë¿¿ëæ áóéí èëýðõèéëýë…” õýìýýñýí áàéíà.

Èéí áîäëûí àëñàä íóòãèéí àõ, ïðîôåññîð ×.Äàâààäàø, ààâòàé íü ãó÷ààä æèë íýãýí ñèñòåìèéí áàéãóóëëàãàä îéð äîòíî õàìòðàí àæèëëàæ áàéñàí Øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Ø.Ïàëàìäîðæ íàðò õàíäàõàä òýä õ¿íäýòãýëòýéãýýð õ¿ëýýí àâ÷, óëìààð Øèíæëýõ óõààíû äîêòîð ïðîôåññîð Õ.Øàãäàð, äîêòîð ïðîôåññîð Æ.Áàçàðñ¿ðýí íàðòàé õàìòðàí “Ìîíãîë óëñûí òºð öýðãèéí ç¿òãýëòýí äýñëýã÷ ãåíåðàë Øàãàëûí Æàäàìáàà”, “Òºð öýðãèéí ç¿òãýëòýí äýñëýã÷ ãåíåðàë Ø.Æàäàìáààãèéí òóõàé äóðñàìæóóäûí ýìõòãýë”, “Øàãàëûí Æàäàìáààãèéí ºã¿¿ëýë, èëòãýëèéí ýìõòãýë”, “Òàêòèêèéí õýýðèéí ñóðãóóëèéã áýëòãýæ ÿâóóëàõ àðãà ç¿éí çàðèì àñóóäàë” õýìýýõ äºðâºí áîòèéã òóóðâèñàí áàéíà. Ýäãýýð íü íýãýí õ¿íèé àìüäðàë, çàìíàëûí äóðñàìæ áóñ Ìîíãîëûí öýðãèéí áîëîîä ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû òîìîîõîí á¿òýýë áîëæýý.

Íîìûí çîõèîã÷ Øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Ø.Ïàëàìäîðæ “Ìîíãîëûí íèéãýì, òºðèéí íýí ñîíèðõîëòîé, ýýäðýýòýé ýíý öàã ¿åèéí òºð, öýðýã, íèéãìèéí ç¿òãýëòýí íàðûí íàìòàð ñóäëàëûã õýâë¿¿ëýí

íèéòë¿¿ëýõ íü ºíºº áîëîí õîé÷ ¿åä ýðýëò õýðýãöýýòýé, ¿ëãýð äóóðèàëàëòàé, òóðøëàãà ñóðãàìæòàéãààñ ãàäíà àõìàä ¿åèéíõýí ºíººãèéí îëîëò, àìæèëò, àç æàðãàëûí ¿¿äèéã íýýñýí áîëîõûã òóíãààí áîäîõ áîëîìæèéã îëãîæ áàéãàà þì. Òèéìýýñ Ø.Æàäàìáàà ñóäëàëààð ãàðãàæ áóé ýíýõ¿¿ á¿òýýë íü õîé÷ ¿åèéí òºð, öýðýã, íèéãìèéí ç¿òãýëòýí íàðò áîëîí íèéòèéí ýðýëò õýðýãöýýíä íèéöñýí, áàñ öýðãèéí ñóðãàëò, ñóäàëãààí ýðõýëæ áóé õ¿ì¿¿ñò àøèãëàãäàõ öàã ¿åý îëæ íèéòëýãäýæ áóéä çîõèîã÷ áèä à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áàéãàà þì” ãýæ îíöîëñíîîñ ýíý á¿òýýëèéí ¿íý öýíý îéëãîãäîæ áàéãàà þì.

Áóÿí áóÿíû äýýä íîìûí öàãààí áóÿí îðøòóãàé.

Íîìûí öàãààí áóÿí îðøâîé

�0


Äàëàé àâàðãûí äàéòàé áºõ

Ñ¿¿ëèéí ¿åä õ¿÷òýí¿¿äèéí ç¿ðõýíä øàð óñ õóðóóëàõ áîëñîí áºõ áîë Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí ×àíäìàíü ñóìûí õàðúÿàò óëñûí ãàðüä Ãàíáààòàð. Ò¿¿íèéã áºõèéí õîðõîéòíóóä ªñºõáàÿð àâàðãûí àðàë ÷àö, öîëîíä õ¿ðýõ áºõ õýìýýí èõýä íàéäâàð òàâèí õ¿ëýýæ áàéãàà. Ãàðüä ìààíü ÷ æèëýýñ æèëä áÿð õ¿÷ òýãøèð÷ îëíû èòãýë, õàéðûã äààæ áàéãààä ìîíãîë ò¿ìýí èõýä ñýòãýë õàíàìæòàé áàéãàà áèëýý. Òýðýýð ºíãºðñºí íààäàìä óëñûí íà÷èí Æ.Îòãîíáàÿðààð çóðãàà äàâæ øºâãèéí íàéìä øàëãàðàí ¿ëäñýí. Äîëîîãèéí äàâààíä ãàðüä Ãàíáààòàð, óëñûí íà÷èí Ì.ªñºõáàÿð íàð òóíàæ óëñûí íà÷èí äàâæ Ìîíãîë Óëñûí çààíû áîëçëûã õàíãàæ, øºâãèéí äºðºâò øàëãàðàí ¿ëäñýí áèëýý.

��

2008-2009 îí

“Õàíòàéøèð” áºõèéí äýâæýýíèéõýí ºíãºòýé áàéëàà

Ýíý æèëèéí óëñûí íààäàìä Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Õàíòàéøèð áºõèéí äýâæýýíèé íýëýýí îëîí áºõ íýí ñàéí áàðèëäñàíûã ñàéøààõ þóí. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Áèãýð ñóìûí õàðúÿàò àéìãèéí àðñëàí Ñ.Áàãàõ¿¿ã òàâûí äàâàà õ¿ðòýë ñîíèðõîëòîé áàðèëäààíóóäûã ¿ç¿¿ëñýí, õàðèí òýðýýð òàâûí äàâààíä óëñûí àðñëàí Ìºíõáààòàðûí àìàíä ºâäºã øîðîîäñîí õýäèé ÷ áºõ òàíèäàã õà÷èð ºâãºäèéí õàðààíä ºñºõ èðýýä¿éòýé çàëóó õýìýýí îíèëîãäæýý.

Ìºí ñ¿¿ëèéí ¿åä Àëòàé íóòãèéíõàà íýðèéã äóóðñãàæ ÿâàà óëñûí çààí Ñîðîíçîíáîëä Óëñûí õàðöàãà Áààñàíäîðæîîð òàâ äàâàí øºâãºð÷ çóðãààãèéí äàâààíä òóíàñàí íü ò¿¿íèé áÿðòýé èðòýé áºõ ãýäãèéã áàòëàõ áèç ýý. Õàðàìñàëòàé íü òýðýýð çóðãààãèéí äàâààíä óëñûí íà÷èí Ä.Áàòáîëäîä óíàæ, óëìààð Áàòáîëä óëñûí õàðöàãà öîëíû áîëçîë õàíãàñàí þì.

��


Ìèíèé íóòãèéíõàí

��

2008-2009 îí

Ìèíèé íóòãèéíõàí

��


Àëòíû¯ÍÝÖÝÍÝ

Àëòíû åð áóñûí èõ íÿãòðàë, òóéëûí óÿí õàòàí ÷àíàð, çýâýð÷ ãàíääàãã¿é ãÿëãàð ºíãº íü ò¿¿íèéã õàìãèéí èõýýð øóíàí òýì¿¿ëýõ ýäëýë áîëãîí õóâèðãàæ, ãîî ¿çýñãýëýí, ýä áàëàã, ºíº ìºíõèéí áèëýã òýìäýã áîëãîí ºðãºìæëºõºä õ¿ðãýæýý. Ýðòíèé Åãèïåòèéí ôàðàîí õààä “Áóðõàäûí áèå” ãýæ íýðëýãääýã àëòàí àâñàíä õîä íàñíû àìüäðàëàà ¿ðãýëæë¿¿ëíý õýìýýí èòãýæ, Àìåðèêò äýãäñýí àëòíû øóóðãà á¿õýë òèâ, óóãóóë ¿íäýñòíèé õóâü çàÿàã ýðã¿¿ëæ, õ¿í òºðºëõòíèé á¿òýýí áàéãóóëñàí íèéãýì á¿ð àëòíû “äîí”-ä íýðâýãäýæ áàéâ. “Àëò õàð ìºðòýé”, “Àëò îðîéä íü õ¿ðøã¿é æàðãàë ìýò ÷ ¸ðîîëä íü õ¿ðøã¿é çîâëîí àâ÷èðäàã* ãýæ õýëöñýýð èðñýí ìîíãîë÷óóäûí õóâüä õàðèí àëòíû òºëºº áóñàä óëñ óíäýñòíèé àäèë óëàéðàí òýìöýæ ò¿¿õýíäýý õàð ìºð, õºðñºíäºº ã¿í ñîðâè ¿ëäýýæ òýíãýð ãàçàð, óóë óñàà ø¿òýí áèøèð÷, áàéãàëü äýëõèéòýéãýý õ¿éí õîëáîîòîéãîî ã¿íýý óõààðàí, õàðèëöàí ø¿òýëöýýòýé àæ òºðæ èðñíèé à÷ áóÿí áèëýý. Ãýñýí õýäèé ÷ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä øèëæñýíýýð îëîí ìÿíãàí æèëèéí òóðø õºíäºëã¿é õàéðëàí õàìãààëæ èðñýí Ìîíãîë îðíû óíàãàí áàéãàëü óóë óóðõàé, àëòíû õîìîðãîíä òàíèãäàõã¿é áîëòëîî ñ¿éòãýãäëýý.

Àðâàí õýäýí æèëèéí òóðø óõàæ àâñàí õºðñºí äîîðõè ¿íýò áàÿëàã õî¸ðõîí ñàÿ õ¿íòýé Ìîíãîë îðíûã áàÿí ÷èíýýëýã, õ¿í àðäûã ìèíü ãýäýñ öàòãàëàí, ìºð á¿òýí áîëãîæ ÷àäñàí óó ãýâýë ¿ã¿é. Íºõºí ñýðãýýëòã¿é õàÿãäñàí õºðñ øîðîî öºëæèí õîðäîæ, áóëàã øàíä, ãîë ìºðºí øèðãýí áîõèðäîæ, àìüä àìüòàí áàéòóãàé óðãàìàë ÷ ¿ã¿é ñ¿éäñýí ä¿ð çóðãèéã òà Ìîíãîëûí õºäºº íóòãèéí õààíà ÷ õàðæ áîëîõîîð áîëæýý. Àëò óõààä áàÿæñàí æàðãàñàí ò¿¿õ åð íü áàéäàã ãýæ ¿¿?

Ãýâ÷ ýä õºðºíãºíä ñóóðèëñàí äýëõèéí ýäèéí çàñàã õààøàà ÷èãïýõ, þóãààð òºãñºõ íü òîäîðõîéã¿é ºíºº ¿åä àëò óëàì ãÿëàëçñààð, ¿íý íü óëàì íýìýãäñýýð áàéíà. 2001 îíû 9-ð ñàðä íýã óíö áóþó 28 ôàì àëò 271 àì äîëëàð áàéñàí áîë õàðèí 2008 îíû 3-ð ñàðä 1023 àì äîëëàð õ¿ðòëýý ºñºí, õýðýùýýãýý äàãàæ äýëõèé äàõèíä àëòíû îëáîðëîëò çºâõºí 2007 îíä äàðóé 59 õóâèàð íýìýãäñýí ñóäàëãàà ãàðñàí íü àìèí÷ ìàòåðèàëàã íèéãýìä àëò àâðàë áîëîõ ñ¿¿ëèéí íàéäëàãà áîëæ áàéãààã áàòëàõ ìýò. Õ¿í òºðºëõòíèéã øóíàë óëàéðàëä àâòóóëæ, ººðºº ººðèéíõºº àâñûã óõàõàä õ¿ðãýäýã àëò ãýã÷ òºìºðëºãèéã õ¿í òºðºëõòºí ¿íýíäýý ýäýëæ ÷àääàã óó, ýñõ¿ë ¿¿íèéõýý áîîë áîïäîã óó?

Àëòûã õ¿í òºðºëõòºí þóíä õýðýãëýõ ãýæ èíãýòëýý äóðïàäàã âý? Õàðèóëò ìàø ýíãèéí, åðäºº ë ãî¸ áàéõ áóþó ãî¸æ ÷èìýõ õ¿ñýë øóíàë. Íèéò îëáîðëîñîí àëòíû ãóðàâíû õî¸ð íü ýýìýã áýëçýã, áóãóéâ÷ ãî¸ëûí ç¿¿ñ ýë òºäèéõºíä õóâèð÷, çºâõºí 2007 îíû àëòíû çàõ çýýëä 53,5 òýðáóì àì äîëëàðûí õóäàëäààãààð òîëãîé öîõèæýý. ÀÍÓ-ä “Áîõèð àëò õýðýãã¿é” õºäºëãººí ºðíºæ, èõýíõ òîìîîõîí ¿íýò ýäëýëèéí äýëã¿¿ð¿¿ä áàéãàëü îð÷èíã áîõèðäóóëàí ñ¿éòãýæ áóé óóðõàéí àëòûã õóäàëäààëàõàà çîãñîîñîí ÷ ýíý íü õ¿í ãýã÷èéí äýëõèéã õàìàðñàí àëòíû õýðýãëýýã áóóðóóëæ ÷àäàõã¿é þì.

¯íýò ÷óëóó, àëò ìºíãºí ýäëýëèéã àõóéí ñî¸ëîîñ íü ñàëãàõ àðãàã¿é. Ýíýòõýã óëñ 773,6 òîíí àëòûã 2007 îíä õýðýãëýñýí íü äýëõèéí íèéò àëòíû çàõ çýýëèéí 20 õóâèéã äàíãààðàà ýçëýí àëòíû õàìãèéí òîì õýðýãëýã÷ ¿íäýñòýíä òîîöîãäæýý. Õýäèéãýýð òóñ óëñ ººðñäºº ìàø áàãà àëò ãàðãàäàã ÷ ýíýòõýã÷¿¿ä 18,000 òîíí àëò ýçýìøäýã íü òóñ óëñûí òºâ áàíêèíä õàäãàëàãääàãààñ äàðóé 40 äàõèí èõ õýìæýý þì. Îõèäîî òºðìºãö õóðèìûí ºäºðò íü çîðèóëàí àëò öóãëóóëæ ýõýëäýã óëàìæëàë íü îõèäûí ýðä î÷èõ ¿íý öýíý, ãýð á¿ëèéí õºðºíãº ÷èíýýã õàðóóëàõ áºãººä õóðèìûí áýð Çêã æèíòýé ãî¸ìñîã àëòàí ýäëýëýýð ¿ñýý ÷èìæ, àëòàí ç¿¿ëò, àëòàí á¿ñ, àëòàí áóãóéâ÷, øàãàéâ÷ ºâ÷ ç¿¿í, àëòàí óòñààð íýõñýí ñàðè ºìñººä ò¿¿íèéãýç äààæ ÿäàí áàéõ íü ýëáýã òîõèîëäîíî. Õàìãèéí îëîí õ¿í àìòàé óëñûí íýã áîëîõ Ýíýòõýãò æèëäýý 10 ñàÿ õóðèì áîëäîã ãýæ áîäîõîîð àëòíû õýðýãëýý ºíäºð áàéõ íü àðãàã¿é. Íýõñýí èíæèéã íü ºã÷ ÷àäàõã¿é áîë íºõºðò ãàðàëã¿é íàñûã ¿äýõ, øèíý ãýðòýý áàãà àëò ýäëýë àâ÷èðñàí ãýãäýã õàäìóóääàà çîäóóëàõ, íºõºðòºº àä øîî ¿çýãäýõ çýðýã ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ýëáýã òºäèéã¿é õ¿í àìûí 95 õóâü ÿäóó àìüäðàëòàé ýíý îðîíä îõèí òºðâºë àëò èíæèéã íü äèéëýõã¿é õýìýýí ¿ð õºíä¿¿ëýõ ÿâäàë èõ ãàðäàã íü ýðòíýýñ óëáààòàé óëàìæëàëûí ãàé ãýõýýñýý àëò õýìýýõ øàð òºìðèéí ëàé ãýëòýé.

Ìàíàé ìîíãîë÷óóä àëòûã àðààñàà ñàéíûã äàãóóëäàãò¿é ãýæ ¿çäýã áîë õàðèí òýä “àëò áîë àç, áàñ æàðãàë” ãýñýí ¿ã ãýæ òàéëáàðëàíà. Ìºí òýä õèíä¿ õóàíëèéí õàâðûí áàÿðûã àëò õóäàëäàæ àâàõ áèëýãò ñàéí ºäºð ãýæ ¿çäýã áºãººä çºâõºí 2008 îíû óëàìæëàëò áàÿðûí ýíý ºäºð ýíýòõýã÷¿¿ä 49 òîíí àëòàí ýäëýë õóäàëäàæ àâñàí áàéíà.

��

2008-2009 îí

Õàðèí Õÿòàä óëñ 2007 îíä 363,3 òîíí àëò õóäàëäàí àâñíààð 278,1 òîíí àëòíû

õýðýãëýýòýé ÀÍÓ-ûã äàâæ, õî¸ð äàõü òîì àëòàí ýäëýëèéí õóäàëäàí àâàã÷ îðîí

áîëñîí áºãººä óãààñ øóíàë çàëü èõòýé, õóðààæ õóðèìòëóóëàõ äóðòàé íàíõèàä íàð

ýäèéí çàñãèéí ºñºëòäºº äóëäóéäàí àëò ýäëýë èõýýð õóäàëäàæ àâàõ áîëæýý. Õ¿í

òºðºëõòºí èíãýæ óëàéðàí ç¿òãýäýã ÷ ò¿¿õýíäýý åðäºº ë 161,000 òîíí îëáîðëîñîí

áºãººä ýíý íü õýìæýýãýýðýý îëèìïèéí õî¸ð óñàí ñàíã ë ä¿¿ðãýõ¿éö õýìæýýòýé

þì. Õàðèí ¿¿íèé òàëûã ñ¿¿ëèéí 50 æèëä îëáîðëîñîí íü õ¿í òºðºëõòíèé áàõàðõàõ

äóðòàé òåõíèê òåõíîëîãèéí äýâøëèéí ¿ð ä¿í áºãººä ýíý íü ¿õýë ð¿¿ãýý ÿàðàí

äîâòîëãîñîí õ¿íèé íèéãìèéí ä¿ð çóðãèéí íýãýýõýí õýñýã òºäèé àæýý. Äýëõèéí

õàìãèéí àðâèí áàÿëàã íººö îðäóóä øàâõàãäàæ, çºâõºí íýã æèøýý ë äóðäàõàä

ªìíºä Àôðèêèéí 160 êì óðò àëòàí õàâöëóóä, Àìåðèêèéí Êàëèôîðíè äàõü ýðõèéí

÷èíýý á¿õýë àëòòàé òîì îðäóóä õýäèéíýý àëãà áîëæ, ýä¿ãýý äýëõèéí õàìãèéí

àëñëàãäìàë, îíãîí äàãøèí õýâýýð ¿ëäñýí ãàçàð íóòàãò ë áàãàõàí õýìæýýòýé îðäóóä

¿ëäñýíèéã “ñ¿éòãýëä äóóäñàí óðèëãà”, “øóíàëòíóóäûí àðààíû ø¿ëñèéã àñãàðóóëñàí

àìòòàí”, “àâðàë ýðñýí àþóëä ºðòñºí õººðõèé áàéãàëü” õýìýýí äýëõèéí áàéãàëü

õàìãààëàã÷èä ñàíóóëæ, áàñ àíõààðóóëæ áàéíà. Ìçäýýæ õàñàãäàæ áàãàñàõã¿é, óëàì

íýìýãäñýýð áàéãàà àìàà àíãàéñàí îëç õàéã÷äûí ýíý çàíàëõèéëýëä Ìîíãîë îðîí

ìààíü ÷ ìýäýýæ àëü õýäèéíýý ºðò÷èõñºí, õýìë¿¿ëæ ñýãë¿¿ëýýä ýõýë÷èõæýý.

ÞÍÈÄÎ (Í¯Á-ûí ¯éëäâýðëýëèéí Õºîêëèéí Áàéãóóëëàãà)-ûí ñóäàëãààíä

Ìîíãîë îðîí íýð óñòàéãàà äóðäàãäàæ “Ìîíãîëîîñ Áðàçèë õ¿ðòýëõ áóóðàé õºãæèëòýé

ÿäóó îðíóóäàä 10-15 ñàÿ rap àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä áèé” ãýæ òýìäýãëýãäñýí íü

ãóòàìøèãòàé àãààä ýìãýíýëòýé. Õýäýí çóóíû òóðø ººð÷ëºãäººã¿é áîëõè áîõèð

àðãààð àëò îëáîðëîæ áóé ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ äýëõèéí íèéò îëáîðëîñîí àëòíû äºðºâíèé

íýãèéã á¿ðä¿¿ëæ, 100 ñàÿ õ¿í ¿¿ãýýð àæ òºðæ áàéãàà ÷ áàéãàëü îð÷íûã õàìãèéí

èõýýð ñ¿éòãýí áîõèðäóóëæ, ìºí ººððäèéãºº õîðäóóëàí àëæ áàéãàà. Ìºíãºí óñààð

àëòûã øîðîî ÷óëóóíààñ íü ñàëãàõ ýíý àðãà íü õ¿íèé ìýäðýëèéí áîëîí ãåíåòèêèéí

óäàìøëûí ñàí, á¿õ öºì ýðõòýíèéã ãýìòýýäýã òºäèéã¿é õèé áà øèíãýí õýëáýðýýð õºðñ

øîðîî, óñûã áîõèðäóóëàí óëìààð ºâñ óðãàìàë, ìàëûã ÷ äàì äàìæèí õîðäóóëäàã íü

¿ðòýñ àëòíû òºëºº ¿õòëýý äóóäñàí õýðýã.

Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ áàéãàëü îð÷èíä øèíãýí õîðäóóëñàí íèéò

ìºíãºí óñíû ãóðàâíû íýãèéã îëîí íèéòýä “íèíæà” ãýæ íýðëýãääýã õóóëü áóñ àëò

îëáîðëîã÷äûí áóðóó ¿éëäëèéí ¿ð ä¿í ãýñýí òîîöîî áèé. Áýëýí çýõýý õýäýí õàëòàð

öààñ, ºíºº ìàðãààøèéí àøèã îðëîãîî áîääîã ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ ºìíº íü àìüäàð÷

áàéãààã¿é, ººð àìü çóóõ àðãà áàéõã¿é ìýò ààøëàõ íü ¿íýíäýý àìüäðàëààñàà õçäýí

àðâàí æèëèéã õàñ÷ õóëãàéëæ áàéãààãàà óõààðàõã¿é õàðàëãàí áîäîï, ¿õýõèéí öàãò

àâààä îäîõã¿é ýä áàÿëãààð õ¿í ÿàõ âý? Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ãàøóóí òóðøëàãà

¿¿íèéã áýëýýõýí íîòëîõ áºãººä Êîíãî óëñàä ë ãýõýä àëòíû îðäóóäûã íóòãèéí

çýâñýãïýñýí á¿ëýãëýë¿¿ä õÿíàëòàíäàà àâ÷, õóäàëäààíû çàìóóäûã òîíîí äýýðýìäýæ,

àëòààð áóó çýâñýã õóäàëäàæ àâñààð èðñýí íü äàéí ñàìóóíààñ ººð þóã ÷ àâ÷ðààã¿é.

Èíäîíåçèä çýâñýãò õ¿÷èí íü Àíãëè-Àâñòðàëèéí àëòíû óóðõàéí õàìãààëàëòûí

àëáàòàé õàìòðàí æèæèã îëáîðëîã÷äûã õ¿÷ýýð çàéëóóëàí ñóóðèíã íü ãàçàðòàé

òýãøèëñýí íü ñàéíäàà ÷ áóñ õàðèí á¿ð òîì óóðõàé áàéãóóëàõ àðãà áàéâ. Õàðèí

Ïåðó óëñûí Êàæàìàðêà äàõü àëòíû óóðõàéã ºðãºòãºõèéã ýñýðã¿¿öñýí ìÿíãà ìÿíãàí

æàãñàã÷äûã íóëèìñ àñãàðóóëàã÷ õèé, öàãäààãèéí õ¿÷ àøèãëàí òàðààñàí íü õýýë

õàõóóëüä èäýãäñýí çàñãèéí ãàçàð, õàðèóöëàãàã¿é ýðõ ìýäýëòí¿¿äèéí øóíàëààñ ¿¿äñýí

õàðàìñìààð õýðýã. Ýíý ÿâäàë Ìîíãîë ýõ îðîíä ìèíü ÷ õàà ñàéã¿é ò¿ãýýìýë ¿çýãäýë

áîëñîí íü ýìãýíýëòýé. Äýëõèé äýýðõ õóóëü áóñ àïü îïáîðëîã÷äûí ãóðàâíû íýã íü

õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿ä áàéãàà íü ñýòãýë ò¿ãøýýñýí àñóóäàï áºãººä àëòûã ãàé äàãàäãèéí

¿ëãýðýýð ýð÷¿¿ä íü àìü íàñààðàà äýí÷èí òàâüæ õýäýí àðâàí ìåòð ã¿í õàðàíõóé

í¿õíýýñ ìàëòàæ îëñîí õýäýí òºãðºãºº çóãàà öýíãýë, áèåý ¿íçëýã÷èä, ìºðèéòýé

òîãëîîì, àðõè äàðñàíä ºã÷ ¿ðýõ íü ýëáýã òóë ýõíýð õ¿óõýä, ãýð á¿ë íü õàìæèõ, õàðæ

õÿíàõ õýðýãòýé áîëäîã àæýý. Àìüäðàõ ãýæ àðãàà áàðæ áàéíà ãýõýýñýý àìàð àðãààð

ãýíýò áàÿæèõ õóñëýýð èéì àæèë ýðõëýõ áîëñîí õóì¿¿ñ õàðèí ýöýñò íü ººðñäºº

õàéðëàõ ñçòãýëã¿é, õ¿í ä¿ðñò àðààòàí, àëòíû áîîë áîëîí õóâèð÷, áàéñàí ãàçðàà

àìüäðàë ¿ã¿é öºë, õºðñºí äýýðõ òàì áîëãîí

¿ëäýýäýã óðøèãòàé.

ÞÍÈÄÎ-ãèéí ñóäàëãààãààð íýã ãðàì àëò

ãàðãàæ àâàõûí òóëä 2-5 ãðàì ìºíãºí óñ àøèãëàäàã

íü õºðñèéã ã¿í áîõèðäóóëæ îéð õàâèéí õàäýí

çóóí õàâòãàé êì òàëáàéã õîðäóóëàí áàéãàëèéã

¿õæèëä õ¿ðãýíý. Ýöýñò íü þó òýíä àìüä ¿ëäýõ âý?

Äýëõèéí òîìîîõîí óóë óóðõàéí êîìïàíèóä

àâàðãà òîì òåõíèê òºõººðºìæ, ìàøèí õýðýãñýë

àøèãëàí äýëõèéí àëò îëáîðëîëòûí ãóðàâíû

õî¸ðûã ¿éëäâýðëýäýã áºãººä àæëûí áàéð, øèíý

òåõíèê òåõíîëîãè, õºãæëèéí øèíý ¿åèéã ÿäóó

áóóðàé îðíóóäàä àâ÷èðäàã õýìýýí ººðñäèéãºº

ºìººðäºã. Ãýâ÷ àëò íü áóñàä òºìºðëºãººñ èë¿¿

èõ õîã õàÿãäàë, õîðò áîäèñ ãàðãàäàã áºãººä

ñàíñðààñ ÷ ¿çýãäýõ ã¿í øàðõûã áàéãàëüä óëäýýäýã

óë ìºðòýéí äýýð èõýíõ îðä íü ç¿¿íèé ñ¿âýã÷èöö

õî¸ð çóóãààðàà áàãòàõ áè÷èë àëòíû àãóóëàìæòàé

áàéäàã. Ãàíö áºãæ öóòãàæ àðàéõèéæ õ¿ðýõ íýã

óíö áóþó 28 ãðàìì àëò ãàðãàæ àâàõûí òºëºº 250

ãàðóé òîíí øîðîî, õ¿äðèéã óõàæ óãààæ çàéëóóëàõ

øààðäëàãàòàé áîëäîã íü íºõºí ñýðãýýëòèéã

Çààìàð äàõü àëò îëáîðëîã÷èä

��


õè÷íýýí õèéñýí ÷ àðèëøã¿é ñîðâè áîëæ áàéãàëüä

¿ëääýã Òóõàéëàõàä ÀÍÓ-ûí Íüþìîíò óóðõàéí

êîðïîðàöè Èíäîíåçèéí Áàòó Õèæàó ãàëò óóëàíä

2êì òîì òàëáàéã ýçëýõ çýñ, àëòíû óóðõàéã 2000

îíä áàéãóóëñàí íü íóòãèéí 8000 õ¿íä àæëûí áàéð

áèé áîëãîñîí ÷ ñàÿ ñàÿ æèëèéí òóðø ñ¿íäýðëýí

áàéñàí óóë äàëàéí ò¿âøíýýñ äîîø 100 ãàðóé ìåòð

ã¿í óõìàë í¿õ áîëîí õóâèð÷, õçäèéãýýð æèëä

600 ñàÿ äîëëàðûã íºõºí ñýðãýýëòýíä çàðöóóëäàã

÷ îéð õàâèéí çýðëýã øóãóé øèðýíãý íü óõñàí

øîðîîíä áóëàãäàí ñ¿éäæýý. 2337 ìîðèíû õ¿÷òýé

õºäºëã¿¿ð á¿õèé 6 ìåòðèéí ºíäºð, 13 ìåòð óðò

111 àâàðãà ìàøèíààð çîãñîëòã¿é óõàæ áóé ýíý

óóðõàéã öààøèä äàõèí 20 æèë óõàõàä 500 ìåòð

ã¿íòýé áîëîõ àæ. Ýíý êîìïàíè íü àøèã îëîõûí

òºëºº Àôðèêèéí Ãàíà óëñààñ ªìíºä Àìåðèêèéí

Ïºðó äàõü ºíäºð óóëñûí îðîéä õ¿ðòýë á¿õ

òàâàí òèâä óóðõàé àæèëëóóëäàã áºãººä ººð

áóñàä èéì àëò, àøèãò ìàëòìàëûí òºëººõ äàéíä

èäýâõèéëýí îðîëöîæ áóé îëîí êîìïàíèóä ÿäóó

áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóäûã öºëìºæ áàéíà. Õýýë

õàõóóëèàð àñóóäëûã õÿëáàðõàí øèéäýõ, õàðàà

õÿíàëò, õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã¿é, õÿìä çàðäàë, àðâèí íººöòýé, öîîðõîé èõòýé

öººí õóóëüòàé áàéäàã íü ÿäóó óëñ îðíóóäûã îíèëðõ òààòàé áàé áîëäîã áºãººä

çä¿ãýý Ìîíãîë óëñ ìààíü ÷ ýäãýýðèéí òîîíä ç¿é ºñîîð îðæ, õîîñîí ãîðüäëîãî,

õýäõýí öààñíû àøãàà õàðàí áàéäãàà áàðæ öºëì¿¿ëæ áàéíà. Áàãà öàëèíòàé àæëûí

áàéð, àìåðèê ìàÿãèéí ñóóðèí èðãýíøëèéí öîìõîí õîòõîí, ¿íýã¿é ýìíýëýã,

¿éë÷èëãýý, ãýðýë öàõèëãààí, íèéãìèéã äýìæèõ õºòºëáºð òºäèéõíººð ÿäóó îðíû

ÿäàðñàí èðãýäèéã õóóð÷, òîëãîéã íü ýðã¿¿ëæ äºíãºíº ãýäãèéã ÷ ýäãýýð êîìïàí\ëóä

ñàéí ìýäíý, òýãýýä “óõóóëæ öºëì¿¿ëæ áóé óëñ ººðñäºº ãàíö ¿ã ãàíõèéõã¿é áàéõàä

õàà õàìààã¿é ãàçðûí õ¿ì¿¿ñ õýë àìàà òàòâàë òààðíà” ãýæ òýä áàðäàì äóóãàð÷ àì

òàãëàæ ñóóäàã.

Äýëõèé äýýð æèëä îëáîðëîäîã àëòíû õýìæýý, çàõ çýýëä áîðëóóëñàí òîî íü

ºññººð áàéãàà àòàë õàðèí óëñ îðíóóäûí àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèê òàéëàíä ýíý òîî òóí

äîîãóóð áàéäàã íü òàòâàðààñ çàéëñõèéæ àøãàà õàëààñëàõûí òóëä îëáîðëîñîí àëòàà

íóóí äàðàãäóóëäàãòàé õîëáîîòîé. Èíãýæ áóçàð áóëàé àäãèéí àðãààð øóèàæ, õóóð÷,

ëóéâàðäàæ îëñîí îëáîðëîñîí àëòíû èõýíõ íü àëò ìºíãºí ýäëçë, õ¿íèé ãî¸ õýýíöýð,

ãàíãàí áàéõ øóíàëä çàðöóóëàãääàã þì áàéæ. Ìºí ýð¿¿ë ìýíäýä ÿìàð ÷ íºëººã¿é

àòàë àëòòàé óñ, àðõè óóõ, àëòòàé àìòòàí èäýõ, ýñõ¿ë àëòòàé ãîî ñàéõíû á¿òýýãäýõ¿¿í

õýðýãëýæ, àðüñàíäàà àëòààð áèãí¿¿ð òàâüæ, àëòàí îíãîöîíä óñàíä îðæ, àëòààð

íýõñýí õóâöàñ ºìñºõ ãýýä õ¿íèé òàíñàãëàëä õÿçãààð ¿ã¿é. 2007 îíû áàéäëààð äçëõèé

äàÿàð 2,4 ìÿíãàí òîíí àëòûã ¿íýò ýäëýëä çàðöóóëñàí íü Òºâ áàíêèíä õàäãàëàãäàæ

áóé àëòûã õàññàí ä¿í àæ. Íýã ãðàì àëò 0,0001112ìì íèìãýí íýâò ãýðýëòýõ¿éö òóíãàëàã

1 àì ìåòð ÿëòàñ áîëîõ óÿí õàòàí ÷àíàðòàé, çýâýðäýãã¿é îíöãîé øèíæ ÷àíàðûã íü

¿éëäâýðëçëä àøèãëàäàã ãýäýã ÷ åðäºº 310 òîíí àëòûã öàõèì ¿éëäâýðëýëä, áóñàä

¿éëäâýðèéí ñàëáàðò 92 òîíí, ø¿ä ýì÷èëãýýíä 57 òîííûã çàðöóóëñàí ä¿í áàéíà.

Õàðèí àëáàí ¸ñíû ìºíãºí òýìäýãò, çîîñ ¿éëäâýðëýëä 137 òîíí, 72 òîííûã ìåäàëü

áóñàä çîîñ òýìäýã õèéõýä, õºðºíãèéí áèðæèä 235 òîíí àëò ýðãýëòýíä îðæýý.

Óëàéðàí í¿äýý óõààä ºãºõººñ áóöàõã¿é ç¿òãýäýã àëòíû õýðýãëýý åðäºº ë ýíý.

2006 îíû 5-ð ñàðûí áàéäëààð ÀÌÃÒÕÝÃ-ûí Êàäàñòðûí àëáàíààñ ìàäýãäñýíýýð

Ìîíãîëä 148 ìÿíãàí ãà òàëáàéã õàìàðñàí 527 àëòíû àøèãëàëòûí ëèöåíç îëãîãäîæ,

130 êîìïàíè àëò îëáîðëîëò ÿâóóëæ áàéíà. Ìºí Ìîíãîë àëò 100,000 íèíæà æèëä 10

òîíí àëò óõàæ áîëîâñðóóïæ áàéãàà ãýñýí ñóäàëãàà áàéãàà íü 25 ìîíãîï õ¿í òóòìûí

íýã íü õóóëü áóñ àðãààð àëò îëáîðïîæ áàéíà ãýñýí ¿ã. ¯¿íä õàäýí òîíí õèìèéí õîðò

áîäèñ õýðýãëýæ, õýð èõ ãàçðûã ñ¿éòãýñýí áîë?

Íýã óäààãèéí øàëãàëòààð íàéìàí àéìãèéí íóòàãò 200 ìÿíãàí òîíí ìºíãºí óñòàé

øîðîî èëð¿¿ëñýí íü þóã õýëíý âý? Àðâàí òîíí àëòíûõàà 1-2 òîíí îð÷ìûã ë õóóëèéí

äàãóó Ìîíãîë áàíêèíä òóøààäàã òýä îëáîðëîñîí àëòíû èõýíõèéã Õÿòàä, áàãà õýñãèéã

ªìíºä Ñîëîíãîñ ðóó õÿìäõàí ãàðãàäàã ñ¿ëæýýòýé. Ìºí òçä çºâõºí àëò ÷ óõäàã þì

áèø ýý, í¿¿ðñ, äàâñ, øàâàð, ýëñ, ¿ëýã ã¿ðâýëèéí ÿñ, ÷óëóóæñàí ìîä, ¿íýò ÷óëóó,

ýðäýñ ÷óëóóëàã, ñîëèðûí õýëòýðõèé, õîâîð óðãàìàï àìüòàí á¿ãäèéã áóðóó ãàðààð

îðóóëæ ýõ îðíû ¿íýò áàÿëãèéã õàðü îðîí ðóó ¿íýã¿é øàõàì çººãººä äóóñëàà.

¯¿íèéã ÿäóóðëààñ áîëîîä àìüäðàõûí òóëä ë èíãýæ áàéíà äàà ãýæ ºìººðøã¿é,

ýõ îðîíäîî àðàé ë äýíä¿¿ ýëýã áóðóó õàíäàæ áàéíà áóñ óó. Õ¿íèé ýðõ, ÿäóóðàë,

ìàëàà áàðñàí õººðõèé ìàë÷èä, õ¿¿õäèéí õ¿íä õºäºëìºð, õîðòîé íºõöºë, ýð¿¿ë

ìýíä ãýýä ÿðèõ ç¿éë èõ áèé ÷ ¿¿íèé öààíà ýõ íóòàã, óíàãàí áàéãàëü, ýõ îðíû

èðýýä¿é ãýýä á¿ð ÷ ÷óõàë àñóóäàë áèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é.

Íýã ãàçðûã öºëìºæ äóóñãààä íºãºº ð¿¿ í¿¿äýã àëò îëáîðëîã÷èä ãîâèéí õÿçãààð

íóòàã, óìàðäûí Äàðõàäûí õîòãîð ãýýä Ìîíãîë îðíû ºíöºã áóëàí á¿ðò, äàðõàí

öààçàò õºíäºãäººã¿é äàãøèí ãàçàð á¿ðò ¿¿ðëýí, 19 àéìãèéí 80 ãàðóé ñóìäàä ãàçàð

óõàæ, òýð á¿¿ õýë íýí õîâîð óðãàìàë, àí àìüòäûã ÷ öºëìºæ õÿäààä äóóñãàæ áóé.

“Òîñîí Çààìàð” ãýãäýæ äºðºº ø¿ðãýñýí òºðºë ç¿éëèéí óðãàìàë íîãîî íü

õýäýí ìÿíãàí æèëèéí òóðø õ¿í ìàëûã òýòãýí ºãººæºº õàéðëàñààð èðñýí íóòàãò

10 ìÿíãàí àëò îëáîðëîã÷ øîðîî ñýíäèé÷èæ, ýä¿ãýý íýð íü “òîîñîí Çààìàð”. Òàë

õýýðèéí á¿ñèéí íèìãýí õºðñòýé ýíý ãàçàðò ìîä òàðèàä óðãàõã¿é, ºíãºí õºðñ íü àëü

õýäèéíýý öºëæñºí òóë õèéìëýýð õºðñ “ñóóëãàõã¿é” ë áîë àâðàëã¿é, àìüäðàëã¿é,

Êîíã

î äà

õü à

ëò î

ëáîð

ëîã÷

èä

��

2008-2009 îí

õ¿í áàéòóãàé îãîòíî ¿çýãäýõã¿é ¿õøèðìýë ãàçàð

áîëæ. Áàÿíõîíãîð àéìãèéí òºâººñ áàðóóí òèéø

20 ãàðóé êèëîìåòðèéí çàéä áàéõ “Àëòàí óñ”

õýìýýõ ãàçàðò äýýð ¿ºä õóäàã ãàðãàõààð óõòàë èõ

àëò ãàð÷, ñ¿¿ëä õóäãèéí ¸ðîîë ðóó ºíãèéõºä àëò

òóíàðàí õàðàãääàã áàéñíààñ èõýä áýëãýøýýí èéí

íýðëýñýí ãýäýã. Õàðèí îäîî 20 ìÿíãàí õ¿íòýé óã

ñóìûí íóòàãò ¿¿íýýñ äóòàõã¿é îëîí íèíæà öóãëàæ

ñýíäèé÷ñýýð Áàÿíõîíãîð àéìãèéã òýð ÷èãýýð íü

Áàÿí õîíõîð áîëãîí õóâèðãàæ, “õýýðèéí òðàíøåé”,

“õîðäóóëàõ ò¿ãýýëòèéí ñóâàã” ãýæ íýðëýìýýð ãàçàð

áîëæ.

Çóðãààí ò¿ìýí ìàë÷íûã 8 áóìàí òîëãîé

ìàëòàé íü òýòãýäýã Îíãèéí ãîëûí äýýä

öóòãàë ªâºðõàíãàéí Óÿíãà ñóìûí íóòàã äàõü

Áººðºëæ¿¿òèéí ãîëûã áîîæ àëò óãààñíààñ Îíãèéí

ãîëûí ñàâ õýâëèé öîîð÷ øèðãýí, Óëààí íóóð àëãà

áîëñºí òºäèéã¿é õàäõýí æèëèéí ºìíº áàéñàí

äºðººí òàâàã çóðàì ºòãºí ñàõëàã ºâñ á¿¿ õýë

ýð¿¿ë ãàçàð ¿ëäñýíã¿é. Ýíý ìýò ñýòãýë ñýìýð÷,

ºð ýìòýðìýýð æèøýýã øèðãýæ óñòñàí 700 ãàðóé

ãîë, öóòãàë, íóóð òîéðîì, óõóóëæ òºíõ¿¿ëñýí

ãàçàð íóòàã òóõàé á¿ðò äóðäàæ áîëîõ. 2008

îíû 12-ð ñàðûí áàéäëààð íèéò Ìîíãîë îðíû

íóòàã äýâñãýðèéí èõýíõèéã õàìàðñàí òàëáàéä

õ¿÷èí òºãºëäºð 4945 àøèãò ìàëòìàëûí ëèöåíç

áàéãààãààñ 2008 îíû ýõíèé 10 ñàðä 552 ëèöåíçèéã

øèíýýð îëãîñîí áàéíà. Àøèãëàëòûí áîëîí

õàéãóóëûí ãýñýí òîäîòãîëòîé ýäãýýð ëèöåíç¿¿äèéí

öààíà íºãºº ë áàéãàëü õîðäóóëàõ, íºõºí

ñýðãýýëòã¿é îðõèãäîõ àþóë, õóóëü áóñ îëáîðëîëò

äàãàæ ÿâàà.

Ìîíãîë÷óóä õºðñºí äîîðîî þó áàéãààã

ìýäýõã¿éäýý ºäèéã õ¿ðòýë þóã ÷ õºíäºëã¿é

õýâýýð íü õàäãàëæ áàéëãàæ èðñýí þì áèøýý.

Ýðäýíýò óóë, Îþó òîëãîé, Áóìáàò, Öàãààí õàä,

õºðñºí äîîðîî àðâèí òîñîí äàëàé ìýëòýëç¿¿ëñýí

Òàìñàãáóëàã, Äºø òîëãîé, Òºìºð òîëãîé,

Òºìºðòýé, Òóãàëãàòàéí íóðóó ãýýä óóãóóë íóòàã,

ñóóãóóë îðíûõîî òàíñàã áàéãàëü, òîãòîö òºðõ,

íóóãäìàë áàÿëãèéã ºâºã äýýäýñ ýðòíýýñ ìýäýæ èéí

íýðëýæ èðñýí ò¿¿õòýé. Ãýëýý ãýýä øóíàæ óõàæ,

óëàíãàñ÷ òºíõºæ áàéñàí ¿¿õ ò¿¿õ ¿ã¿é, õàðèí ÷ ýíý

íü áàéãàëèéí àìüä ýð÷èì äóíä íºõºí ñýðãýýãäýõ

ýð¿¿ë õýìíýëýýð çºâ àìüäðàõûã ýðõýìëýæ áàéñíû

ãýð÷.

Àëòíû óóðõàé àøèããàé þó ãýâýë àøèãòàé,

ãýõäýý çºâõºí óóðõàé ýðõëýã÷, óõàã÷äàä, õàðèí

áóñäàä íü õîõèðîëòîé. Òýäýíä õóóëèéí äàãóó

òàòâàðàà òºëººä àæèëëàñíààñ õýýë öóòãàæ,

õóóëèéã íü çºð÷èæ ëóéâðààð 100 õ¿âü öýâýð àøèã

îëîîä õóóëèéíõ íü äàãóó ñîõîð çîîñîîð òîðãóóëàõ

íü àìàíä ººðºº îðñîí øàð òîñ.

Õàðèí àëòíû óóðõàéí àðä þó ¿ëääýã þì áý?

Óõóóëæ òºíõ¿¿ëýí ºðöºº öîîëóóëñàí ãàçàð øîðîî,

øèðãýæ àëãà áîëñîí ãîëûí ñàéð, íàìàã øàâàð

áîëæ òóíàí íààíãè òîîñ áîñãîõ õèéìýë öººðºì,

áîõèðäñîí õºðñ ã¿íèé óñ, óðñ÷ õèéñ÷ ýð¿¿ë

áàë÷ýýð íóòãèéã õîðäóóëàí öºëæ¿¿ëýõ îâîîëãîòîé

ñóë øîðîî, õîðòîé õ¿÷èëëýã õàÿãäàë øààð,

àãààðûí áîõèðäîë, áàéãàëèéí íýí ºâºðìºö òîãòîö

á¿õèé íóããèéí ñ¿éðýë, íýí õîâîð óðãàìàë àìüòíû

àéìãèéí óñòàë, ýöýñò íü ìàë ÷ ¿ã¿é, àæèë ÷ ¿ã¿é,

á¿ð íóòàã ÷ ¿ã¿é ¿ëäñýí èðãýä. Íºõºí ñýðãýýëò

õèéëýý ÷ õîðò áîäèñûã õààø íü äàëäðóóëàõ âý,

õºðñºí äîîð óó? Óðãàìàë àìüòíûã òºðºë ç¿éëýýð

àìüòàí óðãàìëûí õ¿ðýýëýí áàéãóóëæ õàäãàëæ

áàéãààä áóöààí ç¿éë ç¿éëýýð íü íóòàãøóóëàõ óó?

Óíàãàí áàéãàëèéã þó ÷ îðëîõã¿é. Åðäºº ë õ¿í

ãýã÷èéí òàíñàãëàõ øóíàë, äàâàðñàí õýðýãöýýã

õàíãàõ, ¿¿íä íü äºðººëæ àøèã îëîõûí òºëººõ ýíý

õàðãèñëàë ýìãýíýëòýé.

Ìîíãîë äàõü ýíý áàéäàë õýð óäààí ¿ðãýëæëýõ

þì áîë? Àëòíû îðäóóäûã àøèãëàæ äóóñòàë

10-20 æèëèéí çàé áèé, ìºí ýíý õóãàöààíä àëòíû

óóðõàéí õàÿãäëûã äàãàõ “íèíæà” íàðûí òîî

áóóðàõã¿é ãýñýí óðüä÷èëñàí òîîöîî áèé. Ýíý

õóãàöààíä þó áîëîõûã õýëæ ìýäýõã¿é ÷ òààìàãëàæ

áàñ áîëíî. Ìýäýýæ Ìîíãîëûã áÿëóó áîëãîîä

õóâààæ èäýõ, þó ÷ òºëºõã¿é òîìõîí õèøèã ¿ìõ÷èõ

ñàíààòàé ýíý îëîí àíãàéñàí àìíààñ Ìîíãîë

óëñ ìóëòðàõã¿é íü. ßëàíãóÿà 2500 õ¿íèé äóíä

íýã óóðõàé íîîãäîõ îëîí óóðõàéã àæèëëóóëæ

áóé “ÿäóó áóóðàé” çàñàã, ÿìáà íü èõýäñýí ýðõ

áàðèã÷èä, õîíîãèéí õîîë, õºë ä¿¿æëýõ óíààãààð

õàõóóëüäóóëñàí äàðãà íàð, õÿëáàð àðãààð ìºíãº

îëîõ øóíàëä èäýãäýãñýä ýõ îðíîîð ìèíü äóóðýí

áàéõàä áóð ÷ ¿ã¿é.

ÄÍÁ-èéõýý 80 øàõàì õóâüòàé òýíöýõ ãàäààä

ºðòýé, ãàäàãø àéë÷ëàõäàà áàäàð áàðèõàà óðüòàë

áîëãîäîã òîì÷óóäûí “áóÿí”-ààð õàð äàíñ íü

çóçààð÷, õýäýí ¿å äàìæààä ÷ òºëæ äèéëýõã¿é ÈÕ

ºðºº áàðàãäóóëàõûí òóëä ººð ÿàõ âý, ãàçðàà ë

ºãíº, óõóóëíà, ºì÷ë¿¿ëíý, ñ¿éòã¿¿ëíý. Òàë õóâèéã

íü ýçýìøäýã ãàíö “Ýðäýíýò” ¿éëäâýðýýð òºñâºº

á¿ðä¿¿ëæ, òýæýýëãýæ áàéãàà òóðøëàãààðàà õýäõýí

òîì óóðõàéã ººðñäºº áàéãóóëààä, õàðèóöëàãà

õÿíàëòòàé àæèëëàæ, õî¸ðõîí ñàÿ õ¿íýý õ¿í øèã

àìüäðóóëæ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýäýã ÷ ÿäóó îðíû

õîõü, ÿâöóó õàðàëãàíû øèíæ. Ìîíãîë íóòãèéí

õºðñºí äîîðõè áàÿëãèéã óõàæ, “óóòíû ¸ðîîëûã

ñýãñýðòëýý” ñàíàà íü àìðàõã¿é ìàíãàñóóäàä

öºëì¿¿ëñíèé äàðàà áèä õºðñºí äîîðõè ÷, äýýðõ

÷ áàÿëàãã¿é õîîñîí õîöîð÷, “àëòàí äýýð ñóóñàí

ãóéëãà÷èí” áóñ “àëòàà óõóóëñàí ãóéëãà÷èí”

õî÷òîé, Àôðèêèéí àðààñ çàìíàñàí ò¿¿õòýé

õîöîðíî. Õÿòàä õ¿í “àâ÷ ë áàéâàë þóã ÷ çàðíà”,

ºðíèéíõºí “àâàõã¿é áàéñàí ÷ àøèã áîëãîíî”

ãýäýã áîë ìîíãîë÷óóä “àâ÷ ë áàéâàë ºã÷ ë áàéÿ”

ãýäýã ñýòãýõ¿éòýé áîëîëòîé. Èíãýõ ë þì áàéëã¿é,

äýýðýýñ øèéäýýä ºãººñýé ãýæ äýýø òýíãýð øèðòýæ,

àëãàà òîñîîä àìàà õàìõèàä ñóóëã¿é õºäºëáºë

óóãóóë íóòãàà õàìãààëàõ ñýòãýë áàãàääàãã¿éã çàõààñ

äóðäàõàä Îíãè ãîëûí õºäºëãººí, Õàí Õýíòèéí

äàðõàí öààçòàé ãàçðûí õýñýãõíèéã ÷ àâàð÷ ÷àäñàí

“Õàí Õýíòèé” õºäºëãººí ãýð÷èëíý. ¯¿íä ãýõäýý

íóòãèéí èðãýä òºäèéã¿é ìîíãîë õ¿í á¿ðèéí ç¿òãýë

ñýòãýë õýðýãòýé. Òºð òºìºð í¿¿ðýý ÷ õàðóóëàõ

¸ñòîé. Ýñ áîë áàéãàëü ýõ á¿ð÷èã õàòóó í¿¿ðýý

õàðóóëæ, õàðèóã íü ºã÷ áàñ ÷àäíà. Ìîíãîë õ¿í

á¿ð ýõ áîëñîí ºëãèé íóòãàà õàéðëàí õàìãààëàõ

ñýòãýëèéã ýëýã ç¿ðõýíäýý òýýæ, ãàçðûí äýýðõ

áàÿëàã, èâýýë õèøãèéã íü õ¿ðòýí àìüäðàõûí òºëºº

ýðìýëçýí òýì¿¿ëæ àìüäðàõ ñàí. ªâºã äýýäñèéí

àìü àìüäðàë, öóñ íóëèìñ, áèëýã óõààíààð á¿ðýí

á¿òýí ¿ëäýæ ºíºº áèäýíä ºâëºãäºæ ¿ëäñýí ãàçàð

øîðîîã óõààíòàé, áîäîëòîé ë àâ÷ ¿ëäýõ ñýí. “ªâºã

äýýäñýýñ áèä ýõ íóòãàà ¿ð õîé÷äîî ºâë¿¿ëýõýýð

çýýëæ àâñàí” ãýäýã áèëýý.

Àôðè

ê äà

õü à

ëò î

ëáîð

ëîã÷

èä

��

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æàäàìáààãèéí ÝÍÕÁÀßÐÛÍ àæëûí òàéëàíÆÈË¯¯ÄÈÉÍ ÝÐ, ÝÌÈÉÍ ÇÎÕÈËÄÎËÃÎÎ

Õóëãàíà æèëòýíòýé: Ñàéí çîõèöîæ, áèå áèåý èõýä òàòíà. ¯õýð æèëòýíòýé: Õîëáîî áàò áýõ áàéíà. Òýä æàðãàíà. Áàð æèëòýíòýé: Õýö¿¿ õîëáîî, ¿õýð áàðûã äàðàìòàëíà. Òóóëàé æèëòýíòýé: Ñýòãýë õàíàìæã¿é. Òýâ÷ýýðã¿é òóóëàé ¿õðèéí óóðûã áàðíà. Ëóó æèëòýíòýé: Áàéæ áîëîõ ÷ ëóó ¿õðèéã äóðã¿éã õ¿ðãýíý. Ìîãîé æèëòýíòýé: Õ¿ñâýë æàðãàæ ÷àäíà. Á¿õ ç¿éë ìîãîé æèëòíýýñ øàëòãààëíà. Ìîðü æèëòýíòýé: Îéëãîëöîõã¿é, ¿õýð ìîðü æèëòíèé áèåý äààñàí áàéäëûã áîîãäóóëíà. Õîíü æèëòýíòýé: Àìüäðàë á¿òýëã¿éòíý. ¯¿õýð õàðòàé, õîíü çóãààöàõ òóë, çºð÷èëäºíº. Áè÷ æèëòýíòýé: Áè÷ õè÷íýýí òýâ÷èâ÷ àç æàðãàëã¿é áàéõ áîëíî. Òàõèà æèëòýíòýé: Ñàéí îéëãîëöîíî. Òàõèà ¿õýð äýðãýä ñàíàñíààðàà áàéæ ÷àäíà. Íîõîé æèëòýíòýé: ¯ë îéëãîëöîõ ÿâäàë çààâàë ãàðàõ òóë àç æàðãàëã¿é. Ãàõàé æèëòýíòýé: ¯õýð õàòóóðõàõã¿é ë áîë ãàõàé á¿ãäèéã òýâ÷èíý.

Õóëãàíà æèëòýíòýé: Áàðûã ÷ºëººòýé áàéëãàâàë ñàéõàí àìüäàðíà. ¯õýð æèëòýíòýé: ßìàð ÷ áîëîìæã¿é. Áàð àìü íàñàà àëäàõ ìàãàäëàëòàé. Áàð æèëòýíòýé: Õàìò àìüäðàõûí òóëä íýëýýä èõ ç¿òãýë ãàðãàõ øààðäëàãàòàé. Òóóëàé æèëòýíòýé: Õºíäèé õ¿éòýí õàðüöàà íî¸ðõîíî. Ëóó æèëòýíòýé: Õî¸ð õ¿÷òýí íýã äýýâýð äîð àìüäàðäàãã¿é. Ìîãîé æèëòýíòýé: ßìàð ÷ òîõèîëäîëä òîõèðîõã¿é. Õè÷íýýãýýä ÷ íýìýðã¿éÌîðü æèëòýíòýé: Áàéæ áîëîõ ÷ ìîðèéã äóðààð íü áàéëãàíà. Õîíü æèëòýíòýé: Áèå áèåèéíõýý óóðûã áàðíà. Áè÷ æèëòýíòýé: Áàð äàðóó áàéâàë àìüäðàõ áîëîìæòîé. Òàõèà æèëòýíòýé: Áàð òàõèàã äàðàìòëàõ òóë õ¿íäõýí áàéíà. Íîõîé æèëòýíòýé: Áîëîìæèéí õîëáîî. Ãàõàé æèëòýíòýé: Ãàõàé áàðûã ñàéí îéëãîæ õ¿íäýëíý.

Õóëãàíà æèëòýíòýé: Áàéíãûí õýð¿¿ë òýìöýëòýé. Òóóëàé õóëãàíûã áàéíãà áóðóóòãàíà. ¯õýð æèëòýíòýé: ¯õðèéí çàõèðàíãóé çàíã òóóëàé òîîõã¿é áîë ç¿ãýýð õîëáîî. Áàð æèëòýíòýé: Òóóëàé æèëòýí àðãà ýâèéã íü îëâîë áàð æèëòýíã íîìõðóóëæ äºíãºíº. Òóóëàé æèëòýíòýé: Ñýòãýë õàíãàëóóí áàéõàä õýö¿¿. Ëóó æèëòýíòýé: Ñàéí áèø. Ëóó òóóëàéãààñ àìàðõàí óéäíà. Ìîãîé æèëòýíòýé: Æàðãàëòàé áàéíà. Áèå áèåý ñàéí îéëãîíî. Ìîðü æèëòýíòýé: Ìîðü ÿìáàëàõ òóë òóóëàé æèëòíýýñ òýâ÷ýýð øààðäàíà. Õîíü æèëòýíòýé: Õîíèíû ãýíýí çàí òóóëàéä àìàð áàéíà. Áè÷ æèëòýíòýé: Õºãæèëòýé áàéõ ÷ ººðñäººñ íü øàëòãààëíà. Òàõèà æèëòýíòýé: Òààðàìæã¿é, òàõèà ò¿¿íä çàõèðàãäàõã¿é. Íîõîé æèëòýíòýé: Õî¸óë òýâ÷âýë àìüäàð÷ áîëíî. Ãàõàé æèëòýíòýé: Ìàø ñàéí çîõèöíî. Ãàõàé ¿íýí÷ áàéõûã õè÷ýýõ õýðýãòýé.

Õóëãàíà æèëòýíòýé: Ñàéí çîõèöîæ, áèå áèåíýý äýìæèæ àìüäàðíà. ¯õýð æèëòýíòýé: Õýçýý ÷ òîõèðîõã¿é, òýä ¿¿ðä òýìöýëäýíý. Áàð æèëòýíòýé: Ëóó áàðûã ¿ãýíäýý îðóóëâàë ñàéí. Òóóëàé æèëòýíòýé: Ìàø ñàéí õîëáîî, òýä æàðãàíà. Ëóó æèëòýíòýé: Áàéæ áîëîìã¿é õîëáîî. Òýä æèæèã ç¿éë äýýð ÷ õýë àìàà îëîëöîõã¿é. Ìîãîé æèëòýíòýé: Õ¿ñâýë æàðãàæ ÷àäíà. Ìîðü æèëòýíòýé: Õîëáîî óäàõã¿é, áèå áèåýñýý óéäíà.Õîíü æèëòýíòýé: Æàðãàëòàé áàéæ ÷àäíà. Ëóó òýâ÷èõ õýðýãòýé. Áè÷ æèëòýíòýé: Ìàø ñàéí çîõèöîíî. Ëóó á¿õíýýñ õàìãààëíà. Òàõèà æèëòýíòýé: Áàéæ áîëîõ õîëáîî. Òàõèà ñàíàñàíäàà õ¿ðýõèéí òóëä ëóóã àøèãëàíà. Íîõîé æèëòýíòýé: Õýë àì áàéíãà ¿¿ñýæ áîëçîøã¿é. Ãàõàé æèëòýíòýé: Ñàéí çîõèöîíî. Ëóóã ìàãòàõ õýðýãòýé.

Õóëãàíà æèëòýíòýé: Ãýðëýâýýñ àç ñîðüñîí õýðýã áîëíî. Õóëãàíà õîõèðíî. ¯õýð æèëòýíòýé: Ñàéí çîõèöîë. Ìîãîé á¿õ ýðõ ìýäëèéã ¿õýðò ºãíº . Áàð æèëòýíòýé: Àäèë òºñòýé òàë ¿ã¿é òóë ýëäâýýð çºð÷èëäºíº. Òóóëàé æèëòýíòýé: Æèíõýíý ¿ëãýð æèøýý ãýð á¿ë áîëíî. Ëóó æèëòýíòýé: Àìàðã¿é áàéíà. Áàðäàì ëóó ººðèéãºº õàéðëàõûã øààðäàíà. Ìîãîé æèëòýíòýé: Õ¿ñâýë æàðãàëòàé áàéæ ÷àäíà. Ìîãîé óõààëàã áàéõ õýðýãòýé.Ìîðü æèëòýíòýé: Ìîðü òýâ÷âýë áîëíî. Õîíü æèëòýíòýé: Ìîãîé áàÿí ÷èíýýëýã áîë òîõèðíî. Áè÷ æèëòýíòýé: Óõààëãààð ýíý õîëáîîíîîñ òàòãàëç, ýñ áºãººñ ýìãýíýëòýé ÿâäàë òîõèîíî. Òàõèà æèëòýíòýé: Áèå áèåý ìàø ñàéí îéëãîæ, õàìòäàà æàðãàíà. Íîõîé æèëòýíòýé: Ìîãîéä äýíä¿¿ õàéðòàé íîõîé ò¿¿íèéã äóðààð íü áàéëãàíà. Ãàõàé æèëòýíòýé: Òîõèðîõã¿é õîñ.

Õóëãàíà æèëòýíòýé: Ñàéí çîõèöîæ, áèå áèåäýý òàòàãäàíà. ¯õýð æèëòýíòýé: Õîëáîî áàò áýõ. Ýõíýð íü çàõèðàõ àâ÷ óõààëàã çàíãààðàà õàíèà æàðãààíà. Áàð æèëòýíòýé: Áàð õóëãàíû áîäîë ñàíààã ÿìàãò ãîëäîã. Òóóëàé æèëòýíòýé: Áàéæ áîëîõ õîëáîî ÷ õóëãàíà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéæ ÷àäàõã¿é. Ëóó æèëòýíòýé: Ìàãòààë ñàéøààëä äóðòàé ëóóã äóðëàìòãàé õóëãàíà ýâòýéõýí áàðèíà. Ìîãîé æèëòýíòýé: Æàðãàæ ÷àäíà. Ãýâ÷ ìîãîéí òîãòâîðã¿é çàí õóëãàíû òýñâýðèéã áàðíà. Ìîðü æèëòýíòýé: Áèå áèåäýý õ¿÷òýé òàòàãäàâ÷ õàìòûí àìüäðàë á¿òýõã¿é, ãýðëýâýë èõýíõäýý ñàëíà.Õîíü æèëòýíòýé: Á¿õ þì õóëãàíû õºðºíãº ÷èíýýíýýñ õàìààðíà. Õóëãàíà èë¿¿ çîâíî. Áè÷ æèëòýíòýé: Ìàø àç æàðãàëòàé áàéæ ÷àäíà. Áè÷èéí äóð áóëààì çàíä àâòñàí õóëãàíà ò¿¿íèéã ÿìàãò óó÷èëíà. Òàõèà æèëòýíòýé: Áàéæ áîëîõ ãýðëýëò.Íîõîé æèëòýíòýé: Ñîíèðõîëòîé ãýð á¿ë. Õóëãàíà íîõîéíû ýâèéã îëâîë á¿ð ñàéí. Ãàõàé æèëòýíòýé: Æàðãàëòàé áàéæ ÷àäíà. Ñàéí îéëãîëöäîã.

ÕÓË

ÃÀÍ

À

¯Õ

ÝÐ

ÁÀ

ÐË

ÓÓ

ÒÓÓË

ÀÉ

ÌÎ

ÃÎÉ

��

2008-2009 îíÆÈË¯¯ÄÈÉÍ ÝÐ, ÝÌÈÉÍ ÇÎÕÈËÄÎËÃÎÎ Õóëãàíà æèëòýíòýé: Õýð¿¿ë, çîäîîí òàñðàõã¿é. ¯õýð æèëòýíòýé: ¯õýð ºì÷èðõ¿¿, ìîðü õóâèà õè÷ýýìòãèé òóë òààðàõã¿é. Áàð æèëòýíòýé: Áîëîìæèéí õîëáîî, áàð ñýòãýë àìàð áàéæ áîëíî. Òóóëàé æèëòýíòýé: Ìàø ñàéí õîëáîî. Òóóëàé ìîðèíû õàëàìæèíä æàðãàíà. Ëóó æèëòýíòýé: Õýçýý ÷ òîõèðîõã¿é. Ìîðü ººðèéãºº ë õàëàìæèëíà. Ìîãîé æèëòýíòýé: Õ¿ñâýë æàðãàæ ÷àäíà. Ìîãîé óõààëàã áàéõ õýðýãòýé. Ìîðü æèëòýíòýé: Õî¸óë àìèí÷õàí òóë á¿òýõã¿é.Õîíü æèëòýíòýé: Æàðãàëòàé áàéæ ÷àäíà. Õî¸óë ñýòãýë õàíãàëóóí áàéíà. Áè÷ æèëòýíòýé: Õýçýý ÷ îéëãîëöîõã¿é. Òàõèà æèëòýíòýé: Áàéæ áîëîõ ÷ ñàéõàí àìüäðàõã¿é. Íîõîé æèëòýíòýé: Ìîðèéã äóðààð íü áàéëãàæ ÷àäíà. Ãàõàé æèëòýíòýé: Ãàõàéí èòãýëèéã áóðóó àøèãëàæ ãàõàé èë¿¿ çîâíî.

Õóëãàíà æèëòýíòýé: Òîõèðîõã¿é, çºð÷èëäºíº. ¯õýð æèëòýíòýé: ¯ë îéëãîëöîæ õîíü õîõèðíî. Áàð æèëòýíòýé: Áèå áèåèéíõýý óóð óöààðûã áàéíãà áàðíà. Òóóëàé æèëòýíòýé: Óõààëàã òóóëàéí à÷ààð á¿òýìæòýé àìüäàðíà. Ëóó æèëòýíòýé: Òýä îãò îéëãîëöîõã¿é. Ìîãîé æèëòýíòýé: Àìàðã¿é õîëáîî. Ìîãîé óõààíààðàà äýýðýëõýíý. Ìîðü æèëòýíòýé: Ìîðü ìºíãºòýé áîë òýä îéëãîëöîíî. Õîíü æèëòýíòýé: Õî¸óë äóðààðàà òóë çîâíî. Áè÷ æèëòýíòýé: Õîíü èòãýæ ÷àäàõã¿é òóë õîëáîî ò¿ð çóóðûíõ áàéíà. Òàõèà æèëòýíòýé: Îãò òîõèðîõã¿é. Àìüäðàë íü ãóíèã, çîâëîíãîîð ä¿¿ðíý. Íîõîé æèëòýíòýé: Áèå áèåýñýý àìàðõàí óéäíà. Ãàõàé æèëòýíòýé: Ñàéí çîõèöîíî. Õîíü õýìæýý õÿçãààðòàé áàéâàë.

Õóëãàíà æèëòýíòýé: Õàìãèéí ñàéí íèéöýë. Õóëãàíà áè÷èéã æàðãààíà. ¯õýð æèëòýíòýé: Áè÷èéã õàéðëàí, ò¿¿íèé òºëºº þóíààñ ÷ áóöàõã¿é. Áàð æèëòýíòýé: Ñýòãýë àìàðã¿é õîëáîî. Òóóëàé æèëòýíòýé: Áè÷ àÿòàéõàí áàéâàë àìüäðàë àç æàðãàëààð áÿëõàíà. Ëóó æèëòýíòýé: Áàéæ áîëîõ ë õîëáîî. Áè÷ ëóóíû èõýìñýã çàíã äàðíà. Ìîãîé æèëòýíòýé: Ìîãîé ñàíàñíààðàà àìüäàð÷ áîëíî. Ìîðü æèëòýíòýé: Áè÷ æèëòíèé çàëèéã òýâ÷èõã¿é. Õîíü æèëòýíòýé: Áàéæ áîëîõ õîëáîî. Õî¸óë òàâ÷. Áè÷ æèëòýíòýé: Íýã ñàíààòàé áàéæ, àìæèëòàíä õ¿ðíý. Òàõèà æèëòýíòýé: Òàõèà, áè÷íèé àâèðûã òýâ÷èíý. Íîõîé æèëòýíòýé: Õîëõîí áàé. Íîõîé íàñàí òóðøäàà ñýòãýëèéí çîâëîí ýäýëíý. Ãàõàé æèëòýíòýé: Áàéæ áîëîõ õîëáîî. Ãýõäýý ãàõàéã õóóð÷ ìýõýëíý.

Õóëãàíà æèëòýíòýé: Ñýòãýë íèéëýìæòýé àâ÷ ÿäóó àìüäàðíà. ¯õýð æèëòýíòýé: Äóðààðàà òàõèà ¿õðèéã çàõèðàõã¿é áîë ñàéí. Áàð æèëòýíòýé: Õàìòûí àìüäðàë á¿òýõã¿é. Òóóëàé æèëòýíòýé: Òóóëàéä àøèãòàé ÷ òàõèàíä õîõèðîëòîé òóë áîëãîîìæèë. Ëóó æèëòýíòýé: Á¿õ òàëààð íèéöíý. Õàìòðàí ç¿òãýâýë àìæèëòàä õ¿ðãýíý. Ìîãîé æèëòýíòýé: Àìàðã¿é õîëáîî. Õîëõîí ÿâ. Ìîðü æèëòýíòýé: Çîõèöîæ áîëíî. Ìîðü ò¿¿íèéã òýâ÷èõã¿é. Õîíü æèëòýíòýé: Òîõèðîõã¿é. Òàõèà ò¿¿íèéã îéëãîõã¿é. Áè÷ æèëòýíòýé: Îãò òîõèðîõã¿é õîñ. Òàõèà æèëòýíòýé: Ìºíõºä çºð÷èëäºíº, íýãýíäýý áóóæ ºãºõã¿é. Íîõîé æèëòýíòýé: Òàõèàíû çàíã òýâ÷èõã¿é òóë àìüäðàë íü á¿òýë ìóóòàé. Ãàõàé æèëòýíòýé: Õýòýðõèé äóðààðàà òàõèà ìºðººðºº ãàõàéã çàëõààíà.

Õóëãàíà æèëòýíòýé: Ñýòãýë ñàíàà íèéëýìæòýé. ¯õýð æèëòýíòýé: Õýö¿¿ áîëîâ÷ õ¿ñâýë á¿ãäèéã çîõèöóóëæ áîëíî. Áàð æèëòýíòýé: Ñàéí íèéæ, ñîíèðõîëòîé àìüäàðíà. Òóóëàé æèëòýíòýé: Ñàéí çîõèöîíî. Ýâòýé, äóëààí óóð àìüñãàëûã á¿ðä¿¿ëíý. Ëóó æèëòýíòýé: Õýçýý ÷ òààðàõã¿é, ëóóãèéí õóóðàì÷ áàéäëûã òýâ÷èõã¿é. Ìîãîé æèëòýíòýé: Á¿òýõã¿é áîë áîëãîõ ãýõ øààðäëàãàã¿é. Ìîðü æèëòýíòýé: Áîëîõ ë õîëáîî Õîíü æèëòýíòýé: Зîõèöîõã¿é. Áàéíãà õýðýëäýíýÁè÷ æèëòýíòýé: Õàìò àìüäðàõûí òóëä îëîí àñóóäàëä áóóëò õèéõ áîëíî. Òàõèà æèëòýíòýé: Òàõèà íîõîéíû ýâèéã îëîõ ãýæ ÿäàðíà. Íîõîé æèëòýíòýé: Õýò ¿ðýëãýí òýä ÿäóó àìüäàðíà Ãàõàé æèëòýíòýé: Ãàõàéí áàÿð áàÿñãàëàí íîõîéí ñýòãýëèéã ñýðãýýíý.

Õóëãàíà æèëòýíòýé: Ñàéí çîõèöîíî. Àç æàðãàëòàé áàéæ ÷àäíà. ¯õýð æèëòýíòýé: Àìüäàð÷ áîëîõ ÷ ñýòãýë äóíäóóð áàéõ áîëíî. Áàð æèëòýíòýé: Áîëîõ õîëáîî. Ãîë íü áàð, ãàõàéí èòãýëèéã àëäàõã¿éã õè÷ýý. Òóóëàé æèëòýíòýé: Ãàõàé ò¿¿íä ¿íýí÷ áàéõã¿é òóë òóóëàé çîâíî. Ëóó æèëòýíòýé: Íèéöíý ãàõàé ëóóä çàõèðàãäàíà. Ìîãîé æèëòýíòýé: Áàðàã á¿òýëã¿é äóðëàë. Ìîãîé ò¿¿íèéã õºäºëãºõã¿é çîâîîíî. Ìîðü æèëòýíòýé: Çîõèöîæ áîëíî. Ìîðèíû àìèí÷ çàí ãàõàéã çîâîîíî. Õîíü æèëòýíòýé: Ãàõàé õîíü æèëòíèé ñàíààíä íèéöíý. Áè÷ æèëòýíòýé: Áàéæ áîëîõ õîëáîî. Ãàõàéã õàéðëàæ äýýäýëíý. Òàõèà æèëòýíòýé: Òýâ÷ýýðòýé ãàõàé òàõèàíû ýâèéã îëæ äºíãºíº. Íîõîé æèëòýíòýé: Ñàéí íèéöýë. Á¿õ òàëààðàà æàðãàõ áîëíî. Ãàõàé æèëòýíòýé: Õàðèëöàí áóóëò õèéæ ÷àäàõ òóë àç æàðãàëòàé áàéíà.

ÌÎ

ÐÜ

ÁÈ

×Í

ÎÕ

ÎÉ

ÕÎ

ÍÜ

ÒÀÕ

ÈÀ

ÃÀÕ

ÀÉ

�0


- Óëààí óñàí ¿çýìíèé ø¿¿ñèéã ºäºðò 1 àÿãà óóõàä òà ç¿ðõíèé øèãäýýñ òóñàõã¿é.

- ªäºðò 2 àÿãà ñ¿¿ ç¿ðõíèé ºâ÷íººñ ñýðãèéëíý.

- âèòàìèíòàé õ¿íñ ç¿ðõýíä õýðýãòýé. ̄ ¿íä íîãîî, áÿñëàã, òàðàã, óðãàìëûí òîñ îðíî.

- 4 õýð÷èì çàãàñíû ìàõ äîëîî õîíîãò õýðýãëýõýä ç¿ðõíèé øèãäýýñýýð ¿õýõ ýðñäýëèéã 68 õóâèàð áàãàñãàíà.

- 5 øèðõýã õóøãà ºäºð á¿ð èäýýä áàéâàë íàñûã äîëîîí æèëýýð íýìäýã.

- Øàòààð ºäºðò äýýø, äîîø ãóðâàí óäàà ÿâàõàä ç¿ðõèéã ñàéæðóóëíà.

- Öàéíû 7 õàëáàãà áººðºëçãºíèé ÷àíàìàë ºäºðò õýðýãëýõýä õàãàñ æèëèéí äîòîð ãýõýä ë ñóäñûã 2.5 äàõèí áýõæ¿¿ëñýí áàéíà.

- Äîëîî õîíîãò 8 øèðõýã ãàäèë æèìñ èäýýä áàéâàë ç¿ðõíèé õýìèéã õýâèéí õýìæýýíä îðóóëäàã.

- ªãëºº, îðîé äóó àÿëààä áàéõ íü ç¿ðõíèé áàñ íýãýí ýì áîëäîã.

- 12 óäàà òàìõè ñîðîõ íü ç¿ðõíèé à÷ààëëûã 5 õóâèàð íýìäýã.

- Æ¿ðæèéã äîëîî õîíîãèéí õîîëîíäîî îðóóëààä áàéâàë ç¿ðõèéã ñòðåññ áîëîí íÿíãèéí äîâòîëãîîíîîñ õàìãààëæ ÷àäíà.

- Ç¿ðõíèé ºâ÷èíä Àëòàí õóíäàãà, øàð òºìñ çýðýã óðãàìëûã óóð ãàðãàëã¿é ÷àíàæ ºäºðò 2-3 óäàà óóâàë ñàéí. - 250 ãð áóöàëñàí óñàíä, äºðâºí ãð àëòàí õóíäàãà öýöýã õèéæ ãóðâàí ìèíóò çººëºí ãàëààð àëãóóð áóöàëãàí õàíäëààä, äóëààí áàéðàíä 20 ìèíóò òàãëàæ òàâèíà. Äàðàà íü ºâñèéã ø¿¿æ õîîëíû õàëáàãààð ºäºðò ãóðâàí óäàà óóíà. Äîëîî õîíîã òàñðàëòã¿é óóõàä ç¿ðõíèé öîõèëò õýâèéí áîëäîã.

- Ç¿ðõ õóðö õàòãàæ ºâäºõºä øóóä ñóóõ õýðýãòýé. Õýâòýæ áîëîõã¿é. Áîñîî áàéäëààñ õýâòýý áàéäàëä øèëæèõ ¿åä öóñ á¿ñýëõèéíýýñ äýýø õýñýãò øèëæèæ ç¿ðõýíä èë¿¿ à÷ààëàë ¿ç¿¿ëäýã. Ç¿ðõ ºâäºõºä ýì áàéõã¿é áîë áàãà õýìæýýíèé àðõè þì óó äàðñ àìàíäàà áàéëãàæ àìíû ñàëñëàãèéã öî÷ðîîãîîä çàëãèíà. - Öóñíû äàðàëò ººð÷ëºãäºí í¿ä õàðàíõóéëæ, òîëãîé ýðãýõ, öàðàé çýâõèéðýõ, äîòîð ìóóõàéðàõ ¿åä äýðã¿éãýýð òîëãîéãîî áèåíýýñýý äîð áàéðëóóëæ õýâòýõ íü ÷óõàë áàéäàã.

- Ç¿ðõíèé ºâ÷èíä õîíèíû ìàõíû õàëóóí øºëèéã óóæ áàéâààñ òºäºëã¿é ýäãýðíý. Àëèâàà þìíààñ àéæ öî÷èæ, ç¿ðõýíä öóñ áà øàð óñ õóðâààñ îðîîíãûí ýâðèéí ¿ç¿¿ðèéã ò¿ëæ, ¿íñèéã íü óñòàé õîëüæ óóíà.

- Ç¿ðõ ò¿ãøèæ, öî÷èõ, íîéð ¿ë õ¿ðýõýä ãàõàéí ç¿ðõèéã èäýõ íü òóñòàé.

- Õºíãºí öàãààí ñàâ ñóóëãàíä õîîë õ¿íñ èõ õèéæ õýðýãëýõ íü ç¿ðõíèé ¿éë àæèëëàãààíä ìóóãààð íºëººëäºã.

Ç¯ÐÕÍÈÉ ªÂ×ÍªªÑÓÐÜÄ×ÈËÀÍ ÑÝÐÃÈÉËÝÕ ÀÐÃÓÓÄ

��

2008-2009 îí

��


��

2008-2009 îí

Àäèñòàäèéí äýýäèéã õàéðëàã÷ èõýñ áàãø íàð áîëîí.Àâðàëûí õóðûã áóóëãàã÷ àìàðëèíãóé áà äîãøèí òýíãýðñ Áàð÷èä á¿õíèéã àðèëàã÷ äàãèíàñ ×îéæèíãóóäàäÁèøðýëýý ºðãºæ áèå õýë ñýòãýëýýð ìºðãºí çàëáèðúÿ Àðèóí ñýòãýëýýð áýëäñýí òàõèëûí ÷óóëãàíûã Àóãàà îãòîðãóéä ä¿¿ðýí ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëæ Àëñ ýðòíýýñ õóðñàí í¿ãýë õèëýíöèéã òýâ÷èí Àëèâààä äóóðñãàñàí áóÿíûã äàãàí áàÿñìóé Àñàð äýëãýð íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýí ñî¸ðõîî÷ À÷èò òýð õ¿íä îð÷ëîíãèéí ýöýñ õ¿ðòýë îðøèã Àÿà ¿¿ãýýð ãèéñýí áóÿíû àëèìàä öîãöñóóäÀíõëàí òàâüñàí áóðõàä äýýäñèéí åðººë ¸ñîîð Àìüòàí á¿õíèé óõààíûã ãèéã¿¿ëýí òýòãýæ Àøèä áèëãèéí ãýãýýã ãýðýëò¿¿ëýõýýð çîðüòóãàé. Ìóíõàã öàãèéí èõ õàðàíõóéãààð á¿ðõýãäýí ýíýëñýí Ìóó çàÿàíû òóéëûã íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð àâàð¯éë ¿ðèéí ãàñëàíò ñýòãýëýýð áîëîâñîðñîí ¯íýíõ¿¿ çîâëîíãèéí èõ ò¿éìðèéã íàìæààæ

ªø õîíçîíãèéí çîâëîíò ñýòãýëèéã àðèëãàí ªðºâ÷ óõààíû ãàéõàìøèãò öîãöîñ äýëãýðýõ áîëòóãàé Àâðàãòóí àâðàãòóí ¿íýí èòãýëò äýýäýñ ìèíü Àæèãòóí àæèãòóí õýìæýýëøã¿é íèã¿¿ëñýíã¿é ñàí ìèíü Àëãàñàíã¿é ýíýð÷ ýðòíèé åðººëºº ñîíñãî Àâðàí àâðàí òààëæ àðèóí ºðøººëºº òýòãýí ñî¸ðõ.Àðèóí øàøíû ãýðýë àðâàí ç¿ãò äýëãýð÷ Àìüòàí á¿õýíä àìãàëàíãèéí öîãèéã áàòàä äóóðñãàí Àëèìàä ò¿éòãýðèéã çîãñîîæ, áèëãèéí õóòãèéã Àñàð ò¿ðãýí äýëãýð¿¿ëæ õàéðëà. Äýýä ãóðâàí ýðäýíèéã àäèñòýä õèéãýýä Äýýä íîìûí óðâàëòã¿é áàðèëäëàãûí õ¿÷ Õ¿íäëýí ø¿òýæ ñàõèñàí áèäíèé ¿éëñýýð Õ¿ñýë á¿õíèéã ñýòãýë÷ëýí á¿òýýõ áîëòóãàé.Àâðàë á¿õíèéã õóðààñàí áàãøèéí àäèñòýäýýðÀõóé ¿åñèéí äîðîéòîë á¿õýí àìèðëàæ Õîðâîîãèéí ñàéí ¿éëñ ñ¿íäýðëýí á¿òýæ Õîòîë äàÿàð æàðãàí öýíãýõèéí ºëçèé õóòàã îðøòóãàé.

ÆÈÍËÀÂ ×ÎÃÇÎË áóþó ÀäÈñòÝäÈéÍ äÝÝäÈéÃ ÕÀéÐËÀÃ× ÝÕÀíõäóãààð Áîãä ªíäºð Ãýãýýí Çàíàáàçàðûí

Ìîíãîë÷óóäàä çîðèóëñàí Ýâ íýãäëèéí àéëäâàð

Öàãëàøã¿é à÷èò áóðõàí áàãøèéí ñóðãààëüä çàðëèãëàñàí÷ëàí ÷ºëºº ó÷ðàë á¿ðäñýí ýðäýíýò áèåý òàëààð ¿ë ýäëýí áóÿí í¿ãëèéã óõààí áîäîëäîî òóíãààæ, õ¿í á¿õýí ººð çóóðàà ýâ ýåèéã õè÷ýýæ, àòààðõàë õîðñîëã¿é, áèå áèåý õàéðëàí, àõ ä¿¿, àìðàã ñàäàí àäèë õàëóóí äîòíî íàéðàìäàæ ÿâàõ íü õ¿íèé ýðõýì ÷óõàë ¸ñîí ìºí áèëýý.

Àéë ãýð á¿õýí àç æàðãàëòàé áîë õîòîë äàÿàð àìàð àìãàëàí òîãòîõ áîëíî. Õ¿ì¿¿í áèä áèå áèåýíäýý áîëîîä åð õàìàã àìüòàíä ýíýðýõ¿é, àñðàõóé, íèã¿¿ëñýõ¿é, ñýòãýëýýð õàíäàæ, áàéãàëü îð÷èí, ýõ äýëõèéãýý õÿìãàäàæ òîðäîæ ÿâàõ ãýäýã íü íýí ýðõýì. Ýíý áîë áóðõàíû ñóðãààëèéí ãîë öºì þì.

... Õèëýíö á¿õíèéã á¿¿ ¿éëä Áóÿíûã õîòîë ÷óóëãàí áîëãî ªºðèéí ñýòãýëèéã îãîîò íîìõîòãî Ýíý áîë áóðõàíû øàøèí ...

Áóðõàí áàãøèéí ñóðãààëèàñ

��


Áóðõàí áóóäàé óóëÕÀÍÒÀÉØÈÐÁªÕÈÉÍ ÄÝÂÆÝÝ

Ø¿ëãèéã Ä.ÄàíçàíÀÿûã Á.Áÿìáàæàâ

Àëòàé íóòãèéí õ¿÷òýí¿¿äèéãÀçûí òýíãýð äóóäíàÀðäûí öýíãýë íààäàìä Àðñëàíãèéí äàâàà õ¿ëýýíý

Çàñàãòõàíû áºõ÷¿¿äèéã Àëäðûí îðãèë äóóäíàÀðäûí íààäìûí õîéìîðò Àâàðãûí äýâýý õ¿ëýýíý

Õàíòàéøèð óóë ìèíüÀëñûí áàðààòàéÕàíòàéøèð äýâæýýÀâàðãûí ãàðààòàé

Óäàì ñàéòàé õºâã¿¿äèéã ªºäëºõèéí çàÿà äóóäíàÓëñûí áàÿð íààäàìäÅðººëòýé ó÷ðàë õ¿ëýýíý

Äýëãýð Ìîíãîëûí õ¿÷òýí¿¿äèéãÄýýäñèéí õèéìîðü äóóäíà Äýëõèéí Ìîíãîëûí äýâæýýíäýýÄèéëýõèéí îìîã õ¿ëýýíý

Õàíòàéøèð óóë ìèíüÀëñûí áàðààòàéÕàíòàéøèð äýâæýýÀâàðãûí ãàðààòàé

ÕÀÍÒÀÉØÈÐ ÁªÕÈÉÍ ÄÝÂÆÝÝÍÈÉ ÄÓÓ

ÌÓÃÆ ×.Áàò-Ýðäýíý, ÌÓÑÒÀ Í.Ýíõáàò ÌÓÑÒÀ Á.Áàòáîëä, ÌÓÑÒÀ Ñ.Ãàíçîðèã

Ñýòã¿¿ëèéí ðåäàêö:Åðºíõèé ýðõëýã÷ Ä.ÁÀÄÀÌÃÀÐÀÂ /99113833/Äèçàéíåð Ä.ÁÀßÑÃÀËÀÍ “ÑÀÐIÒÀL” ôîòî àãåíòëàã

Óòàñ: 11-354389, 99113833, 99009966 Å-mail: [email protected]

Õýâëýëèéí ýõèéã “Ñ¯ËÄ” ñýòã¿¿ëèéí ãàçàð áýëòãýâ.“Ñ¯ËÄ” ñýòã¿¿ëä õýâëýãäýí íèéòëýãäñýí ìýäýý, ìàòåðèàë, çóðãèéã àøèãëàõ áóþó õóóëáàðëàõ, õýâëýí íèéòëýõèéã õîðèãëîíî.

web: www.vip76/enkhbayare-mail: [email protected]

Óòàñ: 976-11-262216Ôàêñ: 976-11-327016

Òóñëàõ: Ñ.Ìºíãºí÷èìýã-99075752 /õîòîä/Áèå òºëººëºã÷, òóñëàõ: Ì.Áàòáàÿð-99089361 /õîòîä/ Áèå òºëººëºã÷, òóñëàõ: Á.Äîðæäàãâà-99990355 /îðîí íóòàãò/

ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Æ.Ýíõáàÿðòàé õîëáîãäîõ õàÿã:

Government & Nonprofit

Tailan 2008-2009