АНУ-МОНГОЛ УЛСЫН ДИПЛОМАТ ХАРИЛЦАА, 1987-2012

JONATHAN S. ADDLETON

ÆÎÍÀÒÀÍ ÝÄËÒÎÍ

A MOST HELPFUL FACTOR:

ÍÝÃÝÍ ×ÓÕÀË Õ¯×ÈÍ Ç¯ÉË:

“JACK WEATHERFORD”ñàíãààñ ýðõëýí ãàðãàâ.

Óëààíáààòàð õîò2012 îí

U.S.-MONGOLIADIPLOMATIC RELATIONS,

1987-2012

ÀÍÓ-ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍÄÈÏËÎÌÀÒ ÕÀÐÈËÖÀÀ,

1987-2012

Çîõèîã÷: ÆÎÍÀÒÀÍ ÝÄËÒÎÍ (Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñààñ Ìîíãîë Óëñàä ñóóõ Îíö áºãººä Á¿ðýí ýðõò Ýë÷èí ñàéä )

Îð÷óóëàã÷: Öýíä-Àþóøèéí ÁÀÒÌªÍÕ (1, 2, 7, 8 äóãààð á¿ëýã, ªìíºõ ¿ã, Îðøèë, Õàâñðàëò ) Ñ¿õáààòàðûí ÑÎ¨ËÆÈÍ (3, 4, 5, 6 äóãààð á¿ëýã)

Ðåäàêöèéí çºâëºë: Ñ¿õáààòàðûí ÝÐÄÝÍÝÁÎËÄ (Æàê Óýòåðôîðä ñàíãèéí òýðã¿¿í) Öýíä-Àþóøèéí ÁÀÒÌªÍÕ (Æàê Óýòåðôîðä ñàíãèéí äýä òýðã¿¿í) Áààñàíãèéí ÍÎÌÈÍ×ÈÌÝÄ (Æàê Óýòåðôîðä ñàíãèéí ÓÇÃ) Òºìºðáààòàðûí ÍÝÐÃ¯É (Æàê Óýòåðôîðä ñàíãèéí ãèø¿¿í) Ãèâààäîíäîãèéí Ï¯ÐÝÂÑÀÌÁÓÓ (Æàê Óýòåðôîðä ñàíãèéí ãèø¿¿í) Àìãàëàíáààòàðûí ÃÀÍÁÀÀÒÀÐ (Æàê Óýòåðôîðä ñàíãèéí ÓÇÃ) Öýäýâäàìáûí ÎÞÓÍÃÝÐÝË (Æàê Óýòåðôîðä ñàíãèéí ÓÇÃ)

Íîìûã á¿òýýõýä òóñëàñàí Ìîíãîë Óëñ äàõü ÀÍÓ-ûí ÝÑß-íû àæèëòàí, àëáàí õààã÷èä

ÀËËÈÑÎÍ ÀËÆÅÎ (ÀÍÓ-ûí ÝÑß-íû Îëîí íèéòòýé õàðèëöàõ àëáàíû äàðãà) Á. ÓÍÄÐÀÕ (ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàãèéí òºñëèéí ìýðãýæèëòýí) Ì. ÍÎÌÈÍÖÝÖÝÃ (Óëñ òºðèéí àæèëòàí) Ï. ÒÈÍÀ (Îëîí íèéòòýé õàðèëöàõ àëáàíû àæèëòàí) Ï. ÄÀÐÜÑ¯ÐÝÍ (Ýäèéí çàñãèéí àæèëòàí) Ö. ÍÀÐÀÍ (Óëñ òºðèéí àæèëòàí) ×. ÒÓÓË (Áàéãàëü îð÷èí, øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãè, ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàë õàðèóöñàí òóñëàõ àæèëòàí) Ý. ÕÀËÈÓÍ (ÀÍÓ-ûí Íîìõîí äàëàé äàõü Öýðãèéí Êîìàíäëàëèéí Õàìòûí Àæèëëàãààíû õºòºëáºð õàðèóöñàí ìåíåæåð) Ï. ÓÍÄÀÐÌÀÀ

Òåõíèê ðåäàêòîð: Ýðäýìèéí ÑÀÐÓÓË Ìºíõáàòûí ÁÈÍÄÝÐÚßÀÕýâëýëèéí äèçàéíåð: Öýðýíäàøèéí ÃÀÍÃÀÍÖÝÖÝÃÕàâòàñíû çàãâàð: Ò¿ìýíæàðãàëûí ÃÀÍÑ¯Õ Áàò-ªëçèéãèéí ÒªÃÑÁÀßÐ

© 2012 Ýíýõ¿¿ íîìûã ÀÍÓ-ûí Ýë÷èí ñàéäûí ÿàì áîëîí Jack Weatherford ñàíãèéí çºâøººðºëã¿éãýýð á¿òíýýð íü áîëîí õýñýã÷ëýí ôîòî çóðãààð, êîìïüþòåð, ýëåêòðîí áóþó áóñàä õýâëýí íèéòëýõ àðãààð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

DDC327.2Æ-60

ISBN 978-99962-1-599-5

ÀÍÓ-ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÈÏËÎÌÀÒ ÕÀÐÈËÖÀÀ, 1987-2012

ÍÝÃÝÍ ×ÓÕÀË Õ¯×ÈÍ Ç¯ÉË:

ÃÀÐ×ÈÃ

ªÌÍªÕ ¯Ã 4 ÎÐØÈË 7 ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ 12

Íýãä¿ãýýð á¿ëýã: Ýõýí ¿åèéí õàðèëöààíû òóõàé 17

Õî¸ðäóãààð á¿ëýã: Äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîñîí òóõàé 29

Ãóðàâäóãààð á¿ëýã: Àðä÷èëëûã äýìæñýí òóõàé 51

Äºðºâä¿ãýýð á¿ëýã: Õºãæëèéí òóñëàëöààíû òóõàé 71

Òàâäóãààð á¿ëýã: Õóäàëäààíû õàðèëöàà õºãæñºí òóõàé 95

Çóðãàäóãààð á¿ëýã: Àþóëã¿é áàéäëûí õàìòûí

àæèëëàãààíû òóõàé 109

Äîëäóãààð á¿ëýã: Èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà õîëáîîã

äýìæñýí òóõàé 123

Íàéìäóãààð á¿ëýã: Èðýýä¿éã òºñººëºí õàðàõàä 155 ÕÀÂÑÐÀËÒÓÓÄ

ÀÍÓ, Ìîíãîë Óëñûí õîîðîíä áàéãóóëñàí ãîë ãýðýý õýëýëöýýð¿¿ä, 1987 – 2012 îí 164 Ýë÷èí ñàéäóóä áà Àëáàäûí äàðãà íàð, 1987 – 2012 îí 166

ÀÍÓ áîëîí Ìîíãîë Óëñûí õàìòàðñàí ìýäýãäýë, 2011 îíû 6-ð ñàðûí 16 168 Ìîíãîë Óëñûí òàëààð ÀÍÓ-ûí Ñåíàòààñ ãàðãàñàí òîãòîîë, 2011 îíû 6-ð ñàðûí 17 172

ÃÎË ÝÕ ÑÓÐÂÀËÆÓÓÄ ÁÎËÎÍ ÖÀÀØÈÄ ÓÍØÈÕ ÍÎÌ Ç¯É 177 ÒÀËÀÐÕÀË 181 TIMELINE 184

ªÌÍªÕ ¯Ã

Ìîíãîë Óëñ, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ áîë ººð ººð çóóíä ñýðãýí ìàíäñàí îðíóóä áèëýý. Õýäèéãýýð ãàçàðç¿éí áàéðëàë Ìîíãîë Óëñ, ÀÍÓ-ûã ò¿¿õýí öàã õóãàöààíû

òóðøèä àëñ õîë òóñãààðëàæ áàéñàí ÷ îð÷èí ¿åèéí òåõíîëîãèîð äàìæóóëàí àðä÷èëñàí ¿çýë, õºãæèë äýâøëèéí òºëººõ èòãýë ¿íýìøëýý õàðèëöàí ñîëèëöñîí õºðø çýðãýëäýý îðíóóä áîëãîæýý. Ýë÷èí ñàéä Æîíàòàí Ýäëòîíû áè÷ñýí ýíýõ¿¿ íîì ñàéí ñàéõàí èðýýä¿éã á¿òýýõèéí òºëºº òóñ õî¸ð îðîí õýðõýí õàìòðàí ò¿íøèëæ áàéãàà òóõàé ìýäýý áàðèìòûã äýëãýí õàðóóëíà.

Ìîíãîëûí îëîí çóóí øèëäýã çàëóóñ ÀÍÓ-ä ñóð÷, àìüäàðñààð áàéãààãèéí íýãýí àäèë îëîí çóóí àìåðèê õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîë îðîíä ñóð÷, àæèëëàæ, çî÷èëñîîð áàéíà. Ìîíãîëûí õýä õýäýí åðºíõèéëºã÷èä, åðºíõèé ñàéäóóä Âàøèíãòîí õîòîä àéë÷èëæ áàéñàí áîë ÀÍÓ-ûí öººíã¿é òîîíû òºðèéí äýýä àëáàí òóøààëòíóóä Óëààíáààòàð õîòíîî çî÷èëñîí áîëíî. Õîðèí òàâàí æèëèéí òóðø ºðãºæèí õºãæèæ áóé õî¸ð îðíû õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû òàëààð áàðèìòòàé ìýäýýëýë ò¿¿õ÷èä áîëîí îþóòàí çàëóóñò õýðýãòýé áèëýý.

Õºðø çýðãýëäýý îðíóóäûí àäèëààð ºíººã õ¿ðòýë õàðèëöàæ áàéãàà Ìîíãîë, Àìåðèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíä Ýë÷èí ñàéä Æîíàòàí Ýäëòîí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí. Ýë÷èí ñàéäààð àæèëëàõààñàà ºìíº ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñî¸ëûí õºãæèëä òîäîðõîé äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ýë÷èí ñàéäààð òîìèëîãäñîíîîñîî

5ÀÍÓ- ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÈÏËÎÌÀÒ ÕÀÐÈËÖÀÀ 1987-2012

õîéø õî¸ð îðíû õàðèëöààã ºðãºæ¿¿ëýõýä èõýýõýí òóñ õ¿ðãýñýí áºëãºº. Æîíàòàí Ýäëòîí ãýð á¿ëèéíõýý õàìò Ìîíãîë îðíû ºíöºã áóëàí á¿ðèéí ìîíãîë õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ òàíèëöàõààð Ìîíãîë îðíîîð îëîíòàà àÿëñàí àæãóó. Ìîíãîë Àìåðèêèéí õàðèëöààíû òàëààð ººðèéí ìýäëýãýý Âàøèíãòîí õîòûí Öàãààí îðäíîîñ Ìîíãîëûí õºäººãèéí ìàë÷èí àðäûí ãýðò çî÷ëîõäîî òýðýýð òýëæ ìýäýðñýí õýìýýíý. Ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëóóäûí ãýð÷ òýðýýð ÕÕI çóóíä õàìòðàí íºõºðëºõ Ìîíãîë, Àìåðèêèéí õàðèëöààã îéðòóóëæ áóé ÷óõàë õ¿ì¿¿ñèéí íýãýí áèëýý.

Õî¸ð óëñûí õîîðîíäûí õàðèëöààíû òàëààð íîì áè÷ñýíýýðýý Ýë÷èí ñàéä Æîíàòàí Ýäëòîí ò¿¿õýíä ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëæ áàéíà. Ìîíãîë Àìåðèêèéí ò¿¿õèéí òàëààðõè ìýäëýãèéã íü, õî¸ð îðíû òóñûí òóëä Ìîíãîë îðíûã õýðõýí õ¿íäýòãýæ, òàëàðõàæ ÿâäàãèéã íü ò¿¿íèé áè÷ñýí íîì õàðóóëíà.

1787 îíû çóíû íýãýí ºäºð àðâàí ãóðâàí ìóæ óëñûí õóðëûí òºëººëºã÷èä øèíýýð òîãòñîí Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí ̄ íäñýí õóóëèéã áîëîâñðóóëàí õýëýëöýõýýð Ôèëàäåëôèà õîòîä õóðàí öóãëàð÷ýý. Òºëººëºã÷èä ººð õîîðîíäîî áàéí áàéí ìàðãàëäàæ, íýãýí íýãýíòýéãýý ñàíàë çºðºëäºæ áàéëàà. Õàðèí òýãòýë íàñààð àõìàä, õ¿íäëýë õ¿ëýýñýí õ¿ì¿¿ñèéí íýãýí Áåíæàìèí Ôðàíêëèí õóðàëä ñóóñàí îëîíä õàíäàí ¿ãýýí õýëýõýýð ñóóäëààñàà áîñîâ. Îëîí ìóæèéí òºëººëºã÷ íàðò ýðòíèé íýãýí äîìãèéí òóõàé èíãýæ òýðýýð ÿðüæ ºãñºí ãýíý. “Îìãèéí àõìàä íàñòàí áóóðàë íýãýí ñóìûã çàëóó ýðä ºãººä õóãàëààä õàÿõûã äàðóé õ¿ñ÷ýý. Çàëóó ýð ÷ äîð íü õóãàëàâ ãýíý. Õàðèí òýãòýë ºâãºí áóóðàë áàãö ñóìûã çàëóó ýðä ºãººä õóãàëààä õàÿõûã àõèí õ¿ñ÷ýý. Çàëóó ýð äààí ÷ ÷àäñàíã¿é ãýíý.” Èíãýýä Ôðàíêëèí òºëººëºã÷äºä õàíäàí “Õýðâýý ìóæ óëñóóä äàíãààðàà áàéâàë ò¿¿íèé àäèë õýâðýãõýí áàéíà. Õàðèí ìóæ óëñóóä íýãäýæ ÷àäâàë ¿¿íèé àäèë õýçýý ÷ ¿ë íóãàðíà” õýìýýí ó÷èðëàæýý. Áåíæàìèí Ôðàíêëèíû ¿ãèéã ñîíññîí ýðõýì òºëººëºã÷èä ººðñäèéí çºð¿¿òýé ¿çýë áîäëîî ÿëæ, ìóæ óëñóóäàà õàìòðàí áàéãóóëñàí ãýíý. Áåíæàìèí Ôðàíêëèíû õýëñíèéã õ¿íäýòãýí àìåðèêèéí àðä ò¿ìýí àðâàí ãóðâàí ñóìûã áàãöëàí àòãàñàí á¿ðãýäèéí çóðàãòàé Òºðèéí òàìãàà á¿òýýæýý. Àðâàí ãóðâàí ñóìûã áàãöëàí àòãàñàí á¿ðãýäèéí çóðãèéã àìåðèê íýãòèéí äîëëàðûí äýâñãýðòýýñ õàðæ áîëíî.

6 ÆÎÍÀÒÀÍ ÝÄËÒÎÍ

Ýâèéí õ¿÷èéã ºã¿¿ëñýí èéì íýãýí äîìãèéã ìîíãîë õ¿í á¿ð ìýääýã. Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ ¿¿ñýí áàéãóóëàãäàõààñ õýäýí çóóíû ºìíº Àëóíãîî ýõ ººðèéí òàâàí õºâ¿¿ääýý áîëîí ìîíãîë õ¿í á¿ðò çîðèóëàí ýðòíèé íýãýí äîìãèéã àíõ ÿðüæ ºã÷ýý. Àëóíãîî ýõèéí ýâèéí òàâàí ñóìíû äîìîã Ìîíãîë ò¿ìíèéã íýãòãýí ýõ äýëõèéí ò¿¿õèéí õ¿÷èðõýã íýãýí ¿íäýñòýí áîëîõîä ¿íýõýýð òóñàëñàí þì. ̄ ¿íèé àäèë äýýðõ äîìîã Àìåðèê ò¿ìíèéã íýãòãýí øèíý ýðèí çóóíû õ¿÷èðõýã íýãýí ¿íäýñòýí áîëîõîä ìºí àäèë òóñàëæýý.

Ìîíãîë÷óóä, àìåðèê÷óóäûí îþóí ñàíàà ººð õîîðîíäîî õýðõýí îéð õîëáîîòîé áàéãààã áàãö ñóìíû ýíýõ¿¿ äîìîã õàðóóëàõ áèëýý.

ªíººäºð ýíý íîì õýâëýãäýí ãàðñíààð Àìåðèê Ìîíãîë õî¸ð óëñûí îéð äîòíî õàðèëöààíû íýãýí øèíý õóóäàñ íýýãäýõ áîëíî õýìýýí áèä èòãýæ áàéíà. Àëóíãîî ýõèéí áàãö ñóìíû àäèëààð áèä õàìòäààí áàéæ áèäíèé õîé÷ ¿å õºãæèí öýöýãëýõ áîëíî.

Ìîíãîë Àìåðèê ò¿ìíèé íàéðàìäàë õàìòûí íºõºðëºëèéã Ìºíõ Õºõ Òýíãýð ¿ðãýëæ èâýýõ áîëòóãàé!

Æàê Óýòåðôîðä2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 27

ÎÐØÈË

1987 îíû íýãä¿ãýýð ñàðûí 27-íû ºäºð Âàøèíãòîí õîòíîî Òºðèéí Äåïàðòìåíòèéí Ãýðýý õýëýëöýýðèéí òàíõèìä Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Ìîíãîë Óëñûí õîîðîíä àëáàí

¸ñíû äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé áàðèìò áè÷èãò òóñ õî¸ð îðíû äèïëîìàò òºëººëºã÷èä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí þì. Ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâäàë Óëààíáààòàð áîëîí Âàøèíãòîí õîòîä àíõíû Ýë÷èí ñàéäóóä òîìèëîãäîõ, Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìä øèíýýð íýýãäýõ ýõëýëèéã òàâüæýý. Ìºí ýíý ¿éë ÿâäàë çºâõºí óëñ òºðèéí òºäèéã¿é óðëàã ñî¸ë, áîëîâñðîë, áèçíåñ, õºãæèë äýâøèë, àþóëã¿é áàéäëûí çýðýã á¿õèé ë õ¿ðýýíä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà ýð÷èìòýé õºãæèõ õóðäàñãóóð áîëñîí áèëýý.

Õîðèí òàâàí æèëèéí äîòîð ÀÍÓ, Ìîíãîë Óëñûí õî¸ð òàëûí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà ýð÷ õ¿÷ àâàí ºðãºæèí òýëýýä áàéíà. Ýäãýýð áîëîí áóñàä îëîí ñàëáàðò Ìîíãîë, Àìåðèêèéí àðä ò¿ìýí íèéòëýã áîäëîãî, íèéòëýã çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä îëîíòàà óóëçàí ó÷èð÷, áèå áèåýñýý ñóðàëöàí, õàðèëöàí îéëãîëöîæ, õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà.

Õî¸ð îðíû õàðèëöààíû õºãæëèéí õýòèéí èðýýä¿éã èòãýë ä¿¿ðýí, íàéäëàãà òºãñ òºñººëºí õàðæ, Ìîíãîë Óëñ, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîñíû ýõíèé 25 æèëèéí îéã õ¿íäýòãýí äóðñàæ, ¸ñëîí òýìäýãëýõýä ººðèéí õóâü íýìðýý îðóóëàõ ¿¿äíýýñ ýíýõ¿¿ íîìîî òîëèëóóëæ áàéíà. Áàðàã çóóí æèëèéí ºìíº áè÷èãäñýí íýãýí äèïëîìàò àëáàí èëòãýëýýñ èøëýí “Íýãýí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë” õýìýýí íîìûí


íýðèéã îíîîñîí. Ýíý íýðèéí çîõèîã÷, Àìåðèêèéí äèïëîìàò÷ À.Óý.Ôåððèí òóõàéí ¿åèéí íýðýýð “Ïåêèí” õîòíîî ÀÍÓ-ûí òºëººëºã÷ººð ñóóæ áàéñàí áºãººä Ìîíãîëûí íèéñëýë “ªðãºº” áóþó îäîîãèéí Óëààíáààòàð õîòîä äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçàð íýýõ òàëààð Òºðèéí Äåïàðòìåíòàä ñàíàë îðóóëàí èëòãýë áè÷èõäýý ýíýõ¿¿ ¿ã õýëëýãèéã àøèãëàæýý. Õýðâýý Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ ªðãºº õîòíîî òºëººëºã÷èéí ãàçðàà íýýâýë “ýíý ñàéõàí îðíû õºãæèëä òóñòàé íýãýí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë” áîëîõûã ýíý á¿õýí ¿íýõýýð áàòëàí õàðóóëíà õýìýýí Âàøèíãòîí ðóó èëãýýñýí èëòãýëäýý ó÷èð áàéäëûã òàéëáàðëàí áè÷æýý. Ôåððèíèé áè÷ñýí ýíýõ¿¿ á¿òýí ºã¿¿ëáýðèéí óòãà ñàíàà õýòèéí èðýýä¿éã óðüä÷èëàí çºãíºæ, á¿õýë á¿òýí çóóí æèëèéí äàðàà ÷ äàõèí äàâòàãäàí öóóðàéòñààð áàéíà.

Õýäèéãýýð Ôåððèíèé õ¿ñýë ò¿¿íèé àìüä àõóé öàãò áèåëëýý îëîîã¿é ÷ íîìûí õóóäñàíä õýäýíòýý äàâòàãäàõ ýíý ºã¿¿ëáýð íü Àìåðèê-Ìîíãîëûí õàðèëöààíû òºëºº îëîí îëîí àìåðèê õ¿ì¿¿ñ, äèïëîìàò àæèëòíóóä, ýíãèéí èðãýä íýãýí àäèëààð ÷óõàì þóã ýðìýëçýí õ¿ñ÷ áàéñíûã öººí õýäõýí ¿ãýýð äàìæóóëàí èëýðõèéëíý.

Àìåðèê÷óóäûí õóâüä Ìîíãîë îðîí áîë ãàéõàí áèøèðìýýð ò¿¿õòýé, ºâºðìºö ¸ñ çàíøèëòàé, ¿çýñãýëýíò áàéãàëüòàé ¿íýõýýðèéí “ñàéõàí îðîí” áèëýý. ÀÍÓ-òàé õàìòûí ¿íýò ç¿éëñýý õóâààëöàæ, ººðèéí á¿ñ íóòàãò áîëîí áóñàä óëñ îðîíä áîäèòîé ¿ëãýð äóóðèàë ¿ç¿¿ëæ áóé Ìîíãîë Óëñûã Ç¿¿í õîéä Àçèéí á¿ñýä áîäèò “àìæèëòûí ò¿¿õ” á¿òýýõ çîðèëãîäîî èòãýë òºãñ õ¿ðýõèéã îëîí àìåðèê õ¿ì¿¿ñ ÷èí ñýòãýëýýñýý õ¿ñäýã. Ýäãýýð ýðõýì ¿íýò ç¿éëñ áîë àðä÷èëàëä òóóøòàé áàéõ ÿâäàë õèéãýýä ìîíãîë÷óóäûí õ¿ñýë ýðìýëçëýë, ìºí àìåðèê÷óóäûí õóâüä “àìüä ÿâàõ, ýðõ ÷ºëººòýé áàéõ, àç æàðãàë ýðýëõèéõ” ýðõòýé õýìýýí òóñãààð òîãòíîëûí òóíõàãëàëä çààñàí÷ëàí ýðõ ÷ºëººã ýðõýìëýõ ÿâäàë áèëýý.

Õàðèëöààíû áóñàä îëîí õýëáýðýýð ò¿¿õ ºðíºæ áàéíà. Òóõàéëáàë, 2007 îíä Ìîíãîë Óëñ, ÀÍÓ-ûí õî¸ð òàëûí õàðèëöààíû 20 æèëèéí îéã òýìäýãëýõ ¿åýð ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâäëûã òîõèîëäóóëàí Ìîíãîëûí öàõèëãààí õîëáîîíû ãàçðààñ øóóäàíãèéí õîñ ìàðê ãàðãàñàí. Ýõíèé ìàðêàíä Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéí õîéìîðò Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí îðäíû ºìíº õààí


ñóóäàëäàà çàëðàí áóé ×èíãèñ õààíû ñ¿ðëýã òîì õ¿ðýë áàðèìàë á¿õèé öîãöîëáîðûã ä¿ðñëýí õàðóóëñàí áàéíà. Íºãºº ìàðêàíä Âàøèíãòîí õîòûí ¯íäýñíèé õ¿ðýýëýíä ýðãýí òîéðíîîñ ýðõýìñýã òîäîîð ñ¿íäýðëýí õàðàãäàõ Åðºíõèéëºã÷ Àâðàõàì Ëèíêîëüíû ãàíòèã ÷óëóóãààð óðëàñàí äóðñãàëûí öîãöîëáîðûã îíöëîí ¿ç¿¿ëæýý.

Ýäãýýð ìàðêàíä ä¿ðñýëñíýýð, òóñ õî¸ð îðíû ¿íäýñíèé óäèðäàã÷äûí ñ¿ð õ¿÷, ýðõ ìýäëèéã èëýðõèéëýí àäèë òºñººòýé áàéäëààð ýçýí ñóóäàëäàà çàëðàí ñóóæ áóéãààðàà ýíý õî¸ð òîì áàðèìàë õîîðîíäîî èõýýõýí òºñººòýé. Îãòõîí ÷ àäèëã¿é ò¿¿õýí õ¿ì¿¿ñèéã áóþó òóñ õî¸ð óäèðäàã÷èéã äóðñãàëûí ìàðêàíä àäèëòãàí õàðóóëñàí íü ×èíãèñ õààí XIII çóóíä Ìîíãîë òóóðãàòíû ýâ íýãäëèéã íýãòãýí áýõæ¿¿ëñýí ò¿¿õèéã, ò¿¿íèé àäèëààð çóðãààí çóóí æèëèéí äàðàà Àâðààì Ëèíêîëüí “èë¿¿ òºãñ òºãºëäºð õîëáîî”-ã á¿òýýí áàéãóóëàõàä îðîëöîí òóñëàæ ÀÍÓ-ûã íýãäìýë áàéëãàõûí òºëºº àìæèëòòàé òýìöñýí ò¿¿õèéã áýëýãøýýí îíöîëñîí ãýëòýé. Íýã íü òýðòýý õîëûí XIII çóóíä ñ¿ð õ¿÷ýý áàäðààñàí ýðòíèé ¿íäýñòýí, íºãºº íü õîæèì ÕÕ çóóíä äýëõèéä õ¿÷èðõýãæèí ãàð÷ èðñýí øèíý ¿íäýñòýí. Õýäèéãýýð ººð ººðèéí ò¿¿õòýé, ººð ººð ñî¸ë èðãýíøèëòýé, îëîí ìÿíãàí áýýð õîë îðøèõ àãààä òýíãèñ äàëàéãààð òóñãààð àâ÷ Ìîíãîë Óëñ õèéãýýä Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ èéíõ¿¿ áàéíãûí õàðèëöààòàé áîëñîí áèëýý.

Íîìûí ãàð÷ãèéã àâ÷ ¿çâýë, òýðã¿¿í á¿ëýãò òóõàéí öàãò äýëõèéí õàìãèéí àëñëàãäìàë õèéãýýä õîðèîòîé ãàçàð îðíû íýã áàéñàí, ãàçðûí çóðàã äýýð àëñ õîë çàéòàé îðøèõ “Ãàäààä Ìîíãîë” óëñàä 1860-ààä îíû ýõýýð àäàë ÿâäàë õàéã÷èä, õóäàëäàà íàéìàà ýðõëýã÷èä çýðýã àìåðèê èðãýä àíõ õºë òàâüñíààñ àâàõóóëàí ÀÍÓ, Ìîíãîë Óëñûí ýõýí ¿åèéí ò¿¿õýí õàðèëöààíû ºñºëò õºãæëèéí òóõàé îíöëîí ºã¿¿ëíý. Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò òóñ õî¸ð îðíû õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîõ ãýñýí “àìæèëòã¿é îðîëäëîãóóä”, “ñàíààíä îðîìã¿é ººð÷ëºëò¿¿ä” çýðýã çàðèì ¿éë ÿâäëóóä, óëìààð ýíý á¿õýí 1987 îíû íýãä¿ãýýð ñàðä ºíäºðëºæ õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîõ, ýë÷èí ñàéäóóäàà ñîëèëöîõ, ýë÷èí ñàéäûí ÿàìäàà íýýõ, õýâèéí äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëàõ áîëñîí òóõàé íàðèéâëàí ºã¿¿ëýõ áîëíî.


Äàðààãèéí òàâàí á¿ëýãò ñ¿¿ëèéí 25 æèëèéí òóðø Àìåðèê, Ìîíãîëûí õàðèëöàà îëîí ñàëáàðò õýðõýí öýöýãëýí õºãæèæ áóé òàëààð ¿íýëýí òîäîðõîéëæ ºã¿¿ëíý. ßëàíãóÿà, ýíý íîìûí “ãîë öºì”-èéã á¿ðä¿¿ëýõ ýäãýýð òàâàí á¿ëýãò àðä÷èëëûã äýìæèõ, õºãæèë äýâøëèéí òºëºº ò¿íøëýõ, õóäàëäààíû õàðèëöààã òîãòîîõ, àþóëã¿é áàéäëûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ, èðãýä õîîðîíäûí õàðèëöàà õîëáîîã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ìîíãîë÷óóä áîëîí àìåðèê÷óóäûí îðóóëæ áóé îëîí àðâàí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí òàëààð äóðüäàõ áîëíî.

Òºãñãºëèéí á¿ëýãò òóñ õî¸ð îðíû õàìòûí àæèëëàãààíû ºíººãèéí áàéäëûí òàëààðõè åðºíõèé ä¿í øèíæèëãýý, ìºí èðýýä¿éí õàðèëöààíû õýòèéí òºëâèéí òóõàéä ººðèéí ñàíàë áîäîë, òîâ÷ òºñººëëºº îðóóëàí áè÷ëýý. Íîìûí òºãñãºëèéí õýñýãò çàðèì íýã áàðèìò ìýäýýëëèéã õàâñàðãàñàí áîëíî. Ýäãýýð õàâñðàëò ìýäýýëëèéí äîòîð ñ¿¿ëèéí 25 æèëèéí õóãàöààíä õî¸ð îðíû õîîðîíä áàéãóóëñàí ¿íäñýí ãýðýý õýëýëöýýðèéí æàãñààëò, ìºí Öàãààí îðäîí áîëîí ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññîîñ õàìòûí àæèëëàãàà, õàðèëöàí òóñëàëöààíû ãîë ÷èãëýë¿¿äèéã îíöëîí òóñãàæ ãàðãàñàí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí õî¸ð àëáàí áàðèìò áè÷ãèéã õàâñàðãàñàí.

Ýíý íîì îëîí çîðèëãîä ¿éë÷èëæ áîëîõ þì. Õýäèé òèéì ÷, õàìãèéí ãîë çîðèëãî áîë óðò óäààí õóãàöààíû õèéãýýä ¿ðãýëæëýí áóé ò¿¿õèéí õàðãóéä ºðíºæ áàéñàí ÷óõàë ¿éë ÿâäëûí çàðèìûã ýíãèéí áàéäëààð òýìäýãëýí áè÷èæ, õàäãàëàí ¿ëäýýõ ÿâäàë áàéëàà. Òèéìýýñ ÷ õýçýý íýãýí öàãò áàñõ¿¿ îëîí á¿ëýã íýìýãäýí áè÷èãäýõ íü ýðãýëçýýã¿é þì. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéí æèøãýýð áè÷ýýã¿éí ó÷èð ýõ ñóðâàëæ, òàéëáàðóóäûã ç¿¿í îðóóëààã¿é áºãººä ýíýõ¿¿ íîìîíä ÀÍÓ, Ìîíãîë Óëñûí õàðèëöààòàé õîëáîîòîé ýõýí ¿åèéí ò¿¿õýí äóðñàìæóóäûã ¿¿ðä ìàðòàãäàí áàëðàõààñ íü ºìíº ºðñºí òýìäýãëýæ äóðäàòãàí îðóóëàõûã õè÷ýýñýí áîëíî. Íîìûí òºãñãºëä áóé “ãîë ýõ ñóðâàëæóóä áîëîí öààøèä óíøèõ íîì ç¿é” õýñýãò çàðèì ñýäâýýð èë¿¿ ã¿íçãèé ñóäëàõûã õ¿ññýí õýí á¿õýíä çîðèóëàí íîì çîõèîë, ºã¿¿ëýë, íýã ñýäýâò çîõèîë, áóñàä ýõ ñóðâàëæóóäûã æàãñààí õàâñàðãàâ.

Áè÷èãäýí ¿ëäñýí çàðèì ýõ ìàòåðèàëûã ø¿¿í íÿãòàëæ ¿çýõèéí õàæóóãààð õóâü õ¿ì¿¿ñèéí îäîîã õ¿ðòýë õàà ÷


íèéòëýãäýýã¿é îëîí àðâàí äóðñàìæ, äóðäàòãàëûã íîìîíäîî îðóóëñàí. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë Óëñàä ñóóæ áàéñàí ÀÍÓ-ûí ºìíºõ äîëîîí Ýë÷èí ñàéäûí äóðäàòãàë, ìºí Óëààíáààòàð õîò äàõü ÀÍÓ-ûí Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìàíä àæèëëàæ áàéñàí àíõíû ìîíãîë õ¿ì¿¿ñèéí äóðñàìæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ò¿¿õýí öàã õóãàöààíû ãýð÷ áîëæ, 2001 îíû íàéìäóãààð ñàðààñ 2004 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàð õ¿ðòýë ÀÍÓ-ûí ÎÓÕÀ-èéí Òºëººëºã÷èéí ãàçðûí äàðãààð àæèëëàæ, 2009 îíû àðâàí íýãä¿ãýýð ñàðààñ ýõëýí ÀÍÓ-ààñ Ìîíãîë Óëñàä ñóóãàà Ýë÷èí ñàéäûí àëáà õàøèæ áóéí õóâüä ººðèéí õóâèéí òºñººëºë, ¿çýë áîäëîî çàðèì õýñýãò òóñãàí îðóóëñàí. ßìàð íýãýí àëäàà ìàäàã, ýíä¿¿ðýë òàøààðàë áàéõ àâààñ çºâõºí ìèíèé àëäàà áîëíî.

Íýãòãýí ä¿ãíýæ õýëýõýä, ìèíèé ÷èí õ¿ñýë áîë ýíý íîìîîð äàìæóóëàí ÀÍÓ, Ìîíãîë Óëñûí õàðèëöààíû ýõýí ¿åèéí ò¿¿õýí öàã õóãàöààíä õàìòäàà òóóëñàí çàðèì ÷óõàë ¿éë ÿâäëûã àìåðèê, ìîíãîë õ¿ì¿¿ñò äóðñàí ñàíóóëàõ ÿâäàë þì. Ýíýõ¿¿ íîìîíä äóðäàãäñàí ò¿¿õèéí òàëààðõè èë¿¿ ºðãºí ìýäëýã áîëîâñðîë Ìîíãîë Óëñ, ÀÍÓ õîîðîíäûí óðò óäààí õóãàöààíû òóðø èäýâõòýé, òàñðàëòã¿é ºñºí ºðãºæèæ áóé ºíººãèéí õàðèëöààã áýõæ¿¿ëæ, öààøèä óëàì õºãæ¿¿ëýõýä òóñòàé áàéõ áîëíî ãýäýãò áè èòãýæ áàéíà.

Òºãñãºëä íü õýëýõýä, ýíýõ¿¿ íîìîíä ºã¿¿ëñýí ¿çýë áîäîë çºâõºí çîõèîã÷ ìèíèéõ áºãººä ÀÍÓ-ûí Òºðèéí Äåïàðòìåíò áîëîí ÀÍÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí ¿çýë áàðèìòëàëûã çààâàë èëýðõèéëýýã¿é áîëîõûã òýìäýãëýí õýëýõ íü ç¿éòýé áèëýý.


ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ

ÀÁÁ/ABG Àìåðèêèéí áèçíåñèéí á¿ëýã (American Business Group)ÌÓÇ/ACM Ìîíãîëûí óðëàãèéí çºâëºë (Arts Council of Mongolia)ÀÌÑÒ/ACMS Àìåðèêèéí Ìîíãîë ñóäëàëûí òºâ (American Center for Mongolian Studies)ÁÕÀ/AED Áîëîâñðîëûí õºãæëèéí àêàäåìè (Academy for Educational Development)ÌÁÇ/BCM Ìîíãîëûí áèçíåñèéí çºâëºë (Business Council of Mongolia)ÅÃÇ/CEO Åðºíõèé ã¿éöýòãýõ çàõèðàë (Chief Executive Officer)ÊÒ/CODEL Êîíãðåññèéí òºëººëºã÷ (Congressional Delegation)ÁÇÌÒ/EARC Áîëîâñðîëûí çºâëºãºº, ìýäýýëëèéí òºâ (Educational Advisory and Resource Center)ÅÑÁÕÁ/EBRD Åâðîïûí ñýðãýýí áîñãîëò, õºãæëèéí áàíê (European Bank for Reconstruction and Development)ÃÓÇÕÄÕ/FMF Ãàäààä óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèéã äýìæèõ õºòºëáºð (Foreign Military Financing)ÄÍÁ/GDP Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í (Gross Domestic Product)ÆÝ /GE Æåíåðàë Ýëåêòðèê (General Electric)ÒÒÀÒ/HDP Òºëººëºã÷äèéí òàíõèìûí Àðä÷èëëûí ò¿íøëýë (House Democracy Partnership)ÎÓÑÊ /IFC Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí êîðïîðàöè (International Finance Corporation)ÎÓÇÕÁÑ/IMET Îëîí óëñûí çýâñýãò õ¿÷íèé áîëîâñðîë, ñóðãàëò (International Military Education and Training)ÎÓÀÕÁ /IRC Îëîí óëñûí àâðàí õàìãààëàõ áàéãóóëëàãà (International Rescue Committee)ÁÍÎÓÕ/IRI Á¿ãä íàéðàìäàõ÷óóäûí Îëîí óëñûí õ¿ðýýëýí (International Republic Institute) ÊÁ /KFOR Êîñîâîãèéí á¿ëýã (Êîñîâî Force)ÌÑÑ /MCA Ìÿíãàíû ñîðèëòûí ñàí (Millennium Challenge Agency)ÌÑÊ /MCC Ìÿíãàíû ñîðèëòûí êîðïîðàöè (Millennium Challenge Corporation)ÕÀÌÁÇ/NAMBC Õîéä Àìåðèê äàõü Ìîíãîëûí áèçíåñèéí çºâëºë (Northern American Mongolian Business Council)ÍÀÒÎ /NATO Óìàðä Àòëàíòûí ýâñýë (North Atlantic Treaty Organization)


ÝÎÀÕ/NCO Ýðõ îëãîãäîîã¿é àëáàí õààã÷ (Non Commissioned Officer)ÌÓØ¯Ò/NCSC Ìóæ óëñóóäûí Ø¿¿õèéí ¿íäýñíèé òºâ (National Center for State Courts)¯ÀÕ /NDI Aðä÷èëëûí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí (National Democratic Institute)ÖÝÕ /NEA Öºìèéí ýíåðãèéí õîðîî (Nuclear Energy Agency)ÀÄÑ/NED Àðä÷èëëûã äýìæèõ ñàí (National Endowment for Democracy)ÎÁÅÃ/NEMA Îíöãîé áàéäëûí Åðºíõèé ãàçàð (National Emergency Management Agency)ÒÁÁ /NGO Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà (Non-Governmental Organization)¯ÝÌÕ /NIH ¯íäýñíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí õ¿ðýýëýí (National Institute of Health)ØÓ¯Ñ /NSF Øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñíèé ñàí (National Science Foundation)ÁÃÓÎÒ¯À/OFDA Áàéãàëèéí ãàìøèã ó÷èðñàí îðîíä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ àëáà(Office of Foreign Disaster Assistance)Ä×ÕÕÎÊ/OPIC Äàëàéí ÷àíàä äàõü õóâèéí õºðºíãº îðóóëàëòûí êîðïîðàöè (Overseas Private Investment Corporation)ÕÕÀ /TDA Õóäàëäàà, õºãæëèéí àãåíòëàã (Trade Development Agency)Í¯Á /UN Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà (United Nations)Í¯Á-ûí ÕÕUNDP Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí õºòºëáºð (United Nations Development Program)ÎÓÕÀ /USAID ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàã (United States Agency for International Development)ÀÍÓ-ûí ÕÀÀß /USDA ÀÍÓ-ûí Õºäºº àæ àõóéí ÿàì (United States Department of Agriculture)ÇÑÁÍÕÓ/ÇÕÓ /USSR Çºâëºëò Õîëáîîò Óëñ (Union of Soviet Socialist Republics)

ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ

Ýõýí ¿åèéí õàðèëöààíû òóõàé“¯çýæ òàíèõ ãýæ, õàéðëàí äýýäëýõ ãýæ òºðñºí

÷óõàì òýð óëñ îðíîî áè îëëîî”

1900 îíä òóõàéí ¿åèéí ªðãºº õîò áóþó îäîîãèéí Óëààíáààòàð õîòûí òºâ õèéäíýý õî¸ð çàëóó ýð çóóðõàí óóëçæýý. Òýäíèé íýã íü àðâàí íýãýí æèëèéí äàðàà Ìàíæ ×èíãèéí äàðëàëààñ

Ìîíãîë îðíûã ÷ºëººëºõ èõ ¿éëñèéã óäèðäàí çàëàõ, øèíýýð òóñãààð òîãòíîñîí óëñ îðíû “Àðèóí äýýä õààí” áóþó “Áîãä õààí”-ààð (1869-1924) ºðãºìæëºãäºõ õóâüòàé, íàéìäóãààð Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò õýìýýí îëíîî àëäàðøñàí ëàì õ¿í áàéâ. Õàðèí íºãºº íü õîðèí íàéìàí æèëèéí äàðàà ÀÍÓ-ûí ãó÷èí íýã äýõ Åðºíõèéëºã÷ áîëîõ òàâèëàíòàé, Êàëèôîðíè ìóæààñ èðñýí óóë óóðõàéí èíæåíåð Õåðáýðò Õ¿¿âýð (1874-1965) àæýý.

Õ¿¿âýð òýð ¿åä Õÿòàäàä àæèëëàæ áàéâ. Ò¿¿íèé àæèë ¿¿ðãèéí íýã õýñýã íü àøèãò ìàëòìàëûí îðä ãàçàð õàéí õºäºº íóòãààð óäààí õóãàöààíû àÿëàëä ìîðèîð ÿâàõ ÿâäàë. Òýðáýýð îëîí æèëèéí äàðàà õýâë¿¿ëñýí “Àäàë ÿâäàëò îí æèë¿¿ä” äóðäàòãàë íîìûíõîî íýãä¿ãýýð äýâòýðò “Ìîðèí äýë äýýð ºíãºð¿¿ëñýí ýäãýýð àÿëëûí ìààíü íýã íü Ìîíãîëûí èõ ãîâèéã òóóëàí íèéñëýë ªðãºº õîò õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæ áèëýý” õýìýýí äóðññàí áàéäàã. “Òýðõ¿¿ àÿëëûí íýãýí õýâèéí óéòãàðòàé áàéäëûã Õóòàãò ëàì áóþó àìüä Áóääàòàé óóëçñàí óóëçàëò àìü îðóóëñàí þì. Áýýæèí Îðîñûã õîëáîõ õîëáîîíû øóãàìûí àæëûã ã¿éöýòãýæ áàéñàí øâåä èíæåíåð áîëîë ò¿¿íèé îðîñûí


êîíñóë íàéçààð äàìæóóëàí Õóòàãò ëàìòàé óóëçñàí” ãýæ áè÷æýý. Òóõàéí ¿åä õîæìûí Áîãä õààí äºíãºæ ãó÷ ãàð÷, õàðèí

Õ¿¿âýð ãó÷ ø¿ðãýæ áàéâ. Õ¿¿âýðèéí áè÷èæ ¿ëäýýñíýýð, ò¿¿íèéã àìüä Áóääàòàé óóëçàõààð Ãàíäàí õèéäýä î÷èõîä Õóòàãò ëàì äóãóé óíàí õèéäèéí õàøààí äîòóóð “õàð õóðäààðàà” äàâõèæ ÿâæýý. Õî¸ð óëñûí èðýýä¿éí òýðã¿¿í íàðûí õîîðîíä áîëñîí ýíý óóëçàëòûí òàëààð ò¿¿íèé äóðäàòãàëä öººí õýäýí òîäîðõîé ìýäýý áèé. Òóõàéëáàë, çàëóó ëàì “îðîñ äóóíû áè÷ëýã á¿õèé ýãøèãò õàéðöàã” òîãëóóëàí çî÷äîî çóãààöóóëæ áàéñíûã Õ¿¿âýð òýìäýãëýñýí áàéíà.

Õàðèí ººðèéí áîäîëòîé, ãýíýòèéí çî÷íûõîî òàëààð ìîíãîë÷óóä ÿìàð ñýòãýãäýëòýé áàéñíûã èëýðõèéëñýí ìýäýý ñýëò àëãà. Ãýõäýý ýíý òîâ÷õîí óóëçàëò ò¿¿õèéí ýõýí ¿åèéí òóðøèä àìåðèê, ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ öààøèä îëíîîð óóëçàí ó÷ðàõûí ÷óõàë äîõèî áîëæ, óðüäààñ çºãíºæ áàéæýý. Àìåðèê÷óóäûí õóâüä Ìîíãîë îðíûã ýðòíèé ñî¸ë èðãýíøèëòýé, ñîíèðõîë òàòàì ºâºðìºö áàéãàëüòàé, ºäºð òóòìûí àìüäðàëûí îãò ººð õýâ çàíøèëòàé óëñ õýìýýí òºñººëæ áàéâ. Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä óíàäàã äóãóé, öàõèëãààí õîëáîî, ïÿíç òîãëóóëàã÷ çýðýã Åâðîï áîëîí Õîéä Àìåðèêèéí øèíý á¿òýýëòýé òàíèëöààä áàéñàí áºãººä ýäãýýð ç¿éëñ íü çîëãîí áóé îí æèë¿¿äýä ºðãºí îëíîî ò¿ãýí äýëãýðýõ, á¿ð ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë îðíû í¿¿ð öàðàéã õóâüñãàí ººð÷ëºõ øèíý òåõíîëîãèéí àíõíû äîõèî, øèíý öàãèéí äàâàëãààã èëýðõèéëæ áàéëàà.

* * * * * * *

Ìýäýýæ Õåðáýðò Õ¿¿âýð Ìîíãîëûí íèéñëýë õîòíîî çî÷èëñîí àíõíû àìåðèê õ¿í áèø þì. ¯¿íýýñ ºìíºõ õýäýí àðâàí æèëèéí õóãàöààíä àäàë ÿâäàëä äóðòàé íóòàã íýãòí¿¿ä íü Ìîíãîëûí èõ ãîâèéã ãàòëàí äýëõèéí ãàçðûí çóðàãíàà “Ãàäààä Ìîíãîë” õýìýýí òýìäýãëýãäñýí ýíý óëñ îðíûã çîðèí èðæýý. Çàðèìûíõ íü õóâüä, Õÿòàäààñ ãàð÷ Ñèáèðü õ¿ðñýí óðò óäààí àÿëëûí íýãýí õýñýã íü ªðãºº õ¿ðýõ àÿëàë áàéñàí.

Ýäãýýð àíõíû àÿëàã÷äûí òóõàé íîòëîõ áàðèìòóóä Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé àðõèâèéí ãàçàðò õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí áºãººä ¿¿íèé äîòîð ãàäààäûí îëîí àÿëàã÷äàä Ìîíãîëûí ãàçàð


íóòãààð “äàìæèí ºíãºðºõ”-èéã çºâøººð÷ îëãîñîí “çàì ÿâàõ áè÷èã”-èéí ñîíèðõîë òàòàõóéö ìýäýý öóãëóóëãà áèé. Áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã îëãîñîí öàã õóãàöàà íü XIX çóóíû äóíä ¿åä õàìààðàõ áà ýõýíäýý åâðîï÷óóä, óäàëã¿é àìåðèê÷óóä óëàì îëíîîð äýëõèé äàÿàð õýðýí àÿëàõ áîëñîí òýð öàã ¿åòýé òààðäàã. Çàì ÿâàõ ýäãýýð áè÷ãèéí íýãèéã õÿòàäààð ãàëèãëàí ìîíãîë áè÷ãýýð ¿éëäýæ, 1862 îíä “Àìåðèêèéí èðãýí” õýìýýí òîäîòãîí áè÷èæ íýãýí æóóë÷èíä îëãîñîí áàéíà. ×óõàì òýð öàã ¿åä Àáðààì Ëèíêîëüí òàðæ áóòàðñàí Íýãäñýí Óëñàà åðºíõèéëºí óäèðäàæ áàéñàí áà óëñ îðíû îðøèí òîãòíîëä àþóë çàíàë ó÷ðóóëàí îëîí æèë ¿ðãýëæëýõ èðãýíèé öóñò äàéí äºíãºæ ýõëýýä áàéñàí áèëýý.

¯¿íýýñ õýäõýí æèëèéí äàðàà æèíõýíý íýð íü òýìäýãëýãäýí áè÷èãäýæ, ò¿¿õýí áàðèìò íü õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí àìåðèê ñýòã¿¿ë÷, àÿëàí áè÷èã÷ Òîìàñ Óý.Êíîêñ Áýýæèíãýýñ Õèàãò õ¿ðòýë õºñºã òýðãýýð áîëîí ìîðèîð àÿëàí ÷èíàãø 3000 áýýð ¿ðãýëæëýõ ýðòíèé öàéíû çàìûã äàãàí Ñàíêò Ïåòåðáóðã õ¿ð÷ýý. Õºâã¿¿äýä çîðèóëñàí àäàë ÿâäàëò öóâðàë òóóæ çýðýã 45 íîìûí çîõèîã÷ Êíîêñ áýýð “Ãàëàêñè” ñýòã¿¿ëèéí 1868 îíû 8-ð ñàðûí äóãààðò “Ìîíãîëîîð äàéðñàí àÿëàë” ºã¿¿ëëýý íèéòë¿¿ëæýý.

Íüþ Õýìïøèðò òºðæ ºññºí Êíîêñ áîë Íüþ-Éîðê Õåðàëä ñîíèíä ìýäýý áè÷äýã, òýìöýë çºð÷èëäººíòýé Èðãýíèé äàéíû ñóðâàëæëàã÷ ãýäãýýðýý íýð õ¿íäèéã îëñîí íýãýí. Ìîíãîëûí àÿí çàìûí òýìäýãëýëýý òîâ÷îîð ä¿ãíýí áè÷ñýíýýñ íü ¿çâýë, 1859 îíä ë Õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷èä ãàäààäûí èðãýäýä Ñèáèðü õ¿ðýõ çàìäàà òóñ á¿ñ íóòãààð äàìæèí ºíãºðºõèéã ýöýñëýí çºâøººðñºí ãýõ áºãººä ¿¿íýýñ ºìíºõ àÿëëûã “ªìíºä òóéë» õ¿ðýõ ëóãàà àäèë “ìàø áýðõ” àÿëàë áàéñàí ãýæ òîäîðõîéëîí ºã¿¿ëæýý.

Íýãýí çóóí òàâèí æèëèéí òýðòýýã ýðãýí õàðàõàä Êíîêñèéí òàéëáàð ä¿ãíýëò¿¿ä õîëûã çºãíºñºí ìýò ñàíàãäàíà. Òóõàéëáàë òýðýýð Ìîíãîë äàõü Ìàíæèéí çàñàãëàë “òèéì ÷ õàòóó ÷àíä áèø”, ìîíãîë÷óóä “òýäíèé çàõèðãààíä äóðã¿é, äàðëàëûã ò¿ëõýí óíàãààõ ¿éìýýíèéã ºäººõºä áýëýí áîëîëòîé” õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Ìºí òýðýýð Õààíò Îðîñ àëü õýäèéí “Ìîíãîë îðîíä õàðàà”-ãàà ÷èãë¿¿ëæ, òýð ÷ á¿¿ õýë “òóñ îðíûã õî¸ð òîëãîéò á¿ðãýäèéíõýý õ¿÷èðõýã èâýýëä àâàõ”-ûã ñàíààðõàæ áàéñíûã áè÷èãëýí ¿ëäýýñýí.


Õýäõýí àðâàí æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîë ðóó õèéõ àÿëàë àäàë ÿâäàëòàé õýâýýð áàéñíû çýðýãöýý ýíãèéí íýãýí àÿëàëä òîîöîãäîõ áîëæýý. XIX çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñûí ñ¿¿ë÷ýýð, óëàì ÷èíýýëýã áîëæ áàéñàí Íýãäñýí Óëñààñ àäàë ÿâäàë õàéã÷èä, øàøíû íîìëîã÷èä, õóäàëäàà ýðõëýã÷èä çýðýã öººí òîîíû àìåðèê õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîë îðîíä áîëîìæ õàéí óëàì íýìýãäýí èðñýýð áàéâ. Ýäãýýð àíõíû àÿëàã÷äûí õ¿ðýýíä ààæìààð äèïëîìàò àæèëòíóóä, æóóë÷èä çýðýã çî÷èí ãèé÷èí áóñàä àìåðèê õ¿ì¿¿ñ òàòàãäàí îðæýý.

1900 îíû ýõýýð ÀÍÓ-ààñ Ìîíãîë îðîíä çî÷èí ãèé÷èä îéð îéðõîí èðýõ áîëæýý. ×óõàìõ¿¿ îäîîãèéí Óëààíáààòàð õîòûí Ýíõòàéâíû ºðãºí ÷ºëººíä, Êýìïèíñêè çî÷èä áóóäëûí îéðîëöîî áàéñàí Àìåðèêàí äýíæ áóþó òóõàéí ¿åä àìåðèê õóäàëäààíû òºâ ãýäãýýðýý îëíîî íýðøñýí òóñ ãàçàð äàðóé çóó øàõàì æèëèéí ò¿¿õ ºã¿¿ëíý. Íýã áóñ ìýäýýíä äóðäñàíààð, ýõýí ¿åèéí ýäãýýð àìåðèê õóäàëäàà÷èä Ìîíãîëûí àíõíû àâòîìàøèí áîëîõ Ôîðäûí “Ò” çàãâàðûí ìàøèíûã òóñ îðîíä îðóóëæ èðñýí áàéíà. Ìàãàäã¿é Ìîíãîë îðîíä õàìãèéí àíõíû êèíîã ýíýõ¿¿ Àìåðèêàí äýíæèä ¿ç¿¿ëñýí áàéæ ÷ áîëîõ þì.

ÀÍÓ-ûí äèïëîìàò÷, Õÿòàäàä ýë÷èí ñàéäààð ñóóæ áàéñàí Âèëüÿì Â¿¿äâèëë Ðîêõèëë (1854-1914) áîë Ìîíãîë îðîíä çî÷èëñîí ò¿ð¿¿ ¿åèéí àìåðèê àÿëàã÷äûí äóíäààñ áàðèìò ìýäýýã áè÷èãëýí ¿ëäýýñýí íýãýí þì. Òýðýýð Îòòîìàíû ýçýíò ã¿ðýíä ýë÷èí ñàéäûí àëáà õàøèæ äóóññàíûõàà äàðàà ªðãºº õîòîîð äàéðàí ºíãºðñºí áºãººä íýã æèëèéí äàðàà Õàâàé ìóæèä ç¿ðõíèé øèãäýýñýýð çóóðäààð ººä áîëñîí. 1913 îíä òýðýýð ãýðãèéí õàìò Òðàíñ-Ñèáèðèéí òºìºð çàìààð àÿëàí ÿâàõ çóóðàà Ãàäààä Ìîíãîëä íýã äîëîî õîíîã ñààòàí çî÷èëæýý.

Ìîíãîë÷óóä “á¿ðýí òóñãààð òîãòíîë”-îî îëæ àâàõûã ìàø èõýýð õ¿ñ÷ áàéñíûã Ðîêõèëë îëîí ç¿éëèéí äîòðîîñ îíöëîí òýìäýãëýñýí áàéäàã. Ò¿¿íèé ñóäàëãààíä äóðäñàíààð, XVII çóóíû äóíä ¿åä Ìîíãîë îðîíä 3 ñàÿ îð÷èì õ¿í àìüäàð÷ áàéñàí áà ¿ëýìæ èõýýð áóóð÷ òóõàéí ¿åä Ìîíãîëûí íèéò õ¿í àìûí òîî 700,000 îð÷èì áîëñîí ãýæýý. Òýðýýð äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéí ýõëýõýýñ äºíãºæ ºìíºõ ¿åèéí Ìîíãîëûí íèéñëýë õîòûí àìüäðàëûã ä¿ðñëýõäýý “õóäàëäàà íàéìàà öýöýãëýí õºãæñºí, õóóëü æóðàì îëíîîðîî ñàõèñàí, õ¿í àðä íü ñýòãýë õàíãàëóóí” ãýæ òàéëáàðëàí áè÷æýý.


Ðîêõèëë òºâä, ìîíãîë õýëòýé ìàãàäã¿é àìåðèêèéí àíõíû äèïëîìàò÷ áàéñàí áºãººä Áýýæèí äýõ Àìåðèêèéí äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí òóñëàõ äèïëîìàò àæèëòíû ¿¿ðýãò àæëààñàà ò¿ð ÷ºëººòýé áàéõ çóóðàà 1888-1889 îíä Òºâä áîëîí ªâºð Ìîíãîëîîð àÿëæýý. Ýðäýìòýí áîëîîä äèïëîìàò÷ õ¿íèé õóâüä òýðýýð ººðèéí ¿çñýí äóóëñàí ç¿éëèéíõýý òóõàé “Ëàì íàðûí îðîí”, “Ìîíãîë, Òºâäººð àÿëñàí òýìäýãëýë” çýðýã õýä õýäýí íîì, ºã¿¿ëýë òóóðâèí õýâë¿¿ëñýí. Ðîêõèëë Õÿòàä, Òºâä, Ìîíãîëòîé õîëáîîòîé 6000 îð÷èì íîì á¿õèé õóâèéí öóãëóóëãàà ºíººäºð äýëõèé äýýðõè ìîíãîëûí õîëáîãäîëòîé áè÷ìýë ýõ ñóðâàëæóóäûí õàìãèéí òîì ñàí õºìðºã áîëñîí Âàøèíãòîí õîòûí Êîíãðåññèéí íîìûí ñàíä õàíäèâëàñàí àæýý.

Ñýòãýë õºíä¿¿ðëýì íýãýí ç¿éëèéã äóðäàõàä, Ðîêõèëëèéí ç¿¿í Õÿòàäàä õèéñýí õýä õýäýí àÿëàëä õàìò äàãàëäàí ÿâñàí çàëóóõàí äèïëîìàò÷ Òîìàñ Óý.Õàñêèíñèéí (1879-1908) áè÷ñýí áàãàâòàðõàí õýìæýýíèé ºäðèéí òýìäýãëýë Êîíãðåññèéí íîìûí ñàíãèéí àðâèí ñàí õºìðºãò áèé. 2011 îíä Êîíãðåññèéí íîìûí ñàíä áýëýãëýñýí ýíýõ¿¿ ºäðèéí òýìäýãëýëä 1908 îíû 6-ð ñàðä Óòàéä Ðîêõèëë, Õàñêèíñ íàð XIII Äàëàé ëàìòàé óóëçñàí òóõàé òîâ÷ ìýäýý áàéíà. Ãýâ÷ ¿¿íýýñ õîéø ñàð ÷ áîëîëã¿é, ãó÷èí íàñ ÷ õ¿ð÷ àìæààã¿é Õàñêèíñ ãýíýòèéí õ¿íä ºâ÷íèé óëìààñ çàëóóõàí ãýðãèéãýý ãàøóóäóóëàí öàã áóñààð åðòºíöèéã îðõèñîí íü ¿íýõýýð ºð ºâäºì þì.

ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí Ìîíãîë îðíû òàëààðõè Ðîêõèëëèéí õóâèéí ñýòãýãäýë á¿õýëäýý ýåðýã áàéãààã¿é. Æèøýý íü òýðýýð ªðãºº õîòûã áîõèð çàâààí õîò ãýæ ¿çñýíýýñ ãàäíà Ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñãèéí õýòèéí òºëâèéí òàëààð ººäðºã áóñ áîäîëòîé áàéâ. Ãýõäýý ìîíãîë÷óóäûã “àìàð àìãàëàí óëñ” ãýæ òîäîðõîéëîîä, ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîëûíõîî òºëºº òýìöýõ “áîäèò ¿íäýñëýëòýé” õýìýýí ä¿ãíýæýý.

ªðãºº õîòíîî 1913 îíä Ðîêõèëë çî÷èëñíîîñ õîéø äîëîîí æèëèéí äàðàà áóþó 1920 îíä Àìåðèêèéí ººð íýã äèïëîìàò÷ ×àðëüç Ýáåðõàðäò (1871-1965) àéë÷èëæýý. Ãýõäýý, Êîíñóë Ýáåðõàðäòûí àíõíû çàì ìºð ãàðãàñàí ýíýõ¿¿ òàâ õîíîãèéí àéë÷ëàë áîë ºìíºõ àéë÷ëàëààñ èõýýõýí ÿëãààòàé. Òýðýýð ÀÍÓ-ûí Òºðèéí äåïàðòàìåíòèéí äààëãàâðààð èðæ, Ìîíãîëûí òºðèéí äýýä àëáàíû õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàí, Óëààíáààòàð õîòîä


ÀÍÓ-ûí àëáàí ¸ñíû äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçàð íýýõ òàëààð òóóøòàé áîäîëòîé áóöñàí àæýý.

Ìîíãîë îðîíä àæèëëàæ, àìüäðàõ àìåðèê èðãýäèéí òîî óëàì á¿ð îëøèð÷ áàéñàí áîäèò áàéäëûã Ýáåðõàðäò çºâëºìæäýý òóñãàí õàðóóëñàí. Àìåðèêèéí àøèã ñîíèðõîë îëîí ç¿éëä, ÿëàíãóÿà õóäàëäàà àðèëæààíû ñàëáàðò ºñºí íýìýãäýæ áàéñàí íü èëò òîäîðõîé áàéâ. ¯¿íòýé óÿëäàí ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí òºëººõ ÷èí ýðìýëçýë íü áóñàä îðîíòîé, ¿¿íèé äîòîð ÀÍÓ-òàé õîëáîî òîãòîîõ òàëààð ñàíàë íýãäñýí îðîëäëîãî ç¿òãýëýýð èëýð÷ áàéëàà. Ìîíãîë÷óóäûí çàðèì íü “øèíý ¿åèéí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëò”-èéí òºëºº ÷èí ýðìýëçýëòýéãýýð õàìòðàí ç¿òãýæ, çàðèì íü òóõàéí öàã ¿åä ººðñäèéí áè÷èã ¿ñãýý ëàòèí ¿ñãýýð ñîëèõûã çºâòãºí äýìæèæ áàéæýý.

* * * * * * *

Ìîíãîëûí òóõàé àñóóäëààð ÀÍÓ-òàé õóâü çàÿàãàà õîëáîñîí òóõàéí öàã ¿åèéí îëîí ãàäààä èðãýäèéí äîòðîîñ “Ìîíãîëûí Ã¿í” õýìýýí àëäàðøñàí Ôðàíñ Àâãóñò Ëàðñîíîîñ (1870-1957) ººð õýí ÷ Ìîíãîë îðíû òàëààð èë¿¿ ñàéí ìýäýæ, ãàéõàí áèøð¿¿ëæ áàéñàíã¿é. Øâåäèéí õºäººãèéí òàð÷èãõàí ãýð á¿ëä òºðæ ºññºí òýðýýð åñºí íàñòàéäàà ºí÷ðºí õîöîð÷ýý. Ëàðñîí íóòãààñàà ãàð÷, äýëõèé åðòºíöèéã òàíèí ìýäýõýä øàøíû íîìëîë ò¿ãýýõ àæèë òóñòàé õýìýýí ýðãýö¿¿ëýí áîäîîä, ãàäààäàä øàøíû íîìëîë ò¿ãýýõ õîëáîîíä ýëñýæ, óëìààð 1890-ýýä îíû ñ¿¿ëýýð óìàðä Õÿòàäàä òîìèëîãäñîí áàéíà.

Ìîíãîë õýëèéã õÿëáàðõàí ñóð÷, íàéç íºõºäòýé áîëîõäîî ÷ ãàðàìãàé áîëñîí Ëàðñîí çàéëøã¿é ÷óõàë àðãà óõààíä ñóðàëöàæ ÷àäñàíàà 1900 îíä Çîäîîí÷äûí áîñëîãûí (Boxer Rebellion) õ¿÷èðõèéëëýýñ äàéæèí øâåä, àìåðèêèéí øàøèí íîìëîã÷èä á¿õèé 22 õ¿íòýé áàãèéã óäèðäàí ýëñýí èõ ãîâèéã òóóëàí Ìîíãîëîîð äàìæèí Ñèáèðüò õ¿ðýõäýý áàòëàí õàðóóëæýý. ¯éìýýí ñàìóóíààñ àìüä ìýíä ãàðñàí 22 õ¿íòýé áàãò ò¿¿íèé àìåðèê ýõíýð, øàøíû íîìëîã÷ Ìýðè Ðîæåð, áàãà íàñíû õî¸ð õ¿¿õýä íü áàéâ. Õîæèì Ëàðñîí Õðèñòèéí øàøíûã äýëãýð¿¿ëýõ õîëáîîíû Ìîíãîë äàõü àíõíû òºëººëºã÷ áîëñîí.


1900 îíä èõ ãîâèéã ãàòàëæ Ìîíãîëîîð äàìæèí Ñèáèðü õ¿ðòýë 1000 áýýðèéã òóóëñàí Ëàðñîíû ýíýõ¿¿ áààòàðëàã àÿëàë áîë àäàë ÿâäàë ä¿¿ðýí àìüäðàëûíõ íü çºâõºí íýã õýñýã þì. Ò¿¿íèéã Ìîíãîëûí èõ ãîâèéã òýìýý, ìîðü, óíàäàã äóãóéãààð íààä çàõ íü 36 óäàà òóóëñàí ãýäýã. Ëàðñîí øàøèí íîìûí àæëààñ èë¿¿òýéãýýð áèçíåñ, óëñ òºðä ãîëëîí àíõààð÷, õàðèí ýõíýð Ìýðè íü øàøèí ñ¿ìèéí àæèëäàà íàñàí òóðøäàà ¿íýí÷ ç¿òãýñýí àæýý.

Ëàðñîíû õýëíèé ãîö àâúÿàñûã ¿íýëæ áàðøã¿é, äèïëîìàò çî÷èä õ¿ðòýë òóõàéí ¿åèéí ãîë àñóóäëûí òàëààð ò¿¿íèé ñàíàë áîäëûã ÿìàãò ñîíñäîã áàéâ. Îíöãîéëîí äóðäâààñ Ðîé ×àïìåí Ýíäðþñ, Øâåäå Ñâåí Õýäèí íàðûí çýðýã àëäàðòàé õàéãóóë÷, ñóäëàà÷äàä àÿëëàà çîõèîí áàéãóóëàõàä íü òóñëàñàí áèëýý. Òýðýýð áàñ 1900-ãààä îíû ýõýí ¿åèéí Ìîíãîëûí òºðèéí îëîí ç¿òãýëòíèéã ñàéí òàíüäàã áàéñíû äîòîð Áîãä õààíò, ò¿¿íèé Çàñãèéí ãàçðûí ñàéäóóä îðíî.

Ëàðñîíû “Ìîíãîëûí Ã¿í” äóðäàòãàë íîìîíä Ìîíãîë îðíûã ÿìàð èõýýð ãàéõàí áèøèð÷, äýýäëýí õ¿íäýëæ, äîòíîñîí õàéðëàæ áàéñàí ò¿¿íèé ¿çýë íýâò øèíãýñýí. “Ìîíãîë õýë ñóð÷, ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãò äàñàí, òýäíèé àç æàðãàëûã ìýäýð÷, çîâëîí ãóíèãààñ íü õóâààëöàí, îëîíòàà òîõèîñîí ãýíýòèéí õàãàöàëä õàðàìñàí ãóíèãëàõ” õóâü òàâèëàí òîõèîñîí “àçòàé õ¿í” õýìýýí ººðèéãºº èëýðõèéëñýí ºã¿¿ëæýý.

Ëàðñîí ã¿í ªâºð áîëîí Àð Ìîíãîëä áàðàã õàãàñ çóóí æèë àìüäàð÷, äàëàí íàñíû áîñãî àëõàõûíõàà ºìíºõºí áóþó äýëõèéí äàéíû àþóë èëò çàíàëõèéëýõ áîëñîí 1939 îíä ë Ìîíãîë íóòãèéã ãàð÷ ÿâæýý. Óëìààð ÀÍÓ-ä î÷èæ 1940-1950-èàä îíä òóñ óëñàä àìüäðàõ õóãàöààíäàà Àëàáàìà ìóæèä òàõèàíû àæ àõóé ýðõýëæ, Øâåä, Êàíàä ðóó áîãèíî õóãàöààãààð ÿâñíûã ýñ òîîöâîë Êàëèôîðíè ìóæèä îðîí ñóóöíû áàðèëãûí àæèë ýðõëýí ãàéõàìøèãò àìüäðàëûíõàà ¿ëäñýí õóãàöààã ºíãºð¿¿ëñýí àæýý.

Ëàðñîí òýòãýâýðò áàéõ õóãàöààíäàà Ìîíãîë îðíû òóõàé öàã ¿ðãýëæ äîòíî ñýòãýëýýð äóðñàí ÿðüäàã áàéñàí òóõàé ò¿¿íèé à÷ îõèí Áàðáàðà Ñèòöìàí ºã¿¿ëñýí áàéäàã. “Õ¿¿õýä íàñ ìààíü ÷îíîí ñ¿ðýã, õÿòàä äýýðýì÷èäòýé òóëãàðñàí áîäèò àäèë ÿâäàë, àéðàã, õóðäàí ìîðèíû òóõàé ãàéõàëòàé ñàéõàí äóðñàìæààð ä¿¿ðýí ºíãºðñºí þì” ãýæ òýðáýýð îëîí æèëèéí äàðàà äóðñàí


ÿðüæýý. Ìºí ò¿¿íèé õýëñíýýð, óðò óäààí àìüäðàëûíõàà ýöñèéí ìº÷èéã õ¿ðòýë õî¸ðõîí ç¿éëèéã ñîíèðõîæ áàéñàí íü Ìîíãîë îðíûã õàéðëàõ Ëàðñîíû ñýòãýëèéã èëýðõèéëæ áàéâ. Íýãä òýðýýð îðîí íóòãèéí ìîðèí òîéðóóëãûí óðàëäààíä ò¿ð¿¿ëýõ ìîðüäûã òîãòìîë òààõ äóðòàé, õî¸ðò òýðýýð áºõèéí áàðèëäààí ¿ç¿¿ëäýã ñóâãèéã áàéíãà ñîíèðõîí ¿çäýã áàéæýý.

* * * * * * *

Ìîíãîëûí òàëààðõè Ëàðñîíû ìýäëýã Ðîé ×àïìåí Ýíäðþñä (1884-1960) èõýýõýí à÷ òóñ áîëñîí íü ìàãàäã¿é ò¿¿íèéã àëáàí ¸ñíû äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõîîñ ºìíºõ õýäýí àðâàí æèëèéí ò¿¿õýíä Ìîíãîëòîé õàðèëöààòàé õàìãèéí àëäàðòàé àìåðèê õ¿í áîëîõîä õ¿ðãýñýí áóþó. 1918 îíä ªðãºº õîòíîî õèéñýí àíõíû àÿëëûíõàà äàðàà Ýíäðþñ “¯çýæ òàíèõ ãýæ, õàéðëàí äýýäëýõ ãýæ òºðñºí ÷óõàì òýð óëñ îðíîî áè îëëîî” õýìýýí áè÷æýý. Ýíäðþñ ªðãºº õîòûã “ìèíèé á¿õèé ë àìüäðàëûí àÿí çàìä òààðñàí õàìãèéí ãàéõàëòàé õîò” ãýæ õýëñýí áàéäàã.

Ýãýë æèðèéí õ¿í áèø ñóó óõààòàí õýìýýí çàðèì áàðèìòàíä äóðäñàíààð Ðîé ×àïìåí Ýíäðþñ áîë èòãýõèéí àðãàã¿é ãàéõàëòàé àäàë ÿâäàë õàéã÷ õàéãóóë÷íû òóõàé “Èíäèàíà Æîíñ” öóâðàë êèíî á¿òýýõ ñàíàà ñýäëèéã òºð¿¿ëñýí õ¿ì¿¿ñèéí íýã þì. Òýðýýð 1920-èîä îíû òóðø Ìîíãîëûí èõ ãîâèîð àÿëñàí øèíæèëãýýíèé àíãèóäûí ñóäàëãààãààð îëîí òºðºë ç¿éëèéí ¿ëýã ã¿ðâýëèéã øèíýýð íýýæ, ìºí àâàðãà áèåò ¿ëýã ã¿ðâýë¿¿ä ºíäºãíººñ òºðäºã áîëîõûã àíõ óäàà áàòëàí õàðóóëñàíààðàà ºíººã õ¿ðòýë àëäàð ñóóòàé õýâýýð áàéíà.

Âèñêîíñèíä òºðæ ºññºí Ýíäðþñ õ¿¿õýä àõóé öàãààñàà àäàë ÿâäëààð ä¿¿ðýí, ñîíèðõîëòîé àìüäðàëûã õ¿ñýí ìºðººääºã áàéæýý. Áåëîéò êîëëåæèä ñóðàëöñàíûõàà äàðàà Íüþ-Éîðê õîòîä î÷èæ, Àìåðèêèéí Áàéãàëèéí ò¿¿õèéí ìóçåéä ººð îðîí òîî áàéõã¿éí ó÷èð õààëãà÷ààð îðîâ. Õýñýã õóãàöààíû äàðàà òýðýýð Ãîëëàíäûí Äîðíîä Èíäèåç ñóäëàõ (îäîîãèéí Èíäîíåçè), Õîéä òóéëä õàéãóóë õèéõ øèíæèëãýýíèé õî¸ð áàãò îðîëöîí àæèëëàæýý.


Õýäýí æèëèéí äàðàà Ýíäðþñ Áýýæèíãýýñ áàðóóíòàà îðøèõ á¿ñ íóòàãò Äîäæ ìàøèí àøèãëàí ñóäàëãàà õèéõ èõ ãîâèéí õàéãóóëûí àíõíû àíãèéíõàà òàëààð òºëºâëºæ ýõýëñýí áàéíà. Òýðýýð 1922-1925 îíû õîîðîíä Ìîíãîëûí èõ ãîâüä äºðâºí óäààãèéí õàéãóóë ñóäàëãààíû áàã óäèðäàí àæèëëàñàí áºãººä 1930 îíä ñ¿¿ëèéí ñóäàëãààíû áàãàà óäèðäàí áóöàæ èðæýý. ªäãºº Ìîíãîëûí ªìíºãîâü àéìãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿õ õºòºëáºðò íýð íü îðñîí Áàÿíçàãèéí Óëààí ýðýã áóþó “Flaming Cliffs” áîë Ýíäðþñèéí óäèðäñàí õýä õýäýí ñóäàëãààíû àíãèéã õàìãèéí èõýýð äóðñàí ñàíóóëäàã ãàçðóóäûí íýã þì. “Ìîíãîëûí òýãø ºíäºðëºãººð çîð÷ñîí íü”, “Òºâ Àçèéã øèíýýð áàéëäàí äàãóóëñàí íü” çýðýã ò¿¿íèé áè÷ñýí îëîí íîì 1920-èîä îíû ¿åèéí Ìîíãîë îðíûã í¿äýýð ¿çñýí ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñèéí òàëààð ñóäëàõûã ñîíèðõñîí õýí á¿õýíä ã¿í ã¿íçãèé îéëãîëòûã ºãñººð áàéíà.

Õýäèéãýýð Ðîé ×àïìåí Ýíäðþñ 1920-èîä îíä Ìîíãîë îðíîîð àÿëñàí Àìåðèê÷óóäûí äóíäààñ õàìãèéí àëäàðòàé íü ìºí áîëîâ÷ ò¿¿íèéã öîðûí ãàíö àëäàðòàí õýìýýí ¿çýõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé þì. Òóõàéëáàë, Äýëõèéí II äàéíû ¿åä Õÿòàä, Áèðìä àëáàí ¿¿ðãýý àìæèëòòàé ã¿éöýòãýí àëäàðøèæ õîæèì äºðâºí îäîò ãåíåðàë öîëîîð øàãíóóëñàí Ãåíåðàë Æîçåô Ñòèëâåëë (1883-1946) õà÷èí ñîíèðõîëòîé õèéãýýä ýíý äýëõèéí åð áóñûí àëñëàãäìàë ãàçàð õýìýýãäýæ áàéñàí Ìîíãîë îðíû ä¿ð òºðõèéã í¿äýýð ¿çýõýýð ªðãºº õîòîä çî÷èëñîí îëîí àìåðèêóóäûí íýãýí áîëíî.

¯¿íèé àäèëààð á¿òýýë àðâèíòàé çîõèîë÷, àÿëàã÷ Õàððè Ôðàéíê (1881-1962) Õÿòàäûí Õààëãàí õîòîîñ Ñèáèðèéí ¯¿ä õîò õ¿ðòýë àÿëàõ çàì çóóðàà 1922 îíä ªðãºº õîòîîð äàéð÷ýý. Õîæèì òýðýýð “Óìàðä Õÿòàäààð çîð÷ñîí íü” íîìîíäîî ýíý àÿëëûí òýìäýãëýëýý íàðèéâ÷ëàí îðóóëñàí. Áàðàã òýð ¿åä, Íüþ-Éîðêîîñ èðñýí Æàíåò Óý¿ëñèí õ¿í ñóäëàà÷ ìýðãýæèëòýé íºõºð Ôðåäåðèêèéí õàìò Õÿòàä, Ìîíãîë, Òºâä îðíîîð äºðâºí æèë ¿ðãýëæèëñýí óðò àÿëëûíõàà çàìûí äóíä ÿâæ áàéæýý. Õýäýí àðâàí æèëèéí äàðàà, ò¿¿íèé îõèí òóõàéí ¿åä ýýæèéíõýý àâñàí ãýðýë çóðãóóäûã ýìõýòãýí ãàðãàñàí “Ìºõºæ áóé Õààíò óëñóóä” ñîíèðõîëòîé íîìîíäîî òýð ¿åèéí Ìîíãîëûí ä¿ð òºðõèéã õàðóóëñàí õîâîð çóðãóóäûã áàãòààæýý.

* * * * * * *


1920-èîä îíû ýöñýýð Ìîíãîë îðîí Çºâëºëò Õîëáîîò Óëñûí äàãóóë áîëñíîîð òóñ îðîíòîé õîëáîãäîæ áàéñàí Àìåðèêèéí õàðèëöàà ò¿¿õèéí íóãà÷ààíä á¿äãýð÷ ýõýëñýí. Ãýñýí õýäèé ÷ òýðõ¿¿ îí æèë¿¿äýä òîõèîñîí ÷óõàë óóëçàëòóóäûí íýãýí áîë ÀÍÓ-ûí Äýä åðºíõèéëºã÷ Õåíðè Óîëëåñèéí (1888-1965) Ìîíãîëä õèéñýí àéë÷ëàë þì.

Òóõàéí ¿åäýý íýðä ãàðñàí äýâøèëòýò ñýõýýòíèé íýãýí áîëîõ Óîëëåñ äîðíî äàõèíû øàøèí ø¿òëýãèéã èõýýõýí ñîíèðõäîã áàéæýý. Íýãýí õýñýã òýðýýð îðîñ-àìåðèêèéí çóðàà÷, çîõèîë÷, èõ ñýòãýã÷ Íèêîëàé Ðåðèõèéí (1874-1947) íºëººíä àâòàí îéð äîòíî ÿâñàí àæ. Ðåðèõ 1926-1927 îíä Óëààíáààòàð õîòîä Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéãààñ ç¿¿íòýý Ýíõ òàéâíû ºðãºí ÷ºëººíä íýãýí ìîäîí áàéøèíä àìüäàð÷ áàéñàí áà 2009 îíä ýíý áàéøèíã ò¿¿íèé íýðýìæèò ìóçåé áîëãîñîí. ¯íýõýýð ÷ îëîí æèëèéí òóðø Óîëëåñ “Ýðõýì õ¿íäýò Ãóðó áàãø òàíàà” õýìýýí ãýãýýí ìºðººð ýõýëñýí ñýòãýë äîãäëîì çàõèäëóóäàà Ðåðèõýä èëãýýæ áàéæýý. Òýðýýð Õºäºº àæ àõóéí ÿàìíû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí õóâüä 1930-èàä îíä Ìàíæóóð áîëîí ªâºð Ìîíãîëä ãàí ãà÷èãò òýñâýðòýé óðãàìàë õàéõ çîðèëãîòîé, ìàðãààí øóóãèàí äàãóóëæ ýöýñòýý àìæèëòã¿é ºíäºðëºñºí Ðåðèõèéí øèíæèëãýýíèé àíãèéã äýìæèí òóñàëñàí áèëýý.

Óîëëåñ Õÿòàä, Ñèáèðü, Òºâ Àçè äàõü Çºâëºëòèéí óëñ îðíóóäààð çî÷ëîí 27 ìÿíãàí áýýðèéã òóóëñàí óðò àÿëëûíõàà òºãñãºëä 1944 îíû äîëäóãààð ñàðä Óëààíáààòàð õîòíîî áîãèíî õóãàöààíû àéë÷ëàë õèéæýý. Ìàðøàë ×îéáàëñàí ò¿¿íèéã òîñîí àâ÷, óðüä ºìíº àìåðèê õ¿í îãò õàðæ áàéãààã¿é ýíãèéí ñîíèó÷ îëîí ìÿíãàí ìîíãîë÷óóä ñîíèðõîí óãòñàí àæýý.

Óîëëåñ áîãèíî õóãàöààíû àéë÷ëàëûíõàà ¿åýð àðäûí óðëàãèéí òîãëîëò ñîíèðõîæ, ìîíãîë ãýðò õîíîí, ìîíãîë ¿íäýñíèé äýýë ºìñºæ, íààäìûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîí, òýð ºäºðòºº Óëààíáààòàð õîòûí “¿çýõ ¸ñòîé” ãàçðóóäààð îðæ, Áîãä õààíû çóíû îðäîí áîëîí Ãàíäàí õèéäýä çî÷èëæýý. Ò¿¿íä ìîíãîë ãóòàë, íóì ñóì áýëýãëýñíýýñ ãàäíà øóóäàíãèéí ìàðê öóãëóóëàõ äóðòàé Åðºíõèéëºã÷ Ôðàíêëèí Ðóçâåëüòýä õ¿ðã¿¿ëýõ ìîíãîë ìàðêíû äýýæèñ ãàðäóóëñàí àæýý.

Õýäèéãýýð ò¿¿õýí ñóðâàëæ ìýäýýíä òºäèéëºí äóðäààã¿é áîëîâ÷ Ãàíäàí õèéäèéã ¿çýõèéã õ¿ññýí Óîëëåñèéí ñîíèðõîë íü


Ìîíãîë îðíû õýäýí çóóí ñ¿ì õèéä àëü õýäèéí óñòãàæ, øàøèí ø¿òëýã îðîí äàÿàð õîðèîòîé áàéñàí òýð ¿åä Áóääûí øàøèíä õ¿íäýòãýëòýé õàíäàæ òîäîðõîé õýìæýýãýýð ñýðãýýõýä, ìàãàäã¿é ò¿¿õýí äóðñãàëò òóñ õèéäèéã “õàäãàëàí” ¿ëäýõ ÿâäàëä èõýýõýí òóñ íýìýðòýé ñàíóóëãà áîëñîí ãýæ çàðèì ìîíãîë ñóäëàà÷èä ¿íýëäýã. Ãàíäàí õèéäèéã ¿çýõ Óîëëåñèéí õ¿ñýë ýðìýëçýë òóñ õèéäèéã Çºâëºëòèéí ¿åèéí á¿ðõýã îí æèë¿¿äýä ñ¿éðñýí áóñàä îëîí ñ¿ì õèéäèéí àäèë óñòàõ àþóëààñ õàìãààëæ òóñàëñàí ãýæ íîòëîõûã õ¿ñäýã ìîíãîë÷óóä ºäãºº ÷ áèé.

1944 îíä Óëààíáààòàð õîòîä Óîëëåñèéã äàãàëäàí àìåðèêèéí ýðäýìòýí, Çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä áîäëîãûí çºâëºõ, ìîíãîëûí òàëààð ñîíèðõîí ñóäàëæ, øèíæëýí áè÷äýã àíõíû íýðò àìåðèê ñóäëàà÷äûí íýã Îóýí Ëàòòèìîð (1900-1989) èðæýý. Àìåðèêò òºðñºí áîëîâ÷ Õÿòàäûí îðîí íóòãèéí èõ ñóðãóóëüä àíãëè õýë çààäàã áàéñàí ýöýã ýõýý áàðààäàí õ¿¿õýä íàñàà òýíä ºíãºð¿¿ëñýí Ëàòòèìîð ñýòã¿¿ë÷, õÿíàí òîõèîëäóóëàã÷, ñóäëàà÷, ýðäýìòýí, áèçíåñ ýðõëýã÷ çýðýã îëîí ÿíçûí àæèë ýðõýëæ áàéæýý. Ç¿¿í áîëîí Òºâ Àçèàð èõýýõýí àÿëñàí Ëàòòèìîð õÿòàä, ìîíãîë õýëýýð ÿðüäàã áàéñàí. Á¿òýýë àðâèíòàé çîõèîë÷èéí õóâüä “Òóðêåñòàí õ¿ðýõ öºëèéí çàì”, “Äýýä Òàòàðóóä”, “Ìàíæóóðûí Ìîíãîë÷óóä”, “Ìîíãîëûí àÿëëóóä”, “Í¿¿äýë÷èä áà Êîìèññàðóóä: Ìîíãîëä äàõèí èðñýí íü” çýðýã îëîí á¿òýýë òóóðâèñàí áèëýý.

1950-èàä îíû òóðø Ëàòòèìîðèéã ÇÕÓ áîëîí êîììóíèñò Õÿòàäàä õýòýðõèé òàëòàé õýìýýí áóðóóòãàæ áàéâ. ¯¿íýýñ áîëæ Êîíãðåññèéí õóðàëäààí äýýð ñåíàòîð Æîçåô ÌàêÊàðòè ò¿¿íèéã õàòóó øèð¿¿íýýð äàéð÷ äîðîìæèëæýý. Ýíý ÿâäëûí äàðàà òýðýýð Àíãëè óëñàä ãàð÷, 1963 îíä Ëèéäñèéí èõ ñóðãóóëèéí õÿòàä ñóäëàëûí àíõíû ïðîôåññîð áîëñîí. Ëèéäñä áàéõ çóóðàà Ìîíãîëûã ñóäëàõ õ¿÷òýé ñîíèðõîëäîî áàòòàé çîãñîí, óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí 1960-1970-ààä îíû õîîðîíä Ìîíãîëä ¿å ¿å çî÷èëæ áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí, 1967 îíä Ëàòòèìîð ÁÍÌÀÓ-ûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí æèíõýíý ãèø¿¿íýýð ñîíãîãäñîí àíõíû àìåðèê áºãººä áàðóóíû îðíû àíõíû õ¿í áîëæýý.

* * * * * * *


1960-ààä îíûã ÀÍÓ, ÁÍÌÀÓ-ûí õîîðîíä ¿íýíäýý ÿìàð ÷ õàðèëöàà õîëáîîã¿é áàéñàí ¿å ãýæ ¿çäýã ÷ ãýëýý Äýä åðºíõèéëºã÷ Óîëëåñ Ìîíãîëä õèéñýí àéë÷ëàëûíõàà ¿åýð “äýëõèéí õàìãèéí àëñëàãäìàë óëñ îðíû íýã” õýìýýí òîäîòãîñîí òóñ îðíûã çîðèí ãàðûí õóðóóíä áàãòàì òîîíû ýðýëõýã çîðèãòîé æóóë÷èä, öººõºí òîîíû íýð íºëººòýé àìåðèê õ¿ì¿¿ñ èðñýí áàéíà.

Îíöëîí õýëýõýä, 1959 îíä Íüþ-Éîðê Òàéìñ ñîíèíû íýðò ñýòã¿¿ë÷ Õàððèñîí Ñàëèñáåðè (1908-1993) Ìîíãîë îðîíä çî÷èëæýý. Ò¿¿íèé äàðààõàí ÀÍÓ-ûí Äýýä ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Óèëüÿì Äóãëàñ (1898-1980) àéë÷èëæ, Ìîíãîëûí òàë õýýð íóòãèéí òóõàé òºðñºí ñýòãýãäëýý 1962 îíä Íýøèíë Äæèîãðàôèê ñýòã¿¿ëä “Ãàäààä Ìîíãîëä àÿëñàí íü” ãàð÷èãòàéãààð íèéòë¿¿ëñýí àæýý. Äóãëàñ ìºí Íüþ-Éîðê Òàéìñ ñîíèíä ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûã ÀÍÓ õ¿ëýýí çºâøººðºõ ¸ñòîéã èëýðõèéëýí ºã¿¿ëýë áè÷ñýí.

Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ÀÍÓ õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéãààã ¿ë õàðãàëçàí, õ¿éòýí äàéíû îí æèë¿¿äýä àìåðèêèéí çàðèì íýðò ýðäýìòýä, áóñàä îðíîîñ ÀÍÓ-ä èðñýí çàðèì öàãàà÷ èðãýä ìîíãîë ñóäëàëûã çîãñîëòã¿é õàìãààëñààð áàéâ. Òýäíèé äîòîð Âàøèíãòîíû èõ ñóðãóóëèéí Íèêîëàñ Ïîïïå (1897-1992), Õàðâàðäûí èõ ñóðãóóëèéí Ôðýíñèñ Êëèâñ (1911-1995), Èíäèàíàãèéí èõ ñóðãóóëèéí Äåíèñ Ñèíîð (1916-2011) áîëîí Õàíãèíû Ãîìáîæàâ (1921-1989), Áàðóóí Âàøèíãòîíû èõ ñóðãóóëèéí Õýíðè Øâàðö íàð îðíî.

Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîã¿é áàéñàí òýð ¿åä ÀÍÓ-ûí çàðèì èõ äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæèä ýäãýýð áîëîí áóñàä ýðäýìòäèéí ñóäàëãàà á¿òýýë, ñóðàõ áè÷èã, èòãýë ¿íýìøèë íü Ìîíãîë îðíû òóõàé ñîíèðõîë, ìýäëýãèéã îëãîí õºãæ¿¿ëæ áàéñàí. Çàðèì ñóðãóóëü, òóõàéëáàë, Èíäèàíàãèéí èõ ñóðãóóëü, Áåðêåëè äýõü Êàëèôîðíèéí èõ ñóðãóóëü, Áðèãõýì ßíã èõ ñóðãóóëü, Êîëóìáèéí èõ ñóðãóóëü, Õàðâàðäûí èõ ñóðãóóëü, Æîíñ Õîïêèíñèéí èõ ñóðãóóëü, Áàðóóí Âàøèíãòîíû èõ ñóðãóóëü áîëîìæ ãàðãàí ìîíãîë õýëíèé õè÷ýýëèéã õºòºëáºðòºº îðóóëæ áàéâ. Íýìæ õýëýõýä, òóñ ñóðãóóëèóä ìîíãîë ñóäëàëòàé õîëáîîòîé ñóäàëãààã äýìæèæ áàéñàí áà çàðèì òîõèîëäîëä ÀÍÓ-ûí Áîëîâñðîëûí ÿàì, Õ¿ì¿¿íëýã ¿éëñèéã äýìæèõ ¿íäýñíèé ñàíãààñ ñàíõ¿¿æèëò îëãîæ áàéæýý.


Èíäèàíàãèéí èõ ñóðãóóëü äýýð 1961 îíä àíõ áàéãóóëàãäñàí “Ìîíãîë íèéãýìëýã” íü àìåðèêèéí ýðäýìòýä áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõëûã òºð¿¿ëýõ, ñóäàëãààíû àæëûã äýìæèõ, ìîíãîë õýëýýð á¿òýýë õýâë¿¿ëýõ, òóñ ìýäýýëëèéã àíãëè õýëòýé ºðãºí îëîíä õ¿ðãýõýä ìàø ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí. Ìîíãîë íèéãýìëýã ñàÿõàí òàâèí æèëèéí îéãîî òýìäýãëýñýí áºãººä òýíäýýñ ýðõëýí ãàðãàäàã “Ìîíãîëûí òóõàé ñóäàëãàà”, “Ìîíãîë ñóäëàë: Ìîíãîë íèéãýìëýãèéí ñýòã¿¿ë” çýðýã îëîí íèéòëýë, á¿òýýë íü ºíãºðñºí áîëîí ºíºº öàãèéí Ìîíãîëûí òóõàé ìýäýý, ìýäýýëëèéí ÷óõàë ýõ ñóðâàëæ áîëñîîð áàéíà.

Õýäèéãýýð ýäãýýð áîëîí áóñàä õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàð÷ áàéñàí ÷ õ¿éòýí äàéíû îí æèë¿¿äýä Ìîíãîë îðîí îëîíõè àìåðèê÷óóäûí õóâüä õà÷èðõàëòàé áºãººä ñîíèí ãàçàð õýâýýð ¿ëäñýí þì. 1950-èàä îí, ìºí 1960, 1970-ààä îíû ¿åä Àìåðèêèéí õýâëýë ìýäýýëëýýð “Ãàäààä Ìîíãîë” õýìýýí íýð äóðäàãäàõ áîëñîí ÷ òóñ óëñ äýíä¿¿ õîë îðøèõ áºãººä ÀÍÓ-ààñ äýíä¿¿ àëñëàãäàí òóñãààðëàãäñàí óëñ ìýòýýð òºñººëºãäºæ áàéëàà.

Documents

АНУ-МОНГОЛ УЛСЫН ДИПЛОМАТ ХАРИЛЦАА, 1987-2012