بررسی دولت الکترونیک در ایرانارائه: ضحی نوه ابراهیم

پاییز ۹۴

کارشناسی ارشد مدیریت فناوری اطالعات

بررسی مقاله

31 سایت اداري دولتی:

از جمله 16 وزارتخانه و 15 سازمان دولتی تحت بخش اجرایی دولت

براي ارزیابی از مدل سه مرحله اي شامل:

اطالعات (10 شاخص با 47 زیر شاخص) 1.

ارتباطات و تعامل (4 شاخص با 14 زیر شاخص) 2.

خدمات (2 شاخص و 5 زیر شاخص)3.

تعاریف دولت الکترونیک

فناوري اطالعات و ارتباطات، از زمان شروع عصر کامپیوتر در سازمان هاي دولتی به کار رفته اند. مثالً

یکی از مواقعی که کامپیوتر در سطح وسیعی به کار گرفته شد، زمان انتخابات ریاست جمهوري امریکا

در سال 1954 بود. از آن زمان به بعد، سیستم هاي اطالعاتی دولت به موازات سیستم هاي اطالعاتی

سازمان هاي بخش خصوصی تحول یافتند.

دولت الکترونیک یعنی دولت مؤثر، که در آن فناوري اطالعات و ارتباطات براي نو کردن خدمات

دولتی به کار می رود و این خدمات را قابل دسترسی، مؤثر، شفاف و شهروند محور می سازد.

دولت الکترونیک با تکیه بر اینترنت و دیگر فناوري هاي نو ظهور، اطالعات و خدمات را به شیوه اي ساده، سریع، کارآمد و کم هزینه دریافت و توزیع می کند.

جنبه هاي دیگر دولت الکترونیک مثل: جوابگویی، مسئولیت پذیري و شفاف سازي مورد توجه قرار گرفته اند. در نتیجه، دولت الکترونیک مجموعه اي از تمام ارتباطات الکترونیک بین دولت،

شرکت ها و مردم است.

نقش کارمندان دولت و بخش دولتی در دولت الکترونیک بسیار مهم است؛ با وجود این، آماده

سازي شهروندان، سازمان هاي تجاري و دیگر کاربران براي اتخاذ سیستم دولت الکترونیک نیز

مهم است و مفاهیم معناداري دارد.

دولت الکترونیک در کشورهای مختلف

Based on UNPACS, 2014(United Nations Public Administration Country Studies)

دانمارک

+12

-12

+10

+7

استرالیا

سنگاپور

کره جنوبی

ژاپن

کره

هلند

[2012]

-3

-5 انگلیس

-5 ایران

رتـــــــــبۀ ایـــــــــران در بـــــــــین 193 •

کشور 105 است

نســـــبت بـــــه دو ســـــال قـــــبل 5 •

درجه کمتر شده!

2014

مدل ارزیابی دولت الکترونیک

درک مــفهوم دولــت الــکترونــیک اولــین گــام مــهم بــه ســمت ارزیــابــی مــوفــقیت ابــتکارات دولــت الــکترونــیک اســت

امــــا تــــنها گــــام الزم نیســــت. هــــمچنین ضــــروری اســــت کــــه مــــقیاس هــــایــــی داشــــته بــــاشــــیم کــــه بــــه مــــدیــــران و

مــحققان کــمک کــنند تــا دریــابــند کــه آیــا بــا ایــن ابــتکارات فــناوری اطــالعــات تــوانســته انــد بــه اهــداف تــعیین

شدۀ خود دست یابند یا نه.

مـدل هـای بـسیاری بـرای درک بـلوغ دولـت الـکترونـیک و ضـبط مـراحـل مـختلف پیشـرفـت خـدمـات الـکترونـیکی

پـیشنهاد شـده انـد. در ایـن مـدل هـا مـراحـل مـقدمـاتـی از نـظر تـمرکـز بـر در دسـترس بـودن اطـالعـات دولـتی،

امـکان دانـلود فـرم هـا بـرای شـروع فـرایـند اداری (مـثل تـمدیـد کـارت شـناسـایـی) و امـکان انـجام بـخشی از،

یا کل این فرایند به صورت آنالین به شیوۀ انتقالی دو سویه، بسیار به هم شبیه هستند.

مـدل بـلوغ پـنج مـرحـله ای بـرای سـنجش پـروژه هـای دولـت الـکترونـیک در اتـحادیـۀ اروپـا مـدلـی عـملی اسـت

که از زمان معرفی آن مورد استفادۀ محققان بسیاری قرار گرفته است.در این مدل

دو مرحلۀ آخر در دستۀ دسترسی کامل آنالین قرار دارند.

گــیل گــارســیا و مــارتــینز مــدل عــملی دیــگری بــرای ارزیــابــی دولــت الــکترونــیک ارائــه مــی کــنند.ایــن مــدل 7 مــرحــله

دارد که در آن هر مرحله از مراحله قبلی پیچیده تر و مؤثرتر است:

حضور ابتدایی 1.

حضور گسترده2.

حضور تعاملی3.

حضور انتقالی4.

ادغام عمودی5.

ادغام افقی 6.

ادغام کامل7.

مدل ۷ مرحله ای گیل گارسیا و مارتینز:

حضور ابتدایی: اولین مرحله بر دسته بندی اطالعات دولت و برنامه ریزی و معرفی آن در صفحات وب تمرکز دارد

حـضور گسـترده: در ایـن مـرحـله، شهـرونـدان بـه اطـالعـات پـویـا و تـخصصی ای دسـترسـی دارنـد کـه از طـریـق وب سـایـت

های رسمی دولت به روز می شوند.

حـضور تـعامـلی: ایـن مـرحـله زمـانـی اسـت کـه دولـت هـا شـروع بـه اسـتفاده از پـتانـسیل ایـنترنـت بـه عـنوان شـیوه ای مـفید

برای تعامل با شهروندان، شرکت ها و دیگر سهامداران می کنند.

حـضور انـتقالـی: در ایـن مـرحـله، شهـرونـدان انـتخاب انـجام انـتقاالتـی امـن را بـرای انـجام فـرایـندهـای دولـتی در سـایـت

های دولتی دارند.

ادغـام عـمودی: ایـن مـرحـله شـامـل ادغـام مـجازی و/ یـا فـیزیـکی سـازمـان هـای دولـتی اسـت کـه مـسئول عـملکرد مشـترک

هستند یا به مشتریان یکسانی در سطوح مختلف دولت خدمات می دهند.

ادغـام افـقی: بـرای دسـتیابـی بـه تـمام پـتانـسیل هـای فـناوری اطـالعـات در دولـت از دیـدگـاه یـک شهـرونـد، ادغـام افـقی بـین

خدمات مختلف دولتی، آژانس ها و زمینه های سیاست گذاری حیاتی است.

ادغـام کـامـل: چـه زمـانـی یـک دولـت تـمام خـدمـات را از طـریـق درگـاهـی واحـد ارائـه مـی کـند کـه مـانـند پنجـره ای یـکپارچـه و

واحد کار می کند.

بـــرای ارزیـــابـــی مـــناســـب دولـــت الـــکترونـــیک در ایـــران مـــدلـــی ســـه مـــرحـــله ای بـــا 66 زیـــر شـــاخـــص، بـــرای

بررسی و ارزیابی وب سایت ها طراحی شده است.

(1) اطـــالعـــات {10 ش و 47 زش} (2) ارتـــباطـــات و تـــعامـــل {4 ش و 14

زش} (3) خدمات {2 ش و 5 زش}

میزان اطالعات 1.

میزان اطالعات کلی•

سرعت دانلود اطالعات •گرایش وب سایت ها 2.

ماهیت و محتواي اطالعات 3.

چند رسانه اي 4.

تعداد پیوندها 5.

آخرین به روز رسانی ها 6.

آرشیو 7.

سهولت دسترسی 8.

سرعت دسترسی به آدرس وبسایت•

سهولت دسترسی به آدرس وبسایت •ویژگی هاي صفحه اصلی 9.

امکان جستجو10.

امکان تماس1.

بازخورد2.

انتخاب سبک3.

تبادل نظر4.

دسترسی به کاالها و 1.

خدمات

در درسترس بودن 2.

فرم ها

جامعه نمونه تحقیق

جـــامـــعۀ آمـــاری ایـــن تـــحقیق شـــامـــل ۳۱ وب ســـایـــت اجـــرای دولـــتی ایـــران اســـت، از جــمله ۱۶ وزارتــخانــه و ۱۵ ســازمــان دولــتی

تحت بخش اجرایی دولت.

وب ســایــت هــای وزارت مـسکن و شهـرسـازی و وزارت دادگسـتری در مــوقــع انــجام ایــن پــژوهــش فــعال نــبودنــد. وزارت رفـاه و

امـنیت اجـتماعـی در زمـان ایـن تـحقیق سـایـت نـداشـت و دسـترسـی بـه سـایـت وزارت دفـاع و نـیروهـای مسـلح نـیاز بـه کـلمۀ عـبور

داشت که پژوهشگران نداشتند و اجازه نداشتند کلمۀ عبور داشته باشند.

وزارتــــــــــخـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــانــــــــــه هــــــــــا: هــــــــــای ســــــــــایــــــــــت بــــــــــیـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــن در

در بین سایت های دولتی:

سایت های ریاست جمهوری، •

سخنگوی دولت، •

سازمان انرژی اتمی ایران، •

ادارۀ محیط زیست ایران، •

مرکز مبارزه با مواد مخدر ایران، •

سازمان بهزیستی، •

سازمان مدیریت و برنامه ریزی، •

سازمان امور مشارکت زنان، •

بانک مرکزی، •

مرکز گفتگوی تمدن ها، •

سازمان تربیت بدنی، •

وزارت جهاد کشاورزی، •

وزارت صنایع و معادن، •

و • اقــــــــــــــــــتـــصـــادی امــــــــــــــــــور وزارت

دارایی،

وزارت بـــــــازرگـــــــانـــــــی وزارت امـــــــور •

خارجه،

وزارت علوم تحقیقات و فناوری، •

وزارت نفت، •

وزارت نیرو، •

وزارت بهـــــــــــــــــداشـــــــــــــــــت و آمـــــــــــــــــوزش •

نتایج

میزان اطالعات1.

باالترین میزان اطالعات مربوط به وزارت صنایع و معادن و کمترین میزان مربوط به سازمان انرژی اتمی ایران•

کوتاه ترین زمان دانلود مربوط به مرکز گفتگوی تمدن ها و طوالنی ترین زمان مربوط به وزارت صنایع و معادن•

گرایش وب سایتها2.

معرفی ماموریت و اهداف وب سایت و نیز محتوا، خدمات و اطالعات: حدودا ۱۳٪ آنها این آیتم را در صفحۀ اصلی خود داشتند.•

در دسترس بودن اطالعات در مورد کاربر هدف: تنها وزارت نفت و ادارۀ محیط زیست ایران اطالعاتی در مورد کاربر هدف داشتند•

داشـــنت بـــخش اخـــبار: ٪۷۴ آنـــها فـــاقـــد بـــخش اخـــبار بـــودنـــد، یـــعنی ایـــن ســـایـــت هـــا کـــاربـــران دائـــمی خـــود را از تـــغییرات در اطـــالعـــات و •

خدمات ارائه شده سازمان خود آگاه نمی کنند.

نحوۀ استفاده از وب سایت: هیچکدام این آیتم را نداشتند.•

کپی رایت: ۱۱ سایت آیتم کپی رایت نداشتند. یعنی، در ۳۵٪ سایت های دولتی مسئولیت در مورد اطالعات روشن نبود.•

حریم خصوصی: هیچ یک از سایت ها به کاربران این اطمینان را نمی داد که اطالعات شخصی محرمانه باقی خواهند ماند•

(۱) اطالعات

ماهیت و محتوای اطالعات3.

تـعداد آیـتم هـای اخـبار: بیشـتریـن مـتعلق بـه وب سـایـت شـورای پـزشـکی بـا ۸۰۳ آیـتم خـبری بـود. بـعد از آن مـرکـز گـفتگوی تـمدن هـا بـا ۱۲۵ آیـتم و وزارت نـیرو •

با ۱۱۰ آیتم خبری.

تعداد اقدامات: فقط دو سازمان مدیریت و برنامه ریزی و وزارت صنایع و معادن، اقدامات سازمان های خود را روی سایت هایشان قرار داده بودند.•

تـعداد اسـناد رسـمی مـوجـود در سـایـت: تـنها سـایـت هـای ریـاسـت جـمهوری، سـازمـان مـدیـریـت و بـرنـامـه ریـزی و ادارۀ مـحیط زیسـت، اسـناد مـوجـود بـرای دانـلود •

داشتند.

بودجه: فقط یک سایت (بانک مرکزی جمهوری اسالمی ایران) این آیتم را داشت.•

تعداد گزارش های ساالنه: ٪۴۲ این اطالعات را ارائه می کردند.•

تعداد الیحه ها و آیتم های قانونی: ٪۵۸ هیچ سندی در مورد قوانین و دستور العمل های قانونی مربوط به تعامل با کاربران نداشتند.•

اعالم مناقصه یا مزایده در سایت: بررسی ها نشان داد که ۵۰٪ از سایت ها هیچ آیتمی در این مورد نداشتند.•

دفتر راهنمای مدیران: تنها ۷ تا سایت دولتی دارای اطالعاتی در مورد مدیران سازمان ها بودند.•

چارت سازمانی، شرح وظایف و اطالعات سازمانی: ۱۶ سایت این آیتم را داشتند.•

آگـهی هـای بـازرگـانـی، تـبلیغات، اخـبار سـیاسـی و فـرهـنگی: بیشـتریـن تـعداد آیـتم هـای تـبلیغات سـیاسـی و فـرهـنگی در سـایـت ریـاسـت جـمهوری بـود (۵۵ آیـتم) •

و رتبۀ دوم به سایت سخنگوی دولت اختصاص داشت

برنامۀ ساالنۀ سازمان: فقط سایت وزارت راه و ترابری، وزارت تعاون و ریاست جمهوری برنامه های خود را اعالم کرده بودند.•

استخدام: فقط سایت وزارت نفت و وزارت امور اقتصادی و دارایی آیتم فرصت های شغلی داشتند.•

برنامه ها، پروژه ها و پژوهش های آینده: ٪۲۰ از سایت ها برنامه های خود را در سایت هایشان معرفی کرده بودند.•

چند رسانه ای4.

اکـــثر ســـایـــتها از چـــند رســـانـــه ای بهـــره نـــبرده بـــودنـــد. فـــقط دو ســـایـــت وزارت امـــور خـــارجـــه و وزارت فـــرهـــنگ و ارشـــاد اســـالمـــی داده هـــای

تصویری داشتند.

تعداد پیوندها5.

۶ سـایـت از ۳۱ سـایـت ارزشـیابـی شـده هـیچ پـیونـدی بـا سـازمـان هـای وابسـتۀ خـود نـداشـتند. بـاالتـریـن تـعداد مـتعلق بـه وزارت نـیرو بـا ۳۲۰

پـیونـد بـود. ۱۲ سـایـت پـیونـدهـایـی بـه سـایـت هـای بـین املـللی داشـتند. حـتی در سـایـت وزارت امـور خـارجـه، وزارت عـلوم، تـحقیقات و فـناوری،

ریاست جمهوری و مرکز گفتگوی تمدن ها چنین پیوندهایی وجود نداشت.

آخرین به روز رسانی ها6.

۲۵ سـایـت از ۳۱ سـایـت ارزیـابـی شـده تـاریـخ روشـنی نـداشـتند کـه آخـریـن بـه روز رسـانـی را نـشان دهـد. در بـرخـی، تـاریـخ ارسـال خـبری

کوتاه اعالم شده بود و وبسایت آن را به عنوان نوعی به روز رسانی مد نظر داشت.

آرشیو7.

فقط ۵ سایت برای نگهداری اطالعات مربوط به سازمان آرشیو داشتند.

سهولت دسترسی8.

ایـن شـاخـص بـا دو زیـر شـاخـص تـعیین کـردنـد کـه کـاربـر بـا چـه سـرعـت و سـهولـتی مـی تـوانـد URL یـک نـهاد دولـتی را پـیدا کـرده

و بـه آن دسـترسـی داشـته بـاشـد. بـررسـی مـا نـشان داد کـه دسـترسـی بـه ۶ آدرس (URL) سـخت، ۱۶ آدرس مـتوسـط و ۹ آدرس

ساده و سریع بود.

ویژگی های صفحۀ اصلی9.

۹ سـایـت صـفحۀ اصـلی خـود را بـه اخـبار اخـتصاص داده بـودنـد. ۱۰ سـایـت گـزیـنه هـایـی مـربـوط بـه اطـالعـات و خـدمـات داشـتند

در حالی که ۱۲ سایت ترکیبی از اخبار و گزینۀ اطالعات یا خدمات داشتند.

امکان جستجو10.

تنها ۲۸ سایت دارای امکان جستجوی وب از طریق موتورهای جستجو بر صفحۀ اصلی خود داشتند.

امکان تماس

۲۰ سـایـت هـیچ شـماره تـلفنی نـداده بـودنـد و ۲۱ سـایـت هـیچ آدرس وزارتـی یـا سـازمـانـی در صـفحۀ اصـلی یـا دیـگر صـفحات خـود نـداشـتند. ایـن مـسئله نـشان

مـیداد کـه بـسیاری از مـقامـات دولـتی هـنوز ارتـباطـات را جـدی نـمی گـرفـتند. بـنابـرایـن، سـایـت هـا بـه شهـرونـدان در تـماس گـرفـنت بـا مـقامـات مـربـوط کـمکی نـمی

کردند. ۱۷ سایت آدرس ایمیل داشتند که از طریق آنها شروندان می توانستند تماس بگیرند.

بازخورد

در مجـــموع ۷۷٪ ســـایـــتها فـــاقـــد هـــر گـــونـــه نـــظرســـنجی، انـــتقاد و پـــیشنهادات در مـــورد فـــعالـــیت هـــای وزارت خـــانـــه هـــا یـــا ســـازمـــان هـــا بـــودنـــد. بـــنابـــرایـــن کـــاربـــران

(شهروندان) امکان نظر دادن در مورد فعالیت ها یا خدمات ارائه شده دولت را نداشتند.

انتخاب سبک

ایــن مــعیار بــا ۳ زیــر شــاخــص حــق کــاربــر بــرای شــخصی ســازی اطــالعــات و خــدمــات را مــورد تــوجــه قــرار مــی دهــد. ۴ ســایــت از جــمله بــانــک مــرکــزی ایــران،

سـازمـان مـلی جـوانـان، وزارت تـعاون و وزارت نـیرو بـه کـاربـران امـکان چـاپ مـطالـب مـوجـود در سـایـت را مـی دادنـد. %35 سـایـتها نـیز مـطالـبشان صـرفـاً بـه زبـان

فارسی بود.

تبادل نظر

فـقط سـایـت هـای ادارۀ مـحیط زیسـت ایـران، سـازمـان بهـزیسـتی و مـرکـز مـبارزه بـا مـواد مخـدر ایـن امـکان را بـه کـاربـران مـی داد کـه بـا یـکدیـگر و بـا سـازمـان

دولـتی مـربـوط از طـریـق فـروم الـکترونـیکی در ارتـباط بـاشـند. بـدیـن تـرتـیب، وزارتـخانـه هـا و سـازمـان هـای دولـتی فـرصـتی بـه شهـرونـدان نـداده بـودنـد کـه بـا هـم یـا بـا

مسئوالن دولتی گفتگو داشته باشند.

(۲) ارتباطات و تعامل

مرحلۀ آخر دولت الکترونیک دادن و گرفنت خدمات از طریق اینترنت است که شامل ۲ زیرشاخص میباشد:

دسترسی به کاالها و خدمات

تـنها ۳ سـایـت خـدمـات آنـالیـن بـه مشـتریـان ارائـه مـی کـرد. وزارت ارتـباطـات و مـخابـرات پـرداخـت صـورتـحساب هـا را بـرای آب،

برق و شارژ تلفن از طریق خدمات الکترونیکی خود تسهیل کرده بود.

در دسترس بودن فرم ها

فـــقط ۵ ســـایـــت دارای فـــرم هـــایـــی بـــودنـــد کـــه کـــاربـــر مـــی تـــوانســـت در صـــورت لـــزوم پـــر کـــند. (بـــه عـــنوان مـــثال ســـایـــت وزارت جـــهاد

کـــشاورزی بـــا ۱۹ فـــرم و وزارت صـــنایـــع و مـــعادن بـــا ۱۰ فـــرم). الـــبته وجـــود ایـــن فـــرم هـــا بـــه مـــعنی ایـــن نیســـت کـــه قـــابـــل اســـتفاده

هستند. یعنی، باید فرم ها را چاپ، پر و بعد پست کرده یا شخصاً به مقام مربوط تحویل داد.

(۳) خدمات

نتیجه گیری

طـبق یـافـته هـای ایـن تـحقیق، سـایـت هـای ارزیـابـی شـده حـتی در سـطح اول دولـت الـکترونـیک •

نـــیز رضـــایـــت بـــخش نیســـتند. بـــه بـــیان دیـــگر، ارزیـــابـــی بیشـــتر نـــشان مـــی دهـــد کـــه ســـایـــت هـــای

ارزیـــابـــی شـــده از ســـطح اول تـــجاوز نـــمی کـــنند. طـــی ایـــن بـــررســـی، پـــژوهـــشگران دریـــافـــتند کـــه

کــاربــران بــرای دســتیابــی بــه اطــالعــاتــی کــه در ایــن ســایــت هــا بــه دنــبالــشان هســتند مــشکالت

زیادی دارند.

اســـتقرار و پیشـــبرد دولـــت الـــکترونـــیک نـــیاز بـــه آمـــادگـــی الـــکترونـــیک دارد یـــعنی مـــقامـــات ایـــرانـــی •

بـایـد بـه تـقویـت زیـرسـاخـت هـای الـکترونـیکی خـود تـوجـه کـنند. بـازنـگری آنـچه انـجام شـده اسـت

نـشان مـی دهـد کـه فـرایـند اسـتقرار دولـت الـکترونـیک در ایـران بـا مـوانـعی رو بـه رو بـوده اسـت

که جلوی تالش ها برای رسیدن به هدف نهایی (یعنی ارائۀ بیشتر خدمات) را گرفته اند.

راه حل و پیشنهادات

فراهم کردن شرایط بهتر و ایجاد پول الکترونیکی برای سازمان های مجازی که با هم و با مردم بهتر ارتباط برقرار کنند.•پوشش امنیت شبکۀ بی سیم و تالش برای افزایش دسترسی مردم به اینترنت پر سرعت.•

مناقصه ها و مزایده های اجباری، مالیات، بیمه، واردات و صادرات، فرم های الکترونیک گمرک توسط دولت و مردم.•

آموزش فناوری های ارتباطات و اطالعات جدید.•

شناسایای کشورهایی که تجربۀ موفقی در دولت الکترونیک و جنبه های مربوط به آن در سطح ملی و بین املللی داشته اند.•

طراحی اولیه و برنامه ریزی برای پروژه هایی در زمینۀ فناوری ارتباطات و اطالعات.•فراهم کردن شرایط الزم و کافی برای ساخت فرهنگ و استفاده از فضاهای مجازی فرهنگی با استفاده از فناوری جدید.•ایجاد شبکه های زیرساخت و مراکز اطالعاتی، شهرک های علوم و تحقیقات و توسعه که فضای مجازی را آموزش دهند.•پیوسنت به کنوانسیون ارتباطات الکترونیک در قراردادهای بین املللی.•

ایجاد اعتماد، قوانین و مقررات، معیارها و تجارت الکترونیک و نیز یافنت متخصصان مربوط.•تبلیغ ارتباطات عمومی اجتماعی، افزایش اعتماد شهروندان و تالش برای حذف محدودیت ها و موانع.•ارتباط منسجم و یکپارچه بین تمام بانک ها و گسترش بانکداری الکترونیکی.•کاهش سیستم کاغذی و اطالعات عملیاتی و جایگزینی این سیستم با اتصاالت جدید.•

استقرار و توسعۀ راهبردهای برای تجارت الکترونیک آینده در کشور.•

افزایش بودجۀ ساالنه به منظور دستیابی به دولت کامالً الکترونیک و برنامه ها و اهداف آن.•

استفاده از افراد برجسته و با تجربه در زمینۀ دولت الکترونیک با مقیاس بین املللی فرهیختگی.•