§¹i c­¬ng giun s¸n

Giun ®òa - giun tãc - giun kim

Häc viÖn qu©n y

Bé m«n Sèt rÐt - KÝ sinh trïng vµ C«n trïng

TS NguyÔn Ngäc San

§¹i c­¬ng giun s¸n

• Giun s¸n lµ nh÷ng ®éng vËt ®a bµo, cãc¸c c¬ quan riªng biÖt

• Giun s¸n sèng kÝ sinh Ýt h¬n, do cÊu t¹oc¬ thÓ ®· cã nhiÒu thay ®æi thÝch nghi víi®êi sèng kÝ sinh.

• §a sè giun s¸n kÝ sinh ë èng tiªu ho¸, bÊtth­êng cã thÓ di chuyÓn l¹c chç.

1. Kh¸i niÖm vÒ giun s¸n

• Ph­¬ng thøc sinh s¶n kh¸c nhau râ rÖt gi÷a giuntrßn, s¸n l¸, s¸n d©y.

• §­êng x©m nhËp cña GS vµo c¬ thÓ vËt chñ kh¸cnhau. Chñ yÕu theo ®­êng tiªu ho¸

• §­êng th¶i mÇm bÖnh GS kh¸c nhau, chñ yÕutheo ®­êng tiªu ho¸.

• BÖnh GS rÊt phæ biÕn ë c¸c n­íc nhiÖt ®íi do cã®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù sinh tr­ëng, ph¸t triÓncña GS vµ c¸c vËt chñ trung gian.

1. Kh¸i niÖm vÒ giun s¸n

2.1. ChiÕm ®o¹t dinh d­ìng cña c¬ thÓ vËt

chñ

2.2. G©y ®éc cho c¬ thÓ vËt chñ

2.3. T¸c h¹i c¬ häc

2.4. G©y dÞ øng cho vËt chñ

2.5. Më ®­êng cho vi khuÈn x©m nhËp

2. T¸c h¹i cña giun s¸n víi vËt chñ

• L©m sµng: chØ tham kh¶o v× c¸c triÖu chøngkh«ng ®iÓn h×nh.

• XÐt nghiÖm KST häc: tïy theo vÞ trÝ kÝ sinh vµ®­êng th¶i mÇm bÖnh ra ngo¹i c¶nh.

+ H×nh thÓ: chuÈn vµng.

+ MiÔn dÞch häc: cho kÕt qu¶ kh«ng chÝnh x¸c.

+ KÜ thuËt SHPT ®· vµ ®ang cã nhiÒu høa hÑn.

• DÞch tÔ häc.

3. ChÈn ®o¸n bÖnh giun s¸n

Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ bÖnh giun s¸n:

+ Chän thuèc cã hiÖu qu¶ víi nhiÒu lo¹i giun s¸n

+ Dïng thuèc víi nång ®é cao ®Ó cã t¸c dông m¹nh.

+ Sau khi uèng thuèc ®iÒu trÞ, nªn dïng thuèc tÈy.

+ Ph¶i xö lÝ GS sau khi tÈy, tr¸nh « nhiÔm.

+ Sau khi tÈy GS ¸p dông BP vÖ sinh, chèng t¸inhiÔm

+ CÇn ®iÒu trÞ ®Þnh k× giun s¸n (6 - 12 th¸ng) ®Ó PCt¸i nhiÔm vµ biÕn chøng.

4. ®iÒu trÞ bÖnh giun s¸n

Thuèc ®iÒu trÞ giun:

+ Piperazin (dietylen diamin), hexahydrat

+ Levamisole: levaris, decaris, solaskil...

+ Mebendazole: vermox, fugacar, soltric...

+ Albendazole: zentel, zenben, alzental.

+ Pyrantel: combantrin, antiminth, panatel...

+ Thiabendazole (mitezol)

+ Diethylcarbamazin (DEC, banocid, notezin...)

4. ®iÒu trÞ bÖnh giun s¸n

Thuèc ®iÒu trÞ s¸n:

+ Mebendazole: vermox, fugacar,soltric...

+ Albendazole: zentel, zenben, alzental.

+ Niclosamid: yomesal, niclocide, tamox...

+ Praziquantel: pratez, biltricid, cesol…+ Triclabendazol: egaten…

4. ®iÒu trÞ bÖnh giun s¸n

+ §iÒu trÞ hµng lo¹t.

+ §iÒu trÞ chän läc.

+ §iÒu trÞ ca bÖnh.

+ §iÒu trÞ dù phßng.

+ §iÒu trÞ biÕn chøng.

4. ®iÒu trÞ bÖnh giun s¸n

5.1.Phßng chèng c¸c bÖnh giun s¸ntruyÒn qua ®Êt (Geohelminth)

+ Môc tiªu tr­íc m¾t PCBGS lµ gi¶m c­êng®é nhiÔm.

+ BP hiÖu qu¶ nhÊt lµ c¸c biÖn ph¸p tænghîp:

- VÖ sinh c¸ nh©n

- VÖ sinh m«i tr­êng.

5. Phßng chèng bÖnh giun s¸n

5.2. PCBGS truyÒn qua sinh vËt

PCCBGS truyÒn qua sinh vËt c¬ b¶n nh­nguyªn t¾c PCCBGS truyÒn qua ®Êt, chó ý:

+ C¸c BP phßng vµ diÖt VC trung gian truyÒnbÖnh.

+ Gi¸o dôc kiÕn thøc vÖ sinh chung, vÖ sinh ¨nuèng, nh»m thay ®æi c¸c phong tôc ¨n gái c¸,c¸c thøc ¨n sèng, t¸i hoÆc ch­a nÊu chÝn.

+ KÕt hîp víi Thó y, ®Ò xuÊt BP b¶o vÖ gia sóc,chèng l¹i mÇm bÖnh KST.

5. Phßng chèng bÖnh giun s¸n

6.1. Ngµnh phô giun trßn- Nematodes:Cã mét líp: Nematoda, chia ra 2 líp phô:+ Líp phô Phasmidia: chia ra c¸c bé- Ascaridia (giun ®òa, giun kim).- Rhabditida (giun mãc, giun l­¬n).- Spirudida (giun chØ).+ Líp phô Aphasmidia: cã c¸c bé.- Enoplida (giun so¾n).- Trichocephalata (giun tãc).

6. Ph©n lo¹i

6.2. Ngµnh phô giun dÑt- Platodes:

* Líp s¸n l¸ - Trematoda.

+ S¸n l­ìng giíi.

+ S¸n ph©n giíi.

* Líp s¸n d©y - Cestoda. Cã hai bé:

+ Bé Cyclophyllidae: ®Çu cã 4 gi¸c, tö cung bÞt kÝn.

+ Bé Pseudophyllidae: ®Çu cã 2 r·nh, tö cung cã lç®Î.

6.3. Ngµnh giun ®èt: cã nhiÒu líp trong ®ã cã líp®Øa, v¾t (Hirudinea) cã liªn quan ®Õn y häc.

6. Ph©n lo¹i

Giun ®òa ng­êiAscaris lumbricoides

Giun ®òatr­ëngthµnh

Giíi thiÖu h×nh thÓ

Êu trïng giun®òa

Trøng giun®òa

1. §Æc ®iÓm sinh häc

Vßng ®êi sinh häc cña giun ®òaA.lumbricoides

Tãm l¹i:Giun ®òa A. lumbricoides chØ cã mét vËt chñ.

Trøng giun cÇn mét thêi gian ph¸t triÓn ë m«i tr­êng ¸ikhÝ ®Ó hoµn thµnh vßng ®êi. Khi di c­, Êu trïng cã thÓl¹c chç qua c¸c mao m¹ch phæi råi vÒ tim, qua vßng tuÇnhoµn lín vµ cã thÓ bÞ gi÷ l¹i ë c¸c bé phËn, c¸c m« cñac¬ thÓ (vÝ dô: ë h¹ch b¹ch huyÕt, l¸ch, n·o, tñy).

Trong qu¸ tr×nh di c­ Êu trïng cã thÓ g©y nh÷ngph¶n øng dÞ øng cÊp tÝnh hoÆc cã thÓ tËp trung ë thËn råivµo n­íc tiÓu, Ýt khi qua ®­îc nhau thai vµo bµo thai.Giun tr­ëng thµnh kÝ sinh ë ruét non, hót thøc ¨n ®·®­îc tiªu ho¸. Giun rÊt Ýt b¸m vµo thµnh ruét. §Ó chèngl¹i nhu ®éng ruét, giun cong m×nh tùa vµo thµnh ruét vµhay thay ®æi vÞ trÝ.

Êu trïng giun ®òa:Di c­ trong c¬ thÓ, Êu trïng cã thÓ g©y nh÷ng t¸c

h¹i ë n¬i chóng c­ tró.Giun tr­ëng thµnh:• ChiÕm mét phÇn thøc ¨n cña c¬ thÓ, lµm suy yÕu

c¬ thÓ nÕu sè l­îng giun nhiÒu.• Nh÷ng biÕn chøng c¬ häc do giun ®òa• Khi ®iÒu trÞ, giun bÞ chÕt n¸t trong ruét, chÊt ®éc

cña giun cã thÓ g©y nhiÔm ®éc nguy hiÓm, th­ênggÆp ë TE

2. Vai trß y häc

Ve §¸m trøng

Ve Thanh trïng Êutrïng

Giun ®òa A.lumbricoides tr­ëng thµnh trong ruét bÖnh nh©n.

L©m sµng:

Kh«ng chÝnh x¸c do triÖu chøng g©yra th­êng kh«ng ®iÓn h×nh.

XÐt nghiÖm:XÐt nghiÖm ph©n t×m trøng giun lµchñ yÕu, kÕt qu¶ chÝnh x¸c. Cã thÓsiªu ©m hoÆc néi soi ph¸t hiÖn giuntr­ëng thµnh ë c¸c phñ t¹ng trong c¬thÓ.

3. ChÈn ®o¸n

• §iÒu trÞ lÎ tÎ, ®iÒu trÞ hµng lo¹t, ®iÒu trÞ chänläc.

• Kh¶ n¨ng t¸i ph¸t nhiÔm giun ®òa rÊt cao,cÇn ®iÒu trÞ ®Þnh k× 3 th¸ng, 6 th¸ng mét lÇn.

• C¸c thuèc ®iÒu trÞ giun ®òa bao gåm:

Santonin, Tinh dÇu giun, piperazin lo¹icitrat hoÆc adipinat, OxyLevamisol, mebendazole, albendazol

4. ®iÒu trÞ

Nguån bÖnh: ng­êi lµ nguån bÖnh duy nhÊt.

MÇm bÖnh: lµ trøng giun ®òa ®· ph¸t triÓn,

cã Êu trïng ë bªn trong.

§­êng l©y: qua ®­êng tiªu hãa, theo thøc

¨n, rau qu¶, n­íc bÞ « nhiÔm...

T×nh h×nh nhiÔm giun:

5. DÞch tÔ häc

Qu¶n lÝ tèt nguån ph©n: kh«ng ®i ngoµi bõa

b·i, dïng hè xÝ ®óng quy c¸ch.

Thøc ¨n chÕ biÕn hîp vÖ sinh, che bôi, che

ruåi...

Kh«ng ¨n thøc ¨n rau sèng, ch­a nÊu chÝn...

Gi¸o dôc ý thøc vÖ sinh.

KÕt hîp gi¶i quyÕt nguån bÖnh: ®iÒu trÞ ®Þnh

k×, ®iÒu trÞ hµng lo¹t.

6. Phßng chèng

Giun tãcTrichuris trichiura

1. §Æc ®iÓm hinh thÓ.

1.1. Giun tr­ëng thµnh: 1.2. Trøng

2. ®Æc ®iÓm sinh häc.+ VËt chñ: giun tãc kÝ sinh ë

ng­êi.+ VÞ trÝ kÝ sinh: giun tãc kÝ

sinh ë ®¹i trµng vµ manhtrµng. Còng cã khi kÝ sinhë ruét thõa, rÊt Ýt khi kÝsinh ë ruét non. Khi kÝsinh giun c¾m phÇn ®Çuvµo thµnh ruét ®Ó hótm¸u, phÇn ®u«i ë tronglßng ruét.

+ Vßng ®êi: vßng ®êi sinhhäc cña giun tãc ®¬n gi¶n,chØ cã mét chñ.

Vßng ®êi cña giun tãcT.trichiura.

Trøng ®­îc thô tinh theo ph©n ra ngo¹i c¶nh. ëngo¹i c¶nh gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi, trøng ph¸t triÓn tíi giai®o¹n cã Êu trïng bªn trong lóc ®ã cã kh¶ n¨ng l©y nhiÔmtrë l¹i vµo ng­êi qua ®­êng ¨n uèng. Thêi gian ph¸t triÓn ëngo¹i c¶nh trung b×nh cÇn kho¶ng 2 tuÇn.

Khi ng­êi nuèt ph¶i trøng cã Êu trïng vµo trongruét, Êu trïng tho¸t vá ë ruét non, råi ®i dÇn xuèng ®¹itrµng, manh trµng, ph¸t triÓn thµnh giun tr­ëng thµnh ë®ã. Thêi gian tõ khi nhiÔm ph¶i trøng tíi khi giun tãc b¾t®Çu ®Î trøng kho¶ng mét th¸ng. Nh­ vËy giun tãc chØ cãmét vËt chñ, cÇn giai ®o¹n ph¸t triÓn trøng ë ngo¹i c¶nh.Giun tãc kh«ng cã chu ki chu du trong c¬ thÓ vËt chñ.

Giun tãc sèng trong ng­êi 5 - 6 nam.

3. Vai trß y häc.3.1. BiÓu hiÖn t¹i chç:Giun tãc g©y tæn th­¬ng niªm m¹c ®¹i trµng, kÝch thÝch c¸ctæn th­¬ng ë ®¹i trµng, g©y nªn c¸c triÖu chøng gièng lÞamÝp. BiÓu hiÖn: ®au bông, ®i ngoµi nhiÒu lÇn trong ngµy,ph©n Ýt, cã lÉn nhÇy m¸u.3.2. BiÓu hiÖn toµn th©n:Nhung ng­êi nhiÔm giun tãc nÆng míi cã triÖu chøng thiÕum¸u râ, ®iÓn hinh, hång cÇu cã thÓ d­íi 1 triÖu/ml m¸u, tØlÖ huyÕt s¾c tè d­íi 40%.

4. ChÈn ®o¸n bÖnh giun tãc.Th­êng dÔ dµng, dùa vµo xÐt nghiÖm ph©n tim trøng giuntãc. Trøng giun tãc th­êng xuÊt hiÖn trong ph©n kho¶ng 2th¸ng sau khi nuot ph¶i trøng giun. Cã thÓ dïng ph­¬ngph¸p xÐt nghiÖm ph©n trùc tiÕp. Trong c¸c tr­êng hîp xÐtnghiÖm trùc tiÕp ©m tÝnh, cã thÓ dïng c¸c ph­¬ng ph¸p tËptrung trøng.

5. §iÒu trÞ§iÒu trÞ bÖnh giun tãc t­¬ng ®èi khã kh¨n do c¸ch b¸mcña giun vµo thµnh ruét. C¸c thuèc cã hiÖu lùc lµ oxentel,mebendazole.... nÕu dïng d­íi d¹ng uèng ph¶i dïng viªnbäc gelatin vi thuèc cã thÓ lµm báng niªm m¹c miÖng,kh«ng dïng cho trÎ em.

6. DÞch tÔ häc vµ phßng chèng.6.1. DÞch häc:6.1.1. Tinh hinh nhiÔm giun:

6. 2. Nguån bÖnh:Nguån bÖnh duy nhÊt lµ ng­êi. MÆc dï cã mét sèt¸c gi¶ cho r»ng nguån bÖnh cã thÓ tõ c¸c loµi ®éngvËt: lîn, khØ, chim, qu¹...nh­ng ch­a ®­îc c«ngnhËn.6.1.3. MÇm bÖnh

6.1.4. §­êng l©y:Theo ®­êng tiªu ho¸ do ¨n ph¶i trøng cã Êu trïnggiai ®o¹n l©y nhiÔm.6.2. BiÖn ph¸p phßng chèng :

Gièng nh­ ®èi víi giun ®òa, ng­êi ta kh«ng ®Æt vÊn®Ò phßng chèng riªng bÖnh giun tãc vi t¸c h¹i Ýt,®Æc ®iÓm dÞch häc gièng giun ®òa, nªn cã thÓ kÕthîp trong phßng chèng giun ®òa.

Giun kimEnterobius vermicularis

1. §Æc ®iÓm hinh thÓ.

1.1. Giun tr­ëng thµnh:Hinh èng, nhá, mµu tr¾ng

®ôc, ®Çu h¬i phinh, cã 2mÐp hinh lang trô ch¹ydäc 2 bªn th©n nh­ 2 nÕpgê.

1.2.Trøng giun kim:Trøng hinh bÇu dôc, métmÆt phång, bÞ lÐp mét gãcnh­ ®Çu b¸nh mi, mét mÆtlÐp.

Ve§̧m trøng

2. §Æc ®iÓm sinh häc.

ßng ®êi sinh häc cña giun kim E. vermicularisV

Ng­êi lµ vËt chñ duy nhÊt cña giun kim. Giun tr­ëng thµnh

sèng kÝ sinh chñ yÕu ë manh trµng, ®¹i trµng. dÇu b¸m vµomµng nhÇy ruét. Giun hÊp thô nhung chÊt chøa trong ruét.Sau khi giao phèi, giun ®ùc chÕt vµ bÞ tèng ra ngoµi theoph©n. Giun c¸i víi tö cung ®Çy trøng, di chuyÓn vÒ phÝa trùctrµng, tíi hËu m«n, råi ra vïng quanh hËu m«n, ®Î trøng ë

c¸c nÕp nh¨n hËu m«n. Th­êng ®Î trøng vµo buæi tèi.Trøngsinh ra cã ph«i ngay, sau vµi giê cã thÓ truyÒn bÖnh. Th­êngkh«ng thÊy trøng giun kim trong ph©n, hoÆc chØ thÊy ë ®Çub·i ph©n. Ng­êi nuèt ph¶i trøng th­êng qua tay bÈn hoÆc®å vËt ®­a lªn miÖng. Trøng qua miÖng xuèng ruét në ra Êutrïng, Êu trïng xuèng manh trµng, ®¹i trµng, ph¸t triÓnthµnh giun tr­ëng thµnh.

3. Vai trß y häc.+ Ngøa hËu m«n:TriÖu chøng th­êng gÆp nhÊt lµ ngøa hËu m«n, ngøath­êng xuÊt hiÖn vµo buæi tèi, vµo giê ®i ngñ, vi giun c¸i®Î trøng vµo thêi gian nµy. Khi ®ã nhiÖt ®é gi­êng Êm ¸pkÝch thÝch giun c¸i ®Î trøng.+ Rèi lo¹n tiªu ho¸:+ Rèi lo¹n thÇn kinh:Giun ®Î ë hËu m«n g©y ngøa lµm trÎ em mÊt ngñ, quÊykhãc vÒ ®ªm. TrÎ em cã nhiÒu giun cã c¬n co giËt kiÓu®éng kinh, chËm lín, xanh xao, gÇy cßm.+ Giun kim cßn cã thÓ g©y t¸c h¹i ë c¬ quan sinh dôc n÷.+ NhiÔm giun kim l©u trong c¬ thÓ cã thÓ ¶nh h­ëng tíikh¶ n¨ng ph¸t triÓn c¬ thÓ cña trÎ:

4. ChÈn ®o¸n.

+ L©m sµng: dÊu hiÖu ngøa ng¸y, ngä nguËy, buån ë hËu m«nvÒ ®ªm rÊt ®Æc hiÖu. NÕu kh¸m ngay, cã thÓ thÊy giun c¸itr­ëng thµnh ë c¸c nÕp nh¨n hËu m«n. C¸c triÖu chøng kh¸cnãi chung kh«ng ®Æc hiÖu.+ XÐt nghiÖm kÝ sinh trïng:- XÐt nghiÖm ph©n tim trøng giun Ýt thÊy, hoÆc nÕu cã chØ thÊyë ®Çu b·i.

Ph­¬ng ph¸p giÊy bãng kÝnh dÝnh:- Ph­¬ng ph¸p Scriabin: dïng tam b«ng tÈm n­íc muèi sinh lÝquÖt c¸c nÕp nhan hËu m«n, råi röa n­íc muèi sinh lÝ, li t©mn­íc röa lÊy cÆn lµm tiªu b¶n, soi trªn kÝnh hiÓn vi.Tim trøng giun tr­ëng thµnh ë hËu m«n (th­êng vµo buæi tèi

22 giê).

5. §iÒu trÞ.+ Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ:BÖnh giun kim cã tÝnh chÊt gia ®×nh vµ tËp thÓ. BÖnhnh©n rÊt dÔ bÞ t¸i nhiÔm, ph¶i ®iÒu trÞ hµng lo¹t, ph¶i kÕthîp ®iÒu trÞ víi c¸c biÖn ph¸p vÖ sinh, phßng bÖnh. Giunkim sèng kÝ sinh ë ®¹i trµng, manh trµng, thuèc ®Ó ®iÒutrÞ giun kim ph¶i khã bÞ ph©n hñy. Ph¶i tÝnh to¸n liÒu tèithiÓu cã t¸c dông, ph¶i dïng dµi ngµy, míi cã kÕt qu¶.+ C¸c thuèc hÞªn ®ang ®­îc sö dông ®iÒu trÞ giun kim:piperazin, tÝm gentian, mebendazole (vermox),combantrin...

6. DÞch tÔ häc vµ phßng chèng.6.1. DÞch tÔ häc:

Giun kim do cã chu ki ph¸t triÓn trùc tiÕp kh«ng phô

thuéc vµo nhung yÕu tè ®Þa lÝ khÝ hËu. Løa tuæi trÎ em lµløa tuæi dÔ m¾c bÖnh, tØ lÖ nhiÔm cao nhÊt ë trÎ em tr­íctuæi ®i häc vµ häc sinh. BÖnh cã tÝnh chÊt gia ®inh vµ céng®ång nhµ trÎ, c¬ quan… MËt ®é d©n ®«ng ®óc lµ yÕu tèquan träng trong truyÒn bÖnh vµ t¸i nhiÔm bÖnh. Trøngvµ Êu trïng giun kim cã thÓ khuÕch t¸n ë mäi chç: chan,chiÕu, mäi vËt dông nh­ ghÕ ngåi, thËm chÝ tiÒn ë ng©nhµng còng cã trøng giun.

6.2. Phßng chèng:+ C¸c biÖn ph¸p vÖ sinh c¸ nh©n:CÇn ®­îc dÆc biÖt quan t©m: röa tay, c¾t mãng tay, kh«ngcho trÎ mót tay. Kh«ng mÆc quÇn ¸o thñng ®Ýt, röa s¹chhËu m«n b»ng xµ phßng. QuÇn ¸o ngñ, ®å lãt ph¶i thaygiÆt hµng ngµy, ®un n­íc s«i, ph¬i n¾ng…+ C¸c biÖn ph¸p vÖ sinh tËp thÓ:- Nªn lau nhµ, h¹n chÕ quÐt nhµ.- TÈy röa, khö trïng c¸c dông cô c«ng cô c«ng céng:thau, chËu ,®å ch¬i..Tæ chøc cho trÎ röa tay tr­íc khi an.diÒu trÞ cho c¶ tËp thÓ v­ên trÎ, gia ®inh…Nªn duy tri tÈy giun cho c¸c ch¸u ®Þnh ki 3 th¸ng mét lÇn(nhÊt lµ c¸c ch¸u ë c¸c nhµ trÎ) b»ng mebendazole hoÆc

combantrin.