Уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулахуй

Äàìäèíãèéí ÄÀÃÂÀÄÎÐÆÆàðãàëûí ÄÎÐÆÏ¯ÐÝÂÁ¿ñæàâûí ÍÀÌÕÀÉÍßÌ

ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒИЙÃ СААРУУЛАХ НЬ (Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûãáóóðóóëàõ øààðäëàãà, áîëîìæ)

Óëààíáààòàð õîò 2010 îí

“Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийã ñààðóóëàõ íü: Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ øààðäëàãà, áîëîìæ” íýðòýй ýíýõ¿¿ òîâõиìîëûã Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí àñóóäàë õàðиóöñàí Òóñãàй ýë÷ийí àæëûí àëáà, Áàйãàëü îð÷иí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíààñ ýðõëýí õýâë¿¿ëýâ.

Copyright © 2010, Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí àñóóäàë õàðиóöñàí Òóñãàй ýë÷ийí àæëûí àëáà, Áàйãàëü îð÷иí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì

ISBN: 978-99929-93403-X

ÒАЛАРХАЛ

Ýíýõ¿¿ òîâõиìîëä îëîí óëñûí áîëîí ìàíàй îðíû áàйãóóëëàãóóä, ýðäýìòýí ñóäëàà÷иä, ìýðãýæиëòí¿¿äийí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí àñóóäëààð òàâüñàí иëòãýë, õýâë¿¿ëñýí íîì òîâõиìîë, õийñýí ñóäàëãàà øиíæиëãýýíий àæиëä òóñãàãäñàí ¿íäñýí ñàíàà, ä¿ãíýëò¿¿äийã àøиãëàñàí áîëíî. Èйìä òîâõиìîëä á¿òýýë, ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿í íü îðñîí íийò áàйãóóëëàãà, ýðäýìòýí ñóäëàà÷äàä ã¿í òàëàðõàë иëýðõийëüå.

Òîâõиìîëûã áи÷иæ, õýâë¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí Äàÿí äýëõийí áàйãàëü õàìãààëàõ ñàí, Í¯Á-ûí Õºãæëийí õºòºëáºðийí ”Áàйãàëü îð÷íû çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ” òºñºëä ìºí òàëàðõëàà иëýðõийëæ áàйíà.

3

ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒÈйÃ ÑÀÀÐÓÓËÀÕ ÍÜ

ÃАРЧèÃ

ªìНªÒÃªЛ 8

1. УУР АìЬСÃАЛûН ªªРЧЛªЛÒ 10

1.1 Äýëõийí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, öààøäûí õàíäëàãà 10

1.2 Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, öààøäûí õàíäëàãà 13

2. АÃААР ìАНäАЛ äАХЬ ХЇЛýìæèéН Хèé 16

2.1 Àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæийí õий, õ¿ëýìæийí ¿çýãäýë 16

2.2 Äýëõийí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí õýòийí òºëºâ 21

2.3 Ìîíãîë îðíû õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò, ò¿¿íий õýòийí òºëºâ 23

2.3.1 Õ¿ëýìæийí õийí òîîëëîãûí ä¿í 23

2.3.2 Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí õýòийí òºëºâ 31

3. УУР АìЬСÃАЛûН ªªРЧЛªЛÒèéÃ СААРУУЛАХ, ХЇЛýìæèéН

ХèéН ЯЛÃАРАЛÒûÃ áУУРУУЛАХ øААРäЛАÃА, áîЛîìæ 35

3.1 Õ¿ëýìæийí õийí õóðиìòëàë, ò¿¿íийã áóóðóóëàõ áîëîìæ 35

3.1.1 Äýëõийí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîëîìæ 35

3.1.2 Ìîíãîë îðíû õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã

áóóðóóëàõ áîëîìæ 42

3.2 Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîäëîãî, àðãà õýìæýý 45

3.2.1 Äýëõийí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ

åðºíõий ÷иã õàíäëàãà, áîäëîãî, àðãà õýìæýý 45

3.2.2 Ìîíãîë îðíû õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã

áóóðóóëàõ áîäëîãî 48

4. ХЇЛýìæèéН ХèéН ЯЛÃАРАЛÒûÃ áУУРУУЛАХ

ХУâèЛáАРУУä, ХýРýÃæЇЇЛýХ АРÃА ìåХАНèçì 53

4.1 Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ ¿íýëãýý, òîîöîî 53

4.2 Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ òºñë¿¿äийã

õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíиçì 61

4


4.2.1 Êиîòîãийí ïðîòîêîë 61

4.2.2 Öýâýð õºãæëийí ìåõàíиçì 62

4.3 Öýâýð õºãæëийí ìåõàíиçìûã Ìîíãîëä õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ 64

5. ХЇЛýìæèéН ХèéН ЯЛÃАРАЛÒûÃ áУУРУУЛАХ ÒåХНîЛîÃè 67

5.1 Äýâøиëòýò òåõíîëîãи õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã

áóóðóóëàõ ãîë àðãà áîëîõ íü 67

5.2 Ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûí òåõíîëîãийí ºíººãийí áàйäàë 69

5.3 Ýð÷иì õ¿÷ ¿йëäâýðëýëийí øиíý òåõíîëîãиóä 70

5.4 Ìîíãîë óëñûí ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëийí òåõíîëîãийí

ºíººãийí áàйäàë 76

5.5 Ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýíий òåõíîëîãийí ºíººãийí

áàйäàë áà øиíý÷ëýë 80

5.6 Òýýâðийí ñàëáàðûí òåõíîëîãи 81

5.7 Àæ ¿йëäâýðийí ñàëáàðûí òåõíîëîãи 82

5.8 Õºäºº àæ àõóйí ñàëáàðûí òåõíîëîãи 83

5.9. Ãàçàð àøиãëàëò áà îйí ñàëáàðûí òåõíîëîãи 84

5.10 Õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòийí ñàëáàðûí òåõíîëîãи 85

5


ХЇСНýÃÒèéН æАÃСААЛÒ

Õ¿ñíýãò 1.1Ìîíãîë îðíû XXI çóóíû àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñíû ººð÷ëºëòийí òîîöîîíû ä¿í (HADLY òºâийí çàãâàðààð áîäñîí)

Õ¿ñíýãò 2.1 Õ¿ëýìæийí õийí çàðиì ¿ç¿¿ëýëò, øиíæ ÷àíàð

Õ¿ñíýãò 2.2 Äýëõийí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý áà íийò ñàëáàðûí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò

Õ¿ñíýãò 2.3 Õàòóó ò¿ëøíий øàòàëòûí CO2-ûí ÿëãàðàëò, ìÿí.òí, ýçëýõ %

Õ¿ñíýãò 2.4 CO

2-ýêâ-ä øиëæ¿¿ëñýí CO

2, CH

4 áà N

2O-ийí íийò ÿëãàðàëò,

ìÿí.òí-CO2-ýêâ.

Õ¿ñíýãò 2.5 Öåìåíò, øîõîйí ¿йëäâýðëýëийí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò, ìÿí.òí

Õ¿ñíýãò 2.6 Õºäºº àæ àõóйí ñàëáàðûí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò, ìÿí.òí

Õ¿ñíýãò 2.7 Ãàçàð àøиãëàëò áîëîí îйí ººð÷ëºëòººñ ¿¿ññýí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò, ìÿí.òí

Õ¿ñíýãò 2.8 Õîã õàÿãäëûí ìåòàíû ÿëãàðàëò

Õ¿ñíýãò 2.9 1990-2006 îíû õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò (ýõ ¿¿ñâýð, øиíãýýã÷ òóñ á¿ðýýð)

Õ¿ñíýãò 2.10 Íýã õ¿íä íîîãäîõ õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò

Õ¿ñíýãò 3.1 2030 îíû ò¿âøиíä õ¿ëýìæийí õийã áóóðóóëàõ äýëõийí ýäийí çàñãийí áîëîìæ (“äîîðîîñ-äýýø”(Bottom-up) àðãààð òîîöñîí ä¿í)

Õ¿ñíýãò 3.2 Õ¿ëýìæийí õийã áóóðóóëàõ ¿íäñýí òåõíîëîãи

Õ¿ñíýãò 3.3 2030 îíû ò¿âøиíä õàìãийí áàãà çàðäëààð òîãòâîðæиëòийí ò¿âøиíä õ¿ðýõ äýëõийí ìàêðî-ýäийí çàñãийí çàðäëûí òîîöîî

Õ¿ñíýãò 3.4 Áàйãàëü îð÷иíä ýýëòýй áîäëîãî, àðãà õýìæýý

Õ¿ñíýãò 3.5 Öàõиëãààí ¿йëäâýðëýëийí íийò ñóóðиëàãäñàí ÷àäàëä ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ýçëýõ õóâü

Õ¿ñíýãò 3.6 Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷ийã äýìæиõ òàðиô

Õ¿ñíýãò 3.7 “100000 íàðíû ãýð” ¿íäýñíий õºòºëáºðийí õýðýãæиëòийí áàйäàë

Õ¿ñíýãò 4.1 Ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðò õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ õóâиëáàðóóä

Õ¿ñíýãò 4.2 Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîëîìæ, çàðäàë

Õ¿ñíýãò 4.3 Êиîòî Ïðîòîêîëûí ãîë àãóóëãà

Õ¿ñíýãò 4.4 ÖÕÌ-ûí òºñëийí òºðë¿¿ä

Õ¿ñíýãò 4.5 Ìîíãîë óëñàä õýðýãæиæ áàйãàà ÖÕÌ-ûí òºñë¿¿ä

Õ¿ñíýãò 5.1 Ìîíãîë óëñûí í¿¿ðñ îëáîðëîëò áà õýðýãëýý, ìÿí. òîíí

Õ¿ñíýãò 5.2 ÄÖÒ-¿¿äийí öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëийí æиøìýë ò¿ëøíий õóâийí çàðöóóëàëò, ãð.æ.ò/êÂò.ö

6


çУРÃèéН æАÃСААЛÒ

Çóðàã 1.1 Äýëõийí ãàäàðãà îð÷ìûí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð (à), äàëàйí ò¿âøиí (b) áîëîí áºìáºðöãийí õîйä õàãàñ äàõü öàñàí á¿ðõýâ÷ (c)-ийí ººð÷ëºëò

Çóðàã 1.2 Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí ÿíç á¿ðийí õóâиëáàðààð òîîöñîí äýëõийí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí 2020-2029 (äóíä òàëûí çóðàã) áîëîí 2090-2099 (áàðóóí òàëûí çóðàã) îíû ¿åийí ººð÷ëºëòийí çóðàã.

Çóðàã 1.3 Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí À1Â õóâиëáàðààð òîîöñîí 2090-2099 îíû ¿åийí õóð òóíàäàñíû ºâëийí óëиðëûí (ç¿¿í òàëûí çóðàã) áîëîí çóíû óëиðëûí (áàðóóí òàëûí çóðàã) 1980-1999 îíû äóíäàæòàй õàðüöóóëñàí ººð÷ëºëòийí çóðàã

Çóðàã 1.4 Ìîíãîë îðíû àãààðûí æиëийí äóíäàæ òåìïåðàòóð (ç¿¿í çóðàã), íийëáýð òóíàäàñíû (áàðóóí çóðàã) îëîí æиëийí ÿâö

Çóðàã 2.1 Óóð àìüñãàëûí öàöðàãийí õ¿÷иí ç¿йë

Çóðàã 2.2 Àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæийí õийí àãóóëàìæийí ººð÷ëºëò

Çóðàã 2.3 Àãààð ìàíäàëä ÿâàãäàõ õ¿ëýìæийí ¿çýãäýë

Çóðàã 2.4 Í¿¿ðñõ¿÷ëийí õий, ìåòàí áîëîí àçîòûí äóòóó иñëийí àãààð ìàíäàë äàõü àãóóëàìæийí ñ¿¿ëийí 10000 æиë (òîì çóðàã) áà 1750 õîйøиõ ¿åийí ººð÷ëºëòийí (äîòîð òàëûí æиæиã çóðàã) ãðàôиê

Çóðàã 2.5 Äýëõийí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò, õийí òºðëººð

Çóðàã 2.6 Äýëõийí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò, ñàëáàðààð

Çóðàã 2.7 Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí ÿíç á¿ðийí õóâиëáàðààð áîäñîí XXI çóóíû àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëò

Çóðàã 2.8 Ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûí CO2 –ийí ÿëãàðàëò (ò¿ëøíий òºðëººð), ìÿí.

òí.

Çóðàã 2.9 1990-2006 îíû õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò, ìÿí.òí CO2-ýêâ

Çóðàã 2.10 1990 áà 2006 îíû õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò (õийí òºðëººð)

Çóðàã 2.11 Íýã õ¿íä íîîãäîõ õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò

Çóðàã 2.12 Ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýíий õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò

Çóðàã 2.13 Ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýíий õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí ºñºëòийí иíäåêñ

Çóðàã 2.14 Ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëийí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí ºñºëòийí иíäåêñ

Çóðàã 2.15 Ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý áîëîí ¿йëäâýðëýëийí íийò õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò

Çóðàã 2.16 Õ¿ëýìæийí õийí íийò ÿëãàðàëòûí ºñºëòийí òºëºâ

Çóðàã 2.17 Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí ºñºëòийí òºëºâ, ñàëáàðààð

Çóðàã 2.18 Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí ºñºëòийí òºëºâ, õийí òºðëººð

Çóðàã 3.1 Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã 2030 îíû ò¿âøиíä áóóðóóëàõ ýäийí çàñãийí íººö áîëîìæийã ñàëáàð á¿ðýýð áîëîí á¿ñ íóòãààð ãàðãàñàí ¿íýëãýý

7


Çóðàã 3.2 Ìîíãîë îðíû óñíû ýð÷иì õ¿÷íий íººöийí çóðàã

Çóðàã 3.3 Ìîíãîë îðíû ñàëõиíû ýð÷иì õ¿÷íий íººöийí çóðàã

Çóðàã 3.4 Ìîíãîë îðíû íàðíû ýð÷иì õ¿÷íий íººöийí çóðàã

Çóðàã 3.5 Ìîíãîë îðíû í¿¿ðñíий íººöийí çóðàã

Çóðàã 4.1 Öýâýð õºãæëийí ìåõàíиçìûí àæиëëàõ åðºíõий çàð÷иì

Çóðàã 4.2 Öýâýð õºãæëийí ìåõàíиçìûí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ¿å øàò

Çóðàã 5.1 Íýãæ äîòîîäûí íийò á¿òýýãäýõ¿¿íä íîîãäîõ ò¿ëøíий øàòààëòûí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò, êã ÑÎ

2-ýêâ/ àì.äîë.

Çóðàã 5.2 Ìîíãîë óëñûí ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûí ¿йëäâýðëýëийí á¿òöийí á¿ä¿¿â÷

Çóðàã 5.3 Í¿¿ðñийã õóóðìàã øиíãýðñýí äàâõðàãàä øàòààõ òåõíîëîãи

Çóðàã 5.4 Óóð-õийí õîñëîìîë öиêëýýð àæиëëàõ äóëààíû öàõиëãààí ñòàíöûí ñõåì

Çóðàã 5.5 ÑÎ2–ûã áàðüæ õàäãàëàõ òåõíîëîãи

Çóðàã 5.6 Ò¿ëøíий ýëåìåíòийí àæиëëàãààíû á¿ä¿¿â÷

Çóðàã 5.7 Öºìийí ýð÷иì õ¿÷ýýð àæиëëàõ öàõиëãààí ñòàíöûí ñõåì

Çóðàã 5.8 Íàðíû ýð÷иì õ¿÷ýýð öàõиëãààí ãàðãàõ á¿ä¿¿â÷

Çóðàã.5.9 Íàðààð óñ õàëààõ òºõººðºìæ

Çóðàã.5.10 Óñàí öàõиëãààí ñòàíöûí á¿ä¿¿â÷.

Çóðàã 5.11 Ãàçðûí ã¿íий äóëààíûã àøиãëàõ äóëààíû íàñîñûí á¿ä¿¿â÷

Çóðàã 5.12 Áиîõийí áàãà ÷àäëûí òºõººðºìæийí á¿ä¿¿â÷

Çóðàã 5.13 Øàòààñàí íийò ò¿ëøíий äóëààíû àëäàãäëûí á¿òýö

Çóðàã 5.14 Äóëààíû àëäàãäàë áàãàòàй áóþó иõòýй áàðиëãûí ò¿ëøíий õýðýãëýýíий õàðüöóóëàëò

8


ªÌÍªÒÃªË

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí àñóóäàë ºíººäºð äýëõий íийòийí ºìíº òóëãàð÷ áàйãàà áàйãàëü îð÷иí, íийãýì, ýäийí çàñãийí íýí òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ, äýëõийí óëñ îðíóóä, Í¯Á-ûí ç¿ãýýñ ýíý àñóóäàëä àíõààðàë õàíäóóëæ îëîí óëñûí õýìæýýíä çîõиöóóëñàí äîðâиòîй àðãà õýìæýý àâ÷ ýõýëæ áàйíà. Îëîí óëñûí ýðäýìòýä áîëîí Í¯Á-ûí òºðºëæñºí áàйãóóëàãóóä äýëõийí óóð àìüñãàë ººð÷ëºãäºæ áàйãààä 1980-ààä îíû ¿åýñ îíöãîй àíõààðàë õàíäóóëæ, òîäîðõîй òºñºë õºòºëáºð¿¿ä õýðýãæ¿¿ëýõийí çýðýãöýý óã àñóóäëûã îëîí óëñûí õýìæýýíä çîõиöóóëñàí, äýëõийí óëñ îðíóóäàä äàãàæ ìºðäºõ àðãà õýìæýýíий îëîí ÷óõàë õóóëü ýðõийí àêò, áàðиìò áи÷иã áàòëàí ãàðãàñàí áàйíà. Ñ¿¿ëийí æиë¿¿äýä îëîí óëñûí äýýä õýìæýýíий îëîí ÷óóëãà óóëçàëò äýýð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí àñóóäëûã õýëýëöýæ, óëñ îðíóóäûí иðýýä¿йí òîãòâîðòîй õºãæëийí çîðиëòûã õàíãàõûí òóëä ýíý àñóóäàëä îíöãîй àíõààðàë õàíäóóëæ, àðãà õýìæýý àâ÷ áàйíà. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí àñóóäëààðõ Çàñãийí ãàçàð õîîðîíäûí ìýðãýæиëòíий õîðîî (IPCC) 1988 îíä áàйãóóëàãäàí äýëõийí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí íýãäñýí ¿íýëãýý õийæ, òóñãàй иëòãýë¿¿äийã òîãòìîë ãàðãàæ áàйíà.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä äýëõийí õºãæиæ áàйãàà áîëîí íýí áóóðàй õºãæиëòýй îðíóóä õàìãийí иõýýð ºðòºõ íü òîäîðõîй áîëæ áàйíà. Ýíý òàëààð Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí àñóóäëààðõ Çàñãийí ãàçàð õîîðîíäûí ìýðãýæиëòíий õîðîîíîîñ 2007 îíä ãàðãàñàí äýëõийí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí ¿íýëãýýíий IV íýãäñýí иëòãýëä ìàø òîäîðõîй äóðüäñàí áàйíà.

Ìîíãîë óëñ íü ãàçàð ç¿йí áàйðëàë, óóð àìüñãàëûí îíöëîã áàйäàë áîëîí íийãýì-ýäийí çàñãийí õºãæëийí ò¿âøиí, á¿òöýýñ õàìààð÷ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä иë¿¿ ºðòºìòãий áàйæ áîëîõ îðíû òîîíä îðäîã. Ò¿¿í÷ëýí ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëийí ýõ ¿¿ñâýð, ñàëáàðóóäûí òåõíиê òåõíîëîãийí ò¿âøиíãýýñýý õàìààð÷ íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿йëäâýðëýõýä íîîãäîõ õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí õýìæýýãýýðýý äýëõийí äóíæààñ íиëýýä äýýã¿¿ð áàйäàã.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ õàðâàë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ìàíàй îðîíä äýëõийí äóíäàæààñ иë¿¿ ýð÷иìòýй иëýð÷ áàйãàà áºãººä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí ñºðºã íºëººëºë иë¿¿ äàâàìãàйëàõ òºëºâòýй áàйíà.

9


Òóõàйëáàë, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ìàíàй îðíû óñíû íººö, ìºíõ öýâäýã, ºíäºð óóëñûí ìºíõ öàñ, áýë÷ýýðийí ýêîñиñòåìä иõýýõýí íºëººëæ ýíý íü óëñ îðíû ýäийí çàñãийí õºãæиëä ÷ íºëººëºõ òºëºâòýй áàйíà. Èйìä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí ñºðºã íºëººëëийã áàãàñãàõ, ò¿¿íä äàñàí çîõиöîõ àðãà õýìæýýã öàã àëäàëã¿й àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áàйíà.

Íºãºº òàëààð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí ãîë øàëòãààí áîëîõ õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõàä ÷иãëýñýí òîäîðõîй àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîй áîëæ áàйíà. Ýíý íü ìàíàй îðíû õóâüä ¿йëäâýðëýëийí òåõíиê, òåõíîëîãиî øиíý÷ëýõ, õýðýãëýýíий ¿ð àøãийã äýýøë¿¿ëýõ, áàйãàëü îð÷íû áîõиðäëûã áàãàñãàõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîй þì.

Ýäãýýð äàñàí çîõиöîõ áîëîí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõàä ÷иãëýñýí àðãà õýìæýýã îäîî øиíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ áàйãàà Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí ¯íäýñíий õºòºëáºðò òîäîðõîйëîí òóñãàæ áàйíà.

Ýíýõ¿¿ òîâõиìîëä õ¿íий ¿йë àæиëëàãààíû óëìààñ àãààð ìàíäàëä ÿëãàðóóëæ áàйãàà õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ øààðäëàãà, áîëîìæ, àðãà çàìûí òóõàй ìýäýýëëийã ºðãºí îëîí óíøиã÷äàä çîðиóëàí õ¿ðãýæ áàйíà. Òîâõиìëûí òàëààðõ ñàíàë áîëîí àñóóæ òîäðóóëàõ ç¿йë áàйõ àâààñ [email protected], [email protected], [email protected] çýðýã ýëåêòðîí øóóäàíãийí õàÿãààð иëãýýíý ¿¿.

Çîõèîã÷èä

10


1. ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒ

“Äýëõèéí àãààðûí áîëîí äàëàéí äóíäàæ òåìïåðàòóð ºñ÷, äýëõèé äàÿàð ìºíõ öàñ ìºñ õàéëàí, äàëàéí äóíäàæ ò¿âøèí äýýøèëñýí çýðýã íü àæèãëàëò õýìæèëòýýð íîòëîãäîæ, óóð àìüñãàëûí ñèñòåì ººð÷ëºãäºæ áóé íü îäîî õýí á¿õýíä íýãýíò òîäîðõîé áîëæýý” [Climate Change Assessment Report (AR4-IPCC), 2007, IPCC].

1.1 äýЛХèéН УУР АìЬСÃАЛûН ªªРЧЛªЛÒ, ÖААøäûН ХАНäЛАÃА

ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàëÓóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí àñóóäëààðõ Çàñãийí ãàçàð õîîðîíäûí

ìýðãýæиëòíий õîðîî (ÓÀªÇÃÌÕ - IPCC) -íîîñ 2007 îíä ãàðãàñàí ¿íýëãýýíий íýãäñýí IV иëòãýëä äýëõийí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí ºíãºðñºí õóãàöààíû òºëºâ áàйäàë, ò¿¿íий öààøäûí õàíäëàãûã ¿íýëýí òîãòîîñîí áàйíà. ªíãºðñºí çóóíû 1900 îíîîñ õîйøõи 100 ãàðóйõàí æиëийí õóãàöààíä äýëõийí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð 0.76îÑ-ýýð íýìýãäñýí íü ñ¿¿ëийí õýäýí àðâàí ìÿíãàí æиëä òîõиîëäîæ áàйãààã¿й îãöîì ººð÷ëºëò þì. Äýëõийí óóð àìüñãàëûí ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòийí ¿íäñýí øàëòãààí íü õ¿íий ¿йë àæиëëàãààíû óëìààñ àãààðò иõýýð õóðиìòëàãäàæ áàйãàà í¿¿ðñõ¿÷ëийí õий, ìåòàí, àçîòûí äàâõàð иñýë, öàöðàãийí иäýâõòýй àæ ¿йëäâýðийí õий çýðýã õ¿ëýìæийí õийí õýìæýý íýìýãäýæ áàйãàà ÿâäàë þì. Ñ¿¿ëийí 50 æиëийí äóëààðàëòûí õýìæýý íü ºíãºðñºí çóóíû ººð÷ëºëòººñ áàðàã 2 äàõиí иõ áàйíà. 1970-ààä îíîîñ õîйø иõýýõýí ºðãºí óóäàì íóòãийã õàìàðñàí, ýð÷иìòýй, óäààí ¿ðãýëæëýõ ãàí îëîíòîî àæиãëàãäàõ áîëëîî. Ýíý íü ÿëàíãóÿà òðîïиêийí áîëîí ñóáòðîïиêийí á¿ñýä иë¿¿ òîä иëýð÷ áàйíà. Äýëõийí äóëààðëûí óëìààñ äàëàйí ò¿âøиí íýìýãäýæ, öàñàí á¿ðõ¿¿ëийí õýìæýý áàãàñ÷ áàйíà (Çóðàã 1.1).

Èõ õàëàëòòàй õîëáîîòîй õóóðàйøиëò иõýñ÷, õóð òóíàäàñ áóóð÷ áàйãàà íü ãàí ãà÷иã òîõиîëäîõîä иõýýõýí íºëººëæ áàйíà. Ñ¿¿ëийí 50 æиëä äýëõий äàÿàð ¿íýìëýõ¿й иõ õàëóóí áîëîí õ¿йòýí òåìïåðàòóðûí õýìæýý иõýýõýí ººð÷ëºãäºæ áàйíà. Õ¿йòýí ºäºð/øºíº, õ¿÷òýй õ¿йòðýë öººð÷, õàðиí õýò õàëàëò îëîíòîî òîõиîëäîõ áîëñîí.

11


Çóðàã 1.1 äýëõèéí ãàäàðãà îð÷ìûí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð (à), äàëàéí ò¿âøèí (b) áîëîí áºìáºðöãèéí õîéä õàãàñ äàõü öàñàí á¿ðõýâ÷ (c)-èéí ººð÷ëºëò

èРЭЭäЇéí ÕàíäëàãàÄýëõийí óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòийí иðýýä¿йí õàíäëàãà äýëõийí àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæийí õийí õóðиìòëàëààñ øóóä øàëòãààëíà. Èйìä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò ºíººãийí ò¿âøиíä áàйõ, ýñâýë ò¿¿íýýñ иõ õýìæýýãýýð öààøиä ÿëãàðàõ íü XXI çóóíû äóëààðàëòûí ãîë øàëòãààí áîëîõ áºãººä äýëõийí óóð àìüñãàëûí ñиñòåìä иõýýõýí ººð÷ëºëò ãàð÷, õýìæýý íü XX çóóíä àæиãëàãäñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äийã äàâæ ãàðàõ ºíäºð ìàãàäëàëòàé áàйíà.

Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò (ÕÕß)-ûí õóâиëáàðóóäûí òóõàй òóñãàй иëòãýë (SRES)-ä

äóðüäñàíààð îйðûí õîðиí æиë òóòàìä 0.2îÑ-ààð äóëààðàõ òºëºâòýй áàйíà. Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí öààøäûí ººð÷ëºëòийí òóõàй õîйíî òîäîðõîй àâ÷ ¿çýõ áîëíî.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ñ¿¿ëийí æиë¿¿äýä óëàì ýð÷иìæиæ áàйãàà áºãººä ýíý õàíäëàãà öààøиä ¿ðãýëæиëæ, ÕÕI çóóíû ýöýñ ãýõýä äýëõийí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð äóíäæààð 1.8-4.0îÑ-ýýð íýìýãäýõ òºëºâòýй áàйãààã ýðäýìòýä òîãòîîãîîä áàйíà (Çóðàã 1.2). Äýëõийí ãàäàðãà îð÷ìûí àãààðûí äóíäàæ äóëààðàëòûí áîëçîøã¿é õÿçãààðûã õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò áàãà áàйõ (B1) õóâиëáàðààð äóíäæààð 1.8îÑ-ààð (1.1îÑ-ýýñ 2.9îÑ), ÿëãàðàëò иõ áàйõ (À1FI) õóâиëáàðààð äóíäæààð 4.0îÑ-ààð äóëààðàõ (2.4îÑ-ýýñ 6.4îÑ) òîîöîî ãàðñàí áàйíà. Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí иðýýä¿йí õóâиëáàðóóäûí òóõàй ìýäýýëëийã Íýìýëò òàéëáàð 1 –ýýñ ¿çíý ¿¿. Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò òîãòâîðæñîí ÷ óóð àìüñãàëûí ÿâöûí öàã õóãàöààíû õýìæýýñ, õàðиëöàí ¿йë÷ëýëийí íºëººëëººñ õàìààðàí õ¿íий ¿йë àæиëëàãààíààñ ¿¿äýëòýй äóëààðàëò, äàëàйí ò¿âøíий äýýøëýëò õýäýí çóóíû òóðøиä ¿ðãýëæëýõ òºëºâòýй áàйíà.

12


Çóðàã 1.2 Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðààð òîîöñîí äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí 2020-2029 (äóíä òàëûí çóðàã) áîëîí 2090-2099 (áàðóóí òàëûí çóðàã) îíû

¿åèéí ººð÷ëºëòèéí çóðàã.

Õóð òóíàäàñíû õóâüä äýëõийí ºíäºð ºðãºðºãийí íóòãóóäàä, ÿëàíãóÿà õ¿йòíий óëиðëûí õóð òóíàäàñ íийëýýä õýìæýýãýýð íýìýãäýõ áîëîìæòîйã çàãâàðûí òîîöîîíû ¿ð ä¿í õàðóóëæ áàйíà (Çóðàã 1.3). Ãýõäýý õóóðàй, õóóðàйâòàð иõýíõ á¿ñ íóòàãò õóð òóíàäàñíû õýìæýý òàòðàõ, õóóðàйøиõ õàíäëàãà äàâàìãàйëàõ õàíäëàãàòàй áàйíà.

Çóðàã 1.3 Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí à1â õóâèëáàðààð òîîöñîí 2090-2099 îíû ¿åèéí õóð òóíàäàñíû ºâëèéí óëèðëûí (ç¿¿í òàëûí çóðàã) áîëîí çóíû óëèðëûí (áàðóóí òàëûí çóðàã)

1980-1999 îíû äóíäàæòàé õàðüöóóëñàí ººð÷ëºëòèéí çóðàã

13


1.2 ìîНÃîЛ îРНû УУР АìЬСÃАЛûН ªªРЧЛªЛÒ, ÖААøäûН ХАНäЛАÃА

ªíªªãèéí òªëªâ áàéäàë. Ìîíãîë îðíû ãàçàð íóòàã ãàäààä äàëàй òýíãиñýýñ иõýýõýí àëñëàãäñàí, ýõ

ãàçðûí òºâä òàë á¿ðýýñýý ºíäºð óóë íóðóóãààð õ¿ðýýëýãäñýí, äàëàйí ò¿âøíýýñ äóíäæààð êиëîìåòð õàãàñ иë¿¿ ºíäºð ºðãºãäñºí çýðãýýñ øàëòãààëàí ýõ ãàçðûí ýðñ òýñ, õóóðàй, õàòóó øиð¿¿í óóð àìüñãàëòàй. Èйìä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò äýëõийí äóíäàæòàй õàðüöóóëàõàä иë¿¿ ýð÷иìòýй ÿâàãäàõ áîëîìæòîй. Ìîíãîë îðîíä öàã àãààðûí òºëºâ áàйäàë, óóð àìüñãàëûí áàйíãûí àæиãëàëò õийæ ýõýëñýí 1940 îíû ¿åýñ ºíººã õ¿ðòýëõ ñóäàëãààãààð ãàçàð îð÷ìûí àãààðûí òåìïåðàòóð 2.140Ñ-ààð, óóëàðõàã íóòãààðàà иë¿¿ ýð÷иìòýй (2.0-3.70Ñ), ãîâü, òàë õýýðийí á¿ñýíäýý àðиà áàãà õýìæýýãýýð (0.7-2.00Ñ) äóëààðñàí áàйíà. Á¿õ íóòãийí õýìæýýãýýð äóíä÷иëñàí æиëийí íийëáýð õóð òóíàäàñ ñ¿¿ëийí 70 øàõàì æиëийí äîòîð îíö ººð÷ëºãäººã¿й áîëîâ÷ òºâ áîëîí ãîâийí á¿ñýýð 8.7-12.5 õóâиàð áóóðñàí, ç¿¿í áîëîí áàðóóí òàëûí íóòãààð 3.5-9.3 õóâиàð ºññºí áàйíà (Çóðàã 1.4).

Çóðàã 1.4 Мîíãîë îðíû àãààðûí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð (äýýä òàëûí çóðàã), íèéëáýð òóíàäàñíû (äîîä òàëûí çóðàã) îëîí æèëèéí ÿâö

14


Õàðиí íàìàð, ºâëийí õóð òóíàäàñ 5.2-10.7 õóâиàð íýìýãäñýí áîë õàâàð, çóíû õóð òóíàäàñ 9.1-3.0 õóâиàð áóóð÷ýý. Æиëийí áîëîí çóíû óëиðëûí õóð òóíàäàñíû áóóðàëò íü Ìîíãîë îðíû òºâийí á¿ñ, áàðóóí á¿ñийí ç¿¿í, ãîâийí á¿ñийí äóíä õýñýã, ç¿¿í á¿ñийí òºâ õýñãýýð, õàðиí ºñºëò íü íóòãийí ç¿¿í, ç¿¿í ºìíºä õÿçãààð, Àëòàйí óóëàðõàã íóòàã, Àëòàйí öààä ãîâиîð àæиãëàãäàæ áàйíà. Õóð òóíàäàñíû õýìæýýíýýñ ãàäíà çóíû õóð áîðîîíû øиíæ áàйäàë ººð÷ëºãäºæ ç¿ñ áîðîî îðîõ òîõиîëäîë áàãàñ÷ иõýâ÷ëýí ààäàð áîðîî îðîõ áîëîâ. 1980-ààä îíîîñ õîйø ààäàð áîðîîíû íийò õóð áîðîîíû äîòîð ýçëýõ õóâü 20 õóâиàð ºññºí íü àæиãëàãäàæ áàйíà. 2007 îíä õийãäñýí óëñûí õýìæýýíий óñíû òîîëëîãûí ä¿íãýýð íийòäýý 5097 ãîë ãîðõи, 9582 áóëàã øàíä á¿ðòãýãäýæ, 372 ãîë ãîðõи, 1158 áóëàã øàíä øиðãýñýí áàйñàí íü, íийò ä¿íãýýðýý 1530 óñò öýã õàòàæ øиðãýñýí áàйíà.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò íü Ìîíãîë îðíû áàйãàëийí íºõöºë (óñíû íººö, áýë÷ýýð, îй, öàñàí á¿ðõ¿¿ë, öýâäýãøиë ã.ì), ýäийí çàñàã (ãàçàð òàðиàëàí, ìàë àæ àõóй ã.ì) íийãìийí àìüäðàëä (õ¿íий ýð¿¿ë ìýíä, àìüäðàëûí õýâøиë ã.ì) ìýäýãäýõ¿йö íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàйíà.

èРЭЭäЇéí òªëªâ Óóð àìüñãàëûí öààøäûí òºëºâ áàйäëûí ººð÷ëºëòийã ÀÍÓ, Àíãëи,

Õîëáîîíû Á¿ãä Íàйðàìäàõ Ãåðìàí Óëñ, Àâñòðàëи çýðýã ºíäºð õºãæиëòýй îðíóóäàä áîëîâñðóóëñàí äýëõийí óóð àìüñãàëûí ñиñòåìийí ÿíç á¿ðийí ìàòåìàòиê çàãâàð àøиãëàí õийñýí òîîöîîíû ä¿íãýýñ õàðâàë, XXI çóóíä äóëààðàëò óëàì ýð÷иìæиõ, õóð òóíàäàñ ººð÷ëºãäºõã¿й ýñâýë áàãà çýðýã иõñýõ õàíäëàãàòàй áàйíà. Òóõàйëáàë, 2010-2039 (äóíäæààð 2025) îíä àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð 1.4-1.50Ñ-ýýð, 2040-2069 (2050) îíä 2.4-2.80Ñ-ýýð, 2070-2099 (2080) îíä 3.5-5.00 Ñ-ýýð, ¿¿íий äîòîð çóíû óëиðàëä 2.0-2.30Ñ, 3.6-3.60Ñ, 4.7-6.40Ñ-ýýð òóñ òóñ íýìýãäýæ äóëààðàõ, æиëийí õóð òóíàäàñíû íийëáýð 2010-2039 (2025) îíä äóíäæààð 4.0 õóâиàð áóóðàõ, 2040-2069 (2050), 2070-2099 (2080) îíä 17.5-22.8 õóâиàð ºñºõ òºëºâòýй (Õ¿ñíýãò 1.1) áàйíà.

Ìºí óã õ¿ñíýãòýýñ õàðâàë XXI çóóíä ìàíàй îðîíä ºâëийí óëиðàëä îðîõ öàñíû õýìæýý íиëýýä иõ õýìæýýãýýð íýìýãäýõ, õàðиí çóíû õóð áîðîîíû õýìæýý öààøиä áàãà õýìæýýãýýð íýìýãäýõ õàíäëàãàòàй áàйíà. Ãýâ÷ äóëààðàëòûí óëìààñ óñàí ãàäàðãà áîëîí õóóðàй ãàçðààñ óóðøиõ óóðøиëòûí õýìæýý íü íýìýãäýõ õóð òóíàäàñíû õýìæýýíýýñ õàìààã¿й иë¿¿ áàйãàà íü öààøиä õóóðàйøиõ õàíäëàãà äàâàìãàйëæ áîëçîøã¿йã õàðóóëæ áàйíà.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí óëìààñ öàã àãààðûí ãàìøиãò ¿çýãäëийí äàâòàìæ, ýð÷иì óëàì íýìýãäýæ áîëçîøã¿й áàйãàà íü ìàíàй îðíû õóâüä, ÿëàíãóÿà õºäººãийí àðä иðãýäийí õóâüä иõýýõýí òààã¿й íºëºº ¿ç¿¿ëæ ìýäýõýýð áàйíà.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí иðýýä¿йä ийíõ¿¿ óëàì ýð÷иìòýй ººð÷ëºãäºõ íü ìàíàй îðíû áàйãàëü ýêîëîãийí òîãòîëöîî, íийãýì ýäийí çàñãийí ñàëáàðóóäàä ¿ç¿¿ëýõ òààã¿й íºëººëºë óëàì á¿ð íýìýãäýõийã õàðóóëæ áàйíà. Èйìä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí ýíýõ¿¿ ñºðºã íºëººëëийã áóóðóóëàõ, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä óëñ îðíû íийãýì, ýäийí çàñãийí àìüäðàëàà äàñàí çîõиöóóëàõàä ÷иãëýñýí àðãà õýìæýýã

15


àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàй áàйíà. Ýíý òàëààðõ ìýäýýëëийã “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä äàñàí çîõèöîõóé (Øààðäëàãà, áýðõøýýë, áîëîìæ)” òîâõиìîëîîñ ¿çíý ¿¿.

Õ¿ñíýãò 1.1 Мîíãîë îðíû XXI çóóíû àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñíû ººð÷ëºëòèéí òîîöîîíû ä¿í

(HADLY òºâèéí çàãâàðààð áîäñîí)

Óëèðàë

òåìïåðàòóð, 0Ñ Õóð òóíäàñ, %

2011-2030

2046-2065

2080-2099

2011-2030

2046-2065

2080-2099

Æиë

A2 1.0 2.7 5.0 2.0 9.0 15.0

A1B 0.9 3.0 4.6 0.0 7.0 16.0

B1 0.8 2.1 3.1 3.0 6.0 11.0

ªâºë

A2 0.7 2.3 4.2 14.0 19.0 55.0

A1B 0.2 2.5 3.8 0.0 23.0 41.0

B1 0.2 1.6 3.0 7.0 14.0 32.0

Çóí

A2 1.1 3.1 6.3 -2.0 4.0 7.0

A1B 1.4 3.6 5.6 -4.0 3.0 11.0

B1 1.2 2.7 3.7 2.0 0.0 8.0

16


2. ÀÃÀÀÐ ÌÀÍÄÀË ÄÀÕÜ Õ¯ËÝÌÆИЙÍ ÕИЙ

Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò öààøèä ºíººãèéí ò¿âøèíä õàäãàëàãäàõ, ýñâýë ò¿¿íýýñ èë¿¿ èõ áàéõ íü XXI çóóíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ãîë øàëòãààí áîëîõ áºãººä äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ñèñòåìä èõýýõýí ººð÷ëºëò ãàð÷, ò¿âøèí íü XX çóóíä àæèãëàãäñàíààñ äàâæ ãàðàõ ºíäºð ìàãàäëàëòàé áàéíà [Climate Change Assessment Report (AR4-IPCC) 2007, IPCC]

2.1 АÃААР ìАНäАЛ äАХЬ ХЇЛýìæèéН Хèé, ХЇЛýìæèéН ЇçýÃäýЛ

ÓÓР àМüÑãàëûí öàöРàãèéí ÕЇЧèí ÇЇéë, ÕЇëЭМæèéí ЇÇЭãäЭëÄýëõийí àãààð ìàíäàë àçîòûí õий (78%), õ¿÷иëòºðºã÷ (21%) ãýñýí õî¸ð

õийíýýñ ¿íäñýíäýý á¿ðäýõ áºãººä ¿ëäñýí íýã îð÷иì õóâийã ýçýëäýã áàãà àãóóëãàòàй áóñàä õийí¿¿ä äýëõийí óóð àìüñãàë á¿ðäýí áий áîëîõîä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿йöýòãýæ, äýëõийí ãàäàðãààñ òóÿàðàõ äóëààíû öàöðàãийã øиíãýýõ, ýñâýë îйëãîõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ýäãýýð öàöðàãийí иäýâõòýй õийí¿¿ä íü äýëõийãýýñ òóÿàðóóëæ áàйãàà äóëààíû öàöðàãийã ñàíñðûí óóäàìä àëäàõààñ õàìãààëàõ íýìýëò õààëò áîëæ áàйâàë çîõиõ õýìæýýíýýñ äóëààí áàйõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã. Àãààð äàõü õийí¿¿äийí õýìæýý, òýäãýýðийí àãóóëãà, õîîðîíäûí õàðüöàà áàйíãà õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ, ýíý íü äýëõийí óóð àìüñãàëä íºëººëæ áàйäàã àæ. Õ¿í òºðºëõòºíий íийãìийí õàðüöàà áîëîâñðîíãóй áîëæ, ¿йëäâýðëýë õºãæиõийí õýðýýð àãààð ìàíäàëä ÿíç á¿ðийí õийí¿¿ä ãàðãàæ, òýäãýýðийí õýìæýý áàйíãà ººð÷ëºãäºæ иðæýý. Àãààðò ãàðñàí çàðиì õийí¿¿ä áóñàä õийí¿¿äòýй óðâàëä îðæ, áîãиíî õóãàöààíû äîòîð ñàðíиí àëãà áîëäîã áîë çàðиì òºðëийí õийí¿¿ä àãààðò óäààí õóãàöààãààð õóðиìòëàãäàí äýëõийí óóð àìüñãàëä íºëººëºõ õ¿÷иí ç¿йë áîëæ áàйíà. Àòìîñôåðûí àãààð äàõü ÿíç á¿ðийí õийí¿¿ä, øîðîî òîîñ çýðýã õàòóó õýñã¿¿ä óóð àìüñãàëûã äóëààðóóëàõ ýñâýë ñýð¿¿ö¿¿ëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã (Çóðàã 2.1). Òóõàйëáàë, í¿¿ðñõ¿÷ëийí õий (CO

2),

ìåòàí (CH4), àçîòûí äóòóó иñýë (N

2O) (Çóðàã 2.2) áîëîí õëîðôòîðò íýãäë¿¿ä,

ãàëîíû òºðëийí õийí¿¿ä íü õ¿íий ¿йë àæиëëàãààíû ÿâöàä óëàì иõýýð ÿëãàð÷ õóðиìòëàãäñààð áàйõ áîëíî.

Ýäãýýð õийí¿¿ä íü äýëõийã ¿ë ¿çýãäýã÷ “õийí õºíæиë” ìýò á¿ðõýæ, äýëõийãýýñ òóÿàðàõ äóëààíû öàöðàãийã ñàíñðûí óóäàì ðóó íýâòð¿¿ëýõã¿й õààæ, äýëõийí óóð àìüñãàëûã áий áîëãîäîã áºãººä ýíý íü äýëõий äýýð àìüä îðãàíиçì îðøиí òîãòíîõ áàйãàëийí íºõöºë á¿ðä¿¿ëäýã áàйíà.

17


Çóðàã 2.1 Óóð àìüñãàëûí öàöðàãèéí õ¿÷èí ç¿éë

Èйìä ýäãýýð õий íü îãò õýðýãã¿й, õîðòîй õий áиø áºãººä õýðâýý àãààðò ýäãýýð õий áàйõã¿й áàйñàí áîë äýëõийí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð –20 õýì îð÷иì áàйõ áàйñàí ãýæ ýðäýìòýä ¿çäýã. Ýíý íü äýëõий äýýð àìüä îðãàíиçì îðøиí òîãòíîõ, õýâийí ºñ÷ ¿ðæиõ áîëîìæã¿й áàйõ áàйñàí ãýñýí ¿ã þì. Ãýâ÷ ºíºº ¿åä ýäãýýð õийí õýìæýý, àãóóëàìæ õýò иõñýæ óëìààð äýëõийí óóð àìüñãàëûã äóëààðóóëàõ øàëòãààí áîëæ áàйíà.

Çóðàã 2.2 àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæèéí õèéí àãóóëàìæèéí ººð÷ëºëò

18


Äýëõийí ò¿¿õýí õºãæëийí òóðøиä îðøиæ иðñýí õ¿ëýìæийí õийí¿¿äýä óñíû óóð, í¿¿ðñõ¿÷ëийí õий (CO

2), îçîí (O

3), ìåòàí (CH

4), àçîòûí äóòóó иñýë (N

2O) îðîõ

áºãººä ýäãýýð íü íийëýýä áàéãàëèéí õ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë ÿâàãäàõ íºõöëийã á¿ðä¿¿ëäýã. Äýëõий ¿¿ñ÷ òîãòñîí ¿åýñ ýäãýýð õийí¿¿ä íü áàйãàëийí òîãòâîðòîй õàðüöààíä îðøиæ äýëõийí óóð àìüñãàëûí òîãòîëöîîã áий áîëãîæ áàйâ. Ãýòýë õ¿íий ¿йë àæиëëàãàà ýð÷иìæиæ àæ ¿йëäâýð õºãæиõийí õýðýýð àãààð ìàíäëûí á¿òýö ººð÷ëºãäºæ, áàйãàëийí õ¿ëýìæийí õийí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ ýõýëñýí áàйíà. Íºãºº òàëààð äýëõий äýýð ¿йëäâýðийí õóâüñãàë ýõëýõýýñ ºìíºõ äýëõийí ò¿¿õийí á¿õий ë ¿åä àãààðò îãò áàйãààã¿й çàðиì õийí¿¿ä àãààð ìàíäàëä õàÿãäàæ, óëìààð õóðиìòëàãäàí áàйãàëийí õ¿ëýìæийí õийí¿¿äòýй àäиë íýìýëò õ¿ëýìæийí ¿çýãäëийã áóй áîëãîæ ýõýëñýí áàйíà. Ýäãýýðò õëîð ôòîðò íýãäë¿¿ä (PFC

s, SF

6),

ãàëîíû òºðëийí õийí¿¿ä (HFCs) îðæ áàйãàà áºãººä ýäãýýðийã àæ ¿éëäâýðèéí õèé

ãýæ íýäëýäýã. Àãààð ìàíäàëä ÿâàãäàõ õ¿ëýìæийí ¿çýãäëийí åðºíõий çàð÷ìûã Çóðàã 2.3- ò ¿ç¿¿ëýâ.

Çóðàã 2.3 àãààð ìàíäàëä ÿâàãäàõ õ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë

ÕЇëЭМæèéí Õèéí ªíãªРÑªí ÕÓãàöààíû ªªРЧëªëòÕ¿íий ¿йë àæиëëàãààíû óëìààñ àãààðò ÿëãàð÷ áóй õийí¿¿äýýñ óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòºíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººãººðºº õàìãийí ÷óõàë, ãîë õий áîë í¿¿ðñõ¿÷ëийí õий áºãººä ¿¿íий äàðàà ìåòàí, àçîòûí äóòóó иñýë îðíî. Àãààð ìàíäàë äàõü ýäãýýð õийí àãóóëàìæийí ñ¿¿ëийí 10 ìÿíãàí æиëийí ººð÷ëºëòийã Çóðàã 2.4-ò ¿ç¿¿ëæýý. Çóðãààñ õàðâàë äýëõийí àãààð ìàíäàë äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëийí õийí àãóóëàìæ ¿йëäâýðæиëòийí ºìíºõ ¿åä 280 ppmv1 áàйñàí áîë ºíººãийí ò¿âøиíä 387 ppm áîëæ, äàðóй 35.4%-иàð ºññºí áàйíà. Äýëõийí àãààð ìàíäàë äàõü ìåòàíû àãóóëàìæ ¿йëäâýðæиëòийí

1 ppòv – àãààð äàõü ñàÿ æèæèã õýñãèéí õýäèéã íü òóõàé õèéí ìîëåкóëü ýçýëæ áàéãààã èëýðõèéëýõ íýãæ

19


ºìíºõ ¿åýñ (700 ppbv2) 2005 îí õ¿ðòýë õóãàöààíä 1745 ppb áîëæ ºññºí áàйíà. Òýãâýë àãààð ìàíäàë äàõü àçîòûí иñëийí àãóóëàìæ ¿йëäâýðæиëòийí ºìíºõ ¿åýñ 2005 îí õ¿ðòýë õóãàöààíä 275 ppb-ýýñ 322 ppb áîëæ ºñ÷ýý (Õ¿ñíýãò 2.1).

Àãààð äàõü õ¿ëýìæийí õийí¿¿äийí áàñ íýã îíöëîã øиíæ íü ýäãýýð õийí¿¿ä àãààðò óäààí õóãàöààãààð îðøиæ, õóãàöàà ºíãºðºõ òóòàì óëàì õóðиìòëàãäñààð áàйãàà ÿâäàë þì. Èíãýæ õ¿ëýìæийí õийí¿¿ä àãààðò õóðиìòëàãäàõûí õýìæýýãýýð óóð àìüñãàë äóëààðàõ ÿâö ìºí àäиë óëàì ýð÷иìòýй ÿâàãäàõ íºõöºë á¿ðäýæ áàйíà. Íºãººòýйã¿¿ð ýäãýýð õийí¿¿äийí óóð àìüñãàë äóëààðàõàä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë íü õàðиëöàí àäиëã¿й áàйäàã (Õ¿ñíýãò 2.1).

Äýëõийí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò àæ ¿йëäâýðæиëòийí ºìíºõ ¿åýñ õîйø òàñðàëòã¿й ºññºí áºãººä òýäãýýðийí Äýëõийã Äóëààðóóëàõ Ïîòåíöиàë (ÄÄÏ)-ààð íü æиãíýæ ¿çýõýä çºâõºí 1970-ààñ 2004 îíû õîîðîíä 70%-иàð íýìýãäñýí áàйíà.

Ýíý ¿ç¿¿ëýëò çºâõºí 1990-2004 îíû õîîðîíä, ººðººð õýëáýë ñ¿¿ëийí 15 æиëийí äîòîð 24% -иàð ºññºí áàйíà.

Çóðàã 2.4 í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, ìåòàí áîëîí àçîòûí äóòóó èñëèéí àãààð ìàíäàë äàõü àãóóëàìæèéí ñ¿¿ëèéí 10000 æèë (òîì çóðàã) áà 1750 õîéøèõ ¿åèéí ººð÷ëºëòèéí ãðàôèê (äîòîð òàëûí æèæèã çóðàã). öýã¿¿ä íü ìºñòºëèéí öºì (òºðºë á¿ðèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ººð ººð ºíãººð òýìäýãëýæýý) áîëîí àãààðûí äýýæýýñ (óëààí ºíãèéí øóãàì) àâñàí ¿ð ä¿í áîëíî. öýã¿¿äýä õàìààðàõ öàöðàãûí óòãûã òîì çóðãèéí áàðóóí ãàð òàëûí òýíõëýãýýð ¿ç¿¿ëýâ.

2 ppbv - àãààð äàõü òýðáóì æèæèã õýñãèéí õýäèéã íü òóõàé õèéí ìîëåкóëü ýçýëæ áàéãààã èëýðõèéëýõ íýãæ

20


Õ¿ñíýãò 2.1 Õ¿ëýìæèéí õèéí çàðèì ¿ç¿¿ëýëò, øèíæ ÷àíàð

Õ¿ëýì-æèéí õèéí

íýð

Їéëäâýð-æèëòèéí

ºìíºõ ¿åèéí

àãóóëàìæ

àãààð äàõü ºíººãèéí àãóóëàìæ

Óóð àìüñ-ãàëûã äóëàà-ðóóëàõ

íºëººëºë

àãààðò õàäãàëàã-

äàõ õóãàöàà, æèëýýð

Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé ¿íäñýí ýõ

¿¿ñâýð

Í¿¿ðñõ¿÷-ëийí õий

(CO2)

280 ppm 387 1 100• Ìàëòìàë ò¿ëøíий øàòàëò• Ãàçàð àøиãëàëòûí ººð÷ëºëò• Öåìåíòийí ¿йëäâýðëýë

Ìåòàí (CH

4)

700 ppb 1745 21 12

• Ìàëòìàë ò¿ëø• Öàãààí áóäààíû òàðиàëàí• Õîã õàÿãäàë• Ìàë àæ àõóй

Àçîòûí äóòóó иñýë

(N2O)

275 ppb 322 310 114• Áîðäîî• ¯йëäâýðийí ïðîöåññ• Øàòàëò

CFC12 0 ppt3 533 10900 100 Õºðã¿¿ðийí øиíãýí

HCFC-22 0 ppt 89 1810 12 Õºðã¿¿ðийí øиíãýí

Çóðãààí ôòîðò õ¿õýð

SF60 ppt 6.70 22800 3200 Ìàãíийí ¿йëäâýðëýë

Äýëõий äýýð õ¿íий ¿йë àæиëëàãààíû óëìààñ ¿¿ññýí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã òîîöîõîä 1970 îíä 28.7 Ãò4 ÑÎ

2-ýêâ áàйñàí áîë 2004 îíä 49 Ãò ÑÎ

2-ýêâ

áîëæ ºññºí áàйíà. Õ¿ëýìæийí õий òóñ á¿ðийí ÿëãàðàëòûí ºñºëòийí ÿâö íü õàðиëöàí àäиëã¿й áàйíà. ÑÎ

2-ийí ÿëãàðàëò íü 1970-ààñ 2004 îíû õîîðîíä îйðîëöîîãîîð 80%

(1990-2004 îíû õîîðîíä 28%) ºñ÷ 2004 îíû áàйäëààð õ¿íий ¿йë àæиëëàãààíààñ ¿¿ññýí ÕÕß-ûí 77%-ийã ýçýëæ áàйíà (Çóðàã 2.5). Äýëõийí ÕÕß-ûí õàìãийí иõ ºñºëò íü 1970-2004 îíä ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëийí ñàëáàðò (145% ºññºí) ãàðñàí áàйíà. Äýëõийí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã ñàëáàðààð òîäîðõîйëñîí ¿ð ä¿íã Çóðàã 2.6-ä ¿ç¿¿ëýâ.

Çóðàã 2.5 äýëõèéí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò, õèéí òºðëººð

3. ppt – àãààð äàõü òðèëëîí æèæèã õýñãèéí õýäèéã íü òóõàé õèéí ìîëåкóëü ýçýëæ áàéãààã èëýðõèéëýõ íýãæ4. Ãò-Ãåãàòîíí. 1 Ãò= 1 òýðáóì òîíí

21


Çóðàã 2.6 äýëõèéí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò, ñàëáàðààð

Îçîí çàäàëäàã áîäиñóóä íü õ¿ëýìæийí õийí òºðºëä ìºí òîîöîãäîõ áºãººä ò¿¿íийã ÿëãàðóóëàõã¿й áàйõ òàëààð øийäâýðòýй àðãà õýìæýý àâñíààð ýäãýýð õийí ÿëãàðàëò íü 1990 îíîîñ õîйø иõýýõýí áóóð÷ áàйíà. Ýäãýýð õийí ÿëãàðàëò íü 2004 îíä 1990 îíû ò¿âøиíòýй õàðüöóóëáàë äàðóй 80%-иàð áóóð÷ýý.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийã ñààðóóëàõàä ÷иãëýñýí áîäëîãî áîëîí óëñ îðíóóäûí òîãòâîðòîй õºãæëийí ¿йë àæиëëàãààíû õàíäëàãààñ õàðâàë äýëõийí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò îйðûí õýäýí àðâàí æиëä íýìýãäñýýð áàйõ òºëºâòýй áàйíà.

2.2 äýЛХèéН ХЇЛýìæèéН ХèéН ЯЛÃАРАЛÒûН ХýÒèéН ÒªЛªâ

Äýëõийí óóð àìüñãàëûí иðýýä¿йí õàíäëàãûã óóð àìüñãàëûí ìàòåìàòиê çàãâàðóóä àøиãëàí òîîöîîëæ ãàðãàäàã. Äýëõийí óóð àìüñãàëûí иðýýä¿йí ººð÷ëºëòийã òîäîðõîйëîõûí òóëä àãààð ìàíäàëä õ¿ëýìæийí õий õýðõýí õóðиìòëàãäàõûã óðüä÷иëàí òîîöîîëîõ øààðäëàãàòàй áîëíî. Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò íü õ¿íий íийãìийí õºãæëийí ÿâö, ¿йëäâýðëýëийí ¿йë àæиëëàãààòàй øóóä õàìààðàëòàй òóë äýëõийí õ¿í àìûí ºñºëò, ýäийí çàñãийí õºãæëийí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äийã ¿íäýñëýí õ¿ëýìæийí õийí õóðиìòëàëûí áàйæ áîëîõ ¿íäñýí 4 õóâиëáàð, ýäãýýðийã äîòîð íü õýä õýäýí äýä õóâиëáàðóóäààð õóâààæ íийò 6 õóâиëáàðûã IPCC-ийí Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí òóñãàй иëòãýëä ãàðãàñàí áàйäàã (IPCC SRES, 2000) (Íýìýëò òàйëáàð 1). Ñóäàëãààíààñ õàðàõàä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò öààøиä XXI çóóíû òóðøиä óëàì á¿ð íýìýãäýõ, ò¿¿íийã äàãààä äýëõийí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð óëàì á¿ð ºñºõ õàíäëàãàòàй áàйíà. (Çóðàã 2.7). Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõàä ÷иãëýñýí äîðâиòîй àðãà õýìæýý àâààã¿й òîõиîëäîëä 2000-2030 îíû õîîðîíä äýëõийí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò íü 9.7-36.7 ÃòÑÎ

2-ýêâ áîëîõ òºëºâòýй áàйíà.

22


Çóðàã 2.7 Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðààð áîäñîí XXI çóóíû àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëò

Òóñãàй иëòãýëä äóðüäñàíààð äýëõийí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãöýýíий 2030 áîëîí ò¿¿íýýñ õîйøиõ õóãàöààíû иõýíõ õýñãийã õàòóó ò¿ëøýýð õàíãàõ áàйäàë õýâýýð áàйõ àæ. Èйì ó÷ðààñ 2000-2030 îíû õîîðîíä ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûí ÑÎ

2-ûí ÿëãàðàëò

45-110% õ¿ðòýë ºñºõººð áàйíà. Ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûí ÑÎ2-ûí ÿëãàðàëòûí

ýíýõ¿¿ ºñºëòийí 2/3 – 3/4 -ийã Êîíâåíöийí Õàâñðàëò I – ä îðîîã¿й îðíóóä, ººðººð õýëáýë õºãæиæ áàйãàà îðíóóä ÿëãàðóóëàõ áºãººä ýäãýýð îðíû íýã õ¿íä íîîãäîõ ÑÎ

2-ийí ÿëãàðàëò íü 2030 îí ãýõýä 2.8-5.1 òÑÎ

2/õ¿í áóþó Õàâñðàëò I-ийí (ºíäºð

õºãæиëòýй) îðíóóäûíõààñ (9.6-15.1 òÑÎ2/õ¿í) ¿ëýìæ áàãà õýâýýð áàйõ áîëíî.

Äýýðõи ñóäàëãààãààð õºãæиíã¿й îðíóóäûí íýãæ äîòîîäûí íийò á¿òýýãäýõ¿¿íä íîîãäîõ ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý íü (6.2-9.9ÌÄæ/àì.äîë.ÄÍÁ) Õàâñðàëò-I-ä îðîîã¿й îðíóóäààñ (11-21.6 ÌÄæ/àì.äîë.ÄÍÁ) ìºí äîîãóóð áàйíà. Äýëõийí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý áà íийò ñàëáàðûí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí ºñºëòийí òºëºâийã 3 õóâиëáàðààð 2030 îí õ¿ðòýë òîäîðõîйëñîí ä¿íã Õ¿ñíýãò 2.2-ä ¿ç¿¿ëýâ.

Õ¿ñíýãò 2.2. äýëõèéí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý áà íèéò ñàëáàðûí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò

Ñóóðü íºõöºë áóþó õóâèëáàð 2002 2010 2020 2030

Äýëõийí ýð÷иì õ¿÷íий áàйãóóëëàãààñ 2004 ãàðãàñàí

õóâиëáàð

Ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý Å-äæîóë (1018 äæîóë) 286.2 334.0 395.0 452.8

Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò Ã-òîíí (109 òîíí) 23.98 28.33 33.93 39.0

SRES A1 õóâиëáàð



SRES B2 õóâиëáàð



23


2.3 ìîНÃîЛ îРНû ХЇЛýìæèéН ХèéН ЯЛÃАРАЛÒ, ХýÒèéН ÒªЛªâ

2.3.1 Õ¿ëýìæèéí õèéí òîîëëîãûí ä¿íÌîíãîë îðíû ¿йëäâýðëýë, àæ àõóйí ¿йë àæиëëàãààíû ¿íäñýí ñàëáàðóóäààñ

ÿëãàðñàí áîëîí òýäãýýðийí øиíãýýñýí õ¿ëýìæийí õийí íýãäñýí òîîëëîãûã (иíâåíòîðи) 1990-2006 îíûã õàìðóóëàí îëîí óëñûí áàòëàãäñàí àðãà ç¿йã àøиãëàí õийñýí ä¿íã äàðààõ á¿ëã¿¿äýä ¿ç¿¿ëýâ.

à. Эð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàð Ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàð áîë Ìîíãîë óëñûí CO

2-ûí ÿëãàðàëòûí ãîë ýõ ¿¿ñâýð

þì. Ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàð äàõü õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí òîîëëîãûã õ¿ëýìæийí ãóðâàí ¿íäñýí õий áîëîõ í¿¿ðñõ¿÷ëийí õий (CO

2), ìåòàí (CH

4) áîëîí àçîòûí äóòóó

иñëийã (N2O) õàìðóóëàí õийñýí áàйíà.

CO2-ûí ÿëãàðàëò. 1990–2006 îíû õîîðîíä õàòóó ò¿ëøíий øàòàëòààñ

¿¿ññýí CO2-ûí ÿëãàðàëòûã òîîöñîí ä¿íã Õ¿ñíýãò 2.3-ò ¿ç¿¿ëýâ. Õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä

1990-2006 îíä ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûí CO2-ûí ÿëãàðàëòûí äийëýíõи õóâü íü (64–

85%) ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýë áóþó äóëààíû öàõиëãààí ñòàíöóóä, õàëààëòûí çóóõíóóäàä íîîãäîæ áàйíà. 2006 îíä õàòóó ò¿ëøíий øàòàëòààñ ¿¿ññýí CO

2-ийí

ÿëãàðàëò 7,925 ìÿí.òí áàйñàí. Ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýë, àæ ¿йëäâýð, òýýâýð, õóäàëäàà, îðîí ñóóö áîëîí õºäºº àæ àõóйí ñàëáàð òóñ á¿ð 79.8%, 3.6%, 2.1%, 2.7%, 8.5%, 0.1%-ийã ÿëãàðóóëñàí áàйíà.

Øиíãýí ò¿ëøíий øàòàëòûí CO2-ûí ÿëãàðàëò íü áåíçиí, äиçåëü ò¿ëø, ìàçóò,

îíãîöíû ò¿ëø áîëîí øиíãýð¿¿ëñýí øàòäàã õийí øàòàëòààñ ãàðàëòàй. 1990 îíä øиíãýí ò¿ëøíий øàòàëòààñ ¿¿ññýí CO

2-ûí ÿëãàðàëò íü 2,540 ìÿí.òí áàйñíàà 1995

îíä 1,020 ìÿí.òí õ¿ðòëýý áóóæ, äàðàà íü ºñ÷ ýõýëñýí áàйíà. 2006 îíä øиíãýí ò¿ëøíýýñ ¿¿ññýí CO

2-ûí ÿëãàðàëò 1,906 ìÿí.òí áîëñîí íü íийò ò¿ëøíий øàòàëòûí

16.5%-ийã ýçýëæ áàйíà.

Õ¿ñíýãò 2.3 Õàòóó ò¿ëøíèé øàòàëòûí CO2-ûí ÿëãàðàëò, ìÿí.òí, ýçëýõ %

æèë

Эð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàð

Эð÷èì õ¿÷íèé

¿éëäâýð

áîëîâñ- ðóóëàõ àæ ¿éëäâýð

òýýâýð õîëáîî

Õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýý

àõóéí õýðýãëýý

Õºäºº àæ àõóé

áóñàä íèéò

19906,074 1,576 156 412 838 217 259 9,532

63.7 16.5 1.6 4.3 8.8 2.3 2.7 100%

19955,444 974 132 293 190 38 314 7,385

73.7 13.2 1.8 4.0 2.6 0.5 4.3 100%

20006,123 284 100 314 278 4 136 7,240

84.6 3.9 1.4 4.3 3.8 0.1 1.9 100%

20056,346 154 137 258 499 25 151 7,570

83.8 2.0 1.8 3.4 6.6 0.3 2.0 100%

20066,328 289 165 211 677 11 244 7,925

79.8 3.6 2.1 2.7 8.5 0.1 3.1 100%

24


1990-2006 îíû ÑÎ2-ûí ÿëãàðàëòûã ò¿ëøíий òºðëººð òîîöîæ ¿ð ä¿íã ãðàôиêààð

Çóðàã 2.8-ò ¿ç¿¿ëýâ. Ò¿ëøíий øàòàëòûí CO2-ûí ÿëãàðàëò 1990-1995 îíû õîîðîíä

îãöîì áóóðñàí íü øиëæиëòийí ¿åийí íийãýì-ýäийí çàñãийí õÿìðàëààñ ¿¿äýëòýй þì.

Çóðàã 2.8 Эð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí CO2-èéí ÿëãàðàëò

(ò¿ëøíèé òºðëººð), ìÿí.òí.

CO2, CH

4 áà N

2O-èéí íèéò ÿëãàðàëò. Ò¿ëø øàòààõ áîëîí í¿¿ðñíий óóðõàй

àøиãëàõ ÿâöàä ìåòàí ÿëãàðäàã. Ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýë áîëîí ãýð àõóйä ò¿ëø øàòààõ ÿâöàä àçîòûí äóòóó иñýë ìºí ÿëãàðíà. CH

4 áà N

2O -ийí ÿëãàðàëòûã CO

2 –ийí

ÿëãàðàëòòàй òîîí óòãààð íü õàðüöóóëàõàä º÷¿¿õýí áàãà õýìæýýòýй áîëîâ÷ äýëõийí äóëààðàëä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë íü ºíäºð áàйäàã. Äýëõийí CO

2, CH

4 áà N

2O-ийí íийò

ÿëãàðàëòûã CO2-ýêâ-ä øиëæ¿¿ëýí òîîöîæ Õ¿ñíýãò 2.4-ò ¿ç¿¿ëýâ. Õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä

õ¿ëýìæийí õийí íийò ÿëãàðàëò 1990 îíä 12,529 ìÿí.òí-CO2-ýêâ. áàйñíàà 1995 îíä

8,710 ìÿí.òí-CO2-ýêâ. õ¿ðòýë áóóðààä, äàðàà íü ºñ÷ 2006 îíä 10,220 ìÿí.òí-CO

2-

ýêâ. õ¿ðñýí áàйíà. Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí 1995 îíû õýìæýýã 1990 îíòîй õàðüöóóëàõàä 30%-иàð áóóðñàí áºãººä 2006 îíûã 1995 îíòîй õàðüöóóëàõàä 14.7%-иàð ºñ÷ýý.

Õ¿ñíýãò 2.4 CO2-ýêâ-ä øèëæ¿¿ëñýí CO

2, CH

4 áà N

2O-èéí

íèéò ÿëãàðàëò, ìÿí.òí-CO2-ýêâ.

Õèé 1990 1995 2000 2005 2006

CO2

12,072 8,405 8,561 9,274 9,831

CH4

386 246 245 299 324

N2O 71 59 59 62 65

Нèéò 12,529 8,710 8,865 9,635 10,220

25


íýìýëò òàéëáàð

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààðõ çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí ìýðãýæèëòíèé Хîðîîíû Òóñãàé èëòãýë (SRES)-ä îðñîí õ¿ëýìæèéí õèéí

ÿëãàðàëòûí õóâèëáàðóóä /ñöåíàðè/

À1. Ýíý õóâèëáàðò èðýýä¿éä äýëõèéí ýäèéí çàñàã, õ¿í àì õóðäàöòàé ºñ÷, çóóíû äóíä ¿å ãýõýä îðãèëäîî õ¿ð÷, äàðàà íü áóóðàõ, øèíý áºãººä èë¿¿ ¿ð ºãººæ õýìíýëòòýé òåõíîëîãèóä õóðäàöòàé íýâòðýíý ãýæ òºëºâëºñºí áàéíà. Ýíä ãîë òîìîîõîí àñóóäëóóä íü ýíýõ¿¿ ºñºëòèéí á¿ñ íóòãóóäûã õàìðàõ áàéäàë, ÷àäàâõèéã á¿ðä¿¿ëýõ, íèéãýì, ñî¸ëûí õàðèëöàí óÿëäààíû ºñºëòèéí àñóóäàë áîëîí íýã õ¿íä íîîãäîõ îðëîãûí õýìæýýíèé á¿ñ íóòãóóäûí ÿëãàà áóóðàõ çýðýã àñóóäàë áàéõ áîëíî. À1 á¿ëãèéí õóâèëáàðóóäûã ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåì äýõ òåõíîëîãèéí ººð÷ëºëòèéí ººð ººð ÷èãëýë¿¿äýýð òîäîðõîéëîãäîõ 3 á¿ëýã õóâèëáàðò õóâààñàí áàéíà. ¯¿íä: ìàëòìàë ò¿ëø àøèãëàëò ýð÷èìòýé áàéõ - À1FI, ìàëòìàë ò¿ëøíýýñ áóñàä ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðèéã àøèãëàõ -À1Ò, ýð÷èì õ¿÷íèé á¿õ ýõ ¿¿ñâýðèéã òýíöâýðòýé àøèãëàõ -À1Â õóâèëáàð ãýñýí 3 äýä õóâèëáàðûã àâ÷ ¿çñýí. (Òýíöâýðò áîäëîãî ãýäýãò ýð÷èì õ¿÷íèé òóõàéí íýã ýõ ¿¿ñâýðò õýòýðõèé èõ ò¿øèãëýëã¿é, õàðèí ýíåðãèéí á¿õ òºðëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí õàíãàëò áîëîí ýöñèéí õýðýãëýýíèé òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë, õºãæëèéí õóâü õýìæýý èæèë áàéõ íºõöëèéã àâ÷ýý).

À2. Ýíý õóâèëáàðò äýëõèé äàõèíû õºãæëèéí èõýýõýí æèãä áóñ òºëºâèéã òóñãàñàí áàéíà. ¯íäñýí ãîë ñàíàà íü îéðîëöîî á¿ñ íóòãèéí óëñ îðíóóä èæèë òºñòýé áàéäëóóäàà õàäãàëñàí, ººðºº ººðººñºº èõ õàìààðàëòàé áàéõ ÿâäàë þì. Õ¿í àìûí ºñºëò òàñðàëòã¿é ÿâàãäàõ, ýäèéí çàñãèéí õºãæèë á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä èë¿¿ ÷èãëýñýí, íýã õ¿íä íîîãäîõ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, òåõíîëîãèéí ººð÷ëºëò¿¿ä õîîðîíäîî óÿëäààã¿é, õºãæèë íü áóñàä õóâèëáàðóóäààñ èë¿¿ óäààí áàéõ îíöëîãòîé.

Â1. Ýíý õóâèëáàðò äýëõèé äàõèíû õºãæëèéí èõýýõýí æèãä õàíäëûã òóñãàæ, À1 õóâèëáàðûí àäèëààð äýëõèéí õ¿í àìûí ºñºëò ¿ðãýëæëýí, ýíý çóóíû äóíä ¿åä õàìãèéí èõ õýìæýýíäýý õ¿ðýõ, ¿éë÷èëãýý áîëîí ìýäýýëëèéí ýäèéí çàñàãò ÷èãëýñýí ýäèéí çàñãèéí á¿òýö õóðäàöòàé ººð÷ëºãäºõ, ìàòåðèàë çàðöóóëàëò áóóðàõ, öýâýð áîëîí íººöèéã ¿ð àøèãòàé õýðýãëýõ òåõíîëîãè íýâòðýõ çýðýã íºõöëèéã òóñãàñàí áàéíà. Ãîë ¿íäñýí ñàíàà íü óóð àìüñãàëûí íýìýëò àðãà õýìæýý, ñàíàà÷ëàãà ãàðãàëã¿éãýýð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì, áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ æèãä, øóäàðãà çàð÷ìûã áàðèìòàëñàí äýëõèé íèéòèéí õºãæëèéí øèéäýëä ñóóðèëàõ ÿâäàë þì.

Â2. Ýíý õóâèëáàðò äýëõèé äàõèíû õºãæëèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý îðîí íóòãèéí õýìæýýíä ýäèéí çàñàã, íèéãýì, áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã øèéäýãäýõýä ãîëëîí àíõààðàõàä ÷èãëýñýí áàéíà. Ýíä õ¿í àìûí òàñðàëòã¿é ºñºëò À2 õóâèëáàðààñ áàãà áàéõ, ýäèéí çàñãèéí ºñºëò äóíäàæ õýìæýýíä áàéõ, òåõíîëîãèéí ººð÷ëºëò Â1, À1 õóâèëáàðò çààñíààñ áàãà õóðäàöòàé, ÿëãàâàðòàé áàéõ íºõöëèéã àâ÷ ¿çíý. Ýíý õóâèëáàðò ìºí áàéãàëü õàìãààëàõ, íèéãìèéí øóäàðãà çàð÷ìûã õàíãàõ àðãà õýìæýýã á¿ñ íóòàã áîëîí á¿ñ íóòãèéí ò¿âøèíä èë¿¿ èõ àíõààðàõ áîëíî.

À1Â, À1FI, A1T, A2, B1, B2 ãýñýí çóðãààí á¿ëýã õóâèëáàð òóñ á¿ðò áàéõ ¿íäñýí íºõöºë, õóâèëáàðóóäûã ãàðãàñàí áàéíà. Á¿õ õóâèëáàðóóäûã õîéøèä àäèë õýìæýýãýýð àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé.

Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí òóñãàé èëòãýëèéí õóâèëáàðóóäàä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ýñðýã íýìýëò àðãà õýìæýý, ñàíàà÷ëàãûã îðóóëæ òîîöîîã¿é áîëíî. ªºðººð õýëáýë, àëü ÷ õóâèëáàðò Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí Í¯Á-ûí ñóóðü кîíâåíö (UNFCCC)-èéí õýðýãæèëò áîëîí Êèîòîãèéí ïðîòîкîëûí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ çîðèëãóóäûí õýðýãæèëòèéí àñóóäëûã îãò òóñãààã¿é.

26


á. àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàð Àæ ¿йëäâýðийí ñàëáàðûí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí òîîëëîãîä öåìåíò

áà øîõîйí ¿йëäâýðëýëийí CO2, õ¿íñ, óíäààíû ¿йëäâýðëýëýýñ ¿¿ññýí Ìåòàí

áóñ äýãäýìõий îðãàíиê íýãäë¿¿ä (ÌÁÄÎÍ)-ийí ÿëãàðàëòûã òîîöîâ. Ìîíãîë îðíû íºõöºëä ãàí õàйëóóëàõ áà òºìºðëºãийí ¿йëäâýðëýë áàãà ó÷иð õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã òîîöîîã¿й áîëíî. Àæ ¿йëäâýðийí ñàëáàðûí õ¿ëýìæийí õийí òîîëëîãî õийõýä óñôòîðòí¿¿ðñòºðºã÷ (HFCs), ïåðôòîðòí¿¿ðñòºðºã÷ (PFCs) áîëîí çóðãààíôòîðò õ¿õðийí (SF6) õийí¿¿äийã òîîöîõ øààðäëàãàòàй áàйäàã. Ó÷иð íü íийò õ¿ëýìæийí õийí õýìæýýíä ýäãýýð õийí¿¿äийí ýçëýõ îäîîãийí õóâü õýìæýý íü áàãà áîëîâ÷, ýäãýýð õийí¿¿ä íü àãààð ìàíäàëä óäààí õóãàöààíä õóðиìòëàãäàæ, äýëõийí äóëààðëûí ìàø ºíäºð ïîòåíöиàëüòàй õийí¿¿ä þì.

öåìåíò, øîõîéí ¿éëäâýðëýëèéí ÿâöàä ÿëãàðàõ õ¿ëýìæèéí õèé. Öåìåíò, øîõîйí ¿йëäâýðëýëийí õ¿ëýìæийí õийã ÿëãàðàëòûã Õ¿ñíýãò 2.5-ä ¿ç¿¿ëýâ. 1990-2006 îíä CO

2-ûí ÿëãàðàëò öåìåíòийí ¿йëäâýðëýëä 3 äàõиí øîõîйí ¿йëäâýðëýëä

1.7 äàõиí áóóðñàí áàйíà.

Õ¿ñíýãò 2.5 öåìåíò, øîõîéí ¿éëäâýðëýèéí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò, ìÿí.òí

æèë 1990 1995 2000 2004 2005 2006

Öåìåíò 219.74 54.24 45.71 30.86 55.78 70.19

Øîõîé 93.73 46.77 33.67 27.30 73.89 54.96

Õ¿íñ áîëîí àðõè, óíäààíû ¿éëäâýðëýëèéí МáäÎí-èéí ÿëãàðàëò. Õ¿íñ áîëîí óíäààíû ¿йëäâýðëýëийí ÕÕß-ûí òîîöîîã ñïиðò, øàð àйðàã, ìàõ, íàðийí áîîâ, òàëõ áîëîí ìàëûí ãàðàëòàй á¿òýýãäýõ¿¿íий æиëийí ¿йëäâýðëýëýýñ õàìààðóóëàí õийíý. ÌÁÄÎÍ-ийí íийò ÿëãàðàëò 1990 îíä 1,205 ìÿí.òí. áàйñàí áîë 2006 îíä 806.5 ìÿí.òí. áîëæ áóóðñàí. 2006 îíä ÌÁÄÎÍ-ийí íийò ÿëãàðàëòûí 75% íü ñïиðòийí, 20% íü òàëõíû ¿йëäâýðëýëýýñ ¿¿ññýí áàйíà.

HFCs, PFCs SF6 –èéí õýðýãëýýíèé õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò. Õºðãºëòийí

áîëîí àãààðæóóëàëòûí òºðºë á¿ðийí òºõººðºìæийí ôðåîíû (HFCs) àãóóëàìæийã òîîöîîíû àðãààð òîäîðõîйëíî. Õºðã¿¿ð áîëîí àãààðæóóëàëòûí ñиñòåìòýй ìàøиíû òîîã Ìîíãîëûí Óëñûí Ñòàòиñòиêийí ýìõýòãýëýýñ, íýãæ òîíîã òºõººðºìæиä íîîãäîõ ÿëãàðàëòûí êîýôôиöиåíòийã õ¿ëýìæийí õийí ¿íäýñíий òîîëëîãî õийõýä çîðиóëæ ÓÀªÇÕÌÕ-ýýñ 1996 îíä øиíý÷иëæ ãàðãàñàí ãàðûí àâëàãàä çààñàí óòãààð ñîíãîæ òîîöîî õийñýí áàйíà.

â. Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð Õºäºº àæ àõóйí ñàëáàðûí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí äийëýíõи íü ìàëûí

õîäîîäîíä òýæýýë áîëîâñðîõ (äîòîîä ôåðìåíòàöи) ÿâöàä ¿¿ñýõ ìåòàí þì. Ìîíãîë îðíû áýë÷ýýðийí ìàë àæ àõóй æиëийí òóðøиä áýë÷ýýðийí ìàëëàãààòàй

27


áàйäàã. Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí íºõöºë íü òýæýýëийí òºðºë áà ìàëûí õîîë øиíãýýëòýä íºëººëäºã ó÷ðààñ áóñàä îðíû ìàëààñ иõýýõýí îíöëîãòîй. Èйì ó÷ðààñ äîòîîä ôåðìåíòàöиàñ ¿¿ñýõ ìåòàíû ÿëãàðàëòûí êîýôôиöиåíòийã Ìîíãîë îðíû îíöëîã íºõöºëä òîõиðóóëàí áîëîâñðóóëñàí áà ýíý êîýôôиåíòийã àøиãëàí ÕÕß-ûí òîîöîîã õийñýí áàйíà. Ìºí ìàëûí ÿëãàäàñ çàäðàõ ÿâöàä иõýýõýí õýìæýýíий ìåòàí ÿëãàðäàã. Õ¿÷иëòºðºã÷ã¿й îð÷иíä ìåòàí ¿¿ñãýã÷ áàêòåðи íü îðãàíиê áîäиñûã ìåòàí áîëãîæ õóâиðãàäàã. Ìåòàíû ÿëãàðàëò íü ÿëãàäñûí òºðºë áîëîí îð÷íû òåìïåðàòóðààñ иõýýõýí õàìààðíà. Ãàçàð òàðиàëàíãийí õàÿãäàë øàòààõ áîëîí õºðñ áîëîâñðóóëàëòûí ÿâöàä ¿¿ñýõ õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã ìºí òîîöîæ ¿ð ä¿íã Õ¿ñíýãò 2.6-ä ¿ç¿¿ëýâ.

Õ¿ñíýãò 2.6 Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò, ìÿí.òí

æèë

Мàë àæ àõóéãàçàð òàðèàëàíãèéí

õàÿãäàë øàòààõ

Õºðñ áîëîâñðóó-

ëàëòäîòîîä

ôåðìåíòàöèßëãàäñûí

ìåíåæìåíòíèéò

CH4

CH4

CH4

CH4

CO NOX

N2O

1990 265.50 8.69 274.19 0.19 3.93 0.13 6.23

1995 282.30 9.30 291.60 0.08 1.69 0.06 2.93

2000 287.79 9.13 296.92 0.04 0.94 0.03 1.65

2005 249.23 7.40 256.63 0.02 0.50 0.02 1.49

2006 280.72 8.19 288.90 0.04 0.93 0.03 1.27

ã. ãàçàð àøèãëàëòûí ººð÷ëºëò áà îéÝíý ñàëáàðûí õ¿ëýìæийí õийí òîîëëîãîä îй áîëîí áóñàä áóòëàã óðãàìëûí

áиîìàññûí íººöийí ººð÷ëºëò, îй áîëîí áýë÷ýýðийí òàëáàйã õóâиðãàæ ãàçàð òàðиàëàíä àøиãëàõ, òàðиàëàíãийí ãàçðûã àòàðøóóëàõ ¿йë àæиëëàãàà õàìðàãäàíà.

Îй áà áóñàä áóòëàã óðãàìëûí áиîìàññûí íººöийí ººð÷ëºëòººñ ¿¿ññýí CO

2 –ийí ÿëãàðàëòûí òîîöîîíîîñ õàðàõàä áиîìàññûí ºñºëò áà ìîä ñóóëãàëò

íü áиîìàññûí íººöийí õýðýãëýýíýýñ ¿ëýìæ áàãà áàйíà. Ãàçàð òàðиàëàíãийí ¿йëäâýðëýë çîãñîíãи áàйäàëä îðñíîîñ áîëæ õàãàëñàí ãàçàð àòàðøиõ ÿâö ñ¿¿ëийí æиë¿¿äýä иõýññýí. Ãàçàð àøиãëàëò áà îйí ººð÷ëºëòººñ ¿¿ñýõ ÕÕß íü 1990-1993 îíû õîîðîíä áóóð÷ áàйñàí áºãººä àòàðøñàí ãàçðûí õýìæýý íýìýãäýæ áýë÷ýýð áîëæ áàйãààãààñ øàëòãààëàí 1994 îíä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò ñºðºã óòãàòàй áóþó ÿëãàðàëòààñàà øиíãýýëò íü äàâàìãàйëñàí áàйíà. Íийò ÿëãàðàëò íü 1990 îíä 1,887.4 ìÿí.òí áàйñíàà 1993 îíä 74.42 ìÿí.òí áîëæ îãöîì áóóðñàí. 1994 îíîîñ ýõëýí øиíãýýëò íü íü äàâàìãàйëàõ õàíäëàãàòàй áîëñîí. Àòàðøñàí ãàçðûí ºñºëò áà áóóðàëòààñ øàëòãààëàí CO

2-ûí øиíãýýëò íü 1994 îíä 538.8 ìÿí.òí áàйñíàà

2006 îíä 2,082.6 ìÿí.òí áîëæ íýìýãäñýí áàйíà (Õ¿ñíýãò 2.7).

28


Õ¿ñíýãò 2.7 ãàçàð àøèãëàëò áîëîí îé ìîäíû ººð÷ëºëòººñ ¿¿ññýí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò, ìÿí.òí

æèë

Îé áà áóñàä áóòëàã óðãàìëûí áèîìàññûí

ººð÷ëºëòèéí CO2

ÿëãàðàëò

Îé áà ãàçàð àøèãëàëòûí

õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò

àòàðøñàí ãàçðûí õ¿ëýìæèéí õèéí

øèíãýýëò

íèéò ÿëãàðàëò

1990 2,071.95 926.37 -1110.93 1,887.39

1994 1030.98 393.98 -1963.79 -538.83

1995 907.45 347.21 -2160.18 -905.52

2000 620.21 266.6 -2649.00 -1,762.06

2005 872.08 225.29 -3063.28 -1,965.91

2006 963.96 193.33 -3239.87 -2,082.58

ä. Õîã õàÿãäëûí ñàëáàðÕîã õàÿãäëààñ ÿëãàðàõ õ¿ëýìæийí õийí òîîöîîíä õàòóó õîã õàÿãäëûí öýã,

àõóéí áîëîí ¿éëäâýðèéí áîõèð óñ, ëàã ãýñýí ãóðâàí ýõ ¿¿ñâýðýýñ ¿¿ñýõ ìåòàíû ÿëãàðàëòûã òîîöäîã. Õîã õàÿãäëûí ñàëáàðààñ ¿¿ññýí íийò CH

4-ийí ÿëãàðàëò íü 1990

îíä 4.59 ìÿí.òí áàйñàí áîë 2006 îíä 6.55 ìÿí.òí áîëæ ºññºí áàйíà. 1990 îíä CH4-

ийí ÿëãàðàëòûí 40.5% íü õàòóó õîã õàÿãäëûí öýãýýñ, 59.5% íü õàÿãäàë óñ öýâýðëýõ ¿йë àæиëëàãààíààñ ¿¿ññýí áàйíà (Õ¿ñíýãò 2.8). Õàÿãäàë óñíû ÿëãàðàëòûí 55% íü ¿йëäâýðийí õàÿãäàë óñ öýâýðëýõ òºõººðºìæººñ ¿¿ññýí áàйíà. Õàòóó õîã õàÿãäëûí öýã áîëîí õàÿãäàë óñíû áîëîâñðóóëàëòààñ ¿¿ñýõ CH

4-í ÿëãàðàëò íü æиëýýñ æиëä

òàñðàëòã¿й íýìýãäñýýð áàйãàà íü õ¿ñíýãòýýñ õàðàãäàæ áàйíà.

Õ¿ñíýãò 2.8 Õîã õàÿãäëûí ìåòàíû ÿëãàðàëò

æèëÕàòóó õîã õàÿãäëûí öýãýýñ ¿¿ññýí ìåòàí

àõóéí áîõèð óñíààñ ¿¿ññýí ìåòàí

Їéëäâýðèéí áîõèð óñ áîëîí ëàãààñ ¿¿ññýí ìåòàí

íèéò

ìÿí.òí % ìÿí.òí % ìÿí.òí % ìÿí.òí %

1990 1.86 40.52 1.43 31.15 1.30 28.32 4.59 100

1995 1.91 36.59 1.45 27.78 1.86 35.63 5.22 100

2000 2.12 37.13 1.61 28.20 1.98 34.68 5.71 100

2005 2.38 37.19 1.80 28.13 2.22 34.69 6.40 100

2006 2.43 37.10 1.84 28.09 2.28 34.81 6.55 100

Å. Мîíãîë îðíû õ¿ëýìæèéí õèéí íèéò ÿëãàðàëò Ìîíãîë óëñûí 1990-2006 îíû íийò ÕÕß-ûã CO

2-ýêâ-ä øиëæ¿¿ëñýí óòãûã

Çóðàã 2.9-ò ¿ç¿¿ëýâ. 1990 îíä õ¿ëýìæийí õийí íийò ÿëãàðàëò íü 22,535.00 ìÿí.òí-CO

2-ýêâ áàйñàí áîë çàõ çýýëийí ýäийí çàñàãò øиëæñýí ýõíий æиë¿¿äийí ýäийí

çàñãийí óíàëòààñ øàëòãààëàí 1995 îíä 15,044.00 ìÿí.òí CO2-ýêâ áîëæ áóóðñàí

áºãººä ò¿¿íýýñ õîйø õýëáýëçýë íü áàãà áîëæ ºñ÷ ýõýëñýí áàйíà. Ãýâ÷ 1990 îíîîñ õîйø ìàëûí òîî ºññºíòýй óÿëäàæ ìåòàíû ÿëãàðàëò ºññºí áàйíà.

29


Çóðàã 2.9. 1990-2006 îíû õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò, ìÿí.òí-CO2-ýêâ

Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã õийí òºðëººð íü ÿâ÷ ¿çâýë í¿¿ðñõ¿÷ëийí õий, ìåòàí õî¸ð äàâàìãàйëæ áàйíà. 2006 îíû áàйäëààð íийò ÿëãàðàëòûí 50.4 %-ийã í¿¿ðñõ¿÷ëийí õий, 41.8% ìåòàí, 7.8%-ийã N

2O áîëîí HFC

s õийí¿¿ä ýçýëæ áàйíà (Çóðàã

2.10). ÕÕß-ûã ýõ ¿¿ñâýð áîëîí øиíãýýã÷ýýð 1990-2006 îíîîð ãàðãàæ Õ¿ñíýãò 2.9-ä ¿ç¿¿ëýâ. Õýðýâ CO

2-ийí øиíãýýëòийã îðîëöóóëæ òîîöâîë 2006 îíä, í¿¿ðñõ¿÷ëийí

õийí ÿëãàðàëòûí 98% íü ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðààñ ¿¿ññýí áºãººä ýíä á¿õ òºðëийí ò¿ëø øàòààõ ¿йë àæиëëàãàà áàãòàíà. Õýðýâ øиíãýýëòийã îðîëöóóëàõã¿йãýýð çºâõºí CO

2-ийí ÿëãàðàëòûã òîîöâîë (ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðààñ 9831.10 ìÿí.òí, àæ

¿йëäâýðýýñ 125.15 ìÿí.òí, ãàçàð àøиãëàëò áà îйí ººð÷ëºëòººñ 1157,29 ìÿí.òí) ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðààñ ÿëãàðàõ CO

2-ийí õýìæýý íийò ÿëãàðàëòûí 88.5 õóâийã

ýçýëæ áàйíà.

Çóðàã 2.10. 1990 áà 2006 îíû õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò (õèéí òºðëººð)

Ìåòàí ÿëãàðóóëàã÷ ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð íü õºäºº àæ àõóйí ñàëáàð áºãººä íийò ìåòàíû ÿëãàðàëòûí 92-93%-ийã ýçýëíý. Õî¸ðäîã÷ òîì ýõ ¿¿ñâýð íü ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàð áà íийò ÿëãàðàëòûí îйðîëöîîãîîð 5-6%-ийã ýçëýõ áîë áóñàä á¿õ ñàëáàðóóäûí ÿëãàðàëò íü íийëýýä 2%-иàñ иë¿¿ã¿й áàйíà.

30


Ìîíãîë óëñûí íийò ÕÕß íü õàðüöàíãóй áàãà áîëîâ÷ ýõ ãàçðûí õ¿йòýí óóð àìüñãàë, ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëä õàòóó ò¿ëø ãîë÷ëîí õýðýãëýäýã, ò¿ëø, ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûí ¿ð àøиã õàíãàëòã¿й çýðýã øàëòãààíû óëìààñ õºãæиæ áóй áóñàä óëñòàй õàðüöóóëàõàä íýã õ¿íä áîëîí íýãæ äîòîîäûí íийò á¿òýýãäýõ¿¿íä íîîãäîõ õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò íü õàðüöàíãóй ºíäºð áàйäàã (Õ¿ñíýãò 2.10).

Çóðàã 2.11 íýã õ¿íä íîîãäîõ õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò

Õ¿ñíýãò 2.9 1990-2006 îíû õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò (ýõ ¿¿ñâýð, øèíãýýã÷ òóñ á¿ðýýð)

1990 1995 2000 2004 2005 2006

íèéò ÕÕß (ýõ ¿¿ñâýðýýð) 23,645 17,205 16,896 16,910 17,582 18,868

ÕÕß (ýõ ¿¿ñâýð áîëîí øèíãýýã÷ýýð)

22,535 15,044 14,247 13,755 14,519 15,628

1. ýð÷èì õ¿÷ 12,529 8,710 8,865 9,247 9,635 10,220

A . Ò¿ëø øàòààëò (ñàëáàðààð) 12,334 8,611 8,768 9,118 9,495 10,069

- Ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýð 6,585 5,600 6,231 6,247 6,421 6,399

-Àæ ¿йëäâýð áàðиëãà 1,809 1,017 334 198 220 356

-Òýýâýð 1,786 905 1,214 1,591 1,643 1,887

-Àйë ºðõ, õóäàëäàà ¿йë÷иëãýý, Õºäºº àæ àõóй

1,895 775 852 943 1,059 1,181

-Áóñàä 259 314 136 139 151 244

B. Ò¿ëø îëáîðëîõ ¿åийí äýãäýìõий ÿëãàðàëò

195 99 98 128 140 150

-Í¿¿ðñ 195 99 98 128 140 150

-Ãàçðûí òîñ 0 0 0 0 0 0

2. Їéëäâýðèéí ïðîöåññ 326 166 276 972 862 892

-Àæ ¿йëäâýð 313 101 79 58 130 125

- HFCs, PFCs, SF6 –ийí õýðýãëýý

13 67 197 914 732 767

3. Хºäºº àæ àõóé 7,695 6,964 6,748 5,518 5,854 6462

-Äîòîîä ôåðìåíòàöи 5,576 5,857 6,044 4,879 5,234 5895

- ßëãàäñûí ìåíåæìåíò 183 196 192 148 156 172

-ÕÀÀ õºðñ 1,932 909 511 490 463 393.7

- Ñ¿ðýë øàòààëò 1 2 1 1 1 0.84

31


4. Ãàçàð àøèãëàëòûí ººð÷ëºëò áà îé

1,887 -906 -1,762 -2,112 -1,966 -2083

-Îй áà áóòëàã óðãàìëûí íººöийí ººð÷ëºëò

2,072 907 620 807 872 964

-Ãàçàð õàãàëàõ 926 347 267 236 225 193

-Ãàçðûí àòàðøиëò -1,111 -2,160 -2,649 -3,155 -3,063 -3240

5. Хîã õàÿãäàë 96 110 120 131 134 138

-Õàòóó õîã õàÿãäàë 39 40 45 48 50 51

-Õàÿãäàë óñ 57 69 75 82 84 87

Õ¿ñíýãò 2.10 íýã õ¿íä íîîãäîõ õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòЇç¿¿ëýëò 1990 1995 2000 2004 2005 2006

Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò, ìÿí.òí CO

2-ýêâ

22.5 15.0 14.2 13.8 14.5 15.6

Õ¿í àìûí òîî, ìÿíãàí õ¿í 2103 2249 2407 2533 2562 2595

ÄÍÁ, òýðáóì 2000 US$5 0.9 0.8 0.9 1.2 1.3 1.4

Íýã õ¿íä íîîãäîõ õ¿ëýìæийí õий ÿëãàðàëò, òîíí/õ¿í

10.7 6.7 5.9 5.4 5.7 6.0

Íýãæ ÄÍÁ-ä íîîãäîõ õ¿ëýìæийí õий ÿëãàðàëò, êã CO

2-ýêâ /US$

25.2 18.8 15.8 11.5 11.4 11.1

2.3.2 ХЇЛýìæèéН ХèéН ЯЛÃАРАЛÒûН ХýÒèéН ÒªЛªâ

Ìîíãîë óëñûí ÕÕß-ûí õýòийí òºëºâийí òîîöîîã 2020 îí õ¿ðòýë õºãæëийí íýã õóâиëáàðààð õийñýí áàйíà. Ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí õýòийí òºëºâийã LEAP ìàòåìàòиê çàãâàðûã àøиãëàí õийñýí. Áóñàä ñàëáàðûí òîîöîîã óðüä îíóóäûí ñòàòиñòиê äýýð ¿íäýñëýí íийãýì ýäийí çàñãийí õºãæëийí öààøäûí õàíäëàãà, îäîî õýðýãæ¿¿ëæ áàйãàà áîäëîãî õºòºëáºð¿¿äийã òîîöîí òîäîðõîйëñîí. ÕÕß-ûí õýòийí òºëºâийí ýíýõ¿¿ òîîöîî íü çºâõºí ãàíö õóâиëáàðààð õийñýí òîîöîî ãýäãийã îíöëîõ õýðýãòýй. ÕÕß-ûí õýòийí òºëºâийã Ìîíãîë óëñûí ýäийí çàñãийí õºãæëийí îëîí õóâиëáàð áîëîâñðóóëæ õóâиëáàð òóñ á¿ðýýð òîîöîæ õîîðîíä íü õàðüöóóëæ ä¿í øиíæиëãýý õийõ øààðäëàãàòàй.

Эð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí õýòèéí òºëºâ. Àõóйí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý íü õ¿í àìûí ºñºëò, ºðõийí òîî, ºðõийí îðëîãûí ò¿âøиíãýýñ õàìààðíà. 2020 îí õ¿ðòýë àõóйí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý 1.7 äàõиí ºñºõ òºëºâòýй áàйíà. Óóë óóðõàйí ñàëáàðò Îþó òîëãîй, Òàâàí òîëãîй áîëîí áóñàä òîìîîõîí òºñë¿¿ä õýðýãæиæ ýõýëæ áàйãàà ó÷ðààñ àæ ¿йëäâýðийí ñàëáàðûí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý 2020 îíä 4.3 äàõиí ºñºõ õàíäëàãàòàй áàйíà.

Òýýâðийí õýðýãñëийí òîî, à÷àà òýýâðийí õýìæýý иõýýõýí ºñºõ ó÷ðààñ òýýâðийí ñàëáàðûí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý 2006-2020 îíä 2.3 äàõиí ºñºõ òºëºâòýй áàйãàà. Ýäийí çàñàã, õ¿í àìûí ºñºëòòýй óÿëäàí õóäàëäàà ¿йë÷иëãýýíий ñàëáàðûí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý 2.9 äàõиí ºñíº ãýæ òîîöîâ. Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí õýòийí òºëºâийã òîîöñîí ¿ð ä¿íã Çóðàã 2.12, Çóðàã 2.13-ä ¿ç¿¿ëýâ.

5. IEA Statistics, CO2 emissions from fuel combustion. Highlights: 2008

32


Çóðàã 2.12 Эð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò

Çóðãààñ õàðàõàä Ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýíий õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò 2006 îíä 4080 ìÿíãàí òîíí CO

2-ýêâ áàйñàí áîë 2020 îíä 10400 ìÿíãàí òîíí CO

2-ýêâ

áîëæ ºñºõ õàíäëàãàòàй áàйíà. öàõèëãààí áà äóëààíû ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò.

Ýð÷иì õ¿÷íий ºñºí íýìýãäýæ áàйãàà õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä 2020 îí õ¿ðòýë ýð÷иì õ¿÷íий äàðààõ ýõ ¿¿ñâýð¿¿äийã áàйãóóëíà ãýæ òîîöîâ.

•Óëààíáààòàðхоòыíäóëààíöàхèëãààíышèíэòºâ,300ÌÂò;•ÑàëхèòыíÑàëхèíÏàðê,50ÌÂò;•Ìоãоéíãоëыíäóëààíыöàхèëãààíñòàíö,60ÌÂò;•Õºшººòèéíäóëààíыöàхèëãààíñòàíö,36ÌÂò;•Òàâàí ÒоëãоéØèâээ Îâоо оð÷èìä áàðèãäàх äóëààíы öàхèëãààí Ñòàíö,

300-600 ÌÂò. Öàõиëãààí áà äóëààíû ¿йëäâýðëýëийí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò 2006 îíä 7430

ìÿí. òîíí CO2-ýêâ áàйñàí áîë 2020 îíä 15290 ìÿí. òîíí CO

2-ýêâ áîëæ 2 äàõиí ºñºõ

õàíäëàãàòàй áàйíà. Ýíý õóãàöààíä íýãæ ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëä íîîãäîõ õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò áóóðàõã¿й òºëºâòýй áàйíà. Ýíý íü öàõиëãààí áà äóëààí ¿йëäâýðëýõýä õ¿ëýìæийí õий иõýýð ÿëãàðóóëäàã í¿¿ðñíий ýçëýõ õóâü òºäийëýí áóóðàõã¿й, öýâýð ýð÷иì õ¿÷íий ýçëýõ õóâü õýìæýý ºñºõã¿й áàйãààòàй õîëáîîòîй. (Çóðàã 2.14).

Çóðàã 2.13 Эð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí ºñºëòèéí èíäåêñ

33


Õ¿ëýìæèéí õèéí íèéò ÿëãàðàëòûí õýòèéí òºëºâ. Ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý áîëîí ¿йëäâýðëýëийí õ¿ëýìæийí õийí íийò ÿëãàðàëòûã Çóðàã 2.15-ä ¿ç¿¿ëýâ. Õýòийí òºëºâийí òîîöîîíîîñ õàðàõàä õ¿ëýìæийí õийí íийò ÿëãàðàëò 2006-2020 îíä 2 äàõиí ºñºõ òºëºâòýй áàйíà (Çóðàã 2.16). Ýíý õóãàöààíä õºäºº àæ àõóйí ñàëáàðûí ìåòàí ÿëãàðóóëàëò äóíäæààð 1.8%, õîã õàÿãäëààñ ÿëãàðàõ ìåòàí 3.6%, îй ãàçàð àøиãëàëòûí ººð÷ëºëòººñ ¿¿ñýõ í¿¿ðñõ¿÷ëийí õийí ÿëãàðàëò 2.9%-иàð òóñ òóñ æиë òóòàì ºñºõººð áàйíà (Çóðàã 2.17). Õийí òºðëººð íü àâ÷ ¿çâýë ýíý õóãàöààíä í¿¿ðñõ¿÷ëийí õийí ÿëãàðàëò 2.5 äàõиí, ìåòàíû ÿëãàðàëò 25% ºñºõ ìàãàäëàëòàй áàйíà (Çóðàã 2.18).

Çóðàã 2.14 Эð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí ºñºëòèéí èíäåêñ

Çóðàã 2.15 Эð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý áà ¿éëäâýðëýëèéí íèéòõ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò

34


Çóðàã 2.16 Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí

ºñºëòèéí òºëºâ

Çóðàã 2.17 Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí ºñºëòèéí òºëºâ, ñàëáàðààð

Çóðàã 2.18 Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí ºñºëòèéí òºëºâ, õèéí òºðëººð

35


3. ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒИЙÃ ÑÀÀÐÓÓËÀÕ, Õ¯ËÝÌÆИЙÍ ÕИЙÍ ßËÃÀÐÀËÒÛÃ

ÁÓÓÐÓÓËÀÕ ØÀÀÐÄËÀÃÀ, ÁÎËÎÌÆ

“Äýëõèéí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí öààøäûí ºñºëòèéã ñààðóóëæ óëìààð ò¿¿íèé îäîîãèéí ò¿âøèíã îéðûí õýäýí 10 æèëä áóóðóóëàõ ýäèéí çàñàã, òåõíîëîãèéí õàíãàëòòàé áîëîìæ áàéíà ãýäãèéã ñóäàëãàà õàðóóëæ áàéíà” [Climate Change Assessment Report (AR4-IPCC), 2007, IPCC].

3.1 ХЇЛýìæèéН ХèéН ХУРèìÒЛАЛ, ÒЇЇНèéÃ áУУРУУЛАХ áîЛîìæ

3.1.1 äýëõèéí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîëîìæÄýëõийí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийã ñààðóóëæ, óëìààð òîãòâîðæóóëàõûí

òóëä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã àëü áîëîõ áîãиíî õóãàöààíä, иõ õýìæýýãýýð áóóðóóëàõ øààðäëàãàòàй íü îйëãîìæòîй. Ãýâ÷ õ¿ëýìæийí ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîìæ õÿçãààðàãäìàë. Ýíý íü óëñ îðíóóäûí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí õýìæýý,òåõíиê òåõíîëîãийí ò¿âøиí, çàõ çýýëийí áîëîí ýäийí çàñãийí áîëîìæîîñ õàìààðíà.

Äýëõийí õýìæýýíä îйðûí õýäýí àðâàí æиëä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõàä ýäийí çàñãийí õàíãàëòòàй áîëîìæ áàйãàà ãýäãийã òºðºë á¿ðийí ñóäàëãàà õàðóóëæ áàйãàà áºãººä ýíý íü äýëõийí ÕÕß-ûí ºñºëòийã ñààðóóëàõ áóþó ýñâýë îäîîãийí ò¿âøиíãýýñ äîîãóóð õýìæýýíä áàйëãàõ áîëîìæ áàйíà ãýñýí ¿ã þì. 2030 îíû ¿åä ÕÕß-ã áóóðóóëàõ äýëõийí ýäийí çàñãийí áîëîìæийã Õ¿ñíýãò 3.1-ä õàðóóëàâ. 2000 îíû áàйäëààð äýëõийí ÕÕß 43 ÃòÑÎ

2-ýêâ/æиë áàйñàí áîë

ýíý õýìæýý 2030 îíä 68 ÃòÑÎ2-ýêâ/æиë (Ñöåíàðи 1) õ¿ðòýë ºñíº ãýæ ¿çýæ áàйíà.

Õýðýâ ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ çàðäëûã 100 àì.äîë/òÑÎ2-ýêâ õ¿ðòýë íýìýãä¿¿ëáýë 2030

îíû ò¿âøиíä ÕÕß-ûã 16-31 ÃòÑÎ2-ýêâ/æиë-ààð áóóðóóëàõ áóþó 2000 îíû ò¿âøиíä

áàðиõ áîëîìæòîй áàйíà. Õ¿ëýìæийí õий иõýýð ÿëãàðóóëäàã ñàëáàðóóäàä ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ àðãà

õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä òåõíîëîãийí òîäîðõîй õ¿íäðýë áýðõøýýë òóëãàðíà. Òóõàйí ñàëáàðûí õóâüä õ¿ëýìæийí õийã áóóðóóëàõ õàìãийí иõ áîëîìæòîй òåõíîëîãийí ÷иãëýëийã Õ¿ñíýãò 3.2-ò ¿ç¿¿ëýâ. Ìºí ò¿¿í÷ëýí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã 2030 îíû ò¿âøиíä áóóðóóëàõ ýäийí çàñãийí íººö áîëîìæийã ñàëáàð á¿ðýýð áîëîí á¿ñ íóòãààð ãàðãàñàí ¿íýëãýýã Çóðàã 3.1-ä ¿ç¿¿ëýâ.

36


Õ¿ñíýãò 3.1 2030 îíû ò¿âøèíä õ¿ëýìæèéí õèéã áóóðóóëàõ äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí áîëîìæ (“äîîðîîñ-äýýø”(Bottom-up)6 àðãààð òîîöñîí ä¿í)

Êàðáîíû ¿íý7

(àì.äîë/òÑÎ2-ýêâ)

Эäèéí çàñãèéí áîëîìæ

(ãòÑÎ2-ýêâ/æèë)

2030 îíû ò¿âøèíä õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ õóâü,%

Ñöåíàðè 1 (à1â)(68 ãòÑÎ

2-ýêâ/æèë)

Ñöåíàðè 2 (â2)(49 ãòÑÎ

2-ýêâ/æèë)

0 5-7 7-10 10-14

20 9-17 14-25 19-35

50 13-26 20-38 27-52

100 16-31 23-46 32-63

Ýõ ñóðâàëæ: Climate Change Assessment Report (AR4-IPCC) 2007, IPCC

Áîëîìæ

<àì.äîë100/òÑÎ

2-ýêâ:

2.4-4.7 Ãò ÑÎ

2-ýêâ/æиë

Áîëîìæ


2-ýêâ:

1.6-2.5 Ãò ÑÎ

2-ýêâ/æиë

Áîëîìæ


2-ýêâ:

5.3-6.7

Áîëîìæ


2-ýêâ:

2.5-5.5 Ãò ÑÎ

2-ýêâ/æиë

Áîëîìæ


2-ýêâ:

2.3-6.4 Ãò ÑÎ

2-ýêâ/æиë

Áîëîìæ


2-ýêâ:

1.3-4.2 Ãò ÑÎ

2-ýêâ/æиë

Áîëîìæ


2-ýêâ:

0.4-1 Ãò ÑÎ2-

ýêâ/æиë

çóðàã 3.1 Х¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã 2030 îíû ò¿âøèíä áóóðóóëàõ ýäèéí çàñãèéí íººö áîëîìæèéã ñàëáàð á¿ðýýð áîëîí á¿ñ íóòãààð ãàðãàñàí ¿íýëãýý (Òàéëáàð: ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ ýäèéí çàñãèéí áîëîìæèéí äýýä, äîîä õÿçãààðûã áîñîî øóãàìààð ¿ç¿¿ëýâ.Îëîí óëñûí àãààðûí òýýâðèéã îðîëöóóëñàí ó÷ðààñ òýýâðèéí ñàëáàðûã á¿ñ íóòãààð àíãèëàëã¿é çºâõºí äýëõèéí õýìæýýãýýð ¿ç¿¿ëýâ.)


6. “Äîîðîîñ-äýýø” àðãà÷ëàë íü ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð òóñ á¿ðò íýâòð¿¿ëæ áîëîõ òåõíîëîãèéí áîëîìæèéã ñóäàëæ ñàëáàðóóäûí òîîöîîã íýãòãýæ ãàðãàñàí àðãà÷ëàë þì.

7. Êàðáîíû ¿íý ãýäýã íü íýã òîíí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõàä çàðöóóëàõ çàðäëûã õýëæ áàéíà.

37


Х¿ñíýãò 3.2 Х¿ëýìæèéí õèéã áóóðóóëàõ ¿íäñýí òåõíîëîãè

Сàëáàð îäîîãèéí òåõíîëîãè2030 îíîîñ ºìíº íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæòîé ¿íäñýí òåõíîëîãè

Ýð÷иì õ¿÷íий

õàíãàìæ

- ýð÷иì õ¿÷íий õàíãàìæ áà äàìæóóëàëòûí ¿ð àøãийã äээшë¿¿ëэх;

- í¿¿ðñээñхèéíäшèëæèх;- öºìèéíэð÷èìх¿÷;- ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷ (óñ, íàð, ñàëõи, ãàçðûí ã¿íий äóëààíáàáèоэíåðãè);

- äóëààíöàхèëãààíхоñëоí¿éëäâэðëэë;- í¿¿ðñõ¿÷ëийí õийã õóðààæ, õàäãàëàõ (æиøýý íü,

áàйãàëийí õийíýýñ ÿëãàðäàã ÑÎ2-ыãхàäãàëàхã.ì);

- õий, áиîìàññ áà í¿¿ðñýýð àæиëëàäàã öàõиëãààí ¿йëäâýðëýã÷ òîíîãëîëóóäààñ ãàðàõ í¿¿ðñõ¿÷ëийí õийã хóðààæ,хàäãàëàх;

- äýâøиëòýò öºìийí áà ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷, ò¿¿íий äîòîð äàëàйí ò¿ðýëòийí áîëîí äàâàëãààíû ýð÷иì õ¿÷, íàðíû ýíåðãийã äóëààí öàõиëãààí ¿éëäâэðëэхэäàшèãëàх;

Òýýâýð

ò¿ëшíèéхэìíэëòòэéòээâðèéíхэðэãñэë;- ãèáðèäìàшèí;- áèо-ò¿ëш;- àâòî çàìààñ òºìºð çàì áîëîí íийòийí òýýâðийí - ñèñòåìäшèëæèх;ìоòоðã¿éòээâэð(äóãóéóíàх,ÿâãàíÿâàх);- ãàçàðàшèãëàëòáàòээâðèéíòºëºâëºëò;-

áèо-ò¿ëшíèéхо¸ðäàхü¿å;- ºíäºð ¿ð àøиãòàй àãààðûí - хºëºã;îäîîãийíõîîñ òîì õ¿÷иí - ÷àäàëòàй, öýíýã õóðààãóóð íü íàйäâàðòàй äýâøиëòýò òåõíîëîãи á¿õий öàõиëãààí áîëîí ãиáðиä òýýâðийí хэðэãñë¿¿ä;

Áàðиëãà

¿ðàшèãòàéãэðэëò¿¿ëэãáàáàéãàëèéíãэðэë;- ýð÷иì õ¿÷ áàãà õýðýãëýäýã àõóйí öàõиëãààí - äóëààíû õýðýãñýë¿¿ä, õºðãºëòийí õýìíýëòòýй хэðэãñë¿¿ä;Õооëóíäáэëòãэхñàéæðóóëñàíçóóх;- ñàéæðóóëñàíäóëààëãà;- íàðíû õàëààëò áà õºðãºëòийí иäýâõиòýй áîëîí - èäэâхèã¿éхèéö¿¿ä;хºðãºëòèéíòºðºëá¿ðèéíшèíãэí¿¿ä;- ôòоðæóóëñàíхèéãэðã¿¿ëэíàшèãëàх;-

õÿíàëò òàâиõ áîëîìæòîй - óõààëàã òîîëóóð çýðýã òåõíîëîãийã õýðýãëýñýí áàðèëãыííэãäìэëçàãâàð;áàðиëãàä íàðíû çàйí ýð÷иì - х¿÷èéãàшèãëàх;

Àæ ¿йëäâýð

¿ðàшèãòàéöàхèëãààíòоíоãëоëàшèãëàх;- öàхèëãààíáàäóëààíыãэðã¿¿ëэíàшèãëàх;- ìàòåðèàëыãäàхèíàшèãëàхáàоðëóóëàх;- ÑÎ-

2 –áóñ õийí ÿëãàðëûã õÿíàõ áà òåõíîëîãийí

òóñãàéïðоöåññóóä;

ýð÷иì õ¿÷íий ¿ð àøãийã - äýýøë¿¿ëýõ äýâøиëòòýй òåхíоëоãè;öåìåíò, àììиàê áà ãàí - ¿йëäâýðëýëийí ¿åä í¿¿ðñõ¿÷ëийí õийã õóðààõ, хàäãàëàх;õºíãºí öàãààí ¿йëäâýðëýëä - иíåðòийí ýëåêòðîäийã хэðэãëэх;

Ãàçàð òàðиàëàí

õºðñíий í¿¿ðñõ¿÷ëийí õàäãàëàëòûã - íýìýãä¿¿ëýõийí òóëä òàðиàëàíãийí áîëîí áэë÷ээðèéíãàçðыíìåíåæìåíòèéãñàéæðóóëàх;íàìãàðхàãáоëоíэâäэðñэíãàçðыãñэðãээх;- öàãààíáóäààòàðèàëàхàðãàáàðèëыãñàéæðóóëàх;- ÑÍ-

4-ийí ÿëãàðëûã áóóðóóëàõàä ìàëûí ÿëãàäñûí

ìåíåæìåíòèéãíэâòð¿¿ëэх;N-

2O ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ ¿¿äíýýñ àçîòûí

áоðäооíыòåхíоëоãèéãñàéæðóóëàх;хàòóóò¿ëшèéãоðëóóëàхэð÷èìх¿÷íèéòàðèàëàí;- эð÷èìх¿÷íèé¿ðàшãèéãíэìэãä¿¿ëэх;-

Íýãæ òàëáàйãààñ àâàõ óðãàöûí - õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ

38


Îй ìîä

оéæóóëàх,оéãíºхºíñэðãээх;- оéíìåíåæìåíò;- оéóñòãàхыãáàãàñãàх;- ìоäоíá¿òээãäэх¿¿íèéìåíåæìåíò;хàòóóò¿ëшèéã- îðëóóëàõ áиîýíåðãийã ãàðãàæ àâàõàä îйí á¿òýýãäõ¿¿íийã àøиãëàõ

áиîìàññûí á¿òýýìæ áà - í¿¿ðñòºðºã÷ийã øиíãýýõийí òóëä ìîäíû òºðºë ç¿йëийã íэìэãä¿¿ëэх;óðãàìàë áà õºðñíий - í¿¿ðñòºðºã÷ийí øиíæиëãýý áà ãàçàð àøиãëàëòûí áàйäëûã õÿíàõ àëñûí çàйí ìýäðýã÷ийã ñàéæðóóëàх;

Õîã õàÿãäàë

хоãíооñìåòàíãàðãàх;- хàÿãäàëàшèãëàæэð÷èìх¿÷ãàðãàх;- îðãàíиê õàÿãäàëûã öóãëóóëàõ, áîõиð óñûã - öэâэðëэх,хàÿãäëыãáóóðóóëæ,эðã¿¿ëэíàшèãëàх;

ÑÍ- 4-ийí иñýëäýëòийã îíîâ÷òîй

áîëãîõûí òóëä áиî-á¿òýýëò áà áèо-ш¿¿ã÷èéãхэðэãëэх;


Àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæийí õийí àãóóëàìæийã 445-710 ppm ÑÎ2-ýêâ

îð÷иìä òîãòâîðæóóëàõûí òóëä 2030 îíû ò¿âøиíä õ¿ëýìæийí òºðºë á¿ðийí õийã áóóðóóëàõàä çàðöóóëàãäàõ ìàêðî-ýäийí çàñãийí çàðäàë íü äýëõийí ÄÍÁ-ий áóóðàëòûí 3%-ààñ áàãà áàйõààð òîîöñîí áàйíà (Õ¿ñíýãò 3.3). Ãýõäýý á¿ñ íóòãийí õóâüä ãàðàõ çàðäàë íü äýëõийí äóíäæààñ íиëýýä çºðºõ ìàãàäëàëòàй.

Õ¿ñíýãò 3.3 2030 îíû ò¿âøèíä õàìãèéí áàãà çàðäëààð òîãòâîðæèëòèéí ò¿âøèíä õ¿ðýõ äýëõèéí ìàêðî-ýäèéí çàñãèéí çàðäëûí òîîöîî

òîãòâîðæèëòèéí ò¿âøèí

(ppm ÑÎ2-ýкâ)

äíá-èé áóóðàëòûí äóíäàæ

(%)

äíá-èé áóóðàëòûí

õÿçãààð

(%)

äíá-èé æèëèéí äóíäàæ ºñºëòèéí õóðäíû

áóóðàëò

(ïðîöåíòèéí öýã¿¿ä)

590-710 0.2 -0.6-1.2 <0.06

535-590 0.6 0.2-2.5 <0.1

445-535 áîëîìæã¿й <3 <0.12


Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийã ñààðóóëàõ çîðиëãîîð ÕÕß-ûã 2030 îí õ¿ðòýë áóóðóóëàõ áîëîìæ8:

•Õ¿ì¿¿ñèéíàìüäðàëыíхэâìàÿãáоëоíóäèðäëàãыíàðãàáàðèëыíººð÷ëºëòíü õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõàä òóñ äºõºì áîëíî.

- Àìüäðàëûí õýâ ìàÿãийí ººð÷ëºëò íü áàйãàëийí íººöийã õýìíýõ, áàãà í¿¿ðñòºðºã÷òýй ýäийí çàñãийã õºãæ¿¿ëýõýä õóâü íýìðýý îðóóëíà.

- Ýð÷иì õ¿÷íий ¿ð àøиã, ÿëàíãóÿà ò¿¿íий áóñàä àðãà õýìæýýòýй õîñîëñîí õóâиëáàðûã çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõýä ó÷ðàõ ñààäûã äàâàí òóóëàõàä áîëîâñðîë áà ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿ä òóñëàõ áîëíî.

- Òýýâðийí ñàëáàðûí ìåíåæìåíò íü (õîò òºëºâëºëò, ìýäýýëëийí áà ñóðãàëòûí òåõíиê õàíãàìæ) ÕÕß-ûã áóóðóóëàõàä ÷óõàë íºëººòýй.

8. Executive Summary for Policymakers: Climate Change Assessment Report (AR4-IPCC) 2007, IPCC

39


- Àæ ¿йëäâýðийí ñàëáàðò ñóðãàëò ÿâóóëàõ, øàãíàë óðàìøóóëëûí ñиñòåì íýâòð¿¿ëýõ, áàйíãûí õÿíàëò òàâиõ çàìààð ¿йëäâýðëýëийí çîõиîí áàйãóóëàëòûã ñàйæðóóëæ, ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýã áàãàñãàæ óëìààð ÕÕß-ûã áóóðóóëæ ÷àäíà.•ÕÕß-ыãáóóðóóëàхíüàãààðыíáохèðäëыãáóóðàхàäòоäоðхоéхóâüíэìэð

îðóóëàõ ó÷иð ¿¿íýýñ ãàðàõ õ¿íий ýð¿¿ë ìýíäийí äàâõàð ¿ð àøиã íü ¿ëýìæ õýìæýýòýй áàйõ òóë ãàðàõ çàðäëûí íиëýýäã¿й õýñãийã õààæ áîëîõ þì.

- Ýð¿¿ë ìýíäийí ¿ð àøãààñ ãàäíà, ýð÷иì õ¿÷íий àþóëã¿й áàйäàë, õºäºº àæ àõóйí á¿òýýãäýõ¿¿íий ¿йëäâýðëýëийí ºñºëò çýðýã íü öààøиä çàðäëûã õýìíýõ áîëîìæ îëãîíî.

- Àãààðûí áîõиðäîëòûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýã óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí áîäëîãîòîй íýãòãýñíýýð ýäãýýðийã òóñ òóñàä íü õýðýãæ¿¿ëñýíòýй õàðüöóóëàõàä àñàð иõ çàðäàë õýìíýõ áîëîìæ á¿ðäýíý. •Õºãæèæáóéоðíóóääàхüэð÷èìх¿÷íèéшèíэäэäá¿òöèéíхºðºíãºоðóóëàëò,

õºãæиíã¿й îðíóóäûí ýð÷иì õ¿÷íий äýä á¿òöийí ºñºëò, ýð÷иì õ¿÷íий àþóëã¿й áàйäëûã äýìæиõ áîäëîãî çýðýã íü иõýíõ òîõиîëäîëä ñóóðü ò¿âøиíòýй õàðüöóóëàõàä ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîìæийã îëãîíî. Íýìýëò äàãàâàð ¿ð àøиã íü òóõàйí îðíû îíöëîãîîñ õàìààðàõ áîëîâ÷ ãîëäóó àãààðûí áîõиðäëûã áóóðóóëàõ, õºäºº îðîí íóòàãò îð÷иí ¿åийí ýð÷иì õ¿÷íий ¿йë÷иëãýýã õ¿ðãýõ áîëîí àæëûí áàйð íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã áîëíî.

- Ýð÷иì õ¿÷íий ¿йë÷иëãýýíий õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä íийë¿¿ëýëòийã íýìýãä¿¿ëýõýýñ иë¿¿ ýöñийí õýðýãëýã÷ийí ýð÷иì õ¿÷íий ¿ð àøãийã äýýøë¿¿ëýõýä õºðºíãº îðóóëàõ íü ÿìàãò çàðäàë áàãàòàй áàйäàã. ¯ð àøãийã äýýøë¿¿ëýõ íü ýð÷иì õ¿÷íий àþóëã¿й áàйäàë, îðîí íóòãийí áà á¿ñ íóòãийí àãààðûí áîõиðäëûã áóóðóóëàõ, àæëûí áàйðûã íýìýãä¿¿ëýõýä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëíý.

- Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷ íü ýð÷иì õ¿÷íий àþóëã¿й áàйäàë, àæëûí áàйð íýìýãä¿¿ëýõ áà àãààðûí áîõиðäëûã áóóðóóëàõàä ýåðýã íºëººòýй. Ýð÷иì õ¿÷ýýð õàíãàõ áóñàä õóâиëáàðòàй õàðüöóóëàõàä ñýðãýýãäýõ öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷ íü 2005 îíä íийò õàíãàìæийí 18% áàйñàí áîë 2030 îíä 30-35% õ¿ð÷ í¿¿ðñòºðºã÷ийí ¿íý íü 50 àì.äîë/òÑÎ

2-ýêâ áîëíî.

- Öºìийí ýð÷иì õ¿÷ íü 2005 îíä öàõиëãààíû íийò íийë¿¿ëýëòийí 16%-ийã ýçýëæ áàйñàí áîë 2030 îíä 18% áîëîõ áà ýíý ¿åä í¿¿ðñòºðºã÷ийí ¿íý íü 50 àì.äîë/òÑÎ

2-ýêâ áîëîõ àâ÷ àþóëã¿й áàйäàë, çýâñýãëýëийí ºñºëò, õàÿãäàë

çýðýã õ¿íäðýëòýй àñóóäëóóä áàйñààð áàйõ áîëíî. •Òýýâðийí ñàëáàðûí õóâüä ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ îëîí õóâиëáàð áàйäàã áîëîâ÷

ýäãýýð àðãà õýìæýý íü õýðýãëýã÷äийí äàâóó ýðõ, áîäëîãî çîõиöóóëàëòûí õ¿íäðýë çýðýã îëîí áýðõøýýëòýй òóëãàðäàã.

- Òýýâðийí õýðýãñëийí ¿ð àøãийã íýìýãä¿¿ëæ, ò¿ëø õýìíýõ íü иõýíõ òîõиîëäîëä ¿ð ä¿íä õ¿ðäýãã¿й, áóóðóóëàõ áîëîìæийã ¿íýëýõýä õàíãàëòòàй ìýäýýëýë áàйäàãã¿й. Èйìýýñ ò¿ëøíий ¿íийí ºñºëòийã îðîëöóóëààä çàõ çýýëийí õ¿÷иí

40


ç¿йëñ íü äàíãààðàà ÕÕß-ûã äîðâиòîй áóóðóóëæ ÷àäàõã¿й- Áиî ò¿ëø íü òýýâðийí ñàëáàðò ÕÕß-ûã áóóðóóëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿йöýòãýæ

÷àäàõ þì. Áиî ò¿ëøийã áåíçиí áà äиçåëийí ò¿ëøиíä íýìýëò áóþó ýñâýë îðëóóëàõ çàìààð 2030 îíû ò¿âøиíä òýýâðийí íийò ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãöýýíий 3% áàйõààð òîîöîîëæ áàйíà.

- Àãààðûí òýýâðийí ñàëáàðò ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ äóíä õóãàöààíû áîëîìæ íü ò¿ëøíий ¿ð àøãийã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð õýðýãæиõ áà ¿¿íä òåõíîëîãи, àøиãëàëò áîëîí õºäºëãººíий óäиðäëàãà áàãòàíà.

- Òýýâðийí ñàëáàðò ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ íü çàìûí ò¿ãæðýë, àãààðûí ÷àíàð áîëîí ýð÷иì õ¿÷íий àþóëã¿й áàйäëûã õàíãàõàä äàâõàð àøиã òóñòàй.•Øиíý áîëîí õóó÷иí áàðиëãûí ýð÷иì õ¿÷íий ¿ð àøãийã äýýøë¿¿ëýõ

õóâиëáàðóóä íü ýäийí çàñãийí àøиãòàй áºãººä ÑÎ2-ûí ÿëãàðëûã ¿ëýìæ õýìæýýãýýð

áóóðóóëíà. Ýíýõ¿¿ áîëîìæийã àøиãëàõàä îëîí áýðõøýýë áàйãàà ÷ äàâõàð ¿ð àøиã íü иõ þì.

- 2030 îí ãýõýä áàðиëãûí ñàëáàð äàõü ÕÕß-ûí 30%-ийã ýäийí çàñãийí öýâýð àøиãòàйãààð áóóðóóëàõ áîëîìæòîй.

- Ýð÷иì õ¿÷íий ¿ð àøиãòàй áàðиëãà íü ÑÎ2-ûí ºñºëòийã õÿçãààðëàõààñ ãàäíà

äîòîð áîëîí ãàäíà àãààðûí ÷àíàðûã ñàйæðóóëæ, íийãìийí áàÿëãийã ºñãºõººñ ãàäíà ýð÷иì õ¿÷íий àþóëã¿й áàйäëûã íýìýãä¿¿ëíý.

- Áàðиëãûí ñàëáàðò ÑÎ2-ûí áóóðàëòûã áîäиò àæиë áîëãîõ áîëîëöîî áàйãàà

÷ îëîí ñààä áýðõøýýë áàйíà. Òýäãýýðò òåõíîëîãийí îëäîö, ñàíõ¿¿æиëò, ÿäóóðàë, ºíäºð ¿íý, íàйäâàðòàй ìýäýýëýë, áàðиëãûí õийö áîëîí áîäëîãî, õºòºëáºðòýй õîëáîîòîй õÿçãààðëàëòóóä áàãòàíà.

- Äýýð äóðäñàí áýðõøýýë¿¿ä íü õºãæиæ áàйãàà îðíóóäàä иõ áàйäàã ó÷ðààñ òýäíий õóâüä áàðиëãûí ñàëáàðò ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîìæ íü õÿçãààðàãäìàë áàйäàã. •Àæ ¿йëäâýðийí ñàëáàðûí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý иõòýй ¿йëäâýð¿¿äýä ýäийí

çàñãийí áîëîëöîî íиëýýä ºíäºð áàйäàã. ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ õóâиëáàðóóäûã õºãæиíã¿й áîëîí õºãæиæ áàйãàà îðíóóäûí àëü àëü íü á¿ðýí àøиãëàæ ÷àäàõã¿й áàйíà.

- Õºãæиæ áàйãàà îðíóóäûí îëîí ¿йëäâýð ÕÕß áàãàòàй òåõíîëîãи õýðýãëýæ áàйãàà áîëîâ÷ îëîí òîîíû õóó÷иðñàí, ¿ð àøиã áàãàòàй òåõíиê òåõíîëîãи õýðýãëýñýýð áàйíà. Ýäãýýð òîíîãëîëûã øиíý÷ëýõ çàìààð ÕÕß-ûã ¿ëýìæ áóóðóóëæ áîëíî.

- Íººö õºðºíãийí ýðãýëòийí õóðä óäààí, ñàíõ¿¿ãийí áîëîí òåõíиêийí íººö äóòàãäàëòàй, ÿëàíãóÿà äóíä áîëîí æиæиã ¿йëäâýð¿¿äийí õóâüä òåõíîëîãийí ìýäýýëëийã ¿íýëæ, øиíãýýõ ÷àäâàð õÿçãààðëàãäìàë áàйãàà íü îäîîãийí áàйãàà ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ õóâиëáàðóóäûã á¿ðýí àøиãëàõàä ãîë ñààä áîëæ áàйãàà þì. •Õºäºº àæ àõóйí ¿йë àæиëëàãàà íü áàãà çàðäëààð õºðñíий í¿¿ðñòºðºã÷

øиíãýýëòийã íýìýãä¿¿ëýõ, ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýíä áиîìàññûí ò¿¿õий ýäийã àøиãëàõ çýðãýýð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийã ñààðóóëàõàä ¿ëýìæ õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîìæòîй.

41


- Õºäºº àæ àõóйä ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîìæийí иõýýõýí õýñýã áîë (áиîýíåðãийã îðîëöóóëàëã¿йãýýð) õºðñíººñ í¿¿ðñòºðºã÷ийã ÿëãàí àâàõ àðãà áºãººä ýíý àðãà õýìæýý íü ãàçàð òàðиàëàíãийí òîãòâîðòîй àæиëëàãààòàй иõýýõýí õîëáîîòîй òóë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ýìçýã áàйäëûã áóóðóóëàõ áîëîìæ îëãîíî. Õºðñºíä õóðиìòëàãäñàí í¿¿ðñòºðºã÷ íü ãàçàð çîõиîí áàйãóóëàëò áîëîí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí íºëººãººð äàìæиí àëäàãäàõ àþóëòàй.

- Ãàçàð òàðиàëàíãийí çàðиì ñиñòåì äýõ ìåòàí áîëîí àçîòûí äóòóó иñëийí ÿëãàðëûã áóóðóóëñíààð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийã ñààðóóëàõ áîëîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîй.

- Õºäºº àæ àõóйí õàÿãäàëààñ ãàðñàí áиîìàññ áîëîí ýð÷иì õ¿÷ ãàðãàõàä çîðиóëñàí òàðиìàë íü áиîýíåðãийí ÷óõàë ò¿¿õий ýä áîëîâ÷ ¿¿íий ÕÕß-ûã áóóðóóëàõàä îðóóëàõ õóâü íýìýð íü òýýâðийí ñàëáàð áîëîí ýð÷иì õ¿÷íий íийë¿¿ëýëòýýñ ¿¿ñýõ áиîýíåðãийí ýðýëò õýðýãöýý, óñíû õàíãàìæ, õ¿íñíий ¿йëäâýðëýëä øààðäàãäàõ ãàçðûí õýðýãöýý çýðãýýñ иõýýõýí õàìààðíà. Ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëä çîðиóëæ áиîìàññ ¿йëäâýðëýõýä õºäºº àæ àõóйí ãàçðûã àøиãëàõ íü ãàçðûí áóñàä õýðýãëýýòýй çºð÷иëäºõ, õ¿íñíий àþóëã¿й áàйäàë áîëîí áàйãàëü îð÷иíä ýåðýã áà ñºðºã ¿ð äàãàâàð ó÷ðóóëæ áîëîõûã àíõààðàõ øààðäëàãàòàй áîëíî.•Îйí ñàëáàðòàй õîëáîîòîй óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийã ñààðóóëàõ ¿йë

àæиëëàãàà íü ýõ ¿¿ñâýð¿¿äýýñ ãàð÷ áàйãàà ÕÕß-ûã ¿ëýìæ áóóðóóëæ, ÑÎ2-ûã áàãà

çàðäëààð øиíãýýæ óëìààð òîãòâîðòîй õºãæиë áîëîí äàñàí çîõиöîõ ÿâäëûã ò¿ðãýñãýõ áîëíî.

- ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ íийò áîëîìæийí 65% (100 àì.äîë/òÑÎ2-ýêâ) íü õàëóóí

îðíû á¿ñýä íîîãäîõ áºãººä 50% íü îй ìîäûã îãòîëñíîîñ ¿¿ñýõ ÿëãàðëûã áóóðóóëñíààñ ãàðàõ áîëîìæòîй.

- Îй ìîäòîй õîëáîîòîй áóóðóóëàõ õóâиëáàðóóäûã äàñàí çîõиöîõ ¿йë ÿâöòàй óÿëäóóëàí çîõиîí áàйãóóëæ, õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ áà ýíý íü õ¿ì¿¿ñийí àæиë ýðõëýëò áà îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, áиîëîãийí îëîí ÿíç áàйäàë, ãîë ìºðíийã õàìãààëàõ, ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий õàíãàìæийã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä ¿ëýìæ õóâü íýìýð áîëíî. •Õîã õàÿãäàë íü äýëõийí íийò ÕÕß-ä áàãà õóâü (<5%) ýçëýõ áîëîâ÷ áàãà

çàðäëààð ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîí òîãòâîðòîй õºãæëийã äýìæиõýä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëíý.

- Õàÿãäëûí ìåíåæìåíòийí îäîîãийí ïðàêòиê íü ýíý ñàëáàðûí ÕÕß-ûã ¿ð á¿òýýëòýй áóóðóóëàõ áîëîìæийã îëãîæ ÷àäíà. ßëãàðàëòûã áóóðóóëæ, íийãìийí ýð¿¿ë àõóй áîëîí àþóëã¿й áàйäëûã äýýøë¿¿ëæ, õºðñ õàìãààëàõ, áîõиðäëîîñ ñýðãийëýõ, ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëийã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã àøиã òóñòàй îëîí òîîíû , áàйãàëü îð÷иíä õàëã¿й òåõíîëîãи íü çàõ çýýëä áýëýí áàйíà.

- Ýð÷иì õ¿÷ áîëîí ìàòåðиàë õýìíýõ çàìààð õàÿãäàëûã áàãàñãàæ, ýðã¿¿ëýí àøиãëàõ íü ÕÕß-ûã áóóðóóëàõàä ÷óõàë õîëáîãäîëòîй.

42


3.1.2 Мîíãîë îðíû õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîëîìæ

Эð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàð Ìîíãîë îðíû ÕÕß-ûí ãîë ýõ ¿¿ñâýð íü í¿¿ðñíий øàòàëò þì. Èйìýýñ ÕÕß-ûã

áóóðóóëàõ áîäëîãî íü í¿¿ðñийã áàйãàëü îð÷иíä õàë áàãàòàй òåõíîëîãиîð øàòààõ, ìºí ººð ýõ ¿¿ñâýðýýð îðëóóëàõ çàìààð í¿¿ðñíий õýðýãëýýã áóóðóóëàõàä ÷иãëýõýýñ ãàäíà í¿¿ðñ øàòààæ ¿йëäâýðëýñýí öàõиëãààí áà äóëààíû ýð÷иì õ¿÷ийã ¿ð àøиãòàй õýìíýëòòýй çàðöóóëàõ, ýð÷иì õ¿÷ áàãà õýðýãëýäýã òîíîã òºõººðºìæ àøиãëàõàä ÷иãëýãäýõ ¸ñòîй áîëíî. Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷ áîëîí áóñàä öýâýð ýð÷иì õ¿÷íий ýõ ¿¿ñâýðийã àøиãëàí õàòóó ò¿ëøíий õýðýãöýýã ¿ëýìæ áàãàñãàõ áîëîëöîî áàйíà.

Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé íººöÌîíãîë óëñ íü óñ, íàð, ñàëõи çýðýã ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий õàíãàëòòàй

íººöòýй.Ìàíàй óëñ 3800 îð÷иì ãîë, ãîðõиòîй áºãººä ýíý áîëîìæîî àøиãëàí ñ¿¿ëийí æиë¿¿äýä õýä õýäýí áàãà îâðûí ÓÖÑ áàйãóóëæ, òîì ÷àäëûí ÓÖÑ-ûã áàðиõ ñóäàëãàà õийãäýæ áàйíà. Óñíû ýð÷иì õ¿÷ íü õ¿ëýìæийí õийí øóóä ÿëãàðàëò áàйõã¿й ýð÷иì õ¿÷íий öýâýð ýõ ¿¿ñâýð þì. Èйìä í¿¿ðñýýð àæиëëàäàã öàõиëãààí ñòàíöûí ¿йëäâýðëýõ áàйñàí öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷ийã îðëîí ¿йëäâýðëýñíýýð õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã иõýýõýí õýìæýýãýýð áóóðóóëíà ãýñýí ¿ã. Ìîíãîë îðîí íü ñàëõиíû ýð÷иì õ¿÷íий ¿ëýìæ íººöòýй. Ãîâü áîëîí õýýðийí á¿ñ íóòàãò ñàëõиíû æиëийí äóíäàæ õóðä íü 4 ì/ñ-ýýñ äýýø áàйäàã. Ìîíãîëûí íóòàã äýâñãýðийí 48% íü ñàëõиíû ýð÷иì õ¿÷ийã àøиãëàõ áàйãóóëàìæ áàðиõ “ºíäºð áîëîìæòîй” á¿ñýä òîîöîãääîã. ßëàíãóÿà ºìíº ç¿ãийí àйìãóóäàä æиëийí ñàëõиòàй áàйõ õóãàöàà íü 4000-5000 öàã ¿ðãýëæиëæ, 150-200 Âò/ì2 õóâийí ÷àäàëòàй ñàëõиíû ãîðиìòîй áàйäàã.

Çóðàã 3.2 Мîíãîë îðíû óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé íººöèéí çóðàã

Ìàíàй óëñûí íóòàã äýâñãýðийí 10%-иàñ иë¿¿ íü ñàëõиíû ýð÷иì õ¿÷ийã àðиëæààíû çîðиóëàëòààð àøиãëàõ áîëîìæ ºíäºð áàйäãийã òîîöîîëæ ãàðãàñàí áàйíà. Ìîíãîë îðíû çàðиì íóòàãò 30–50 MÂò ÷àäàëòàй õýä õýäýí ñàëõиí ïàðê áàйãóóëàõ áîëîìæийã ñóäàëæ áàйíà. Ýäãýýð òºñëийí çîðиëãî íü ñàëõиíû ýð÷иì

43


õ¿÷ийã àøиãëàí öàõиëãààí ¿йëäâýðëýõ çàìààð í¿¿ðñýýð àæиëëàäàã öàõиëãààí ñòàíöûí ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëийã áàãàñãàí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ ÿâäàë þì.

Çóðàã 3.3 Мîíãîë îðíû ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷íèé íººöèéí çóðàã

Íийò íóòàã äýâñãýðийí õýìæýýíä õийñýí íàðíû æиëийí öàöðàãийí ¿íýëãýýãýýð íàðíû ýð÷иì õ¿÷íий íийò íººöийã 2.2 x 1012 êÂòö-ò õ¿ðýõ áîëîìæòîй ãýæ ¿çäýã. Ìîíãîëûí ººð ººð á¿ñ íóòàãò íàðíû ýð÷иì õ¿÷íий áîëîìæиò íººö íü 1,200-1,600 êÂòö/ì2

*æиë-ийí õîîðîíä õýëáýëçäýã áàйíà. Ìàø òîì ÷àäàëòàй íàðíû ñиñòåìийã (VLC-PV ) Ìîíãîë îðíû ãîâийí á¿ñýä ñóóðиëóóëàõ áîëîìæòîй áºãººä ýíý íü õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò áîëîí àãààðûí áîõиðäëûã áóóðóóëàõààñ ãàäíà á¿ñ íóòãийí õºãæиëä à÷ òóñòàй þì. Òºìºð çàìûí äàãóóõ ãàçðóóäàä òóðøиëò, ñóäàëãààíû òºñëийã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîй áºãººä ýíý íü иðýýä¿йä Ìîíãîëûí ãîâü öºëийí á¿ñýä VLC-PV ñóóðиëóóëàõ áîëîìæийã ñóäëàí òîãòîîõ áîëîìæ îëãîíî.

Çóðàã 3.4 Мîíãîë îðíû íàðíû ýð÷èì õ¿÷íèé íººöèéí çóðàã

44


Эð÷èì õ¿÷íèé ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ í¿¿ðñ Ìîíãîë óëñûí õóâüä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ õàìãийí ÷óõàë.

Ýõíий ýýëæиíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë áîë í¿¿ðñ çýðýã ýð÷иì õ¿÷íий óëàìæëàëò ýõ ¿¿ñâýðýý иë¿¿ ¿ð àøиãòàй õýðýãëýõ ÿâäàë þì. Ñóäàëãààãààð òóñ óëñàä í¿¿ðñíий 320 îð÷иì îðä áîëîí иëýðö áàйäàã. Í¿¿ðñíий ãåîëîãийí íийò íººöийã îйðîëöîîãîîð 150 òýðáóì òîíí ãýæ ¿çäýã áºãººä ¿¿íýýñ 24 òýðáóì òîíí íü õàйãóóëààð ñóäëàãäñàí áàйíà. Ìîíãîë óëñûí öàõиëãààí áà äóëààíû ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýíий îйðîëöîîãîîð 98 õóâийã í¿¿ðñýýð àæиëëàäàã äóëààíû öàõиëãààí ñòàíöóóä õàíãàæ áàйãàà áºãººä, 0,8%-ийã äиçåëü öàõиëãààí ñòàíö, 0.5%-ийã ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä (óñ, ñàëõи, íàð ã.ì) ýçýëæ áàйíà.

Ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðò öàõиëãààí ñòàíö áîëîí õàëààëòûí çóóõàíä õàòóó ò¿ëøийã ¿ð àøиãòàйãààð õýðýãëýõ, õýðýãëýã÷ийí ýð÷иì õ¿÷íий ç¿й çîõиñòîй õýðýãëýýã äýìæиõ çàìààð õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ ¿ëýìæ áîëîëöîî áàйãàà þì. Ìîíãîëûí óäààí ¿ðãýëæиëäýã õ¿йòýí ºâëийí óëиðàëä àëáàí áàйãóóëëàãà, áàйð ñóóöíû õàëààëò íü àõóй àìüäðàë áà ýäийí çàñãийí ¿йë àæиëëàãààã òîãòâîðòîй áàйëãàõ ãîë íºõöºë áîëäîã. Ìîíãîëûí õ¿йòíий óëиðàë íü áàðàã 8 ñàð ¿ðãýëæиëæ, çàðиì ¿åä -30-ààñ -400C õ¿ð÷ õ¿йòýðäýã. Ñ¿¿ëийí æиë¿¿äýä òºâ ñóóðиí ãàçàð ðóó òýì¿¿ëñýí иõ í¿¿äëýýñ ¿¿äýí õîòûí õ¿í àìûí òîî îãöîì ºñ÷, Óëààíáààòàð áîëîí áóñàä õîòóóäàä í¿¿ðñýýð àæиëëàäàã õàëààëòûí æиæиã çóóõíû òîî ¿ëýìæ íýìýãäñýíий óëìààñ õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò ýðñ íýìýãäýõийí çýðýãöýýãýýð îð÷íû àãààðûí áîõиðäîë íîöòîй õýìæýýíä õ¿ðòýë ºññººð áàйíà.

Çóðàã 3.5 Мîíãîë îðíû í¿¿ðñíèé íººöèéí çóðàã

Эð÷èì õ¿÷íèé áóñ ñàëáàðóóä Àæ ¿йëäâýðийí ñàëáàð íü ýð÷иì õ¿÷íий õàìãийí òîì õýðýãëýã÷ áºãººä

îйðîëöîîãîîð ¿йëäâýðëýñýí öàõиëãààíû 70%, äóëààíû 28%-ûã õýðýãëýäýã. Àæ ¿йëäâýðийí ãàçðóóä íü õýäийãýýð òîîíû õóâüä öººí áîëîâ÷ á¿òýýãäýõ¿¿í

45


¿йëäâýðëýëийí õóâüä õàðüöàíãóй òîìä îðíî. Æиøýý íü, Ìîíãîë óëñûí òàòâàðûí îðëîãûí ãóðàâíû íýãийã á¿ðä¿¿ëýã÷ Ýðäýíýòийí Çýñийí Óóëûí áàÿæóóëàõ ¿йëäâýð íü öàõиëãààí õýðýãëýýíий 36% áîëîí ýð÷иì õ¿÷íий îðãиë à÷ààëëûí 15%-ã õýðýãëýäýã áàйíà.

Õ¿ëýìæийí õийí 2006 îíû òîîëëîãîîð àæ ¿йëäâýðийí ñàëáàð íü íийò CO2-ýêâ.

ÿëãàðàëòûí îйðîëöîîãîîð 6.0%-ийã ýçýëæ áàйâ. Ýíýõ¿¿ ÿëãàðàëò íü áîëîâñðóóëàõ ¿йëäâýðийí òåõíîëîãиä õýðýãëýñýí í¿¿ðñ áà äиçåëийí ò¿ëøíий øóóä õýðýãëýýíýýñ ¿¿ññýí áàйíà. Öàõиëãààí áà äóëààíû ¿йëäâýðëýëýýñ ¿¿ññýí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò íü ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðò õàìààðíà.

Îй ìîä íü Ìîíãîëûí íийò íóòàã äýâñãýðийí 8 îð÷иì õóâü áóþó 17.5 ñàÿ ãà òàëáàйã ýçýëäýã. Îй ìîäíû иõýíõ õýñýã íü ìàíàй îðíû õîйä áîëîí òºâ õýñãийí óóëàðõàã íóòàãò îðøäîã. 1995 îíä áàòëàãäñàí Îйí Õóóëиàð, îй ìîäòîй íóòãийã òóñãàй, õàìãààëàãäñàí áîëîí ¿йëäâýðëýëийí ãýñýí 3 á¿ñò õóâààñàí áàйíà. Òóñãàй îй íü íийò îй ìîäíû îйðîëöîîãîîð 6%-ийã ýçëýõ áºãººä ¿¿íä îйí äýýä á¿ñë¿¿ð áîëîí Óëñûí Äàðõàí Öààçàò Ãàçðûí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäñàí ãàçàð íóòàã áàãòàíà. Õàìãààëàãäñàí îй íü íийò îй ìîäíû 48%-ийã ýçëýõ áà ¿¿íä íîãîîí á¿ñ, õîðиîòîй çóðâàñ, øиëì¿¿ñò îй, áàÿíá¿ðä çýðýã 100 ãà õ¿ðòýëõ òàëáàйã õàìàðñàí æиæиã îй ìîä á¿õий ãàçàð áîëîí 30 ãðàäóñààñ äýýø õàçàйëòòàй óóëûí áýë á¿õий îй áàãòàíà. ¯йëäâýðëýëийí çîðиóëàëòààð àøиãëàõ áóþó ãóàëиí áýëòãýõ îй íü íийò îй ìîäíû 46%-ийã ýçýëäýã áàйíà.

2006 îíä áиîìàññûí ºñºëò áà îй ìîäíû ñóóëãàöààñ ¿¿ñýõ æиëийí CO2 –ûí

øиíãýýëò íü 140 ìÿí.òí áàйñàí áàйíà. Ãýõäýý æиëийí áиîìàññûí õýðýãëýýíýýñ ¿¿ññýí CO

2 –ûí ÿëãàðàëò íü 1103 ìÿí.òí áàйãàà íü Ìîíãîëûí íийò õ¿ëýìæийí

õийí ÿëãàðàëòûí 7.0% áîëæ áàйíà. Áиîìàññûí õýðýãëýýã áàãàñãàæ, îй ìîä ñóóëãàõ çàìààð õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîëîìæ áàйãàà þì.

Õºäºº àæ àõóйí ñàëáàð áóþó ÿëàíãóÿà ìàë àæ àõóй íü Ìîíãîëä õ¿í àìûí òàë øàõàì õóâийí àìüæиðãààíû ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã. Óëñ îðíû õºãæиë íü õºäºº àæ àõóйí ñàëáàðûí ¿йëäâýðëýë áà õºãæëººñ иõýýõýí õàìààðíà. Ìåòàíí ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð íü õºäºº àæ àõóйí ñàëáàð áºãººä íийò ìåòàí ÿëãàðàëòûí 92- 93%-ийã ýçýëæ áàйíà.

3.2 ХЇЛýìæèéН ХèéН ЯЛÃАРАЛÒûÃ áУУРУУЛАХ áîäЛîÃî,

АРÃА Хýìæýý

3.2.1 äýëõèéí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ åðºíõèé ÷èã õàíäëàãà, áîäëîãî, àðãà õýìæýý

Óëñ îðíóóä ÕÕß-ûã áóóðóóëàõàä ÷иãëýñýí ººðñäийí îíöëîã íºõöºëä çîõиöñîí áîäëîãî áîëîâñðóóëàí, ºðãºí õ¿ðýýòýй àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàйíà. Òýäãýýðийí õýðýãæиëò íü òóõàйí óëñûí îíöëîã, óëñ îðíû õàìòûí àæиëëàãààíû ò¿âøиí, õàðиëöàí óÿëäàà, îйëãîëöëîîñ иõýýõýí õàìààðàõ áîëîâ÷ çàðиì îðîí áà

46


ñàëáàðò õýðýãæ¿¿ëñýí òóðøëàãààñ õàðàõàä àëиâàà àðãà çàì íü ººðийí äàâóó áîëîí ñóë òàëòàй áàйíà.9

Áîäëîãî áà àðãà õýìæýýã ¿íýëýõýä äàðààõ ¿íäñýí 4 øàëãóóðûã õýðýãëýäýã: 1) áàйãàëü îð÷иíä ñºðºã íºëººã¿й,2) çàðäàë õÿìä, 3) ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ áîëîìæòîй (¿¿íä õºðºíãº áàãòàíà), 4 çîõиîí áàйãóóëàëòûí õóâüä áîëîìæòîй áàйõ.

ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîäëîãûí ¿йë àæиëëàãààíû íийòëýã ç¿йëñ íü:

- Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí òàëààð áàðиìòëàõ áîäëîãûã õºãæëийí ºðãºí õ¿ðýýòýй áóñàä áîäëîãóóäòàй óÿëäóóëàõ íü õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí ñààä áýðõøýýëийã äàâàí òóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

- Ä¿ðýì æóðàì, ñòàíäàðò íü ÕÕß-ûí ò¿âøиíã òîäîðõîй áîëãîõîä íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Ãýâ÷ òýäãýýð íü øиíýëýã áîëîí иë¿¿ áîëîâñðîíãóй òåõíîëîãийã áий áîëãîæ ÷àäàõã¿й þì.

- Òàòâàð, õóðààìæ íü ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ ¿йë àæиëëàãààíû ò¿âøíий ¿íýëãýý áîëæ ÷àäàõã¿й. ÕÕß-ûí ¿íийã òîãòîîõ ¿ð ä¿íòýй àðãà áîë òàòâàð ãýæ çàðиì õýâëýëä òîäîðõîйëñîí áàйäàã.

- Ñàíõ¿¿ãийí óðàìøóóëëûã (òàòààñ áà òàòâàðûí õºíãºëºëò) øиíý òåõíîëîãийã áîëîâñðóóëàí äýëãýð¿¿ëýõ áîëîí äýìæиõýä Çàñãийí ãàçàð áàйíãà àøиãëàäàã. Ýäийí çàñãийí çàðäàë íü äýýð äóðäñàí àðãà õýðýãñë¿¿äийã áîäâîë åðºíõийäºº ºíäºð áàйäàã ó÷ðààñ ñààä áýðõøýýëийã äàâàõàä ýäãýýð íü øийäâýðëýõ ¿¿ðýãòýй.

- Àæ ¿йëäâýð áà Çàñãийí ãàçðûí õîîðîíäîõ ñàйí äóðûí ÿðиà õýëýëöýýð, õàìòûí àæиëëàãàà íü óëñ òºðийí õóâüä íààøòàй áºãººä ñîíиðõîã÷ òàëóóäûí äóíä îйëãîëöëûã íýìýãä¿¿ëýõýýñ ãàäíà ¿íäýñíий õýìæýýíий áîäëîãóóäûã õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýãòýй. Èõýíõ ãýðýý õýëýëöýýð íü æиðийí áиçíåñийí çàð÷ìààð õийãääýã òóë ÿëãàðàëòûã áóóðóóëæ ÷àääàãã¿й. Ãýõäýý çàðиì îðíóóäàä õийãäñýí ãýðýýí¿¿ä íü õàìãийí øиëäýã òåõíîëîãийí õýðýãëýýã õóðäàñãàñàí, ÿëãàðàëòûí áóóðàëòûã ìýäýãäýõ¿йö íýìýãä¿¿ëñýí òóðøëàãà áàйäàã.

- Ìýäýýëëийí àðãà õýðýãñýë íü (æиøýý íü, ñóðòàë÷иëãààíû êîìïàíи) õîëáîãäîõ øààðäëàãàòàй ìýäýýëëýýð õàíãàõ çàìààð áàйãàëü îð÷íû ÷àíàðò ýåðýãýýð íºëººëºõ áîëîâ÷ ìýäýýëýë ñóðòàë÷иëãàà ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëýõийã òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýð ¿íýëýõýä áýðõøýýëòýй þì.

- Ñóäàëãààíû àæиë, áîëîâñðóóëàëò, ¿ç¿¿ëýí òàíиëöóóëàõ ¿йë àæиëëàãàà íü òåõíîëîãийí äýâøëийã óðàìøóóëæ, çàðäëûã áóóðóóëàí, òîãòâîðæиëòûã õàíãàõàä äýâøиë ãàðãàæ ÷àäíà.

9. Executive Summary for Policymakers: Climate Change Assessment Report (AR4-IPCC) 2007, IPCC

47


Õ¿ñíýãò 3.4 áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé áîäëîãî, àðãà õýìæýý

Ñàëáàðáàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé áîäëîãî, àðãà

õýìæýýЇíäñýí ñààä áýðõøýýë áà áîëîìæóóä

Ýð÷иì õ¿÷íий õàíãàëò

Õàòóó ò¿ëøíий òàòààñûã áóóðóóëàõ

Õàòóó ò¿ëøиíä íîãäóóëàõ òàòâàð, í¿¿ðñòºðºã÷ийí òàòâàð

Îëîí æиë òîãòñîí ñîíиðõîëûí çºð÷иë íü òýäãýýðийã õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿íäðýë ó÷ðóóëíà.

Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий õºðºíãº îðóóëàëòûã äýìæñýí òàðиô

Áàãà ÿëãàðóóëàëòòàй òåõíîëîãиä çîðиóëñàí çàõ çýýë áий áîëãîõ íü çîõиìæòîй áàйæ áîëîõ þì.

Òýýâýð

Ò¿ëø õýìíýõ, áиîò¿ëøийã õýðýãëýõ, çàì òýýâýðò ÑÎ

2-ûí ñòàíäàðò òîãòîîõ

Òýýâðийí õýðýãñëийí ïàðêийí çºâõºí çàðиì íýã õýñãийã õàìðàõ íü ¿ð ä¿íã õÿçãààðëàæ áîëíî.

Ìàøиí õóäàëäàæ àâàõ, á¿ðòã¿¿ëýõ, àøиãëàõàä òàòâàð àâàõ, õºäºëã¿¿ðийí ò¿ëøиíä òàòâàð íîîãäóóëàõ, çàìûí áà çîãñîîëûí ¿íý òîãòîîõ

ªíäºð îðëîãîòîй áàйõàä ¿ð ä¿í áóóðàõ òàëòàй

Ãàçàð àøиãëàëòûí æóðàì áîëîí äýä á¿òöийí òºëºâëºëòººð äàìæóóëàí õºäºëãººíий çîõиöóóëàëòàä íºëººëºõ

Íийòийí òýýâðийí çîõиñòîй õýðýãñýë áîëîí õºäºëã¿¿ðã¿й òýýâðийí õýëáýðò õºðºíãº îðóóëàõ

Òýýâðийí ñàëáàð íü õºãæиæ ýõýëæ áàйãàà óëñóóäûí õóâüä òîõиðîìæòîй

Áàðиëãà

Òîíîã òºõººðºìæийí ñòàíäàðò áà øîøãîëîëòûí õýðýãëýý

Õýðýãöýýòýй ñòàíäàðòûã òîãòìîë ýðãýí õàðàõ

Áàðиëãûí íîðì áà ãýð÷иëãýýæ¿¿ëýëòØиíý áàðиëãàä çîõиìæòîй áîëîâ÷ ìºðäºõ íü õýö¿¿ áàйíà

Õýðýãëýýíий ìåíåæìåíòийí õºòºëáºð¿¿ä¯йë÷ëýã÷ áàйãóóëëàãàä àøиãòàй áàйõààð æóðàì áîëîâñðóóëàõ

Õóäàëäàí àâàëòûã îðîëöóóëñàí çàñãийí ãàçðûí õºòºëáºð¿¿ä

Çàñãийí ãàçðûí õóäàëäàí àâàëò íü ýð÷иì õ¿÷íий õýìíýëòòýй á¿òýýãäõ¿¿íий ýðýëòийã íýìýãä¿¿ëíý

Ýð÷иì õ¿÷íий õýìíýëòийí (ESCO) êîìïàíиóäûã äýìæиõ

Ãóðàâäàã÷ ýòãýýäийí ñàíõ¿¿æиëòûã àâàõ

Àæ ¿йëäâýð

Õàðüöóóëàõ ìýäýýëëýýð õàíãàõ

¯йë àæиëëàãààíû ñòàíäàðò

Òàòààñ, òàòâàðûí õºíãºëºëò

Òåõíîëîãи íýâòð¿¿ëýëòийã óðàìøóóëàõàä õýðýãòýй áàйõ òàëòàй. Îëîí óëñûí òàâöàíä ºðñºëäºõºä ¿íäýñíий áîäëîãûí òîãòâîðòîй áàйäàë ÷óõàë.

Àðиëæààíû çºâøººðë¿¿äÕºðºíãº îðóóëàëòàíä óðüä÷иëàí õàðæ áîëîõóйö õóâààðиëàëòûí ìåõàíиçì áîëîí ¿íийí òîãòâîðòîй áàйäàë ÷óõàë

Ñàйí äóðûí õýëöë¿¿ä

Àìæиëòûí õ¿÷иí ç¿йëñ íü: òîäîðõîй çîðиëãî, øиíý ñàíàà áîëîâñðóóëàõ, õÿíàõ ìîíиòîðиíã õийõýä ãóðàâäàã÷ ýòãýýäийã îðîëöóóëàõ, Çàñãийí ãàçàð áîëîí àæ ¿йëäâýðийí õîîðîíäîõ íÿãò õàìòûí àæиëëàãàà

48


Õºäºº àæ àõóй

Ãàçðûí ìåíåæìåíòийã ñàйæðóóëàõ, õºðñíий í¿¿ðñòºðºã÷ийí àãóóëàìæийã òîãòîîõ, áîðäîîã ¿ð àøиãòàй õýðýãëýõ áà óñæóóëàëòàä ñàíõ¿¿ãийí óðàìøóóëàë, çîõиöóóëàëò õийõ

Òîãòâîðòîй õºãæëийí ñàíààã äýìæиõ áà ¿¿ãýýðýý óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ýìçýã áàйäëûã áóóðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ ñààä òîòãîðûã äàâàõ áîëíî

Îйí àæ àõóй, îй ìîä

Îйí íººöийã иõýñãýõ, îйã õàìãààëàõ Õºðºíãº îðóóëàëò áîëîí ãàçàð ºì÷ëºëийí áàйäàë íü ãîë áýðõøýýë áîëíî. ßäóóðëûã áóóðóóëàõàä òóñàëæ ÷àäíà.

Ãàçàð àøиãëàëòûí õóóëü æóðàì áà ò¿¿íийã ìºðäºõ

Õîã Õàÿãäàëûí ìåíåæìåíò

Õàÿãäàë áîëîí áîõиð óñíû ìåíåæìåíòийã ñàйæðóóëàõ, ñàíõ¿¿ãийí äýìæëýã¿¿ä

Òåõíîëîãи äýëãýð¿¿ëýõийã äýìæиíý.

Õàÿãäëûí ìåíåæìåíòийí æóðìóóäÕýðýãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãиòýй óÿëäàí ¿íäýñíий ò¿âøиíä ¿ð àøиãòàйãààð õýðýãëýõ áîëîìæòîй

Ýõ ñóðâàëæ: Executive Summary for Policymakers: Climate Change Assessment Report

(AR4-IPCC) 2007, IPCC

3.2.2 Мîíãîë îðíû õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîäëîãî

Ìàíàй îðíû õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí íийò õýìæýý õàðüöàíãóй áàãà áîëîâ÷ Ìîíãîë óëñ áóñàä óëñûí íýãýí àäиë õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ ¿íäýñíий ñòðàòåãи, áîäëîãî áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàйíà. Ýíýõ¿¿ áîäëîãî, àðãà õýìæýý íü çºâõºí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõàä ÷иãëýýä çîãñîõã¿й, õ¿ëýìæийí õий иõýýð ÿëãàðóóëäàã ñàëáàðóóäàä ýð÷иì õ¿÷, äóëààíû õýðýãëýýíий ¿ð àøãийã äýýøë¿¿ëýõ, áàйãàëü îð÷иíä ýýëòýй òåõíîëîãи íýâòð¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿йöýòãýíý.

Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîäëîãî íü äàðààõ àñóóäëóóäàä òºâëºðíº10. ¯¿íä:

(a) Á¿òöèéí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ, áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã õàíãàõ: ªìíº äóðüäñàíû äàãóó ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàð íü õ¿ëýìæийí õийí ãîë ýõ ¿¿ñâýð áºãººä ýð÷иì õ¿÷íий àñóóäëóóä íü óëàì á¿ð иë¿¿ îëîí òàëòàй áîëæ áàйãààãààñ õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîäëîãî íü ñàëáàð äóíäûí íàðийí óÿëäàà õîëáîîã õàíãàñàí, õàðиëöàí çîõиöóóëàëò øààðäàíà. Ýð÷иì õ¿÷òýй õîëáîîòîй àñóóäëààð øийäâýð ãàðãàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, ¿¿ðýã íü Ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷иì õ¿÷íий ÿàìàíä (ÝÁÝÕß) áàйäàã áîë õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ àæëûã çîõиîí áàйãóóëàõ òîëãîйëîõ áàйãóóëëàãà íü Áàйãàëü îð÷иí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì (ÁÎÀÆß) áàйíà. Èйìä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõàä ÷иãëýñýí òºñºë, àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ, áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ õýðýãæ¿¿ëýõ áàйãóóëëàãà õîîðîíäûí ìàø òîäîðõîй õàðиëöàí óÿëäààã õàíãàõ ÿâäàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîй.

(b) Ñàíõ¿¿æèëòèéí äàðààëàë òîãòîîõ: ÕÕß- ûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýý íü иõ õýìæýýíий õºðºíãº îðóóëàëò øààðäàíà. Ìîíãîëûí ýäийí çàñãийí ÷àäàâõи õÿçãààðëàãäìàë òóë áîëîìæòîй õºðºíãийí ýõ ¿¿ñâýðийã çàðöóóëàõ äàðààëëûã ¿íäýñíий òºëºâëºëòийí ò¿âøиíä ìàø òîäîðõîй òîãòîîõ, òýäãýýð ýõ ¿¿ñâýðийã

10. Ìîíãîë óëñ: Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íýëãýýíèé èëòãýë-2009. Óëààíáààòàð 2010

49


òîäîðõîй ýäийí çàñàã, òåõíиêийí øàëãóóðààð õóâààðиëñàí áàйõ íü ìàø ÷óõàë. ßëàíãóÿà, ñàíõ¿¿æиëòûã ¿йë àæиëëàãàà ÿâóóëæ áàйãàà áàйãóóëëàãóóäàä øóóä øиëæ¿¿ëæ áàйõààð õóâààðиëàõ ¸ñòîй. Õàìòðàí àæиëëàõ áàйãóóëëàãóóäûí õóâüä ìºí íîîãäîõ ñàíõ¿¿æиëòийã õóâààðиëàõ øààðäëàãàòàй.

(c) Ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ: Çàñãийí ãàçàð íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí ýñðýã àâàõ àðãà õýìæýýíий çîõиîí áàйãóóëàã÷, äýìæиã÷ийí õóâüä ýðõ ç¿йí áîëîí á¿òöийí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýй. Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ òºñë¿¿ä íü ãîëäóó ºðòºã çàðäëûí õóâüä иõýýõýí õýìæýýíий àíõíû õºðºíãº îðóóëàëò øààðäñàí, îð÷иí ¿åийí òåõíîëîãийã øààðääàã. Èйìä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýí¿¿äийã õýðýãæ¿¿ëýõýä òîäîðõîй õýìæýýíий ýäийí çàñãийí áîëîí áîäëîãûí ìåõàíиçìóóä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿йöýòãýíý. Òóõàйëáàë, ýäийí çàñãийí íýã ìåõàíиçì íü õºðºíãº îðóóëàëòûí ñààä áýðõøýýëийã äàâàí òóóëàõàä ÷иãëýñýí òàòâàð, òàòâàðûí õºíãºëºëò áîëîí áóñàä íºõºí îëãîâîðóóä áàйæ áîëíî. Ýíý òîõиîëäîëä, иë¿¿ ¿ð àøиãòàй òåõíîëîãи, í¿¿ðñòºðºã÷ áàãàòàй ýð÷иì õ¿÷íий ýõ ¿¿ñâýð, íººöийí àøиãëàëòûí õàìãийí ñàйí ìåíåæìåíò çýðãийã õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîй. Òàòâàðûí õºíãºëºëòийã ÿëàíãóÿà ýð÷иì õ¿÷ àøиãëàëòûí ¿ð àøиãòàй òîíîã òºõººðºìæийã иìïîðòëîõ, ëиçиíãýýð àâàõàä õýðýãëýäýã. Ò¿¿í÷ëýí òîäîðõîй õºíãºëºëò¿¿äийã äàðààõ àðãà õýìæýýí¿¿äийã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä õýðýãëýæ áîëíî. ¯¿íä:

•Øèíэòåхíоëоãèéíñóäàëãààáоëоíáоëоâñðóóëàëòхèéхэä;•Áàãàх¿¿òэéçээëоëãохоä;•Ýð÷èìх¿÷íèéхэìíэëòòэéòоíоãòºхººðºìæíэâòð¿¿ëэхэä;•Îëоííèéòèéíáоëоâñðоë,ìэäээëëèéí¿éëàæèëëàãààçэðэãáоëíо.Çîõиöóóëàõ ìåõàíиçì á¿ðä¿¿ëýõ ¿йë àæиëëàãàà íü äàðààõ ç¿йëä òºâëºðíº.

¯¿íä:•Ýð÷èìх¿÷íèéхэìíэëòèéíñòàíäàðòáоëоíáàéãàëèéííººöèéíìåíåæìåíòèéí

¿éëàæèëëàãààòàéхоëáооòоéшèíэçохèöóóëàëò,ä¿ðэìæóðàìáоëоâñðóóëàх;•ªíººãèéíìºðäºãäºæáàéãààä¿ðэìæóðìыíхэðэãæèëòèéãñàéæðóóëàх.Òåõíîëîãи íýâòð¿¿ëýõ ñàíàë ñàíàà÷ëàãà íü ýð÷иì õ¿÷íий õàíãàìæ,

õýðýãëýýíий ñàëáàðûí ýð÷иì õ¿÷íий ¿ð àøãийã ñàйæðóóëàõ ¿йë àæиëëàãààã äýìæиõýä ÷óõàë ¿¿ðýãòýй. Îëîí íийòийí áîëîâñðîë áîëîí ¿йëäâýðëýã÷, õýðýãëýã÷ õîîðîíäûí íÿãò õàìòûí àæиëëàãàà íü îðîí ñóóö áîëîí àëáàí áàйãóóëëàãóóäûí áàðиëãà áàйøиíãийí ñàëáàðò õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýí¿¿äийã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë õ¿÷иí ç¿йë þì. ¯¿íийã õýðýãæ¿¿ëýõýä òîíîã òºõººðºìæийí ¿ð àøãийí òýìäýãæ¿¿ëýëò õийõ, áàйøиí áàðиëãà ýçýìøиã÷äýä çîðиóëñàí ìýäýýëýë ñóðòàë÷иëãààíû òîâõиìîëóóä ãàðãàõ, ðàäиî, òåëåâиçийí ñóðòàë÷иëãààíû íýâòð¿¿ëýã ÿâóóëàõ çýðýã ºðãºí õ¿ðýýíий áîëîâñðîë, ìýäýýëëийí àðãà õýðýãñýëийã àøиãëàõ õýðýãòýй áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí óëñ îðíû ýð÷иì õ¿÷íий ñ¿ëæýýã ºðãºæ¿¿ëýõ, óñàí öàõиëãààí ñòàíöûí òºñë¿¿äийã ºðãºíººð áîëîâñðóóëàõ, ñàëõиí áîëîí íàðíû ýð÷иì õ¿÷íий ñиñòåìийã àøиãëàõ çýðýã íü õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿йöýòãýýä çîãñîõã¿й õºäºº

50


îðîí íóòàãò òîãòâîðòîй õºãæëийã õàíãàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîй. Ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðò õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ ¿йë àæиëëàãààòàй õîëáîîòîй õýä õýäýí áîäëîãûí áàðиìò áи÷иã, õóóëü, õºòºëáºð õýðýãæиæ áàйíà.

Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íäýñíèé õºòºëáºðÑýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûã ýð÷иìòýй õºãæ¿¿ëýõ äýëõий íийòийí

õºãæëийí õàíäëàãà, ìàíàй îðíû õºãæиëä ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷ийã ò¿ëõ¿¿ àøиãëàõ õýðýãöýý øààðäëàãûã õàðãàëçàí Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðëûí 2005 îíû 6 äóãààð ñàðûí 9-íий ºäðийí 32 äóãààð òîãòîîëîîð “Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ¿íäýñíий õºòºëáºð”-ийã áàòàëñàí. Ìîíãîë Óëñûí ýð÷иì õ¿÷íий õàíãàìæиä ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ýçëýõ õóâü õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ, ýð÷иì õ¿÷íий õàíãàìæийí á¿òöийã ñàйæðóóëàõ, õºäºº îðîí íóòãийã öàõиëãààíæóóëàõàä ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷ийã ºðãºí àøиãëàõ çàìààð ýêîëîãийí òýíöâýðòýй áàйäëûã õàíãàõ, ýäийí çàñãийí ¿ð àøãийã äýýøë¿¿ëýõ, àæиëã¿йäýë, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, íийãìийí òîãòâîðòîй õºãæëийã õàíãàõ íºõöºëийã á¿ðä¿¿ëýõýä ýíýõ¿¿ õºòºëáºðийí çîðиëãî îðøиíî.

Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðò ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëä ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ýçëýõ õóâü õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ çîðиëòûã øàò äàðààòàй õýðýãæ¿¿ëýí, 2010 îíû ò¿âøиíä óëñûí ýð÷иì õ¿÷íий íийò ¿йëäâýðëýëийí 3-5 õóâü, 2020 îíû ò¿âøиíä 20-25 õóâийã ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷ийã àøиãëàí ¿йëäâýðëýõ çîðиëò äýâø¿¿ëñýí.

“Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õó÷íий ¿íäýñíий õºòºëáºð”-ийí ýõíий ¿å øàò /2005-2010 îí/-ûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä Ìîíãîë Óëñàä íийòäýý 131 ñàÿ $-ûí õºðºíãº îðóóëàëòààð ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий áàðиëãà áàйãóóëàìæ áàðиãäàæ, ºíººãийí áàйäëààð ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷ íü ìàíàй óëñûí ýð÷иì õ¿÷íий ñóóðиëñàí ÷àäëûí 4.34 %-ийã ýçëýõ õýìæýýíä õ¿ðýýä áàйíà.

Õ¿ñíýãò 3.5 öàõèëãààí ¿éëäâýðëýëèéí íèéò ñóóðèëàãäñàí ÷àäàëä ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ýçëýõ õóâü

äóëààíû öàõèëãààí

ñòàíö

Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ýýð öàõèëãààí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí ÷àäàë

íèéò ñóóðèëàãäñàí

÷àäàëÓñ íàð Ñàëõè íèéò

ÌÂò 827.4 28.3 5.32 3.8 37.42 864.82

% 95.67 3.27 0.62 0.44 4.33 100Ýõ ñóðâàëæ: Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íäýñíèé ôîðóì.

Èëòãýëèéí ýìõýòãýë, Óëààíáààòàð, 2010

Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé õóóëüÑýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ¿íäýñíий õºòºëáºðò äýâø¿¿ëñýí ýíýõ¿¿ çîðиëòûã

õýðýãæ¿¿ëýõ õóóëü ýðõ ç¿йí îð÷иíã á¿ðä¿¿ëýõ çîðиëãîîð Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий òóõàй õóóëийã 2007 îíû 1-ð ñàðûí 11-íä Óëñûí Èõ Õóðëûí íýãäñýí ÷óóëãàíààð áàòàëñàí.

51


Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий õóóëиàð áàйãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, õºäºº îðîí íóòãийí õºãæëийã ò¿ðãýòãýõ çîðиëãîîð ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷ийã àøиãëàõàä òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë ºã÷ õºãæ¿¿ëýõ, ýíý ÷иãëýëýýð ãàäààä äîòîîäûí õºðºíãº îðóóëàëòûã õºõи¿ëýí äýìæиõ, òºðийí áîëîí õóâийí õýâøëийí àæ àõóйí íýãæ ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий çàõ çýýëä ºðãºíººð îðîëöîõ òààòàй íºõöºëийã á¿ðä¿¿ëæ áàйíà. Ýíýõ¿¿ õóóëийí ãîë îíöëîã íü Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ýõ ¿¿ñã¿¿ðийã áàðüæ áàйãóóëàõàä ãàäààä äîòîîäûí õºðºíãº îðóóëàã÷äàä òààòàй íºõöëийã á¿ðä¿¿ëýõ çîðиëãîîð äàìæóóëàõ ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí áîëîí áиå äààñàí ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ¿¿ñã¿¿ðýýð ¿йëäâýðëýí íийë¿¿ëýõ ýð÷иì õ¿÷íий ¿íý, òàðиôûã òîãòîîñîí. Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ¿íý òàðиôийã òîãòîîõäîî ýíý ñàëáàðò òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë ºã÷ õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà, áîäиò çàðäàë, áóñàä îðíóóäàä áàðиìòàëæ áàйãàà ¿íийí ò¿âøиíã õàðãàëçàí òîãòîîæ, ò¿¿íийã òîãòâîðòîй ìºðä¿¿ëýõ çàð÷иì áàðиìòàëñàí áàйíà.

Äàìæóóëàõ ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîõ ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ¿¿ñã¿¿ðýýð ¿йëäâýðëýñýí öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷íий ¿íийí çºð¿¿ã ýð÷иì õ¿÷ ¿йëäâýðëýí äàìæóóëàõ ñ¿ëæýýíä íийë¿¿ëäýã áóñàä òóñãàй çºâøººðºë ýçýìøиã÷äийí õóäàëäàõ ýð÷иì õ¿÷íий ¿íýä øиíãýýí çîõиöóóëàõààð çààñàí.

Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ñàíãийí õºðºíãийã Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий òóõàй õóóëüä çààñíû äàãóó Áиå äààñàí ¿¿ñã¿¿ðýýð ¿йëäâýðëýñýí öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷íий ¿íийí çºð¿¿ã Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ñàíãààñ îëãîõîîð çààñàí áàйíà.

Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ¿íý, òàðиôûã ýíý õóóëü õ¿÷иí òºãºëäºð áîëñîí ºäðººñ ýõëýí 10-ààñ äîîøã¿й æиëийí õóãàöààíä òîãòâîðòîй ìºðäºíº ãýæ õóóëиíä çààñàí íü óðàìøóóëëûí ÷óõàë ìåõàíиçì þì.

.Õ¿ñíýãò 3.6 Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷èéã äýìæèõ òàðèô

Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñã¿¿ðèéí òºðºë

äàìæóóëàõÑ¿ëæýýíä

õîëáîãäñîíäîë/êâòö

äàìæóóëàõ ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîîã¿é áèå äààñàí ¿¿ñã¿¿ð, äîë/êâòö

500 êâò õ¿ðòýë

5001-2000 êâò2001-5000

êâò

Óñàí öàõиëãààí ñòàíö (5000 êÂò õ¿ðòýë)

0.045-0.06 0.08-0.10 0.05-0.06 0.045-0.050

Ñàëõиí öàõиëãààí ¿¿ñã¿¿ð 0.08-0.095 0.10-0.15

Íàðíû öàõиëãààí ¿¿ñã¿¿ð 0.15-0.18 0.20-0.30

Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ñàí áàйãóóëàõ, á¿ðä¿¿ëýõ, ñàíãийí õºðºíãийã çàðöóóëàõ, ã¿йöýòãýëийã òàйëàãíàõòàй õîëáîãäñîí õàðиëöààã Çàñãийí ãàçðûí òóñãàй ñàíãийí òóõàй õóóëиàð çîõиöóóëàõààð çààñàí. Çàñãийí ãàçðûí òóñãàй ñàíãийí òóõàй õóóëиàð çîõиöóóëàãäàõ ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ñàí íü ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýë, õýðýãëýýã õºãæ¿¿ëýõ çîðиëãîîð óëñûí òºñâººñ îëãîñîí хºðºíãº;оëоíóëñыíáàéãóóëëàãà,хàíäèâëàã÷оðоí,ãàäààäóëñыíáоëоíÌоíãоëóëñыí áàéãóóëëàãà, хóóëèéí эòãээä, èðãэäèéí хàíäèâ, òóñëàìæ; Óóð àìüñãàëыí

52


ººð÷ëºëòийí òóõàй Í¯Á-ûí ñóóðü êîíâåíöийí Êиîòîãийí ïðîòîêîëûí äàãóó õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûí áàòàëãààæñàí áóóðóóëàëòûã áóñàä îðîíä õóäàëäàõ ¿йë àæиëëàãààíààñ òºðийí áîëîí îðîí íóòãийí ºì÷иò áàйãóóëëàãóóäàä îðîõ îðëîãûí 50 õóâü áîëîí áóñàä îðëîãîîñ á¿ðäýíý.

“100,000 íàðíû ãýð” ¿íäýñíèé õºòºëáºðÌîíãîë óëñûí çàñãийí ãàçàð õºäººãийí àðä иðãýäийã çººâðийí öàõиëãààí

¿¿ñã¿¿ðýýð õàíãàõ çîðиëãîîð “100,000 íàðíû ãýð” ¿íäýñíий õºòºëáºðийã 2001 îíîîñ ýõëýí õýðýãæ¿¿ëæ áàйíà. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä 30-70 Âò-ûí ÷àäàëòàй ñàйí ÷àíàðûí íàðíû öàõиëãààí ¿¿ñã¿¿ðийã ìàë÷äàä 50%-ийí õºíãºëºëòòýйãººð íийë¿¿ëýõ àæëûã Ýðäýñ áàÿëàã ýð÷иì õ¿÷íий ÿàìíààñ çîõиîí áàйãóóëæ áàйíà. Õýðýãæиëòийí áàйäëûã Õ¿ñíýãò 3.7-ä ¿ç¿¿ëýâ.

Õ¿ñíýãò 3.7 “100000 íàðíû ãýð” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéíõýðýãæèëòèéí áàéäàë

Õýðýãæ¿¿ëñýí ¿å øàò 2001-2002 2003-2005 2007-2008 2009-2011 íèéò

Íàðíû öàõиëãààí ¿¿ñã¿¿ðýýð õàíãàãäñàí ºðõийí òîî

1032 31790 40400 26778 100000

Õóâü 1.0% 31.8% 40.4% 26.8% 100%

Íийò õóâü 1.0% 32.8% 73.2% 100% 100%

Ýõ ñóðâàëæ: Ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàì, Ýð÷èì õ¿÷íèé ãàçàð

53


4. Õ¯ËÝÌÆИЙÍ ÕИЙÍ ßËÃÀÐÀËÒÛÃ ÁÓÓÐÓÓËÀÕ ÕÓÂИËÁÀÐÓÓÄ, ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ

ÀÐÃÀ ÌÅÕÀÍИÇÌ

“Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí Í¯Á-ûí ñóóðü кîíâåíö, ò¿¿íèé Êèîòîãèéí Ïðîòîкîëûí ãîë ¿ð ä¿í íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äýëõèé íèéòèéí àíõààðëûã õàíäóóëæ, ¿íäýñíèé öîãö áîäëîãî, àðãà õýìæýýã äýìæèí, í¿¿ðñòºðºã÷èéí îëîí óëñûí çàõ çýýëèéã áèé áîëãîí, õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã öààøèä áóóðóóëàõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí ¿íäñèéã òàâüñàí ÿâäàë þì” [Climate Change Assessment Report (AR4-IPCC), 2007, IPCC].

4.1 ХЇЛýìæèéН ХèéН ЯЛÃАРАЛÒûÃ áУУРУУЛАХ ЇНýЛÃýý, ÒîîÖîî

Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã (ÕÕß) áóóðóóëàõ ¿íýëãýý ãýäýã íü òóõàйí îðíû õóâüä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ ÿíç á¿ðийí òåõíîëîãи áîëîí ïðàêòиê àðãà õýìæýýí¿¿äýä ä¿í øиíæиëãýý ºãºõ ÿâäàë þì. Èíãýæ ¿íýëãýý õийõäýý òóõàйí óëñûí õýòийí õºãæëийí õýä õýäýí õóâиëáàð (ñöåíàðи) áîëîâñðóóëæ òýäãýýðийã õîîðîíä íü õàðüöóóëæ øиíæëýõ àðãà õýðýãëýäýã. Õºãæëийí ñóóðü ñöåíàðийã ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ ñöåíàðòàй õàðüöóóëæ ä¿í øиíæиëãýý õийíý. Õºãæëийí ñóóðü ñöåíàðи íü ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ òàëààð ÿìàð íýãýí àðãà õýìæýý àâààã¿й òîõиîëäîëä ÕÕß öààøäàà õýðõýí ºñºõийã õàðóóëäàã.

ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ ãýäãийã óëñ îðíóóäûí õóâüä õàðüöàíãóй óòãààð îйëãîõ íü ç¿йòýй þì. Ýíä äàðààõ õî¸ð îйëãîëò áàйíà. Íýãä¿ãýýðò, Êиîòîãийí ïðîòîêîëûí õ¿ðýýíä ºíäºð õºãæиëòýй îðíóóä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòàà 1990 îíû ò¿âøиíãýýñ òîäîðõîй õóâü õýìæýýãýýð áóóðóóëàõ õóóëü÷иëñàí ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí. Õî¸ðäóãààðò, õºãæиæ áàйãàà îðíóóäûí õóâüä ÕÕß-ûí îäîîãийí õýìæýýãýý öààøиä øóóä áóóðóóëàõ ¸ñòîй ãýñýí øààðäëàãà òàâиãääàãã¿й. Ó÷иð íü ýäãýýð îðíóóä òîãòâîðòîй õºãæëийí áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýõийí òóëä ÕÕß íü öààøиä òîäîðõîй õóãàöààíä ºñ÷ áîëîõûã ¿ã¿йñãýæ áîëîõã¿й þì. Èйìä ýäãýýð õºãæиæ áàйãàà îðíóóä õºãæëийí õýâийí íºõöºëä áàйæ áîëîõ ÕÕß-ûí õýìæýýãýý ÿìàð íýãýí àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð òîäîðõîй õóâü õýìæýýãýýð áóóðóóëàõ çîðиëò äýâø¿¿ëæ áàйíà. ªºðººð õýëáýë ýäãýýð îðíóóäûí õóâüä ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ õàðüöàíãóй çîðиëò òàâüæ àæиëëàíà ãýñýí ¿ã þì.

54


Эð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðÝð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðò õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîëîìæòîй

õóâиëáàðóóäûã Õ¿ñíýãò 4.1-ä ¿ç¿¿ëýâ.Ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûí ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ ¿íýëãýýã “Àçи òиâä õ¿ëýìæийí

õийí ÿëãàðàëòûã áàãà çàðäëààð áóóðóóëàõ ñòðàòåãи” (ALGAS) íýðòýй á¿ñийí òºñëийí õ¿ðýýíä õийñýí áàйíà. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààãààð ÕÕß-ûí òîîëëîãî áîëîí ò¿¿íий õýòийí õàíäëàãûã ¿íäýñëýí õ¿ëýìæийí õийã áóóðóóëàõ áîëîìæòîй ãîë ñàëáàðóóäûã òîäîðõîйëñîí áàйíà. Ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðò ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîìæиò õóâиëáàðûí äýëãýðýíã¿й æàãñààëòûã ãàðãàæ, ÷àíàðûí øàëãóóðûí ¿ç¿¿ëýëòийã àøиãëàí øиíæиëãýý õийñýí áàйíà. Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ õàìãийí áàãà çàðäàë á¿õий õóâиëáàðûã áîëîâñðóóëàõàä òºëºâëºëòийí òîîöîîíû EFOM-ENV áà MEDEE/S-ENV çàãâàðóóäûã àøиãëàæýý. Ýäãýýð çàãâàðóóäààð áîëîìæиò îëîí õóâиëáàðûã, òóõàйëáàë ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýë, õýðýãëýýíий ¿ð àøãийã ñàйæðóóëàõ, õ¿ëýìæийí õий áàãà ÿëãàðóóëäàã ýð÷иì õ¿÷íий íººöийã ò¿ëõ¿¿ àøиãëàõ õóâиëáàðóóäûã àâ÷ ¿çýõ íü Ìîíãîë îðíû õóâüä õýðýãæ¿¿ëýõýä иë¿¿ áîëîìæòîй ãýæ ¿çñýí áàйíà.

Õ¿ñíýãò 4.1 ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðò õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ õóâèëáàðóóä

Ñàëáàð Õóâèëáàð áóóðóóëàõ àðãà òåõíîëîãè


õàíãàìæ

Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ

Óñàí öàõиëãààí ñòàíö

Ñàëõиí ïàðê

Íàðíû öàõиëãààí ¿¿ñã¿¿ð (PV)

Íàðíû êîëëåêòîð

Õàëààëòûí çóóõíû ¿ð àøãийã äýýøë¿¿ëýõ

Îäîî àæиëëàæ áàйãàà õàëààëòûí çóóõíóóäûí ¿ð àøãийã äýýøë¿¿ëýõ

Øиíý òåõíîëîãиîð ¿йëäâýðëýñýí, ºíäºð ¿ð àøиãòàй çóóõûã ñóóðиëóóëàõ

Õàëààëòûí çóóõûã æиæиã ÷àäëûí äóëààíû öàõиëãààí ñòàíö (ÄÖÑ) áîëãîí õóâиðãàõ

Ãýð àõóйí çóóõ áîëîí ïийøиíã ñàйæðóóëàõ, ò¿ëøийã ñîëиõ

Ãýð àõóйí çóóõ, ïийøиíã ò¿ëø áàãà çàðöóóëäàã ºíäºð ¿ð àøиãòàй çóóõààð ñîëиõ

Ãýð àõóйí çóóõ, ïийøиíãийí ò¿ëøийã ñîëиõ

Í¿¿ðñíий ÷àíàðûã ñàйæðóóëàõ

Í¿¿ðñийã áàÿæóóëàõ

Óóðõàй äýýð í¿¿ðñ îëáîðëîõ ¿ð àøиãòàй òåõíîëîãи áà òîíîã òºõººðºìæийã íýâòð¿¿ëýõ

ÄÖÑ –ûí ãîðиì, àæиëëàãààã ñàйæðóóëàõ

¯ð àøãийã íýìýãä¿¿ëýõ

Äîòîîä õýðýãöýýã áóóðóóëàõ


õýðýãëýý

Áàðиëãûí äóëààëãûã ñàйæðóóëàõ

Áàðиëãûí äóëààí òóñãààðëàãûã ñàйæðóóëàõ

Áàðиëãûí äóëààí õàíãàìæийí ñиñòåìийã ñàйæðóóëàõ

Ãýðýëò¿¿ëãийí ¿ð àøãийã íýìýãä¿¿ëýõ

Àæ ¿йëäâýðò ýð÷иì õ¿÷íий ¿ð àøãийã ñàйæðóóëàõ

Ìåíåæìåíòийã ñàйæðóóëàõ

Õºäºëã¿¿ðийí ¿ð àøãийã íýìýãä¿¿ëýõ

Òåõíîëîãийí ººð÷ëºëò õийõ (æиøýý íü, öåìåíòийí ¿йëäâýðò õóóðàй òåõíîëîãийã íýâòð¿¿ëýõ ã.ì)

55


Ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûí CO2-ûã áóóðóóëàõ àðãûã äàðààõ ¿íäñýí õî¸ð á¿ëýãò

хóâààæáоëíо.¯¿íä: (1) эð÷èìх¿÷íèé хэìíэëòáóþó ¿ðàшãèéã íэìэãä¿¿ëэх; (2)í¿¿ðñòºðºã÷ийí àãóóëàìæ иõòýй ýð÷иì õ¿÷íий ýõ ¿¿ñâýðийã áàãà í¿¿ðñòºðºã÷ àãóóëñàí ýõ ¿¿ñâýðýýð îðëóóëàõ.

Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîëîìæòîй õóâиëáàðóóäûã äàðààõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äийã àøиãëàí ñîíãîñîí áàйíà:

•ÕÕß-ыãáóóðóóëàххэìæээ;•Õэðэãëэхх¿ðээáàхÿçãààð;•Áэëэíáàéäàë/áèçíåñèéíáэëэíáàéäàë;ALGAS òºñëººð ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ õàìãийí иõ áîëîìæòîй ãýæ ¿íýëñýí

õóâиëáàðóóä11 íü:•Í¿¿ðñèéãáàÿæóóëàх;•Ò¿ëшíèéшàòàëòыí¿ðàшãèéãíэìэãä¿¿ëэх;•Äóëààíöàхèëãààíыòºâèéíäоòооäхэðэãöээãáóóðóóëàх;•Äàìæóóëàхáàò¿ãээхñ¿ëæээíèéàëäàãäàëыãáóóðóóëàх;•Áàãàäóíäоâðыíñàëхèí¿¿ñã¿¿ðàшèãëàх;•Áèоìàññыãхèéæ¿¿ëæàшèãëàх;•ÁàãàоâðыíÓÖÑ-ыíòºñë¿¿äхэðэãæ¿¿ëэх;•Äóëààíáàöàхèëãààíыхоñоëñоí¿éëäâэðëэëèéãíэìэãä¿¿ëэх;•Öàхèëãààíхºäºëã¿¿ðèéí¿ðàшãèéãäээшë¿¿ëэх;•Í¿¿ðñíèéхэìíэëòòэéçóóхíэâòð¿¿ëэх;•Öàхèëãààíыхэìíэëòòэéãэðэëò¿¿ëэãíэâòð¿¿ëэх;•Áàðèëãыíäóëààëãыãñàéæðóóëàх;• Òээâðèéíхэðэãñэëèéíò¿ëшíèéхэðэãëээíèé¿ðàшãèéãñàéæðóóëàхçэðэãþì.Í¿¿ðñíèé áàÿæóóëàëò. Í¿¿ðñ íü Òºâийí ýð÷иì õ¿÷íий ñиñòåìийí (ÒÝÕÑ)

öàõиëãààí, äóëààíû ¿йëäâýðëýë áîëîí îðîí íóòãийí äóëààí ¿йëäâýðëýëä õàìãийí õÿìä ò¿ëø õýâýýð áàйíà. Óóðõàйíóóä äýýð í¿¿ðñ áàÿæóóëàõ òåõíîëîãи áàйõã¿й. Í¿¿ðñийã áàÿæóóëàõ òåõíîëîãийã íýâòð¿¿ëñíýýð ñóóðиí ãàçðûí àãààðûí áîõиðäëûã áóóðóóëàõ, ¿íñíий õóðиìòëàë áîëîí õ¿õðийí иñëийí ÿëãàðàëòûã áàãàñãàõ, í¿¿ðñ òýýâýðëýëòийí ¿ð àøãийã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã äàâõàð à÷ õîëáîãäîëòîй. Öàõиëãààí ñòàíö äýýð ñàйí ÷àíàðûí í¿¿ðñ øàòààñíààð ýð÷иì õ¿÷ ¿йëäâýðëýëийí ¿ð àøиã äýýøëýíý.

Äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöûí “äîòîîä õýðýãöýý”. Ìîíãîëûí äóëààíû öàõиëãààí ñòàíöóóä (ÄÖÑ) íü öàõиëãààí áà äóëààíû ýð÷иì õ¿÷ийã õîñëîí ¿йëäâýðëýõ òåõíîëîãиîð àæиëëàäàã. Ìºí òîìîîõîí ¿йëäâýð¿¿äийí óóðûí õýðýãöýýã ÄÖÒ-ººñ õàíãàäàã. ÄÖÒ-ийí ýð÷иì õ¿÷íий äîòîîä õýðýãöýý íü õàðüöàíãóй ºíäºð. ÄÖÒ-ийí äîòîîä õýðýãöýýã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëñíýýð õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò áóóðàõààñ ãàäíà öàõиëãààí ñòàíöûí àøиãò àæиëëàãàà äýýøиëæ, ýäийí çàñãийí ¿ç¿¿ëýëò ñàйæиðíà.

11. Ýõ ñóðâàëæ: Asia Least-cost Greenhouse Gas Abatement Strategy (ALGAS)-MONGOLA, ADB

56


Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé äàìæóóëàëò, ò¿ãýýëòèéí àëäàãäàë. Ìîíãîë óëñûí ÒÝÕÑ-ийí äàìæóóëàõ ñиñòåì íü 220 áîëîí 110 êÂ-ûí àãààðûí øóãàìààñ á¿ðäýíý. Ò¿ãýýõ ñ¿ëæýý íü 110 êÂ-îîñ äîîø õ¿÷äýë á¿õий öàõиëãààí äàìæóóëàõ øóãàì áà òýäãýýðò õîëáîãäñîí äýä ñòàíöóóäààñ á¿ðäýíý. Öàõиëãààí äàìæóóëàõ, ò¿ãýýõ ñиñòåìийí àëäàãäëûã áóóðóóëàõ ãýäýã íü àøиãëàëòàä áàйãàà õóó÷иí øóãàì ñ¿ëæýýã øиíý÷ëýí ñàйæðóóëàõ, õóó÷иðñàí, àëäàãäàë иõòýй òðàíñôîðìàòîðóóäûã ñîëиõ, ãîðиì àæиëëàãààã îíîâ÷òîй áîëãîõ çýðýã àðãà õýìæýý àâíà ãýñýí ¿ã þì.

íýìýëò òàéëáàð:

Í¿¿ðñ, áàéãàëèéí õèé çýðýã îðãàíèк áîëîí áèîìàññûí ò¿ëø øàòààæ ¿¿ññýí äóëààíû ýíåðãèéí òóñëàìæòàéãààð öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýäýã ¿¿ñã¿¿ðèéã Äóëààíû öàõèëãààí ñòàíö (ÄÖÑ) ãýíý. Äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöûã àæèëëàãààíû çàð÷èì, õàìðàõ õ¿ðýýãýýð íü Äóëààí öàõèëãààíû òºâ áà Êîíäåíñàöûí öàõèëãààí ñòàíö ãýæ àíãèëíà.• Äóëààíöàõèëãààíûòºâ(ÄÖÒ)-Òîìõîòîäáàéãóóëàãäàõáºãººäöàõèëãààí

áà äóëààíû ýð÷èì õ¿÷èéã õîñëîí ¿éëäâýðëýæ óã õîòûã äóëààíààð, á¿ñ íóòãèéã öàõèëãààíààð õàíãàíà. Ýíý òºðëèéí äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöûã áèä ãîë òºëºâ îðîñ íýðýýð ÒÝÖ ãýæ õýëäýã.

• Äóëààíûêîíäåíñàöûíöàõèëãààíñòàíö(ÄêÖÑ)-Í¿¿ðñíèéóóðõàéíäýðãýäáàéãóóëàãäàõ áºãººä çºâõºí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýæ á¿ñ íóòãèéã öàõèëãààíààð õàíãàíà. Ýíý òºðëèéí äóëààíû öàõèëãààí ñòàíö Ìîíãîë óëñàä îäîîãîîð áàéõã¿é, õàðèí îéðûí ¿åä áàðèõààð òºëºâëºæ áàéãàà.

Äóëààíû ñ¿ëæýýíèé àëäàãäàë. Äóëààíû ñ¿ëæýýíий àëäàãäàëûã áóóðóóëàõûí òóëä óñ àëäàëòûã çîãñîîõ, õààëòóóäûã ñîëиõ, øóãàìûí äóëààëãûã ñàйæðóóëàõ çýðýã àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàй. Äóëààíû ñ¿ëæýýã õóâüñàõ çàðöóóëàëòûí íàñîñûí ñиñòåìä øиëæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàй áºãººä иíãýñíýýð îðãиë à÷ààëëûí õýðýãöýýã иõýýõýí áóóðóóëæ ÷àäíà. Ýíý õóâиëáàð íü Ìîíãîë îðíû õóâüä ìàø áîëîìæòîй ñîíãîëò áàйæ áîëîõ áºãººä ýíý õóâиëáàðûí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ ¿ð íºëºº íü иõ. Äóëààíû ñ¿ëæýýíий øиíý÷ëýëийí õýä õýäýí òºñºë Óëààíáààòàð õîòîä õýðýãæñýí áàйíà.

Ò¿ëø øàòàëòûí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ. Ýíý õóâиëáàð íü áàãà îâðûí õàëààëòûí çóóõíû øàòàëòûí ïðîöåññийã ñàйæðóóëàõ àðãà çàìûã àâ÷ ¿çäýã. Áàãà îâðûí õàëààëòûí çóóõ íü иõýâ÷ëýí îðîí íóòãийí çàñàã çàõиðãààíû ìýäýëä áàйäàã áºãººä ýìíýëýã, ñóðãóóëü çýðýã òºðийí ¿йë÷иëãýýíий áàйãóóëëàãàä äóëààí ºãºõ çîðиóëàëòòàй. Òåõíîëîãи íü õîöðîãäñîí, àøиãëàëò,çàñâàð ¿йë÷иëãýýíий ÷àíàð ìóó çýðãýýñ øàëòãààëàí çóóõíû ¿ð àøиã (40-60)% áàйíà. Ýíãийí, õÿëáàð øиíý÷ëýëийí àðãààð çóóõíû ¿ð àøãийã (75-85)% áîëòîë íýìýãä¿¿ëæ áîëîõûã çàðиì áиå äààñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í õàðóóëæ áàйíà. Ýäãýýð çóóõûã îð÷иí ¿åийí çóóõààð ñîëиõ íü ìºí áîëîëöîîòîй õóâиëáàð þì. Ýíý õóâиëáàðò õàìààðàõ òåõíîëîãи áîëîí àðãà õýìæýý íü ºíäºð ¿ð àøиãòàй ãàëûí õîòîë, øàòàëòûí ïðîöåññийí õÿíàëò, ìîíиòîðиíãийí ñиñòåìийã àøиãëàí õýìíýëòòýй, àðâи÷ áàйäëûã õýâø¿¿ëæ íýâòð¿¿ëýõ ÿâäàë þì.

57


Áàãà îâðûí óñàí öàõèëãààí ñòàíö. Óñíû ýð÷иì õ¿÷ íü àëñëàãäñàí áºãººä õÿçãààðëàãäìàë òîîíû õýðýãëýã÷äийí öàõиëãààíû õýðýãöýýã õàíãàõ àðãóóäûí íýã þì. Îäîîãийí áàйäëààð Òàйøиð (11 MÂò) áà Äºðãºíий (12 MÂò) Óñàí öàõиëãààí ñòàíö (ÓÖÑ) àæиëëàæ áàйãàà áºãººä ýäãýýðýýñ ãàäíà (5-110) ÌÂò ÷àäàëòàй óñíû ýð÷иì õ¿÷ àøиãëàõ áîëîìæòîй 20 ãàðóй ãàçðûã òîãòîîñîí áàйíà. Ýíýõ¿¿ õóâиëáàð íü Ìîíãîë îðíû õóâüä äóíä çýðãийí áîëîìæòîй þì. Ýíýõ¿¿ õóâиëáàðûí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ íºëººëºë íü ºíäºð áîëîâ÷ áàйãàëü îð÷иíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëëийã óðüä÷иëàí ñàйòàð ñóäëàõ øààðäïëàãàòàй.

Íàðíû öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ð (PV). Ìîíãîë îðîí íü íàðíû ýð÷иì õ¿÷ýýð áàÿëàã á¿ñ íóòàãò îðøäîã áºãººä åðºíõийäºº æиëä 2,250-3,300 öàã íàðòàй áàйäàã. Îäîîãîîð íàðíû ýð÷иì õ¿÷ийã õºäººãийí ìàë÷иí ºðõ¿¿ä иë¿¿ õýðýãëýæ áàйíà. Ñ¿¿ëийí 10 æиëийí õóãàöààíä òºðºë á¿ðийí áàãà îâðûí íàðíû öàõиëãààí ¿¿ñã¿¿ðийã õºäººãийí ìàë÷иí ºðõ¿¿äýä íýâòð¿¿ëæ áàйíà. Íàðíû öàõиëãààí ¿¿ñã¿¿ðийí ñиñòåì íü áåíçиíýýð àæиëëàäàã áàãà îâðûí ãåíåðàòîðòàй õàðüöóóëàõàä áàãà çàðäàëòàй õóâиëáàð þì. Îäîîãийí áàйäëààð áàãà îâðûí íàðíû öàõиëãààí ¿¿ñã¿¿ðийã (10-1,000 Âò) àëñëàãäñàí ãàçàðò àøиãëàæ áàйíà. Ìîíãîë îðíû õóâüä í¿¿äýë÷иí ºðõийí áàãà õýìæýýíий ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýíä íàðíû öàõиëãààí ¿¿ñã¿¿ð íü ýð÷иì õ¿÷íий óëàìæëàëò ýõ ¿¿ñâýðòýй ºðñºëäºõ¿йö áîëîìæòîй ãýñýí ¿íýëãýýã õийñýí áàйíà.

Ñàëõèí öàõèëãààí ãåíåðàòîð. Ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий òåõíîëîãиóä äóíäààñ îëîí óëñûí ýð÷иì õ¿÷íий çàõ çýýë äýýð ñàëõиíû ýð÷иì õ¿÷ íü ºðòºãийí õóâüä õàìãийí ºðñºëäºõ¿йö ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áàйäàã. Ìîíãîë óëñ íü ñàëõиíû ýð÷иì õ¿÷ àøиãëàõ òóðøëàãà áàãàòàй. Ìîíãîë îðíû ñàëõиíû ýð÷иì õ¿÷íий áîëîìæийí ¿íýëãýýíий õýä õýäýí ñиñòåì÷иëñýí ¿íýëãýý áàйäàã. Ýð÷иì õ¿÷íий ñиñòåìýýñ àëñëàãäñàí áºãººä ñàëõиíû íººöòýй ñóìûí òºâ¿¿äýä 100-150 êÂò ÷àäàëòàй ñàëõиí òóðáиíûã îäîî àøиãëàæ áóй äиçåëü ãåíåðàòîðòîй çýðýãöýý àæиëëóóëàõ áîëîìæòîй. ¯¿íий òóëä òåõíиê-ýäийí çàñãийí ¿íäýñëýëийã íàðийí ãàðãàõ, ñóóðиëóóëàõ ãàçðàà çºâ ñîíãîõîîñ ãàäíà òîíîã òºõººðºìæийí ñîíãîëòîä îíöãîй àíõààðàõ õýðýãòýй. Ìºí ò¿¿í÷ëýí òîì õ¿÷иí ÷àäëûí ñàëõиí ïàðê áàðüæ ýð÷иì õ¿÷íий ñиñòåìä õîëáîõ òºñëийã Ìîíãîëä õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàй.

Áèîìàññûã õèéæ¿¿ëýõ òåõíîëîãè. Áиîìàññûã õийæ¿¿ëæ öàõиëãààí ãàðãàæ áóй иõýíõ îðîíä õºäººãийí öàõиëãààíû îäîîãийí áîëîí иðýýä¿йí õýðýãöýýã õàíãàõ áîëîìæиò õóâиëáàð õýìýýí ¿çäýã. Øààðäëàãàòàй öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷ýý ¿йëäâýðëýõийí òóëä àëñëàãäñàí æиæиã ñóóðиíãóóäàä áиîìàññò ñóóðиëñàí öàõиëãààí ¿йëäâýðëýëийí ñиñòåìийã áàйãóóëàõ áîëîìæòîй þì. Îйí ìîä óðãàìëûí õàÿãäàë иõòýй áîëîí ãàçàð òàðиàëàí ýðõýëäýã àëü ÷ ãàçàðò áиî öàõиëãààíû ñиñòåìийã ñóóðиëóóëæ áîëíî. Ìîíãîë óëñûí àëñëàãäñàí ñóìäûí öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý íü îйðîëöîîãîîð 150-250 êÂò áàйäàã.

Ãýðýëò¿¿ëãèéí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ. Ýíýõ¿¿ õýðýãëýýíий òàëûí ìåíåæìåíòийí õóâиëáàð íü ¿ð àøиã ìóóòàй óëàйñàõ ÷ийäýíã ýð÷иì õ¿÷íий õýìíýëòòýй êîìïàêò ºäðийí ãýðëýýð (CFL) áîëîí áóñàä õýìíýëòòýй ÷ийäýíãýýð îðëóóëàõ ÿâäàë þì. CFL íü óëàйñàõ ÷ийäýíòýй àäиë õýìæýýíий ãýðýë ãàðãàõ

58


áîëîâ÷ îйðîëöîîãîîð 70%-иàð áàãà öàõиëãààí õýðýãëýäýã. Õýäийãýýð CFL íü óëàйñàõ ÷ийäýíã áîäâîë иë¿¿ ¿íýòýй áîëîâ÷ ýäýëãýý óäààíòàй ó÷иð öàõиëãààíû çàðäëûí õýìíýëòýýðýý ýäийí çàñãийí õóâüä иë¿¿ õýìíýëòòýй áàйäàã. Ìîíãîë îðíû õóâüä ýíýõ¿¿ õóâиëáàðûí ýäийí çàñãийí áîëîìæийã îäîîãîîð äóíä çýðýã ãýæ ¿íýëæ áàйãàà áºãººä ó÷иð íü ñàíõ¿¿ãийí õóâüä ò¿¿íийã çºâõºí õÿçãààðëàãäìàë òîîíû õýðýãëýã÷иä õóäàëäàí àâàõ áîëîìæòîй þì. Çàñãийí Ãàçàð ýð÷иì õ¿÷íий õýìíýëòийã äýìæиõ áîäëîãî ÿâóóëæ áàйãàà ó÷ðààñ áîäëîãûí ñààä áýðõøýýë íü áàãà ãýæ ¿íýëñýí áîëíî. Ýíýõ¿¿ õóâиëáàðààð ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ íºëººëëийã äóíä çýðýã ãýæ ¿íýëñýí áàйíà.\

Ãýðèéí õýìíýëòòýé çóóõ. Ìîíãîë óëñ íийò ºðõийí 40 îð÷иì õóâü íü í¿¿ðñýýð ãàëëàäàã áàãà îâðûí çóóõ õýðýãëýäýã. Àйìàã, ñóìä áîëîí õîòûí çàõûí õîðîîëëûí àйë ºðõ íü æиëä äóíäæààð 4.0 òîíí í¿¿ðñ, 2.5 ì3 ò¿ëøíий ìîä õýðýãëýæ áàйíà. ªðõийí õýðýãëýýíий æиæиã çóóõíû ¿ð àøиã íü äîîãóóð áºãººä îйðîëöîîãîîð (25~30)% áàйäàã. Îäîî àøиãëàæ áóй çóóõûã ñàйæðóóëàõ áóþó ýñâýë иë¿¿ ¿ð àøиãòàй çàãâàðààð ñîëиõ çàìààð òýäãýýðийí ¿ð àøãийã 45% õ¿ðòýë íýìýãä¿¿ëæ áîëíî. Õîò ñóóðиí ãàçðûí àãààðûí áîõиðäîëûã áóóðóóëàõàä ýíýõ¿¿ õóâиëáàðûí îðóóëàõ õóâü íýìýð íü иõ þì. Ýíýõ¿¿ õóâиëáàðûí ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ íºëººëëийã äóíä çýðýã ãýæ ¿íýëñýí áàйíà.

Áàðèëãûí äóëààëãûã ñàéæðóóëàõ. Ìîíãîë óëñàä õîò ñóóðиí ãàçðûí òîìîîõîí áàйøиí áàðиëãà íü òºâëºðñºí äóëààí õàíãàìæийí ñиñòåìä õîëáîäñîí. Ìîíãîë óëñûí иõýíõ áàðиëãóóä äóëààíû àëäàãäàë иõòýй áàйãààã ñóäëàà÷иä íîòîëæ áàйíà.

Òóñ óëñûí áàðиëãûí ñòàíäàðòûí ñóäàëãààãààð îðîí ñóóöíû áàðиëãûí äóëààíû õýðýãöýýã îйðîëöîîãîîð 40-60%-иàð áóóðóóëàõ áîëîìæòîй ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðñàí áàйäàã. Ìîíãîë îðíû õóâüä ýíýõ¿¿ õóâиëáàðûí áîëîìæийã иõýýñ äóíä çýðýã õ¿ðòýë ãýæ ¿íýëñýí áàйíà. Çàñãийí Ãàçàð ýð÷иì õ¿÷íий õýìíýëòийã äýìæиõ áîäëîãî ÿâóóëæ áàйãàà ó÷ðààñ áîäëîãûí ñààä áýðõøýýë íü áàãà ãýæ ¿íýëñýí áîëíî. Ýíýõ¿¿ õóâиëáàðûí ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ íºëººëëийã äóíä çýðýã ãýæ ¿íýëñýí áàйíà.

¯éëäâýðèéí öàõèëãààí õºäºëã¿¿ðèéí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ. Àæ ¿йëäâýð íü Ìîíãîëûí öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýíий õàìãийí òîì õýðýãëýã÷ийí íýã þì. Öàõиëãààí õºäºëã¿¿ð áîëîí íàñîñ íü àæ ¿йëäâýðийí ñàëáàðûí öàõиëãààíû ¿íäñýí õýðýãëýã÷иä áîëíî. Èõýíõи ¿йëäâýðийí ãàçðóóäûí îäîî àøиãëàæ áóй õºäºëã¿¿ð áîëîí íàñîñ íü õóó÷иðñàí ó÷ðààñ òýäãýýðийí ¿ð àøиã íü ìàø äîîãóóð áàйäàã. Ãîëëîõ ¿йëäâýðийí ãàçðóóäàä õийñýí ýð÷иì õ¿÷íий àóäиòûí ñóäàëãàà íü öàõиëãààí õºäºëã¿¿ð áà íàñîñíû ¿ð àøãийã 20%-иàñ иë¿¿ õýìæýýãýýð íýìýãä¿¿ëýõ áîëîëöîî áàйãààã õàðóóëñàí áàйíà. Ýíýõ¿¿ õóâиëáàðûã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîìæийã ºíäºð ãýæ ¿íýëñýí áàйíà.

Òýýâðèéí õýðýãñýëèéí ò¿ëøíèé õýðýãëýýíèé ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ. Ìîíãîëä àøиãëàãäàæ áàйãàà иõýíõ òýýâðийí õýðýãñýë íü õóó÷иí ó÷ðààñ ò¿ëøíий çàðöóóëàëò íü ºíäºð áàйäàã. Õÿëáàð òºõººðºìæ ñóóðиëóóëàõ, õºäºëã¿¿ðийí òîõиðãîî õийõ, çîõиõ ¿йë÷иëãýýã öàã òóõàйä íü õийõ çàìààð ò¿ëøíий íýãæ çàðöóóëàëòûã îйðîëöîîãîîð

59


(10-20)%-иàð áóóðóóëàõ áîëîìæòîйã ñóäàëãààãààð òîãòîîñîí áàйíà. Ýíýõ¿¿ õóâиëáàðûã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ íºëººëëийã äóíä çýðýã ãýæ ¿íýëñýí áàйíà. Óã õóâиëáàðûí õýðýãæ¿¿¿ëñíýýñ ãàðàõ ¿ð àøиã íü ÕÕß-ûã áóóðóóëàõààñ ãàäíà àãààðûí áîõиðäëûã áóóðóóëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîй.

Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí äýýð äóðüäñàí õóâèëáàðóóäûí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí áóóðóóëàëòûí ¿íýëãýý. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийã ñààðóóëàõ ¿íäýñíий ñòðàòåãийã áîëîâñðóóëàõàä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõийí òóëä ALGAS òºñëийí ñóäàëãààãààð ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîìæиò õýìæýý áà áóóðóóëàõàä øààðäàãäàõ çàðäëûã òîîöîæ ãàðãàæýý. Èйì òºðëийí òîîöîîã ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ õóâиëáàðóóäûã ñîíãîõäîî òýäãýýðийí ýäийí çàñãийí ¿ð íºëººã îйëãîõîä íü øийäâýð ãàðãàã÷äàä òóñëàõ çîðиëãîîð õийäýã.

Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîëîìæиò õýìæýý ãýäýã íü õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýýã¿й òîõиîëäîëä ÿëãàðàõ áàйñàí õ¿ëýìæийí õийí ñóóðü õýìæýý áà ýäãýýð àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëñýí òîõиîëäîëä ÿëãàðàõ õ¿ëýìæийí õийí õýìæýý õî¸ðûí õîîðîíäûí çºð¿¿ þì. Ýíýõ¿¿ òîîöîîã EFOM-ENV çàãâàðûã àøиãëàí ALGAS òºñëийí õ¿ðýýíä õийñýí áàйíà. ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîìæиò õýìæýý áà çàðäëûã õóâиëáàð òóñ á¿ðýýð ãàðãàæ Õ¿ñíýãò 4.2-ò ¿ç¿¿ëýâ.

Õ¿ñíýãò 4.2 ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîìæ, çàðäàë

Õ¿ëýìæèéí õèéã áóóðóóëàõ õóâèëáàðóóä

áóóðóóëàõ çàðäàë12

àì.äîë/òîíí CO

2

áóóðóóëàõ áîëîìæ13 ñàÿ òîíí

CO2

Ãýðýëò¿¿ëãийí ¿ð àøãийã íýìýãä¿¿ëýõ -2.48 4.35

Áàðиëãûí äóëààëãûã ñàйæðóóëàõ -1.73 9.08

Äóëààíû øóãàì ñ¿ëæýýíий àëäàãäàëûã áóóðóóëàõ -1.71 12.74

Áàãà îâðûí çóóõíû ¿ð àøãийã íýìýãä¿¿ëýõ -1.43 6.34

Òýýâðийí õýðýãñýëийí ò¿ëøíий õýðýãëýýíий ¿ð àøãийã ñàйæðóóëàõ -0.39 12.77

Öàõиëãààí äàìæóóëàõ, ò¿ãýýõ ñ¿ëæýýíий àëäàãäàëûã áóóðóóëàõ -0.33 3.31

Áиîìàññûí ò¿ëøийã ýð÷иì õ¿÷иíä àøиãëàõ -0.22 0.70

Öàõиëãààí õºäºëã¿¿ðийí ¿ð àøãийã äýýøë¿¿ëýõ 0.31 21.53

Í¿¿ðñ áàÿæóóëàëò 2.26 10.17

Ñàëõиíû ýð÷иì õ¿÷ 2.41 0.36

Íàðíû ýð÷иì õ¿÷ 4.46 0.19

Óñíû ýð÷иì õ¿÷ 10.32 1.47

Ýõ ñóðâàëæ: Asia Least-cost Greenhouse Gas Abatement Strategy (ALGAS)-MONGOLA, ADB.

Эð÷èì õ¿÷íèé áóñ ñàëáàð¯éëäâýðèéí ñàëáàðò ýð÷èì õ¿÷èéã õýìíýëòòýé, ¿ð àøèãòàé õýðýãëýõ

ìåíåæìåíòèéã íýâòð¿¿ëýõ: Ìîíãîë óëñûí ¿йëäâýðийí ñàëáàðò ýð÷иì õ¿÷ийã

12. Ñóóðü ñöåíàðè áà áóóðóóëàõ ñöåíàðè õî¸ðûí çàðäëûí çºð¿¿ 13. Òºñººëºë õèéæ áàéãàà õóãàöààíû (1993-2020 ) òóðøèä õóðèìòëàãäàõ ÕÕß-ûí áóóðàëòûí íèéò õýìæýý (EFOM

çàñâàðààð õóâèëáàð á¿ðèéã òóñàä íü òîîöîæ ãàðãàñàí òîîöîîíû ¿ð ä¿í)

60


õýìíýëòòýй õýðýãëýõ ìåíåæìåíòийã íýâòð¿¿ëñíýýð иõýýõýí ýð÷иì õ¿÷ õýìíýõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Ýð÷иì õ¿÷ õýìíýõ “ýíãийí, õÿëáàð” àðãààð ýð÷иì õ¿÷ийã 15-20%-иàð õýìíýæ áîëíî.

Óóð õýìíýõ òåõíîëîãè (óóð áàðèã÷, õàÿãäàë äóëààíûã ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ, øóãàì õîîëîéã äóëààëàõ ã.ì): Ýíýõ¿¿ òåõíîëîãи íü óóð áàðиã÷, äóëààëãà áîëîí õààëò àðìàòóðûã çàñâàðëàõ, ìºí êîíäåíñàòûã áóöààõ çýðýã óóðûí ñиñòåìийã øиíý÷ëýëийí àæëûã õàìàðíà. Àæ ¿йëäâýðийí äóëààíû õýðýãöýýíий 30%-ийã óóðûí õýðýãëýý ýçýëäýã áºãººä óóð õýìíýõ áîëîìæийã 25% ãýæ òîîöîîëñîí áàйíà.

Öåìåíòèéí ¿éëäâýðò õóóðàé òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ: Öåìåíòийí ¿йëäâýðëýëийí íîйòîí òåõíîëîãийã õóóðàй òåõíîëîãиîð ñîëüñîíîîð иõ õýìæýýíий ýð÷иì õ¿÷ийã õýìíýõ áîëîëöîîòîй. ¯¿íийã õ¿ëýìæийí õийã áóóðóóëàõ Öýâýð õºãæëийí ìåõàíиçìийí òºñëийí õ¿ðýýíä õийñýí òåõíиê-ýäийí çàñãийí ¿íäýñëýëийí ñóäàëãààãààð áàòàëñàí þì. Öåìåíòийí íîйòîí òåõíîëîãи íü öåìåíò ¿йëäâýðëýõýä 1,500-1,700 êêàë/êã-êëиíêåð äóëààí øààðäàõ áîë õóóðàй òåõíîëîãи íü çºâõºí 1,000-1,200 êêàë/êã-êëиíêåð äóëààí øààðääàã. ¯¿ãýýð öåìåíòийí ¿йëäâýðëýëийí í¿¿ðñíий õýðýãëýýã 40%-иàð áóóðóóëàõ áîëîìæòîй þì.

Ìàë àæ àõóéä õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîëîìæèò õóâèëáàðóóä: Ìàë àæ àõóй íü ìîíãîë îðíû ìåòàíû ÿëãàðàëòûí ãîë ýõ ¿¿ñâýð áºãººä íийò ìåòàí ÿëãàðàëòûí 90-93%-ийã ýçýëäýã.

Ìàë àæ àõóйä ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîìæиò õóâиëáàðóóä:•Íèéòìàëыíòооíыºñºëòèéãхÿçãààðëàх,ñ¿ðãèéíá¿òöèéãоíоâ÷òоéáоëãох,•Ìàëыí òºðºë òóñ á¿ðèéí áоëоí ÿëàíãóÿà ¿хэð ñ¿ðãèéí àшèã шèìèéã

äýýøë¿¿ëæ ýð÷иìæñýí, ¿йëäâýðëýëийí çîðиóëàëòòàй ìàë àæ àõóйã õºãæ¿¿ëýõÃàçàð àøèãëàëò áà îéí ººð÷ëºëò: Îй ìîä áîë ýäийí çàñàã, íийãìийí áîëîí

áàйãàëü îð÷íû îëîí òàëûí ¿ð àøиã á¿õий иæ á¿ðäýë ýêîñиñòåì þì. Ìîíãîëûí îй íü ýäийí çàñãийí ¿ð àøãààñ ãàäíà áиîëîãийí òºðºë ç¿йëийã õàìãààëàõ áîëîí á¿ñ íóòãийí í¿¿ðñòºðºã÷ийí áàëàíñûã áàðиõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿йöýòãýäýã. Òîäîðõîй õýìæýýíий í¿¿ðñòºðºã÷ îй ìîäîíä ò¿ð õóãàöààíä õàäãàëàãääàã ó÷ðààñ îйí ò¿йìýð, ÿëçðàë, ìîä áýëòãýë çýðýã ¿йë àæиëëàãààíààñ ¿¿ñýõ ÿëãàðàëò áà ò¿¿íий ºñºí íýìýãäýëòийã øиíãýýõ ÿâö íü õî¸óëàà àãààð ìàíäàëä í¿¿ðñòºðºã÷ õóðиìòëàãäàõàä íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.

Îйí ñàëáàðûí õ¿ëýìæийí õийã áóóðóóëàõ áóþó øиíãýýëòийã íýìýãä¿¿ëýõ õóâиëáàðóóä:

•Áàéãàëèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéõ,•Ìîä òàðèõ; •Îéæóóëàëò, îéã íºõºí ñýðãýýõ,•Íîãîîí õýðýì õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ,•Áèî ýð÷èì õ¿÷ õýðýãëýõÝäãýýð õóâиëáàðóóäûí çàðäëûí ¿íýëãýýíий òîîöîîã ÑÎÌÀÐ çàãâàðûã

àøиãëàí òîîöîæ ãàðãàñàí áàйíà14. Õóâиëáàðóóäûã çàðäëûí õýìæýýãýýð íü

14. Asia Least-cost Greenhouse Gas Abatement Strategy (ALGAS)-MONGOLA, ADB.

61


ýðýìáýëñýí áàйäëààñ ¿çýõýä áàйãàëийí íºõºí ñýðãýýëò íü íýã òîíí í¿¿ðñòºðºã÷ийí áóóðàëòàä íîãäîõ õàìãийí áàãà çàðäàëòàй áîë (0.8 àì.äîë/òC áóóðàëò), îйæóóëàëò (0.9 àì.äîë/òC áóóðàëò) áîëîí îй ìîä ñóóëãàõ (1.1 àì.äîë/òC áóóðàëò) çýðýã õóâиëáàðóóä íü çàðäëûí õóâüä áàйãàëийí íºõºí ñýðãýýëòòýй õàðüöóóëàõóйö áàйíà. Íîãîîí õýðýì (2.0 àì.äîë/òC áóóðàëò) áàйãóóëàõ áîëîí áиî ýð÷иì õ¿÷íий (2.4 àì.äîë/òC áóóðàëò) õóâиëáàð íü áóñàä õóâиëáàðòàй õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóй ºíäºð çàðäàëòàй áàйíà.

Õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò: Õîã õàÿãäëûí àñóóäàë íü õîò ñóóðиí ãàçðóóäûí, ÿëàíãóÿà Óëààíáààòàð õîòûí ãàçàð àøиãëàëò áà ýð¿¿ë àõóйí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýõýä òóëãàð÷ áàйãàà õ¿íäðýëòýй àñóóäàë þì.

Õîã õàÿãäàëààñ ÿëãàðàõ ìåòàíû ÿëãàðàëò íü õàðüöàíãóй áàãà áàйäàã. Ãýâ÷ ýíý ñàëáàðò äàðààõ áóóðóóëàõ õóâиëáàðóóäûã õýðýãëýæ áîëîõ þì. ¯¿íä:

•Õàÿãäàëààñ ìåòàí ãàðãàæ àâàõ;•Õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ•Õîã õàÿãäëûã äàõèí áîëîâñðóóëàõ

4.2 ХЇЛýìæèéН ХèéН ЯЛÃАРАЛÒûÃ áУУРУУЛАХ

ÒªСЛЇЇäèéÃ ХýРýÃæЇЇЛýХ ìåХАНèçì

4.2.1 Êèîòîãèéí ïðîòîêîëÊиîòîãийí ïðîòîêîë íü õ¿ëýìæийí õий иõýýð ÿëãàðóóëæ áóй õºãæиíã¿й

îðíóóäàä ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ ¿¿ðýã õàðиóöëàãûã ýðõ ç¿йí õ¿ðýýíä îíîãäóóëñàí. Ýäãýýð îðíóóäûã Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийí Í¯Á-ийí ñóóðü êîíâåíöийí (ÓÀªÑÊ) Õàâñðàëò I-ийí îðíóóä ãýæ íýðëýäýã. Ýäãýýð îðíóóä íийëýýä ÕÕß-ûã 2008-2012 îíû äóíäæààð 1990 îíòîй õàðüöóóëàõàä 5.2%-иàð áóóðóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí. Êиîòîãийí ïðîòîêîëîîð õºãæиæ áóй îðíóóäàä òîäîðõîй ¿¿ðãийã îíîãäóóëààã¿й.

Óã ïðîòîêîëîîð ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ äàðààõ ìåõàíиçìóóäûã áóй áîëãîñîí:•Õ¿ëэìæèéíхèéíÿëãàðàëòыãóëñхооðоíäхóäàëäààëàх(EmissionTrading),•Õàìòðàíхэðэãæ¿¿ëэх(JointImplementation),•Öэâэðхºãæëèéíìåхàíèçì(CleanDevelopmentMechanism)Ýäãýýð ìåõàíиçìûí çîðиëò íü Êиîòîãийí ïðîòîêîëä çààñàí çîðиëòóóäûã

õýðýãæ¿¿ëýõийí òóëä Òàëóóäàä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ õàìãийí îíîâ÷òîй áîëîìæийã ñîíãîõ, áóñàä îðíóóäòàй õàìòðàí àæиëëàõ, òóõàйëáàë õ¿ëýìæийí õийã áóóðóóëàõ çàðäëàà áàãàñãàõ áîëîìæийã îëãîõ ÿâäàë þì.

62


Õ¿ñíýãò 4.3 Êèîòîãèéí Ïðîòîêîëûí ãîë àãóóëãà

Õýìæýýã íü áóóðóóëàõààð çîðиëò òàâüñàí õ¿ëýìæийí

õийí¿¿ä

Í¿¿ðñõ¿÷ëийí õий (ÑÎ2),

Ìåòàí (ÑÍ4),

Àçîòûí иñýë (N2O),

HFC, PFC, SF6

Ñóóðü îí1990 - ÑÎ

2, ÑÍ

4, N

2O

1995 - HFC, PFC, SF6

Áóóðóóëàõààð çîðиëò òàâüñàí õóãàöàà

2008 – 2012 îíû äóíäæààð

Õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ õýìæýý

ÓÀªÑÊ-ûí Õàâñðàëò I-ä îðñîí óëñóóä àãààð ìàíäàëä õàÿãäàæ áàйãàà õ¿ëýìæийí õийí õýìæýýã 2012 îíû ò¿âøиíä 1990 îíòîй

õàðüöóóëàõàä äóíäæààð 5.2%-иàð áóóðóóëíà. Óëñ îðíóóäûí õóâüä ÿëãàâàðòàй ¿¿ðýã íîîãäóóëñàí, òóõàйëáàë ßïîí - 6%, ÀÍÓ-7%,

Åâðîïийí õîëáîî - 8% ãýõ ìýò.

4.2.2 Öýâýð õºãæëèéí ìåõàíèçìÖýâýð Õºãæëийí ìåõàíиçì (ÖÕÌ) -ийí çîðиëãî áîë Õàâñðàëò I-ä îðñîí

õºãæиíã¿й îðíóóä íü õºãæиæ áàйãàà îðíóóäûí ýäийí çàñãийí òîãòâîðòîй õºãæиëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çàìààð òóõàйí îðíîîñ ÿëãàð÷ áàйãàà õ¿ëýìæийí õийã áóóðóóëàõàä ÷иãëýñýí òºñë¿¿äийã õýðýãæ¿¿ëíý. Èíãýñíýýð õî¸ð òàë õàðиëöàí àøиãòàй àæиëëàõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Ó÷иð íü õºãæиæ áàйãàà îðíóóäàä òºñºë õýðýãæ¿¿ëñíýýð òóõàйí îðíû ýäийí çàñãийí òîãòâîðòîй õºãæиëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ áºãººä õºãæиíã¿й îðíóóä íü Êиîòîãийí Ïðîòîêîëûí äàãóó ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ ¿¿ðãийíõýý òîäîðõîй õóâийã òóõàйí îðîíä õýðýãæ¿¿ëíý ãýñýí ¿ã þì. Ó÷иð íü õºãæиíã¿й îðíóóäàä õ¿ëýìæийí õийã ÿëãàðóóëàã÷ ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýë, õýðýãëýýíий õýìíýëòòýй òåõíîëîãи иõýíõ òîõиîëäîëä íýâòýð÷иõñýí áàйäàã òóë ò¿¿íийã öààøиä óëàì ñàйæðóóëàõ çàìààð ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîëöîî иõýýõýí õÿçãààðëàãäìàë áàйäàã. Èйì ó÷ðààñ õ¿ëýìæийí õийã áóóðóóëàõûí òóëä õºãæиæ áàйãàà áîëîí çàõ çýýëийí ýäийí çàñàãò øиëæиæ áàйãàà îðíóóäàä ýð÷иì õ¿÷íий õýìíýëòòýй øиíý òåõíиê, òåõíîëîãи íýâòð¿¿ëýõ çàìààð õ¿ëýìæийí õийã áóóðóóëàõ çîðиëãî á¿õий Öýâýð Õºãæëийí Ìåõàíиçì òºñë¿¿äийã õýðýãæ¿¿ëýõийã õºãæиíã¿й îðíóóä иõýýõýí ñîíиðõîõ áîëñîí.

ÖÕÌ-ûí òºñë¿¿ä äýëõий äàõиíä, ÿëàíãóÿà Àçи òиâä àìæиëòòàй õýðýãæиæ áàйíà. ÖÕÌ-ûí àæиëëàõ åðºíõий çàð÷ìûã Çóðàã 4.1-¿ç¿¿ëýâ. Õºãæиæ áàйãàà îðíóóä ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ òºñëийã ÖÕÌ-ûí òºñºë áîëãîæ ÓÀªÑÊ-ûí ÖÕÌ-ûí Ã¿йöýòãýõ òîâ÷îîíä áàòëóóëñíààð ÕÕß-ûí áàòàëãààæñàí õóâü õýìæýýã çàõ çýýëä áîðëóóëàõ áîëîìæòîй áîëíî. Çàõ çýýëä áîðëóóëàõ ýðõ àâñàí ÕÕß-ûã ßëãàðàëòûí áàòàëãààæñàí áóóðàëò (ßÁÁ) ãýæ íýðëýäýã.

63


Çóðàã 4.1 öýâýð õºãæëèéí ìåõàíèçìûí àæèëëàõ åðºíõèé çàð÷èì

ÖÕÌ-ûí òºñºë áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü îëîí øàò äàìæëàãàòàй ¿йë àæиëëàãàà øààðäàíà. ÖÕÌ-ûí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ¿å øàòûã Çóðàã 4.2-ò ¿ç¿¿ëýâ. Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷ íü ýõëýýä òºñëийí áàðиìò áи÷ãýý áîëîâñðóóëæ òóõàйí îðíû ÖÕÌ-ûí ¿íäýñíий òîâ÷îîãîîð áàòëóóëíà. Äàðàà íü õºíäëºíãийí õÿíàëò õийëãýõ áà ¿¿íий äàðàà ÓÀªÑÊ-ûí ÖÕÌ-ûí Ã¿йöýòãýõ òîâ÷îîíä á¿ðòã¿¿ëíý.Ýíý õ¿ðòëýõ ¿å øàò íü òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿å øàò áîëîõ áà ¿¿íий äàðàà òºñëийã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Òºñëийã õýðýãæ¿¿ëñíий äàðàà ìºí õºíäëºíãийí õÿíàëò õийëãýæ ßÁÁ-ûã áàòàëãààæóóëàí áîðëóóëàõ ýðõýý àâíà. ßÁÁ-àà çàõ çýýëä áîðëóóëæ æиë á¿ð ÖÕÌ-ûí òºñëººñ òîäîðõîй õýìæýýíий îðëîãî îëíî.

ÖÕÌ-ûí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿йë àæиëëàãààã õÿëáàð÷ëàõûí òóëä ÕÕß-ûí õýìæýý íü áàãà òºñë¿¿äийã “æиæиã òºñºë” ãýäýã àíãиëàëò îðóóëæ òóñãàй õÿëáàð÷иëñàí àðãà÷ëàë õýðýãëýæ òºñë¿¿äийã áîëîâñðóóëàõ áîëîìæòîй. ÖÕÌ-ûí æиæиã òºñë¿¿äийã äàðààõ 3 òºðºëä õóâààäàã:

• 15ÌÂò-ààñäоош÷àäàëòàéñэðãээãäэхэð÷èìх¿÷íèéòºñë¿¿ä;•Æèëä áóóðóóëæ áàéãàà эð÷èì х¿÷íèé хэìæээ íü 60 ÃÂò.ö/æèë-ээñ áàãà

áàйãàà ýð÷иì õ¿÷íий õýìíýëòийí òºñë¿¿ä•Õ¿íèé¿éëàæèëëàãààíààñхàìààðàëòàéÕÕß-ыíæèëèéíáóóðàëòыíхэìæээ

íü 60000 òîííÑÎ2-ýêâ/æиë-ýýñ áàãà áóñàä òºñë¿¿ä.

Îëîí æиæиã òºñë¿¿äийã íийë¿¿ëýí íýã áàãö òºñºë áîëãîí õýðýãæ¿¿ëæ áîëäîã. Ìºí ò¿¿í÷ëýí ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ áîëîìæòîй òîìîîõîí àðãà õýìæýýí¿¿äийã õºòºëáºðò ¿йë àæиëëàãàà ãýäýã òóñãàй àíãиëëààð ÖÕÌ-ûí òºñºë áîëãîí õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî. ÖÕÌ-ûí ýäãýýð òºðë¿¿äийí îíöëîãийã Õ¿ñíýãò 4.4-ò ¿ç¿¿ëýâ.

64


Çóðàã 4.2 öýâýð õºãæëèéí ìåõàíèçìûí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ¿å øàò

Õ¿ñíýãò 4.4 öÕМ-ûí òºñëèéí òºðë¿¿ä

íýã òºñºë òºñë¿¿äèéí áàãö Õºòºëáºð

Íýã ãàçàð õýðýãæиíý Îëîí ãàçàð õýðýãæиíý Á¿õ íóòãийã õàìàðñàí ìàø îëîí ãàçàð

õýðýãæиõ áîëîìæòîй

Òºñºëä îðîëöîã÷ íü íýã áàйíà.

Òºñºëä îðîëöîã÷ íü îëîí áàйíà.

Òºñºëä îðîëöîã÷ íü îëîí áàйíà.

Íýã òºñºë òîäîðõîй õóãàöààíä õýðýãæиíý

Íýã áàãö òºñºë òîäîðõîй õóãàöààíä

õýðýãæиíý

Õºòºëáºð õýðýãæиõ á¿õ õóãàöààíä ¿йë àæиëëàãààíóóä íýìýãäýæ îðæ иðýõ áîëîìæòîй

ßÁÁ-ûã òîäîðõîй õóãàöààíä áîðëóóëíà

ßÁÁ-ûã íýãäñýí íýã òîäîðõîй õóãàöààíä

áîðëóóëíà

Áиå äààñàí ¿йë àæиëëàãàà á¿ð ßßÁ-ûã áîðëóóëàõ ººð ººð õóãàöààòàй

4.3 ÖýâýР ХªÃæЛèéН ìåХАНèçìûÃ ìîНÃîЛä

ХýРýÃæЇЇЛýХ áîЛîìæ

Ìîíãîë îðíû õóâüä ÖÕÌ-ûã àøиãëàí ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûã òîãòâîðòîй õºãæ¿¿ëýõ, ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷ çýðýã öýâýð ýð÷иì õ¿÷ийã àøиãëàõ, õóó÷иðñàí òåõíиê òåõíîëîãиî øиíý÷ëýõýä ÓÀªÑÊ-ûí Õàâñðàëò I-ийí îðíóóäòàй õàìòðàí àæиëëàõ á¿ðýí áîëîìæòîй.

65


Õýäийãýýð õ¿í àì áîëîí ýäийí çàñãийí õýìæýý íü áàãà ÷ ãýñýí, áàйãàëü öàã àãààðûí õ¿÷иí ç¿йë (õ¿йòýí ºâºë), áîëîí ýð÷иì õ¿÷íий ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýðийí îíöëîãîîñ øàëòãààëæ Ìîíãîë óëñûí õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò íü õàðüöàíãóй ºíäºð þì. Òóõàйëáàë õàòóó ò¿ëøийã îðëîõ ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий õàíãàëòòàй íººöийã àøиãëàõ, õàòóó ò¿ëø õýðýãëýäýã äóëààíû õóó÷иðñàí òåõíîëîãийã иë¿¿ ¿ð àøиãòàй øиíý òåõíîëîãиîð ñîëиõ, àæ ¿йëäâýðийí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýíий ¿ð àøãийã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã õóâиëáàðóóäàä иë¿¿ àíõààðàë õàíäóóëàõ õýðýãòýй þì. ÖÕÌ íü Ìîíãîëûí ýäийí çàñãийí òîãòâîðòîй õºãæиëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿йöýòãýæ, îð÷íû áîõиðäëûã áóóðóóëàõ, ýäийí çàñãийã иë¿¿ ºðñºëäºõ¿йö ÷àäâàðòàй áîëãîæ, àæëûí áàйðûã íýìýãä¿¿ëæ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

ÖÕÌ-ûí áîëîìæийã иë¿¿ ºðãºí àøиãëàõûí òóëä ìàíàй óëñ õºãæиíã¿й îðíóóäûí ñîíиðõëûã ÖÕÌ-ûí òºñºëä õºðºíãº îðóóëàõ õýëáýðýýð, ýñâýë ßëãàðàëòûí áàòàëãààæñàí áóóðàëòûã (ßÁÁ) õºãæиíã¿й îðíóóäàä õóäàëäàõ õýëáýðýýð ººðòºº òàòàõ áîëîìæòîй. ªºðийí áîëîìæîî àøиãëàõûí òóëä Ìîíãîë óëñ íü ÖÕÌ-ийí òºñë¿¿äийã õýðýãæ¿¿ëýõ òààëàìæòàй îð÷íûã áий áîëãîõ õýðýãòýй. ÖÕÌ-ûã õýðýãæ¿¿ëýõийí òóëä þóíû ºìíº òóõàйí îðîí Êиîòîãийí ïðîòîêîëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ íýãäýí îðñîí áàйõ ¸ñòоé. Ìºí ò¿¿í÷ëэí òóхàéí оðоí ÖÕÌ-ыí ¯íäэñíèé òоâ÷оо (Designated NationalAutority) áàйãóóëæ àæиëëóóëàõ øààäëàãàòàй áàйäàã. Ýíý íºõöï¿¿ä Ìîíãîëä íýãýíò á¿ðäñýí. Ìàíàй óëñ Áàйãàëü îð÷иí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû äýðãýä ÖÕÌ-ûí ¯íäýñíий òîâ÷îîã áàйãóóëàí àæиëëóóëæ áàйíà. ¯íäýñíий òîâ÷îî íü Ìîíãîë óëñàä õýðýãæиõ ÖÕÌ-ийí òºñë¿¿äийí ¿йë àæиëëàãààã óÿëäóóëàí óäиðäëàãààð õàíãàæ, òýäãýýðийã àëáàí ¸ñîîð áàòëàí, îëîí óëñûí áàйãóóëëàãàä òàâüæ á¿ðòã¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýй òóë Ìîíãîëä ÖÕÌ-ийí òºñë¿¿äийã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýãòýй.

¯íäýñíий òîâ÷îî íü äàðààõ ¿¿ðãийã õ¿ëýýíý:-ÌоíãоëóëñыíÖÕÌ-èéíòºñëèéãхàðèóöàã÷ààðàæèëëàх;- Òºñëèéãáоëоâñðóóëàхàääэìæëэã¿ç¿¿ëэх;- Òºñºëхэðэãæ¿¿ëэã÷äэäòåхíèêèéíçààâàðçºâëºãºººãºх;- Òºñë¿¿äèéãáàòëàх;- Çàхçээëèéíñóäàëãààхèéхáàòºñºëхэðэãæ¿¿ëэх÷èãëэë¿¿äèéãòоäоðхоéëох;- Õÿíàëò-шèíæèëãээíèéñèñòåìèéãхэðэãæ¿¿ëэх;- Äîòîîäûí áîëîí îëîí óëñûí õàìòûí àæиëëàãààíû õ¿÷ ÷àðìàйëòàà

ºðãºæ¿¿ëýõ (òóõàйëáàë, õîëáîãäîõ êîìïàíи áîëîí áàйãóóëëàãàòàй õàìòðàí óóëçàëò,ñåìèíàð,хóðàëçохèоíáàéãóóëàх;êоìïàíèóäáàáóñàäãóðàâäàã÷òàëóóäыãÊèоòоãèéíïðоòоêоëòоéхоëáооòоéìэäээëëээðхàíãàх);

- Õºãæиíã¿й îðíóóäòàй îëîí óëñûí õàìòûí àæиëëàãààãàà õºãæ¿¿ëýõ.Îäîîãийí áàйäëààð ÖÕÌ-ийí òºñºë áîëæ ÓÀªÑÊ-ийí ÖÕÌ-ûí Ã¿йöýòãýõ

òîâ÷îîãîîð áàòëàãäñàí, áàòëóóëàõààð ñàíàë áîëãîñîí òºñë¿¿äийã Õ¿ñíýãò 4.5-ä ¿ç¿¿ëýâ.

Ýäийí çàñãийí õºãæиë áà áàйãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ õ¿÷ ÷àðìàйëòûã íýãòãýõ çàìààð Ç¿¿í õîйä Àçийí á¿ñ íóòàãò ÖÕÌ-ûí õ¿ðýýíä õàìòðàí àæиëëàæ Êиîòîãийí ïðîòîêîëîîñ ¿ð àøиã õ¿ðòýõ áîëîëöîî иõ áàйíà. Ç¿¿í õîйä Àçи íü Õàâñðàëò I-ä

66


îðñîí áà óã õàâñðàëòàíä îðîîã¿й óëñóóäûã áàãòààñàí, ýäãýýð óëñ íü á¿ãäýýðýý Êиîòîãийí ïðîòîêîëûã áàòëàìæиëñàí óëñóóä þì. Óã ìåõàíиçìûã íийò á¿ñ íóòãийí õ¿ðýýíä àæиë õýðýã áîëãîõ á¿ðýí áîëîìæòîй þì. Äýëõийí àæ ¿йëäâýðийí òýðã¿¿ëýã÷ îðíóóäûí íýã áîëîõ ßïîí óëñ íü Êиîòîãийí ïðîòîêîëûí äàãóó ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí îðîí. ¯¿íий çýðýãöýý Ç¿¿í õîйä Àçийí áóñàä îðíóóäàä ¿ð àøиã áàãàòàй, ¿ðýëãýí, áàйãàëü îð÷иí áîõиðäóóëäàã õàÿãäàë иõòýй ¿йëäâýðëýëийí òåõíîëîãиä ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýý ºíäºð òîíîã òºõººðºìæ äàâàìãàйëñàí áàйäàã. Èйì ó÷ðààñ òóñ á¿ñ íóòàãò Êиîòîãийí ìåõàíиçìийã õºãæ¿¿ëýõ ýðýëò áà õýðýãöýýíий øààðäëàãà íü á¿ðýí òîõиð÷ áàйãàà þì.

Õ¿ñíýãò 4.5 Мîíãîë óëñàä õýðýãæèæ áàéãàà öÕМ-ûí òºñë¿¿ä

Òºñëийí íýðÕýðýãæñýí

ãàçàðÌÂò Áàйäàë

Á¿ð

ò-ã¿

¿ëñý

í

îãí

îî Äýä

òºðºëÀðãà÷ëàë

1000

òîíí-

CO

2ýê

â/æ

иë

Òºâëºðñºí áóñ äóëààí õàíãàìæийã ñàйæðóóëàõ òºñºë

ÓëààíÁààòàð

Á¿ðòã¿¿ëñýí

20067-ð ñàð

28

Õàëààëòûí çóóõ

AMS-II.B. 12

Äºðãºíий óñàí öàõиëãààí ñòàíöûí

òºñºëÕîâä 12.0


20073-ð ñàð

23ÓÖÑ AMS-I.D. 29

Òàйøиðûí óñàí öàõиëãààí ñòàíöûí

òºñºëÃîâü-Àëòàй 11.0


2007 3-ð ñàð

16ÓÖÑ AMS-I.D. 30

ÑàëõиòÑàëõиí ïàðê

Òºâ 50.0 ¯íýëãýý ÑÖÑ ACM2 181

ÖÕÌ-ийã àìæиëòòàй õýðýãæ¿¿ëýõийí òóëä äàðààõ ¿йë àæиëëàãààã ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàй. ¯¿íä:

- ÖÕÌ-ийí òºñë¿¿ä õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäàâõийã áýõæ¿¿ëýõийí òóëä áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷иä, Çàñãийí ãàçðûí àëáàí õààã÷иä, ÖÕÌ-ийí ¯íäýñíий òîâ÷îî, òºñºë ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëýã÷, òºñëийí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷, ÒÁÁ áà ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóä,хóâèéíñàëáàðòàíхààðëàà÷èãë¿¿ëэх;

- ÖÕÌ-ийí òºñëийã òîäîðõîйëîõûí òóëä õóâийí áîëîí ñàíõ¿¿ãийí ñàëáàðòàй õàìòðàí àæиëëàõ, áиçíåñ òºëºâëºãººã òîìú¸îëîõ, õºðºíãº îðóóëàëòûã òàòàæ, òºñëèéí¿éëàæèëëàãààãхэðэãæ¿¿ëэх;

- Òîãòâîðòîй õºãæиë áóþó ÿëàíãóÿà ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðò ñóóðиëñàí ÖÕÌ-èéíòºñëèéíìэäээëëèéíñ¿ëæээãáèéáоëãох;

- ÖÕÌ-ûí òàëààð ñóäëàà÷, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷ áîëîí ÒÁÁ õîîðîíäûí õýëõýý õîëáîîã áýõæ¿¿ëýõ.

Öààøиä Ìîíãîë îðíû ºâºðìºãö îíöëîãò òîõиðñîí æиæиã òºñë¿¿äийã õýðýãæ¿¿ëýõýýñ ãàäíà îëîí æиæиã òºñë¿¿äийã áàãöëàí íýã áàãö áîëãîí õýðýãæ¿¿ëýõ, õºòºëáºðò ¿й àæиëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàй.

67


5. Õ¯ËÝÌÆИЙÍ ÕИЙÍ ßËÃÀÐÀËÒÛÃ ÁÓÓÐÓÓËÀÕ ÒÅÕÍÎËÎÃИ

Äýëõèéí íèéò óëñ, îðíû ºìíº òóëãàð÷ áóé ãîë çîðèëòóóäûí íýã óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëûã áóóðóóëàõ çàìààð ñààðóóëàõ ÿâäàë áèëýý. Ýíýõ¿¿ çîðèëòûã çºâõºí áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é, øèíý òåõíîëîãè áèé áîëãîæ íýòð¿¿ëýõ çàìààð õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäíà. Îëîí óëñûí áàéãóóëàãà, ýðäýìòýä ýíý àñóóäàëä èõ àíõààð÷ àìæèëòòàé àæèëëàæ áàéíà. Øèíý òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ àñóóäàë èõýýõýí õºðºíãº ñàíõ¿¿ øààðäàõ ó÷ðààñ íèëýýä áýðõøýýëòýé òóëãàðäàã.

5.1 äýâøèЛÒýÒ ÒåХНîЛîÃè ХЇЛýìæèéН ХèéН

ЯЛÃАРАЛÒûÃ áУУРУУЛАХ ÃîЛ АРÃА áîЛîХ НЬ

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийã ñààðóóëàõ, õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõàä áàйãàëü îð÷иíä ýýëòýй, òýðã¿¿íий òåõíîëîãи ìàø ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿йöýòãýíý. Ìîíãîë óëñàä àíõ óäàà 2005-2006 îíä äýä á¿òýö áà õºäºº àæ àõóйí ñàëáàðûí Òåõíîëîãийí òîйì ¿íýëãýýã ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ øààðäëàãàä òóëãóóðëàí õийñýí. Äîòîîäûí íýãæ íийò á¿òýýãäýõ¿¿íä íîîãäîõ ò¿ëøíий øàòààëòààñ ¿¿ññýí í¿¿ðñõ¿÷ëийí õийí ÿëãàðàëò 2006 îíû áàйäëààð 7.5 êãÑÎ

2/àì.äîëëàð áàйãàà íü

äýëõийí äóíäæààñ äàðóй 10 äàõиí ºíäºð áàйíà. Ýíýõ¿¿ ¿ç¿¿ëýëò íü Ìîíãîë îðíû õóâüä òåõíîëîãийí ò¿âøиí, ¿ð àøиã òºäийëýí ñàйí áиø áàйãààã íîòîëæ áàйíà.

Çóðàã 5.1 íýãæ äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä íîîãäîõ ò¿ëøíèé øàòààëòûíõ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò, êã ÑÎ

2 /àì.äîë

Ìîíãîë óëñûí õóâüä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийã ñààðóóëàõ, ÕÕß-ûã áóóðóóëàõàä ÷иãëýñýí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä îëîí òºðëийí òåõíîëîãи

68


õýðýãòýй áîëíî. Òåõíîëîãийí ¿íýëãýýíä òóëãóóðëàí ñàëáàð á¿ðò íýí øààðäëàãàòàй äýâøиëòýò òåõíîëîãийí æàãñààëò ãàðãàñàí áºãººä Ìîíãîë îðíû õóâüä òýäãýýð òåõíîëîãийã íýâòð¿¿ëýõýä ýäийí çàñàã, ñàíõ¿¿ãийí áîëîí áîëîâñîí õ¿÷íий áýðõøýýë òóëãàðíà.

Ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðò ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ ãîë àðãà áîë í¿¿ðñ, ãàçðûí òîñ ìýò îðãàíиê ò¿ëøíий õýðýãëýýã õÿçãààðëàõ, äýâøиëòýä òåõíиê, òåõíîëîãиä ñóóðиëñàí ¿¿ñã¿¿ðийã íýâòð¿¿ëýõ, ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä, òóõàйëáàë íàð, ñàëхè,óñ, ãàçðыí ã¿íèéэíåðãèéãàëüáоëохºðãºíàшèãëàх;¿éëäâэðëэñэíэð÷èìõ¿÷ийã àëäàãäàë áàãàòàй, ¿ð àøиãòàй õýðýãëýõ çàìààð áóóðóóëàõ ÿâäàë.

Ìºí ìàë àæ àõóй, ãàçàð òàðиàëàíãийí ñàëáàðò ìàëûí àøиã øиìийã íýìýãä¿¿ëæ òîî, òîëãîйã õÿçãààðëàõ, íýãæ òàëáàйãààñ àâàõ óðãàöûã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð õàãàëàõ ãàçðûí òàëáàйã áàãàñãàõ, àçîòûí áîðäîî àëü áîëîõ õýðýãëýõã¿й áàйõ áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýй áîëíî. 1990 îíîîñ ºìíº æиëä 1,3 ñàÿ ãà õ¿ðòýë òàëáàйä òàðиàëàëò õийäýã áàйñàí. 1990-2008 îíä æиëийí äóíäàæ òàðиàëàëòûí òàëáàй 300 ìÿíãàí ãà õ¿ðýõã¿й áîëòîë áóóð÷ýý. Ìîíãîë óëñ õºðñ õàìãààëàõ áîäëîãûí ¿¿äíýýñ æиë á¿ðийí òàðиàëàíãийí ýðãýëòийí òàëáàйã 650 ìÿíãàí15 ãà-ààñ õýòð¿¿ëýõã¿й áàйõ áîäëîãî áàðüæ áàйíà.

Эð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí õºãæëèéí èðýýä¿éí õàíäëàãà, òºëºâÌîíãîë óëñûí ýäийí çàñãийí õºãæëийí áîäëîãûí ãîë çîðиëò íü 2010-2020

îíä ýäийí çàñãийí ºñºëòийã æиëä äóíäæààð 12-14 õóâüä áàðüæ íýã õ¿íä íîîãäîõ äîòîîäûí íийò á¿òýýãäýõ¿¿íийã 5000 àì.äîëëàðò õ¿ðãýõ ÿâäàë þì.

Çýñ-ìîëåáиäåí, í¿¿ðñ áîëîí ãàçðûí òîñíû îëáîðëîëòûã ýðñ íýìýãä¿¿ëýõийí çýðýãöýý íåôòü, í¿¿ðñ, ôîñôîð áîëîâñðóóëàõ õиìийí, ìºí òºìºð áà çýñийí ¿йëäâýð¿¿ä øиíýýð áàðиõààð òºëºâëºæ áàйãàà íü ¿йëäâýðëýë, áîëîâñðóóëàëòûí ò¿âøиí îãöîì íýìýãäýõийã õàðóóëæ áàйíà. Àæ ¿йëäâýðийí ¿ñðýíã¿й õºãæиëòýй óÿëäàí öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷ áà í¿¿ðñíий õýðýãöýý îãöîì íýìýãäýõ áîëíî. Í¿¿ðñ îëáîðëîëò 2020 îíä 50 ñàÿ òîíí, õýðýãëýý 13 ñàÿ òîíí16 áîëîõ ìàãàäëàëòàй áàйíà.

Îйðûí иðýýä¿йä öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷íий 88-90 õóâийã í¿¿ðñ øàòààõ òåõíîëîãиä ñóóðиëàñàí ÄÖÑ-ä ¿йëäâýðëýíý. Èйì ó÷ðààñ í¿¿ðñ øàòààõ òåõíîëîãийã áîëîâñðîíãóй áîëãîõîä иë¿¿ àíõààðàõ õýðýãòýй áîëæ áàйíà. Ìîíãîë óëñûí õóâüä ÕÕß-ûã áóóðóóëàõ íººö иõòýй, áîëîìæ ºíäºðòýй ñàëáàð áîë ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàð þì. Îäîîãийí áàйäëààð ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýë á¿õýëäýý, áàðàã 98 õóâü íü í¿¿ðñ øàòààõ òåõíîëîãиä ñóóðиëàí ÿâàãäàæ áàйíà. Èйìä ò¿ëøíий õýðýãëýýã áóóðóóëàõ ÿâäàë õàìãийí ÷óõàë çîðиëò áîëæ áàйíà. Õàðüöàíãóй áàãà ò¿ëø øàòààæ ýð÷иì õ¿÷íий ºñºí íýìýãäýõ õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõ øиíý äýâøиëòýò òåõíîëîãийã áий áîëãîõ, íýâòð¿¿ëýõýä иë¿¿ àíõààðàõ õýðýãòýй.

Ìîíãîë îðíû íºõöºëä îйðûí иðýýä¿йä ò¿ëø áàãà çàðöóóëæ öàõиëãààí áà äóëààí ¿йëäâýðëýõ, ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷ àøиãëàõ, äóëààíû àëäàãäàë áàãàòàй

15. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëààðõ òºðèéí áîäëîãî, 2008 îí 16. Ìîíãîë óëñûí í¿¿ðñ õºòºëáºð,2008 îí

69


áàðиëãà áàйãóóëàìæ áàðиõ, áàðиëãûí õàëààëòûí äóëààíûã òîîöîõ-òîõиðóóëàõ ñиñòåì, öàõиëãààí áà äóëààíû ýð÷иì õ¿÷ийã õýìíýëòòýй õýðýãëýõ òåõíîëîãи ýõíий ýýëæиíä íýí ÷óõàë õýðýãöýýòýй áàйíà.

Ìîíãîë óëñûí õóâüä îйðûí иðýýä¿йä í¿¿ðñýíä òóëãóóðëàñàí ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýë ãîëëîõ ¿¿ðýãòýй õýâýýð áàйõ áîëîâ÷ ñýðãýýãäýõ áîëîí öºìийí ýíåðãийí ýõ ¿¿ñâýðийã àøиãëàõ ÿâäëûã ºðãºæ¿¿ëýõ íü ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûí õºãæëийí íýã ãîë ÷иãëýë áàйõ áîëíî.

5.2 ýРЧèì ХЇЧНèé САЛáАРûН ÒåХНîЛîÃèéН ªНªªÃèéН áАéäАЛ

2008 îíû áàйäëààð 320 îð÷иì í¿¿ðñíий îðä áà иëýðö áàйãàà áà ýäãýýðийí ãåîëîãийí íººö íü 150 òýðáóì òîíí, ò¿¿íий 24 òýðáóì òîíí17 íü áàòàëãààæñàí íººö þì. Óëñûí í¿¿ðñ îëáîðëîëò áà õýðýãëýýíий ä¿íã Õ¿ñíýãò 5.1-ä ¿ç¿¿ëýâ. Íийò õýðýãëýñýí í¿¿ðñíий 60 õóâü Äóëààí öàõиëãààíû òºâ¿¿äýä (ÄÖÒ) íîãäîæ áàйíà. ÄÖÒ-ä í¿¿ðñийã òîîñ áîëãîæ øàòààõ òåõíîëîãиîð öàõиëãààí áà äóëààíû ýð÷иì õ¿÷ийã ¿йëäâýðëýæ áàйíà.

Õ¿ñíýãò 5.1 Мîíãîë óëñûí í¿¿ðñ îëáîðëîëò áà õýðýãëýý, ìÿí. òîíí

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Îëáîðëîëò 5186.0 5141.0 5344.4 5666.1 6865.0 7517.1 8074.1 9237.6 10071.9 14442.1

Ýêñïîðò 0.6 1.9 10.9 435.4 1635.1 2217.8 2456.6 3268.1 4169.3 7113.2

Õýðýãëýý 5211.4 5189.0 5535.3 5161.5 5188.5 5472.6 5691.2 5906.1 5843.2 6609.6

Ìîíãîë óëñûí ýð÷иì õ¿÷íий ýõ ¿¿ñâýðийí õýðýãëýýíий á¿òýö áà ¿йëäâýðëýëийí á¿ä¿¿â÷ийã çóðàã 5.2-ò ¿ç¿¿ëýâ.

Çóðàã 5.2 Мîíãîë óëñûí ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí ¿éëäâýðëýëèéí á¿òöèéí á¿ä¿¿â÷

17. Ã.Òóëãà: Coal Resources of Mongolia

70


5.3 ýРЧèì ХЇЧ ЇéЛäâýРЛýЛèéН øèНý ÒåХНîЛîÃèУä

Äóëààíû ¿йëäâýðëýëийí ¿ð àøãийã äýýøë¿¿ëýõ, õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ àñóóäàë ò¿ëø øàòààõ òåõíîëîãиîñ øóóä õàìààðäàã ó÷ðààñ иðýýä¿йä äàðààõ òåõíîëîãиóäûã òîì ÷àäëûí äóëààíû ñòàíöûã øиíý÷ëýõ, áóþó øиíýýð áàðиõàä ñîíãîæ ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàй áàйíà.

í¿¿ðñ øàòààæ äóëààí ãàðãàõ òåõíîëîãèÍ¿¿ðñèéã õóóðìàã øèíãýðñýí äàâõðàãààð øàòààõ òåõíîëîãè (fluidized bed

combustion). Ýíýõ¿¿ òåõíîëîãийã õýðýãëýñíýýð õàðüöàíãóй íàì, ººðººð õýëáýë 8500Ñ-ààñ áàãà òåìïåðàòóðò ÷àíàð ìóóòàй ÿíç á¿ðийí òºðëийí í¿¿ðñийã øàòààæ áîëíî (Çóðàã 5.3).

—

Çóðàã 5.3 í¿¿ðñèéã õóóðìàã øèíãýðñýí äàâõðàãàä øàòààõ òåõíîëîãè

íýìýëò òàéëáàð:

äóëààí áà öàõèëãààíû ýð÷èì õ¿÷èéã õîñëîí ¿éëäâýðëýõ òåõíîëîãèÓëñûí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé íèéò ¿éëäâýðëýëèéí 98 ãàðóé õóâèéã Äóëààí öàõèëãààí òºâ¿¿äýä (Combined heat and power plant-CHP) ¿éëäâýðëýæ áàéíà. Àæèëëàæ áóé ýäãýýð ÄÖÒ-¿¿äèéí öàõèëãààí ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøèã íü 30 õ¿ðýõã¿é øàõàì õóâü áºãººä òåõíîëîãèéí õóâüä ò¿¿íýýñ äýýø áàéõ áîëîìæã¿é.

Н¿¿ðñèéã øàòààõ àðãà, òåõíîëîãèÌîíãîë óëñàä ºíººäºð í¿¿ðñèéã äàðààõ õî¸ð àðãà, òåõíîëîãèîð øàòààæ áàéíà.1. Á¿õýë í¿¿ðñèéã òàâèóð áóþó óë øèðìýí äýýð áàéðëóóëæ àãààðààð ¿ëýýõ

çàìààð øàòààõ. Ýíýõ¿¿ òåõíîëîãèä í¿¿ðñèéã óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëàõã¿é øóóä øàòààíà. Äóíä, áàãà ÷àäëûí õàëààëòûí çóóõíóóä, ìºí ãýðèéí çóóõ áóþó ïèéøèíä øàòààëòûí ýíý àðãûã õýðýãëýäýã.

2. Í¿¿ðñèéã óðüä÷èëàí íóíòàãëàæ õàòààñíû äàðàà øàòààõ àðãà. Ýíýõ¿¿ àðãûã áîãèíî õóãàöààíä í¿¿ðñèéã ýð÷èìòýé øàòààõ çîðèëãîîð òîì ÷àäëûí Äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöûí óóðûí çóóõíóóäàä õýðýãëýíý. Íóíòàãëàñàí í¿¿ðñíèé òîîñûã çóóõíû ãàëûí õîòîë ðóó ¿ëýýæ äýãäñýí áàéäëààð øàòààäàã.

71


Çóóõíû ãàëûí õîòîëûí äîîä òàëààñ õàðüöàíãóй ºíäºð äàðàëòààð àãààð øàõàæ óë äýýð áàйãàà æиæиãëýñýí í¿¿ðñийã áóöàëæ áàйãàà ìýò áàйäàëä îðóóëæ øàòààíà. Ýíý ¿åä çóóõíààñ ãàðàõ óòààíû õийí íàйðëàãàä àçîòûí иñýë-N

2O áàðàã

áàйõã¿й áîëæ õ¿õðийí иñëийí SOxàãóóëàìæэðñáàãàñíà;

Í¿¿ðñíèé ìåòàíûã àøèãëàõ òåõíîëîãè. Í¿¿ðñíий ìåòàíûã äîòîð íü óóðõàйí (Coalminingmethane-CMM)áàäàâхðàãыí(Coalbedmethane-CBM)ãэæàíãèëäàã.Ãàçàð äîîðõ í¿¿ðñíий çàй çàâñàð àãóóëàãäàõ ìåòàíûã óóðõàйí ãýæ íýðëýõ áºãººä òýð íü îëáîðëîëòûí ¿åä àãààðò äýãäýíý. Ãàçðûí ãàäàðãóóãààñ îëîí çóóí ìåòðийí ã¿íä ìåòàí õийí àñàð òîì õýìæýýíий îðîí çàй áàйõ òîõиîëäîë áий. Òýðõ¿¿ õийã í¿¿ðñíий äàâõðàãûí ìåòàí ãýäýã. Íàëàйõûí óóðõàйä äýýðõи òºðëийí õийí¿¿ä áàйãààã ñóäàëãààãààð òîãòîîñîí. Áóñàä óóðõàйíóóä ÷ ìåòàí õий áàйõ ìàãàäëàë ºíäºð áàйãàà. Ãàäààäûí îðíóóäàä ìåòàí õийã ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëä õýðýãëýõ òåõíîëîãи,òóðøëàãà àðâиí áий.

Óóð-õèéí õîñëîìîë öèкë (Integrated-coal gasification combined-cycle);Ýхëээäòóñãàй òºõººðºìæиä í¿¿ðñýý õийæ¿¿ëæ, äàðàà íü ò¿¿íийã õийí òóðáиíä îðóóëæ øàòààíà. Ýíý ¿åä õийí òóðáиí àæиëëàæ öàõиëãààí ¿йëäâýðëýõ áà ò¿¿íýýñ ãàðàõ õий çóóõ ðóó îðæ óóð ¿¿ñãýí, óóð íü òóðáиíä îðæ ìºí öàõиëãààí ¿йëäâýðëýíý (Çóðàã 5.4). Ýíýõ¿¿ òåõíîëîãийã íýâòð¿¿ëñíýýð ÑÎ

2-ûí ÿëãàðàëòûã îäîîãийí

òåõíîëîãи õýðýãëýõ ¿åийíõýýñ 20-28 õóâиàð áóóðóóëàõ áîëîìæòîй áºãººä í¿¿ðñíий íººö иõòýй, ýäийí çàñàã íü ýð÷иìòýй õºãæиæ áóй Õÿòàä óëñ, Ýíýòõýã óëñ иõýýõýí ñîíиðõîæ áàйíà. Ýíýõ¿¿ öиêëийí À¯Ê 45-48 õóâü áóþó áиäíий îäîî õýðýãëýæ áóй öиêëийíõýýñ 15 îð÷иì õóâиàð ºíäºð áîëíî.

Çóðàã 5.4 Óóðûí-õèéí õîñëîìîë öèêëýýð àæèëëàõ äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöûí ñõåì

Í¿¿ðñèéã óñ-í¿¿ðñíèé ñóñïåíç áàéäàëä øàòààõ òåõíîëîãè (combustion by water-coal suspension). Í¿¿ðñíий íóíòàãûã óñòàй õîëüæ çóóðìàã áýëòãýõ áà ò¿¿íийã çóóõàíä øàòààíà. Ýíýõ¿¿ òåõíîëîãи íü àçîòûí иñëийí N

2O ÿëãàðàëûã 1,5 äàõиí

áóóðóóëàõ áîëîìæ îëãîíî.

72


Ò¿ëøíèé øàòàëòààñ ¿¿ñýõ ÑÎ2–ûã áàðüæ õàäãàëàõ (Carbon capture and

Storage-CCS) òåõíîëîãè. Í¿¿ðñ, áàйãàëийí õий ìýòийí ò¿ëøíий øàòàëòààñ ¿¿ñýõ ÑÎ

2–ûã àãààð ìàíäàë ðóó äýãä¿¿ëýõã¿й áàðüæ õàäãàëàõ òåõíîëîãи íü õ¿ëýìæийí

õийí ÿëãàðàëòûã òýã áîëòîë áóóðóóëàõ íºõöëийã áий áîëãîíî (Çóðàã 5.5). ÑÎ2–ûã

äýãä¿¿ëýõã¿й áàðиõ áà õàäãàëàõ äóëààíû ñòàíöûí òåõíîëîãи ìàø ºíäºð ºðòºãòýй, ãýõäýý 2050 îí ãýõýä íýã òîíí ÑÎ

2 òóòàìä íîãäîõ ºðòºã 25 äîëëàðîîñ äîîø áóóõ

ìàãàäëàëòàй.Ò¿ëø øàòààõ ¿åä ¿¿ñýõ í¿¿ðñõ¿÷ëийí õийã ÿíäàíãààð ãàðãàõã¿й, òóñãàй

õîîëîйãîîð äàìæóóëàí ãàçðûí ã¿í áóþó äàëàйí ¸ðîîëä áàйãàà íåôòü áà õийí îðîí çàй ðóó ºíäºð äàðàëòààð øàõàæ îðóóëíà. Øàõàëòûí íºëººãººð õий áóþó íåôòü äýýøýý ãàð÷ îðîíä íü ÑÎ

2 ¿ëäýæ õàäãàëàãäàíà.

Çóðàã 5.5 ÑÎ2–ûã áàðüæ õàäãàëàõ òåõíîëîãè

öýâýð ýð÷èì õ¿÷íèé òåõíîëîãèÒ¿ëøíèé ýëåìåíò. Ò¿ëøíий ýëåìåíò áîë öàõиëãààí ã¿йäýë ãàðãàõ õиìийí

ýõ ¿¿ñâýðийí àíãиëàëä õàìààðíà. Ò¿ëøíий ýíåðãи øóóä öàõиëãààí áîëæ õóâиðíà. Ò¿ëøíий ýëåìåíò õî¸ð ýëåêòðîä (àíîä áà êàòîä) áà ýëåêòðîëиòýýñ á¿ðäýíý. Óñòºðºã÷ õ¿÷иëòºðºã÷òýй íýãäýæ õиìийí óðâàëä îðîõ ¿åä öàõиëãààí ¿¿ñíý. Ýíýõ¿¿ óðâàëûã ÿâóóëàõûí ºìíº òóñãàй òºõººðºìæиä óñòºðºã÷ийã äàíãààð íü ãàðãàæ áýëòãýõ øààðäëàãàòàй áºãººä ýíý ¿йë àæиëëàãàà òийì àìàð áиø áàйäàã. Öàõиëãààí ¿йëäâýðëýõ ýíýõ¿¿ àðãûí ¿åä õ¿ëýìæийí õий ÿëãàðàõã¿й. À¯Ê 40 õóâü18 îð÷иì áàйíà.

18. - ru.wikipedia.org

73


Çóðàã 5.6 ò¿ëøíèé ýëåìåíòèéí àæèëëàãààíû á¿ä¿¿â÷

Áèî ò¿ëø áà óñòºðºã÷èéí ò¿ëø. Óðãàìàëààñ ýòàíîë ãàðãàí àâàõ òåõíîëîãи àìæиëòòàй õýðýãæиæ áàйíà. Óñòºðºã÷ийã ò¿ëø áîëãîí õýðýãëýñíýýð ÑÎ

2 îãò

ÿëãàðàõã¿й áºãººä ò¿¿íийã äàíãààð íü ãàðãàí àâàõ òåõíîëîãи иõýýõýí õºðºíãº îðóóëàëò øààðäàíà. Èðýýä¿йä óñòºðºã÷ийí ò¿ëø ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðò õóâüñàë ãàðãàõ ìàãàäëàëòàй. 2050 îíä òýýâðийí ñàëáàðûí ò¿ëøíий õýðýãëýýíий 30 îð÷иì õóâийã áиî áà óñòºðºã÷ийí ò¿ëø õàíãàõ òºëºâòýй áàйíà. Èíãýñíýýð íåôòийí õýðýãëýý áàãàñ÷ ÑÎ

2-ûí ÿëãàðàëò òýýâðийí ñàëáàðò 10-ààä õóâиàð áóóðàõ áîëîìæ á¿ðäýíý.

Öºìèéí ýð÷èì õ¿÷. Ìîíãîë óëñàä öºìийí ýð÷иì õ¿÷ийã öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷ ¿йëäâýðëýõ çîðиëãîîð àøиãëàõ иõýýõýí áîëîìæ áий (Çóðàã 5.7). Ýíýõ¿¿ òåõíîëîãийã áîäиò àæиë áîëãîæ ÷àäâàë á¿ñ íóòãийí õýìæýýíä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëûã иõ õýìæýýãýýð áóóðóóëàõ, óëìààð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòийã ñààðóóëàõàä áîäиòîй õóâü íýìýð îðóóëæ ÷àäíà. Ãýõäýý çàðиì óëñ îðíóóä öºìийí ýð÷иì õ¿÷ àøиãëàõ íü àþóë îñëûí ýðñäýëийã áий áîëãîíî ãýæ ¿çäýã òóë îëîí óëñûí ò¿âøиíä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ íýã õóâиëáàð áîëãîæ õýðýãëýõийã çºâëºìæ áîëãîäîãã¿й.

Çóðàã 5.7 öºìèéí ýð÷èì õ¿÷ýýð àæèëëàõ öàõèëãààí ñòàíöûí ñõåì

74


Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàõ òåõíîëîãèóäÑýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷ийã àøиãëàõ ÿâäàë áàãà ÷àäëûí, áиå áиåñýý àëñ

áàйðëàäàã õýðýãëýã÷ îëîíòîй ìàíàй îðíû õóâüä íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîй. Èйì ó÷ðààñ ìàíàй óëñ ñàëõи, íàð, óñ, ãàçðûí ã¿íий áîëîí áиîìàññûí ýíåðãийí àðâиí иõ íººöийã àøиãëàõ òàëààð ìàø иõ àíõààðàõ øààðäëàãàòàй áàйíà (Çóðàã 5.8-5.10). Êиîòîãийí ïðîòîêîëûí Öýâýð õºãæëийí ìåõàíиçìä ñýðãýýãäýõ ýð÷иì õ¿÷íий òºñë¿¿ä õàìðàãäàõ ìàãàäëàë иë¿¿ áàйäãûã àíõààð÷ ýíýõ¿¿ áîëîìæийã á¿ðýí àøиãëàõ õýðýãòýй þì.

Çóðàã 5.8 íàðíû ýð÷èì õ¿÷ýýð öàõèëãààí ãàðãàõ á¿ä¿¿â÷

Çóðàã.5.9 íàðààð óñ õàëààõ òºõººðºìæ Çóðàã.5.10 Óñàí öàõèëãààí ñòàíöûí á¿ä¿¿â÷.

Ñàëõи, íàð, óñíû ýð÷иì õ¿÷ийã àøиãëàõ àðãà, òåõíîëîãийí òóõàй ºìíºõ á¿ëýãò òîäîðõîй äóðüäñàí áîëíî.

Ãàçðûí ã¿íèé äóëààí. Öàöðàã иäýâõиò ýëåìåíòийí çàäðàë áîëîí õиìийí óðâàëûí íºëººãººð äýëõийí áºìáºðöºãийí òºâ õýñýãò àñàð иõ õýìæýýíий äóëààí ÿëãàð÷ áàйäàã. Ãàçðûí ãàäàðãóóãààñ äîîø 3.5 ì ã¿í òóòàìä õºðñíий òåìïåðàòóð 10Ñ -ààð íýìýãääýã. Õºðñíий ãåîëîãийí á¿òöýýñ õàìàð÷ äóëààíû óðñãàëûí íÿãò äýëõийí ÿíç á¿ðийí õýñýãò õàðиëöàí àäиëã¿й áàйõ áºãººä äóíäæààð 6.23.10-2 âò/ì2 áàйíà. Ãàçðûí ã¿íий äóëààíûã áàðиëãà îðîí ñóóö äóëààöóóëàõàä àøиãëàõûí òóëä “Äóëààíû íàñîñ” õýìýýõ òºõººðºìæ õýðýãëýíý.

75


Äýëõийí Ýð÷иì õ¿÷íий Õîðîî (ÄÝÕ)-îîñ õийñýí õýòийí òºëºâийí òºñººëºëººð 2020 îíä õºãæиëòýй îðíóóä äóëààöóóëãà áà õýðýãöýýíий õàëóóí óñíû äóëààíû õýðýãëýýíий 80 õ¿ðòýë õóâийã äóëààíû íàñîñîîð øийäâýðëýíý ãýæ ¿çýæ áàйíà. ªíººäºð äóëààí õàíãàìæийíõàà 60 õóâийã çºâõºí äóëààíû íàñîñîîð øийäâýðëýæ áàйãàà óëñ áîë Øâåä áºãººä ýíý ¿ç¿¿ëýëòýýð äýëõийä òýðã¿¿ëæ áàйíà. Ýíý óëñàä äóëààíû íàñîñ íийò àðä иðãýäийí äóíä õ¿ëýýí çºâøººðºãäºí òàðõñàíààñ ãàäíà òîì ÷àäëûí õî¸ð òîì äóëààíû íàñîñíû ñòàíö (320 áà 200 ÌÂò ) àæиëëàæ áàйíà. ÀÍÓ, Øâåйöàðи, ßïîí, Ôðàíö çýðýã õºãæиëòýй îðíóóäàä ìºí ýíý ñàëáàð ýð÷иìòýй õºãæиæ áàйíà

Çóðàã 5.11 ãàçðûí ã¿íèé äóëààíûã àøèãëàõ äóëààíû íàñîñûí á¿ä¿¿â÷.

Òàéëáàð:1-Äóëààíû íàñîñ; 2-õàëààãóóð. Óëààí ºíãºòýé øóãàìààð ãàçàð äîðîîñ õàðüöàíãóé ºíäºð òåìïåðàòóðòàé óñ äóëààíû íàñîñ ðóó î÷èæ äóëààíàà ºãººä õºõ ºíãºòýé øóãàìààð áóöàæ ãàçàð ðóó îðíî. Äóëààíû íàñîñîîñ öààø õàëóóí óñ õàëààõ õýðýãñýëýýð äàìæèí ºðºº òàñàëãààã äóëààöóóëíà.

Áèîõèé. Ìàë áà àìüòíû ÿëãàäàñ, àõóйí õàÿãäàë, ¿ð òàðиà, ñ¿ðýë çýðãийã àãààðã¿й îð÷иíä òîäîðõîй õóãàöààíä áàйëãàõàä äýýä çýðãийí öýâýð ò¿ëø áîëîõ áиîõий ¿¿ñíý. Áиîõийí íàйðëàãûí 70 îð÷иì õóâü íü ìåòàí, ¿ëäñýí íü í¿¿ðñ õ¿÷ëийí õий áàйäàã. Øиíæ áàйäëààðàà áàйãàëийí õийòýй òºñòýй, äóëààí ÿëãàðóóëàõ ÷àäâàð íü 5000-6500 êêàë/êã. Ìàëûí áààñ ìýòийí õàÿãäëûã óñààð øиíãýëýí ýíýõ¿¿ òºõººðºìæ ð¿¿ õийæ áиò¿¿ìæиëíý. ¯¿ññýí õий õîîëîйãîîð äàìæиí õýðýãëýã÷ ð¿¿ î÷íî. Õийãýý ÿëãàðóóëæ äóóññàí ¿ëäýãäýë õýñãийã àâ÷ îðîíä íü øиíý õàÿãäëûã õийõ çàð÷ìààð àæиëëàíà (Çóðàã 5.12).

76


Çóðàã 5.12 áèîõèéí áàãà ÷àäëûí òºõººðºìæèéí á¿ä¿¿â÷

Áиîõийã öàõиëãààí ¿йëäâýðëýõ, äóëààí ãàðãàõ çîðиóëàëòààð àøиãëàæ áîëíî. Íýã òîíí ¿õðийí ÿëãàäàñíààñ äóíäàæààð 50-60 êã áиîõий ¿¿ñýõ áà íýã êã áиîõий íü 0.6 ëиòð áåíçиí, 1.5 êã ìîä, 3 êã àðãàë ò¿ëñýíòýй òýíö¿¿ äóëààí ÿëãàðóóëíà. Ìîíãîë óëñàä ¿õðийí ÿëãàäàñ, áîã ìàëûí õºðçºí õîðãîë ãýõ ìýòийí íººö àñàð ýëáýã áàйäàã. ¯¿íийã àøиãëàõ ºðãºí áîëîìæòîй áîëîâ÷ òîìîîõîí õýðýãëýã÷ийí õóâüä òýýâðийí çàðäàë ºíäºð ãàðàõ ìàãàäëàëòàй.

5.4 ìîНÃîЛ УЛСûН ýРЧèì ХЇЧНèé ЇéЛäâýРЛýЛèéН

ÒåХНîЛîÃèéН ªНªªÃèéН áАéäАЛ

Ìîíãîë óëñûí ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûí òåõíîëîãийí ºíººãийí áàйäàëä ¿íýëãýý ºãñºí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í Ìîíãîë óëñûí ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðûí òåõíîëîãи á¿õýëäýý äýëõийí õºãæëийí ºíººãийí ò¿âøиíýýñ иõýýõýí õîöðîãäîæ áàйãààã íîòîëæ áàйíà. Ìîíãîë îðíû íºõöºëä Ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýë áà õýðýãëýýíий ¿ð àøãийã äýýøë¿¿ëýõ, õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõàä íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîй òåõíîëîãиóä, òýäãýýðийã õýðýãæ¿¿ëñíýýð áий áîëîõ óðüä÷иëñàí ¿ð ä¿íã ºìíº äóðüäñàí.

Óëñûí õýìæýýíий äóëààíû ýð÷иì õ¿÷íий íийò ¿йëäâýðëýëийí 70 õóâийã ÄÖÒ-¿¿ä, 20 õóâийã äóíä áà áàãà ÷àäëûí äóëààíû ñòàíö, 10 îð÷иì õóâийã ãýðийí æиæиã çóóõ òóñ òóñ ýçýëæ áàйíà. Ìîíãîë óëñûí ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëийí ¿ð àøиã ìàø äîîãóóð áàйíà. Ò¿ëøíий øàòàëòààñ ¿¿ñýõ äóëààíû çºâõºí 45 õóâийã ¿ð àøиãòàй õýðýãëýäýã áîëîõûã ñóäàëãàà õàðóóëæ áàйíà. Äóëààíû ýð÷иì õ¿÷íий ò¿ãýýëò (òýýâýð), õýðýãëýýíий ¿åийí àëäàãäëûã çóðàã 5.13-ä ¿ç¿¿ëýâ. Íийò àëäàãäëûí 70 ãàðóй õóâü íü ¿йëäâýðëýëийí ¿å øàòàíä ¿¿ñ÷ áàйíà. Èйì ó÷ðààñ ºíäºð ¿ð àøиãòàй çóóõíû òåõíîëîãи íýí ÷óõàë áîëæ áàйíà.

77


Çóðàã 5.13 Øàòààñàí íèéò ò¿ëøíèé äóëààíû àëäàãäëûí á¿òýö

í¿¿ðñ áîëîâñðóóëàõ òåõíîëîãèéí ºíººãèéí áàéäàëÌîíãîë óëñûí í¿¿ðñíий õýðýãöýý îйðûí ¿åä ýðñ íýìýãäýæ, óëìààð õ¿ðýýëýí

áóй îð÷иíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëëийã áóóðóóëàõ àñóóäàë õóðöààð òàâиãäàæ áàйãààòàй óÿëäàí í¿¿ðñ áîëîâñðóóëàõ îð÷иí ¿åийí òåõíîëîãи ýçýìøиõýä îíöãîй àíõààð÷ äàðààõ àæëóóä õийãäýæ áàйíà.

•Í¿¿ðñêоêñæóóëàх,хèéæ¿¿ëэхáàшèíãэð¿¿ëэх¿éëäâэð¿¿äáàðèх;• í¿¿ðñíээñэêоëоãèéíöэâэð-шàхìàëò¿ëшãàðãàх;• Êоêñæèхí¿¿ðñèéãèæá¿ðэíáоëоâðóóëàх¿éëäâэðáàéãóóëàх.

öàõèëãààí õàíãàìæ Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí õàãàñ îð÷иì íü àìüäàðäàã òºâийí á¿ñ íóòàãò îðøиæ

áóй õîò, ñóóðиíãийí öàõиëãààí áà äóëààíû õýðýãöýýã õàíãàõ ¿¿ðãийã òºâийí ýð÷иì õ¿÷íий ñиñòåì (ÒÝÕÑ) ã¿йöýòãýæ áàйíà. Ñ¿¿ëийí æиë¿¿äýä Ìîíãîë óëñûí Ýð÷иì õ¿÷íий íýãäñýí ñиñòåì áàйãóóëàõ õºòºëáºð õýðýãæиæ îëîí çóóí êì öàõиëãààí äàìæóóëàõ ñ¿ëæýý áàйãóóëàãäàí íийò õ¿í àìûí 80 îð÷иì õóâü îðøиí ñóóäàã íóòãийã õàìàð÷ áàйíà. Öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýíий 90 õóâийã ÒÝÕÑ-ýýñ õàíãàæ áàйíà.

ÄÖÒ-¿¿äийí öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëийí æиøìýë ò¿ëøíий õóâийí çàðöóóëàëòûã õ¿ñíýãò 5.2- ä ¿ç¿¿ëýâ. Ìîíãîë óëñûí ÄÖÒ-¿¿äийí öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëийí æиøìýë ò¿ëøíий õóâийí çàðöóóëàëò 370-400 ãð.æ.ò/êÂò.ö áàйãàà. Öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëийí æиøìýë ò¿ëøíий õóâийí çàðöóóëàëò íü ÄÖÒ-¿¿äийí ¿ð àøãийí ò¿âøíий øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áºãººä иæиë íºõöºë, òåõíîëîãиòýй ÎÕÓ-ûí ÄÖÒ-ûíõýýñ 80-100 ãð.æ.ò/êÂò.ö-ààð иõ áàйíà.

Õ¿ñíýãò 5.2 äöò-¿¿äèéí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýëèéí æèøìýë ò¿ëøíèé õóâèéí çàðöóóëàëò, ãðàìì æ.ò/êâò.ö

Îí

1980 1985 1990 1995 2000 2001 2002 2004 2005 2006

Äóíäàæ 398.0 370.1 347.8 435.7 420.8 408.6 414.3 389.5 378.4 366.7

78


ÒÝÕÑ-ийí íàйäâàðòàй àæиëëàãààã õàíãàõ, ýäийí çàñãийí ¿ð àøиãòàй ãîðиìîîð àæиëëóóëàõ íºõöëийã á¿ðä¿¿ëýõ çîðиëãîîð ýð÷иì õ¿÷íий ýõ ¿¿ñâýðийí îäîîãийí á¿òöýä ººð÷ëºëò õийõ, òóõàйëáàë ýð÷иì õ¿÷íий ñиñòåìийí îðãиë à÷ààëëûí ¿åä àæиëëàõ ÷àäâàðòàй óñàí öàõиëãààí ñòàíö, ýñâýë óñàí öýíýãò öàõиëãààí ñòàíö àæиëóóëàõ çàйëøã¿й øààðäëàãàòàй áàйíà. Èíãýñíýýð öàõиëãààí ñòàíöóóäûí ãîðиì ñàйæиð÷ äýýð ºã¿¿ëñýí ò¿ëøíий õóâийí çàðöóóëàëò иõýýõýí áóóð÷ í¿¿ðñíий çàðöóóëàëò áàãàñ÷ õ¿ëýìæийí õий ÿëãàðàëò áóóðíà. Ìºí óñàí öàõиëãààí ñòàíö áàðиõ òºñëийã öýâýð õºãæëийí ìåõàíиçìûí òºñºëä õàìðóóëàí õýðýãæ¿¿ëñíýýð õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã иõýýõýí õýìæýýãýýð áóóðóóëæ, æиë á¿ð иõýýõýí õýìæýýíий âàëþòийã îëîí æиëийí òóðøиä ( 10-20 æиë) îëîõ áîëîìæòîй.

Ìîíãîë óëñûí ýð÷иì õ¿÷íий ñàëáàðò иðýýä¿йä í¿¿ðñýýð àæиëëàõ ÄÖÑ-óóä ãîë ¿¿ðýã ã¿йöýòãýõ ó÷ðààñ òýäãýýðийí òåõíîëîãийã øиíý÷ëýõ çàìààð áàйãàëü îð÷иíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëëийã, òóõàйëáàë õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëûã áóóðóóëàõûí òóëä äýýð äóðüäñàí òåõíîëîãиóäààñ öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷íий ¿йëäâýðëýëä çîðиóëæ ìàíàй óëñûí íºõöºë áàйäàëä íийöýõийã íü ñîíãîæ ýçýìøиõ íü íýí ÷óõàë áàйíà. Ýõíий ýýëæиíä íýâòð¿¿ëæ áîëîõ òåõíîëîãиóä:

• í¿¿ðñèéãхóóðìàãшèíãэðñэíäàâхðàãàäшàòààх;• óóð-хèéí хоñëоìоë öèêë(í¿¿ðñèéã хèéæ¿¿ëæ хèéí áà óóðыí òóðáèí

àæèëëóóëàх);•Öºìèéíэð÷èìх¿÷èéãàшèãëàх;• í¿¿ðñíèéóóðхàéíìåòàíàшèãëàх;• óñ-í¿¿ðñíèéñóñïåíçáàéäëààðí¿¿ðñèéãшàòààх

äóëààí õàíãàìæÌîíãîë óëñûí òîì õîòóóäàä äóëààíæóóëàëòûí ñèñòåì¿¿ä àæиëëàæ áàйíà.

ÄÖÒ ýõ ¿¿ñã¿¿ðòýй òºâëºðñºí äóëààí õàíãàìæийí ñиñòåìийã äóëààíæóóëàëòûí ñиñòåì ãýíý. ÄÖÒ-ûí óóðûí çóóõíóóä õóó÷иðñàí ó÷ðààñ òýäãýýðийí ¿ð àøãийã ñàйæðóóëàõ, øиíý òîíîã òºõººðºìæ ñóóðиëóóëàõ çýðãýýð äýâøиëòýä òåõíîëîãи íýâòð¿¿ëýõ òàëààð íиëýýä îëîí òºñºë õýðýãæñýí íü ¿ð ä¿íãýý ºã÷ ýð÷иì õ¿÷íий íàйäâàðòàй àæиëëàãàà, ¿ð àøиã äýýøиëæ áàйíà. ßìàð òåõíîëîãи íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãà áàйãààã äýýð òîäîðõîй äóðüäñàí.

Äóíä ÷àäëûí äóëààí õàíãàìæийí ñиñòåìийí ¿ð àøãийí ò¿âøиí ñàйí áиø áàйãàà áºãººä ýíý ÷иãëýëýýð äàðààõ òåõíîëîãиóäийã íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæòîй:

• öºìèéíäóëààíыñòàíöáàðèх;• í¿¿ðñèéãхóóðìàãшèíãэðñэíäàâхðàãààðшàòààхòåхíоëоãèéãхэðэãëэх• í¿¿ðñíèéçóóхыãººðòºðëèéíò¿ëшээðàæèëëàäàãçóóхààðñоëèхÁàãà ÷àäëûí äóëààí õàíãàìæийí ñиñòåìийí çóóõíû À¯Ê áàãà, íýã Ãêàë

äóëààíûã 600-715 êã í¿¿ðñýýð ¿йëäâýðëýäýã. Ýíý ¿ç¿¿ëýëòийã òºâëºðñºí äóëààí õàíãàìæийí ñиñòåìòýй õàðüöóóëàõàä 3-3.5 äàõиí ºíäºð áàйíà. Í¿¿ðñийã àëñ õîëîîñ àëäàãäàë иõòýй àâòî ìàøиíààð òýýâýðëýæ áàйãààãààñ äóëààíû ¿íý ºíäºð, 2006 îíû áàйäëààð 40-50 àì.äîëëàð/Ãêàë áàйíà.

79


Îйðûí ¿åä äàðààõ òåõíîëîãийã íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàй áàйíà,• Öàхèëãààíэð÷èìх¿÷íèéíэãäñэíñèñòåìäхоëáоãäооã¿éíóòàãòÀ¯Êºíäºðòэé

áоëоâñðоíãóéхèéöèéíçóóхñóóðèëóóëàх;• Í¿¿ðñíèé óóðхàéãààñ àëñëàãäñàí, ãэâ÷ öàхèëãààí эð÷èì х¿÷íèé íэãäñэí

ñиñòåìä õîëáîãäñîí ñóì, ñóóðиí ãàçðûí äóëààí õàíãàìæийã öàõиëãààí áîйëåð áóþó äóëààíû íàñîñîîð øийäâýðëýõ. Ýíýõ¿¿ òåõíîëîãийã íýâòð¿¿ëñíýýð х¿ëэìæèéíхèéíÿëãàðàëòыãáоäèòоéãооðáóóðóóëæ÷àäíà;

• Óñ хàëààãóóðыí çóóхíы àшèãëàëòыí ¿åä çóóх áà хооëоéí ãàäàðãóó äээðóñíààñ õàã õóñàì òîãòîõ àþóëûã àðиëãàõûí òóëä óñ áîëîâñðóóëàõ òåõíîëîãийã õýðýãëýõ

• Õэðэãëэã÷èä äээð äóëààíы òооëóóð ñóóðèëóóëæ äóëààíы эð÷èì х¿÷íèéáоðëóóëòыíòооöооãáоëоâñðоíãóéáоëãох;

• Õèé,шèíãэíò¿ëшìэòèéíáоëоâñðоíãóéò¿ëшхэðэãëэäэãçóóхàшèãëàх.Äýýðõ àðãà, òåõíîëîãийã øààðäëàãàòàй ãàçðóóäàä íü иæ á¿ðýí íýâòð¿¿ëñíýýð

ýíý òºðëийí çóóõíóóäûí ò¿ëøíий õýðýãëýý 35-40 õóâиàð áóóðàõ áîëíî. Эíãèéí çóóõ, ïèéøèí Íийò õ¿í àìûí 55 îð÷иì õóâü õîò áà àйìãийí òºâ¿¿äýä, 14 õóâü ñóìûí òºâ

áà ñóóðиí ãàçàðò, 31 õóâü õºäººä í¿¿äýëëýæ àìüäàðäàã. Íийò õ¿í àìûí 70 õóâü 330-360 ìÿíãàí ãýð áóþó õóâийí ñóóöàíä àæ òºðäºã. Õîò áà àйìãийí òºâийí õ¿í àìûí 50 ãàðóй õóâü ãàëëàãààòàй ãýð áóþó õóâийí ñóóöàíä àìüäàð÷ òýäãýýðò íийò 160 ìÿíãàí çóóõ àøиãëàäàã. Õîò, ñóóðиí ãàçðûí õóâийí ñóóö áóþó ãýðò àìüäàðäàã íýã àйë áàйð ñóóöàà äóëààöóóëàõ, õîîë õ¿íñýý áýëòãýõýä æиëä 7.5-10 Ãêàë äóëààí õýðýãëýíý (2005 îíû áàйäëààð). Ïийøиí áóþó ýíãийí çóóõíû À¯Ê îйðîëöîîãîîð 30-40 õóâü áàйãàà íü ìàø äîîãóóð ¿ç¿¿ëýëò þì. Ãýð áóþó õóâийí ñóóöíû çóóõíû ¿ð àøãийã íýìýãä¿¿ëýõийí òóëä:

•Óðüä÷èëàíáоëоâñðóóëñàíáðèêåò,хèéçэðэãáàéãàëüоð÷èíäхàëáàãàòàéò¿ëшхэðэãëэх;

•Öàхèëãààíхàëààãóóðáàäóëààíыíàñоñàшèãëàх;•Ñэðãээãäэхэð÷èìх¿÷àшèãëàхÄýýðõи àðãà õýìæýýíий ¿ð ä¿íä õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò áóóð÷, ò¿ëøíий

õýðýãëýý áàãàñàæ àãààðûí áîõиðäîë áóóð÷ àðä иðãýäийí ýð¿¿ë àõóйí îð÷иí ñàйæиðíà.

Äóíä áà áàãà ÷àäëûí õàëààëòûí çóóõíóóä, ìºí ãýð õîðîîëîëûí àéëóóäûí æèæèã çóóõàíä í¿¿ðñèéã ò¿¿õèéãýýð øàòààõ õîöðîãäñîí òåõíîëîãèéã õýðýãëýõã¿é áàéõ òàëààð íýí ÿàðàëòàé ¿ð ä¿íòýé àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé áàéíà.

80


5.5 ýРЧèì ХЇЧНèé ХýРýÃЛýýНèé ÒåХНîЛîÃèéН

ªНªªÃèéН áАéäАЛ áА øèНýЧЛýЛ

öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé ñèñòåìÖàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýã÷äийã õºäºëã¿¿ð, äóëààíû òºõººðºìæ,

ãýðýëò¿¿ëýã, öàõиëãààí õýðýãñýë ãýñýí ¿íäñýí á¿ëýãò õóâààæ òåõíîëîãийí ¿íýëãýýã òóñ á¿ðýýð õийñýí áàйíà.

öàõèëãààí õºäºëã¿¿ð áà äàìæóóëãàÌîíãîë îðíû àæ ¿йëäâýðийí ñàëáàðò öàõиëãààíû ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýíий

70 ãàðóй õóâийã öàõиëãààí õºäºëã¿¿ðò çàðöóóëæ áàйíà. Öàõиëãààí õºäºëã¿¿ðийí ¿ð àøãийí ò¿âøиí õºãæиëòýй îðíóóäûíõààñ иõýýõýí äîîãóóð áàйàã. Áàðàã á¿õ ¿йëäâýð, ¿йë÷иëãýýíий ãàçàð öàõиëãààí õºäºëã¿¿ð áà äàìæóóëãûí ÷àäëûã ñîíãîæ àâàõäàà иõ íººöòýй, ºíäðººð ñîíãîäîã ó÷иð ÷àäàë àøиãëàëò 20-30 õóâиàñ õýòýðäýãã¿й.

Öàõèëãààí õºäºëã¿¿ðèéí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ òåõíîëîãè: -эð÷èìх¿÷áàãàхэðэãëэäэãхºäºëã¿¿ðñоíãох;-÷àäëыíêоэôôèöèåíòèéãíэìэãä¿¿ëэх;-эðãэëòèéíхóðäыãººð÷ëºäºãэëåìåíòá¿хèéхºäºëã¿¿ðàшèãëàх;

öàõèëãààí ãýðýëò¿¿ëýãÓëàйñàõ ëàìïûí îðîíä ýð÷иì õ¿÷ áàãà õýðýãëýäýã îð÷иí ¿åийí ãýðýëò¿¿ëãийí

õýðýãñëийã àøиãëàõ

äóëààíû ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé ñèñòåìÄóëààíû ýð÷иì õ¿÷ийã õî¸ð ¿íäñýí ÷иãëýëýýð õýðýãëýæ áàйíà.1.Áàéшèíáàðèëãà,оðоíñóóöыãäóëààöóóëàх,хàëóóíóñáэëòãэх;2. Òåõíîëîãийí, ººðººð õýëáýë àæ ¿йëäâýðò òºðºë á¿ðийí á¿òýýãäýõ¿¿í

¿йëäâýðëýõ, õîîë õ¿íñ áýëòãýõ. Äóëààíû ýð÷иì õ¿÷ийã îðîí ñóóö, íийãýì àõóйí áàðиëãûã äóëààöóóëàõ,

á¿òýýãäýõ¿¿í ¿йëäâýðëýõ, àõóйí õýðýãöýýíий õàëóóí óñ áýëòãýõ ÷иãëýëýýð õýðýãëýäýã õýäий ÷ 90 ãàðóй õóâийã íü çºâõºí äóëààöóóëãàä àøиãëàäàã íü ìàíàй îðíû îíöëîã þì. Èйì ó÷ðààñ äóëààíû ýð÷иì õ¿÷íий õýðýãëýýíий ¿ð àøãийã äýýøë¿¿ëýõийí òóëä áàðиëãûí õàøиõ õийöийí äóëààëãûã ñàйæðóóëàõ õýðýãòýй.

áàðèëãûí äóëààëãûí òåõíîëîãèÁàðиëãûí äóëààíû àëäàãäàë àãààðûí òåìïåðàòóð áà ñàëõиíû õóðäààñ ãàäíà

óã áàðиëãûí äóëààëãûí ÷àíàðààñ иõ õàìààðíà (Çóðàã 5.14).

81


Çóðàã 5.14 äóëààíû àëäàãäàë áàãàòàé áóþó èõòýé áàðèëãûí ò¿ëøíèé õýðýãëýýíèé õàðüöóóëàëò

Áàðиëãà, îðîí ñóóöàíä äîòîð àãààðûí òåìïåðàòóðûã òîõиðóóëàõ õýðýãñýë áàйäàãã¿й íü ýëäýâ áýðõøýýë, ¿ð àøиãã¿й áàйäàë áий áîëäîã. Äóëààíû àëäàãäàë иõòýй áàðиëãà, îðîí ñóóö ìàíàйä çîíõиëæ áàйíà. Äýýðõ çóðãààñ õàðàõàä ýõíий áàйøиíãийí äóëààëãà ñàйí ó÷ðààñ äóëààíû àëäàãäàë íü áàãà, óëìààð ò¿ëø áàãà õýðýãëýæ òийì иõ áиø óòàà ¿¿ñãýæ áàйãàà çóðãààñ õàðæ áîëíî.

Îäîî àøиãëàæ áóй áàðиëãóóäûã ñòàíäàðòûí õýìæýýíä õ¿ðòýë äóëààëñàí òîõиîëäîëä óëñûí õýìæýýíий í¿¿ðñíий õýðýãëýý æиë á¿ð 1.2-1.4 ñàÿ òîííîîð áóþó 25 õóâиàð áóóðàõ áîëíî.

íèéòèéí îðîí ñóóöíû äóëààíû õÿíàëò-òîõèðóóëãûí öîãöîëáîð2000 îíîîñ Óëààíáààòàð, Äàðõàí ìýòийí òîì õîòóóäûí ¿йëäâýð, ¿йë÷иëãýýíий

áàйãóóëàãóóäàä äóëààíû òîîëóóð íýâòýð÷ äóëààíû ýð÷иì õ¿÷ийã õýìíýõ ñîíиðõîë áий áîëæ ýõýëæ áàйíà. Õàðиí õºäººãийí òºâ ñóóðиí ãàçàð òºäийëýí íýâòðýýã¿й áàйíà.

Ìîíãîë óëñàä õ¿í àìûí 30 îð÷иì õóâü òºâийí äóëààíû ñиñòåìä õîëáîãäñîí íийòийí îðîí ñóóöàíä àìüäàðäàã. Íийòийí îðîí ñóóöàíä àìüäàðäàã àйëóóä äóëààíû òîîëóóð áàйõã¿й, äóëààíû ¿íийã òîîöîîíû àðãààð òîãòìîë òàðиôààð òºëäºã. Ìºí àйëóóä äóëààíû õýðýãëýýãýý ººðºº òîõиðóóëàõ òåõíиê õýðýãñýëã¿йãýýñ òàñàëãààíû òåìïåðàòóð íýìýãäñýí ¿åä öîíõîî îíãîйëãîæ иë¿¿äýë äóëààíàà ãàäàãø ãàðãàõàä õ¿ðäýã áàйíà.

5.6 ÒýýâРèéН САЛáАРûН ÒåХНîЛîÃèéН ÒЇâøèН

Ìîíãîëûí ºðãºí óóäàì íóòàãò õàðüöàíãóй òàðìàã áàйðëàëä àìüäàðäàã õ¿í àìûí õóâüä õàìãийí ÷óõàë ç¿йëийí íýã áîë òýýâðийí ñàëáàð þì.

Òºìºð çàìûí òýýâýð. Ìîíãîëûí òºìºð çàìûí òýýâýð ¿íäýñíий à÷àà ýðãýëòийí 96 õóâийã ÎÕÓ áà Õÿòàä óëñûí õиëийí õîîðîíäûí Ñ¿õáààòàð Äàðõàí, Óëààíáààòàð, Ýðäýíýò, Çàìûí–¯¿ä õîòóóäààð äàйðàõ 1815 êì óðò çàìààð ã¿йöýòãýæ áàйíà.

82


Àâòî òýýâýð. Àâòî ìàøиíû òîî æиëýýñ æиëä íýìýãäýæ áàйíà. Ñ¿¿ëийí 20 æиëä Ìîíãîë óëñàä ßïîí, Ñîëîíãîñ, Ãåðìàí óëñàä àøиãëàãäàæ áàйñàí õóó÷иí ìàøиí иõ õýìæýýãýýð îðæ иðñýí íü õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëò íýìýãäýõ íýã øàëòãààí áîëæ áàйíà.

Àãààðûí òýýâýð. 1996 îíîîñ äîòîîäûí çîð÷иã÷ийí áиëåòийí ¿íý îãöîì íýìýãäñýíýýñ ¿¿äýí àãààðûí òýýâýð óíàëòûí áàйäàëä îðæ îðîí íóòãийí çîð÷иã÷иä ãîë òºëºâ àâòî ìàøиíààð ÿâäàã áîëñîí. Õàðиí îëîí óëñûí íиñëýãийí òîî íýìýãäñýí.

òýýâðèéí ñàëáàðûí òåõíîëîãèéí ¿íýëãýýÌîíãîëûí òýýâðийí ñàëáàð иõýýõýí õîöðîãäñîí òåõíîëîãи õýðýãëýæ áàйíà.

Æиøýýëáýë, òºìºð çàìûí òýýâýðò õýò õóó÷иðñàí, îäîî ¿йëäâýðëýõýý áîëüñîí äиçåëü ò¿ëøýýð àæиëëàäàã ç¿òã¿¿ð¿¿ä àøиãëàæ áàйãàà ó÷ðààñ ò¿ëø ìàø иõ çàðöóóëæ áàйíà. Èйìä îйðûí õóãàöààíä öàõиëãààí ç¿òã¿¿ð íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàй áàйíà.

Àâòî òýýâðийí ñàëáàðò äîîðõ òåõíîëîãийã íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàй:• хэò ºíäºð шàòàхóóí çàðöóóëäàã, òàíñàã хэðэãëээíèé ìàшèí хэðэãëэхээñ

òàòãàëçàõ, øàòàõóóí áàãà çàðöóóëäàã ìîòîð àøиãëàõ,• Óëààíáààòàðхоòоäàâòоçàìыíñ¿ëæээãñàéæðóóëàх;• ò¿ëшíèéхэðэãëээíèé¿ðàшãèéãäээшë¿¿ëэхèéíòóëäàâòоìàшèíы¿éë÷èëãээã

ñàйæðóóëàõ• íèéòèéíáàãàçàðäооðхòºìºðçàìыíòээâэð(ìåòðо)áàéãóóëàхçàìààðàâòо

ìàøиíû õýðýãëýýã áàãàñãàõ • öàхèëãààíхóðèìòëóóðòàâòоìàшèí;

5.7 Аæ ЇéЛäâýРèéН САЛáАРûН ÒåХНîЛîÃè

1960–ààä îíîîñ Ìîíãîë óëñàä ìàë àæ àõóйí ãàðàëòàй ò¿¿õий ýä áîëîâñðóóëàõ ÷иãëýëийí ¿йëäâýð¿¿ä ýð÷иìòýй áàðиãäñàí. Ýäãýýð ¿йëäâýð¿¿ä äîòîîäûí çàõ çýýëийã õàíãààä çîãñîõã¿й á¿òýýãäýõ¿¿íýý ýêñïîðòîîð ãàðãàäàã áàйâ. Ìîíãîë îðíû àæ ¿йëäâýðийí ãîë íýðийí á¿òýýãäýõ¿¿íий ¿йëäâýðëýë 1990-2003 îíóóäàä îëîí äàõиí áóóðñàí. Õàðиí 2003 îíîîñ ¿йëäâýðëýë ààæìààð ñýðãýæ áàйíà. Ìîíãîë óëñûí àæ ¿йëäâýðийí ñàëáàð äîîðõ äºðâºí ¿íäñýí õýñãýýñ á¿ðäýíý. ¯¿íä:

Ýðäýíýòèéí Óóëûí Áàÿæóóëàõ ¿éëäâýð. Ýíý íü Ìîíãîë óëñûí õàìãийí òîì õàìòàðñàí ¿йëäâýð áºãººä óëñûí àæ ¿йëäâýðийí ñàëáàðûí öàõиëãààí ýð÷иì õ¿÷íий 65, í¿¿ðñíий 47 õóâийã õýðýãëýäýã.

Áóñàä òîìîîõîí ¿éëäâýð¿¿ä. Äîòîîäûí çàõ çýýëийí õýðýãöýýã õàíãàõ çîðиëãîîð óëñ íиëýýä õýäýí òîì ¿йëäâýð áàйãóóëñàí. Òýäãýýðийí иõýíõ íü õ¿íñ, íýõìýë áà íîîñ ýäëýë, áàðиëãûí ìàòåðиàë ¿йëäâýðëýõ ÷иãëýëýýð àæиëëàäàã.

Æèæèã ¿éëäâýð¿¿ä. Èйì òºðëийí ¿йëäâýð 6000 îð÷иì àæиëëàäàã ãýñýí ñòàòиñòиê ìýäýý áàйãàà. Òýäãýýðийí íиëýýä íü ñóì, ñóóðиí ãàçàðò õ¿íñ áà ìîäíû ¿йëäâýðëýë ÿâóóëäàã áºãººä òýäíий ºíººãийí áàйäëûí òàëààð ìýäýýëýë õîìñ áàйäàã.

83


Îð÷иí ¿åийí ¿йëäâýð¿¿ä. Äîòîîäûí çàõ çýýë áîëîí ýêñïîðòûí õýðýãöýý õàíãàõ çîðиóëàëòûí îð÷иí ¿åийí æиæиã, àâñààðõàí ¿йëäâýð¿¿ä øиíýýð áий áîëæ áàйíà.

öåìåíòèéí ¿éëäâýðÌîíãîë óëñàä öåìåíòийí õî¸ð ¿йëäâýð àæиëëàæ áàйíà. Ñ¿¿ëийí æиëä

áàðиëãûí ¿йëäâýðëýë ñýðãýæ öåìåíòийí õýðýãöýý иõ ºññºí. Ãýâ÷ Õÿòàä óëñààñ îðóóëæ áóй öåìåíòийí ¿íý õàðüöàíãóй õÿìä áàйãààãààñ äîòîîäûí ¿йëäâýðëýë íýìýãäýæ ÷àäàõã¿й áàйíà. 2008 îíä öåìåíòийí æиëийí õýðýãëýý 550 ìÿí òîíí áîëæ ºññºíий äºíãºæ 25 õóâийã ¿íäýñíий ¿йëäâýð õàíãàñàí áàйíà. Öåìåíò ¿йëäâýðëýëийí “íîйòîí” òåõíîëîãи àøиãëàäàã.

Ýð÷иì õ¿÷íий õýìíýëò áà òåõíîëîãийí øиíý÷ëýëòийí òàëààð õийñýí ñóäàëãààãààð, Äàðõàíû áà Õºòºëийí öåìåíòийí ¿йëäâýðò “õóóðàй” òåõíîëîãи íýâòð¿¿ëæ õ¿ëýìæийí õийí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ áîëîìæ иõ áàйãààã òîãòîîñîí.

5.8 Хªäªª Аæ АХУéН САЛáАРûН ÒåХНîЛîÃè

Мàë àæ àõóé áîë Ìîíãîë îðíû õóâüä óëàìæëàëò àìüäðàëûí õýâøиë, õºäºº àæ àõóйí á¿òýýãäýõ¿¿íий ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã. 2007 îíû áàйäëààð õºäºº àæ àõóйí ñàëáàð Ìîíãîë óëñûí äîòîîäûí íийò á¿òýýãäýõ¿¿íий 20 õóâийã á¿ðä¿¿ëæ áàйíà. Ìàë àæ àõóй õºäºº àæ àõóйí íийò á¿òýýãäýõ¿¿íий 80 õóâийã ¿йëäâýðëýíý. Ìàëûã õóâü÷иëñàíààð ñ¿¿ëийí æиë¿¿äýä ìàëûí òîî, ÿëàíãóÿà ÿìàà òàñðàëòã¿й íýìýãäýæ áàйíà.

Ìîíãîë ìàë áîë ãàçàð íóòãийí áîëîí öàã óóðûí ºâºðìºö íºõöºëä çîõиöñîí, õîîë òýæýýëýý áàйãàëиàñ ººðºº îëæ иääýã îíöëîãòîй. Èйì ó÷ðààñ ò¿¿íýýñ ãàðàõ àëиâàà á¿òýýãäýõ¿¿í íü ýêîëîãийí õóâüä òóйëûí öýâýð àíãиëàëä õàìààðíà.

áýë÷ýýð19. Ìîíãîë óëñàä 125,8 ñàÿ ãà áýë÷ýýð, 17,5 ñàÿ ãà îй áà îйí á¿ñ áий. Ìîíãîë÷óóä îëîí çóóíû òóðøиä ãàçðûã ãîë òºëºâ ìàëûí áýë÷ýýðийí çîðиóëàëòààð àøиãëàæ иðñýí ò¿¿õòýй. Áýë÷ýýðийã ìàëûí òîî, òºðëийã òîõиðóóëàí ç¿й çîõиñòîй àøиãëàæ áàйñàí. Ñ¿¿ëийí æиë¿¿äýä ÿìààíû òîî õýò íýìýãäýæ áýë÷ýýð àøиãëàëòàíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëîâ. Ìîíãîë óëñûí ìàëûí òîî 2009 îíû ýõíий áàйäëààð 40 ãàðóй ñàÿ áîëñîí. Íийò ìàëûí äîòîð ÿìàà 2006 îíä 41.8 õóâü, 2008 îíä 48.0 õóâийã òóñ òóñ ýçýëæ áàйíà.

Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýðийí 80 îð÷иì õóâü áýë÷ýýð áîëîâ÷ иõýýõýí ýëýãäýëä îðæ ºâñ íîãîîíû óðãàö ìóóäàæ áàйíà. Ýíý áàйäàë öààøиä óäààí ¿ðãýæëýâýë õºäºº àæ àõóйãààñ áýëòãýäýã õ¿íñíий õîìñäîë ¿¿ñýõ ìàãàäëàëòàй áàйíà. Ãîë ãîðõи áóëàã øàíä øиðãýæ áàйäëûã óëàì õ¿íäð¿¿ëæ áàйãàà. Ìîíãîë óëñûí á¿õ àйìãийí íóòàã äýâñãýðò áýë÷ýýðийí áàëàíñûí ñóäàëãàà õийãäñýí. Ñóäàëãààãààð îëîí àйìàãò áýë÷ýýðийí äààö õýòýðñýí áà ýäãýýð àйìàãò óñíû õîìñäëîîñ áîëæ áýë÷ýýðийí óðãàö ìóóäàæ áàйíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà, áýë÷ýýðийí íýã ãà òàëáàй òóòìûí æиëийí äóíäàæ ºâñíий óðãàö õóóðàй ìàññààð 500 êã20 õ¿ðýõã¿й áîëñîí.

19. Ìîíãîë óëñûí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð, 2000 îí20. M.Òºìºðæàâ. Ìîíãîëûí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé: Á¿òýýìæ, áèîëîãèéí îíöëîã. Óëààíáààòàð õîò 1989 îí

84


Áýë÷ýýðийí äîðîйòîë õî¸ð ¿íäñýí øàëòãààíòàй, íýãä¿ãýýðò, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, õî¸ðäóãààðò, ìàëûí, ò¿¿íий äîòîð ÿìààíû òîî ºññºíòýй õîëáîîòîй öºëæиëò ýð÷иìæиæ áàйíà.

áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë, öºëæèëòèéã ñààðóóëàõàä ÷èãëýñýí òåõíîëîãèóä:

• Áэë÷ээðèéíìàëàæàхóéã(эêоëоãèéíöэâэðá¿òээãäэх¿¿í)ºíººãèéííºхöºëäçохèöóóëàíхºãæ¿¿ëæ,ìàëыíàшèãшèìèéãíüíэìэãä¿¿ëэх,òооãöººð¿¿ëэх;

• Ãàçàðòàðèàëàíãèéíá¿ñíóòàãòºíäºðàшèãшèìòэéìàëыíñóóðèíàæàхóéãáèéáоëãоæхºãæ¿¿ëэх;

• Ìàëòооòоëãоéíá¿òöèéãоíоâ÷òоéáоëãох,òóхàéëáàëÿìààíыòооãçохèñòоéáоëãох;

• Áэë÷ээðèéíàшèãëàëòыíìåíåæìåíòèéãáоëоâñðоíãóéáоëãох.

5.9 ÃАçАР АøèÃЛАЛÒ áА îéН САЛáАРûН ÒåХНîЛîÃè

Ìîíãîë îðíû ýäýëáýð ãàçðûí õýìæýý 2005 îíû áàйäëààð 113,500.00 ìÿíãàí ãà áºãººä ò¿¿íий 99 õóâü õàäëàí áýë÷ýýðийí òàëáàй þì. Ìîíãîë óëñ 1958 îíîîñ ãàçàð òàðиàëàí õºãæ¿¿ëýõýä îíöãîй àíõààð÷ áýë÷ýýðийã òàðиàëàíãийí òàëáàй áîëãîí õóâиðãàæ ýõýëñýí. Òýð ¿åýñ àòàð ãàçàð õàãàëàõ ¿йë àæиëëàãàà 1980 îí õ¿ðòýë òàñðàëòã¿й ÿâàãäàæ 1958-1990 îíä íийò 1.3 ñàÿ ãà áýë÷ýýðийã õàãàëæ òàðиàëàíãийí òàëáàй áîëãîñîí. Ñ¿¿ëийí 26 æиëийí äîòîð òàðиàëàíãийí òàëáàй æиë òóòàì òàñðàëòã¿й áóóð÷ иðñýí. Ãàçàð òàðиàëàíãийí ñàëáàð óíàëòàíä îðæ ¿ð òàðиà, õ¿íñíий íîãîîãîî ãàäààäààñ иìïîðòîîð àâäàã áîëîâ. Ñ¿¿ëийí æиë¿¿äýä Ìîíãîë óëñûí Çàñãийí Ãàçðààñ ãàçàð òàðиàëàíãийí ñàëáàðò ýð÷иìòýй ººð÷ëºëò ãàðãàõ ÿâäëûã ãîë ÷иãëýë áîëãîæ òîäîðõîйëñîí. Òàðиàëàíãийí òàëáàй îðõиãäîæ àòàðøиæ ñ¿¿ëийí 16 æиëийí òóðø îйðîëöîîãîîð 140 ìÿíãàí ãà ãàçàð àòàðøñàí áàйíà.

Óëñûí òóñãàй õàìãààëàëòàíä îðñîí 61 ãàçðûí 35 áóþó 58.3 õóâü íü îй á¿õий ãàçàð þì. Òóñãàй õàìãààëàëòàíä õàìðàãäàæ áàйãàà îйí ñàí á¿õий 3.32 ñàÿ ãà òàëáàйí 1.8 ñàÿ ãà íü øиëì¿¿ñò,1.54 ñàÿ ãà íü çàãàí îй þì.

2006-2007 îíä Ìîíãîë îðíû îйí ñàíãийí 1,138,108 ãà òàëáàйä îйí õºíººëò øàâæ, ºâ÷иí òàðõñàí21. Îй á¿õий ãàçðóóäàä îйí õºíººëò øàâæíû òàðõàëòûã õÿçãààðëàõ, òýìöýõ òåõíîëîãийã áîëîâñðîíãóй áîëãîõ àæиëä íóòãийí иðãýäийí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷иãëýñýí àðãà õýìæýýã Áàйãàëü îð÷иí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû òºâëºðñºí àðãà õýìæýýíий çàðäëûí õºðºíãº, îðîí íóòãийí òºñºâò õºðºíãº, Äýëõийí õ¿íñ õºäºº àæ àõóйí áàйãóóëëàãóóäûí òºñëийí ñàíõ¿¿æиëòýýð ã¿йöýòãýñýí áàйíà.

Ò¿éìýð. Ñ¿¿ëийí æиë¿¿äýä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, õóóðàйøиëò, õ¿íий ¿йë àæиëëàãààíààñ áîëæ ò¿йìýð иõñýæ áàйíà. Òóõàйëáàë 2005 îíä 391.8 ìÿíãàí ãà îй, 5,202.2 ìÿíãàí ãà õýýð ò¿йìýðò ºðòæýý.

Îé àøèãëàëò. 2005 îíä 609.9 ìÿíãàí øîî ìåòð ìîä, ò¿¿íий äîòîð 39.9 ìÿíãàí øîî ìåòð õýðýãëýýíий, 570.0 ìÿíãàí øîîìåòð ò¿ëýýíий ìîä áýëòãýæ, õàðиóä íü

21. Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàí, 2006-2007 îí, Óëààíáààòàð, 2008

85


3.26 ñàÿ øиðõýã ìîä ñóóëãàñàí.Îйðûí ¿åä îйí òºëºâ áàйäëûã ñàйæðóóëàõ çîðиëãîîð íýâòð¿¿ëáýë çîõиõ

äýâøиëòýä òåõíîëîãиóä: -оéхàìãààëàëòыãñàéæðóóëàх;-оéæóóëàëò;-óñæóóëàëòыãхºãæ¿¿ëэх;-Ãà òóòìààñ àâàõ óðãàöûã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð òàðиàëàõ òàëáàйã áàãàñãàõ

5.10 ХîÃ ХАЯÃäЛûН ìåНåæìåНÒèéН САЛáАРûН ÒåХНîЛîÃè

àõóéí õàòóó õîã õàÿãäàë22. Óëñûí íийò õ¿í àìûí òàë íü õîò ñóóðиí ãàçàð

àìüäàðäàã, õàòóó õîãîî çàäãàйãààð çººâºðëºí õîãийí öýã¿¿äýä õàÿäàã. Ìîíãîë óëñàä ºíººäºð õóóðàй õîã öóãëóóëàõ 3,015 ìåòð êâàäðàò òàëáàй á¿õий 490 öýã áàйãàà ãýñýí ñóäàëãàà áàйíà. Óëààíáààòàð õîò 1.1 ñàÿ õ¿í àìòàй, äóíäàæààð õîíîãò 1,500-1,800 øîî ìåòð, æиëä 650-700 ìÿíãàí øîî ìåòð õàòóó õîã õàÿãäàë ãàðãàäàã. Óëààíáààòàð õîòîä ãóðâàí öýãò õîãийã çàäãàй õàÿæ áàйíà. Íийò õîãийí 75 îð÷иì õóâийã òîõиæиëò ¿йë÷иëãýýíий êîìïàíиóä, 15 õóâийã áàйãóóëëàãà, àæ àõóйí íýãæ¿¿ä ººðийí òýýâðийí õýðýãñëýýð õîãûí öýãò õ¿ðãýäýã. ¯ëäñýí 10 õóâü íü òýýâýðëýãäýõã¿й ¿ëääýã áàйíà. Óëààíáààòàð õîòûí íýã õ¿í 2007 îíû áàйäëààð ºäºðò 0.334 êã õîã ÿëãàðóóëæ áàйíà.

Óëñûí õýìæýýíä õàòóó õîã õàÿãäëûã àíãиëàõ, àðиóòãàõ, äàõиí áîëîâñðóóëàõ, ýðã¿¿ëýí àøиãëàõ, äàðæ óñòãàõ ¿йë àæиëëàãàà òºäийëºí õийãäýõã¿й áàйãàà áºãººä õîãийã øóóä çººæ õîò ñóóðиíãийí îð÷иìä çîðиóëàëòûí áóñ ãàçàð õàÿäàãààñ áîëæ õîãийí öýãийí òàëáàй óëàì á¿ð òýëæ îð÷íû õºðñ, óñ, àãààðûã иõýýð áîõиðäóóëàõ íýãýí ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áàйíà. Òîìîîõîí òºâ ñóóðиí ãàçðóóä, íийñëýëийí õýìæýýíä õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòийã îíîâ÷òîй øийäâýðëýæ ÷àäààã¿й áàйíà.

Îйðûí ¿åä íýâòð¿¿ëáýë çîõиõ òåõíîëîãиóä1. õàòóó õîã õàÿãäëûã öóãëóóëàõ, òýýâýðëýõ, àíãиëàí ÿëãàõ òåõíîëîãи2. äàõиí àøиãëàõ, ýð÷иì õ¿÷ ¿йëäâýðëýõáîõèð óñ. Õîòûí õ¿í àìûí áîëîí ¿йëäâýðийí óñíû õýðýãöýýã ãàçðûí ã¿íий

öýâýð óñààð õàíãàæ áàйíà. Óëààíáààòàð õîòûí õóâüä 80 îð÷иì êì çàйãààñ íàñîñîîð óñûã õîò ðóó øàõàæ íýãäñýí ñиñòåìýýð õýðýãëýã÷иä ò¿ãýýæ áàйíà. Óñ àøиãëàëò ìàø õàíãàëòã¿й ãýæ ¿çäýã. 2000 îíîîñ óñíû òîîëóóð íýâòð¿¿ëýõ àæëûã ýð÷иìòýй çîõиîí áàйãóóëñàí, ¿¿íий ä¿íä óñíû õýðýãëýý ìýäýãäýõ¿йö áóóð÷ ¿ð ä¿íãýý ºã÷ áàйíà. Ãýõäýý õàíãàëòòàй áóñ. Óëààíáààòàð õîòîä íийòийí îðîí ñóóöàíä àìüäàðäàã íýã õ¿í õîíîãò 240-350 ëиòð, ãýð õîðîîëëûí íýã õ¿í 5-9 ëиòð óñ õýðýãëýæ áàйãàà ãýñýí ñóäàëãàà áий. Äóëààíû öàõиëãààí ñòàíöóóä ººðòºº óñ õàíãàìæийí ñиñòåìòýй. Õîòûí íийò áîõиð óñûã íýã äîð òºâëºð¿¿ëýí öýâýðëýõ õ¿÷иí ÷àäàëòàй áàйãóóëàìæ àæиëëàæ áàйíà.

22. World Health Organization report, 2002

86


Àõóéí áîõèð óñ. Óëààíáààòàð õîòûí 4 æиæиã, 1 òîì ÷àäëûí öýâýðëýõ áàйãóóëàìæ õîíîãò 230 ìÿí. òîíí àõóйí áîëîí ¿йëäâýðийí õàÿãäàë áîõиð óñ öýâýðëýõ õ¿÷иí ÷àäàëòàй. Íийñëýëийí óñ öýâýðëýõ òºâ áàйãóóëàìæийí òåõíîëîãи ºíººãийí øààðäëàãûã õàíãàõã¿й áàйíà. Öýâýðëýãýýãýýð îðîîä ãàð÷ áóй óñíû ÷àíàð øààðäëàãà õàíãàõã¿й, óëìààð Òóóë ãîëûã иõ õýìæýýãýýð áîõиðäóóëæ áàйíà. Íýí ÿàðàëòàй äýâøиëò òåõíîëîãи, òóõàйëáàë áîõиð óñíû àíåîðîáиê òºõººðºìæ íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàй áàйíà.

¯йëäâýðийí áîõиð óñ. Óëààíáààòàð õîòîä ìàë àæ àõóйí ãàðàëòàй àðüñ øиð, íîîñ áîëîâñðóóëàõ áîëîí õ¿íñíий ¿йëäâýð¿¿ä îëîí àæиëëàæ áàйãàà. Òýäãýýð íü ººðòºº óñ áîëîâñðóóëàõ òºâëºðñºí áàйãóóëàìæòàй (“Õàðãиà”) áîëîâ÷ òýð íü òåõíîëîãийí õóâüä ¿йë àæиëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæã¿й áîëñîí. ¯йëäâýð¿¿ä áîëîâñðóóëààã¿й áîõиð óñàà íóóöààð òºâ áàйãóóëàìæ ðóó øàõàæ áàйíãà áýðõøýýë, õîõиðîë ó÷ðóóëäàã. Íийñëýëä àðüñ øиð áîëîâñðóóëàõ ¿йëäâýð áàйëãàõã¿й áàйõ áîäëîãî áàðиìòàëæ áàйíà.

Documents

Уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулахуй