Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицохуй

Лувсангийн Нацагдорждамдингийн дагвадорж

УУР АМЬСГАЛЫН ӨӨРЧЛӨЛТӨД ДАСАН ЗОХИЦОХУЙ

(Шаардлага, бэрхшээл, боломж)

Уëààíáààòàð õîò2010 он

“Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä äàñàí çîõèöîõóé” íýðòýé ýíýõ¿¿ òîâõèìîëûã Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë õàðèóöñàí Òóñãàé ýë÷èéí àæëûí àëáà, Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíààñ ýðõëýí õýâë¿¿ëýâ.

Copyright © 2010, Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë õàðèóöñàí Òóñãàé ýë÷èéí àæëûí àëáà, Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì

ISBN: 978-99929-93403-X

Òàëàðõàë

Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä îëîí óëñûí áîëîí ìàíàé îðíû áàéãóóëëàãóóä, ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààð òàâüñàí èëòãýë, õýâë¿¿ëñýí íîì òîâõèìîë, õèéñýí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèëä òóñãàãäñàí ¿íäñýí ñàíàà, ä¿ãíýëò¿¿äèéã àøèãëàñàí áîëíî. Èìéä òîâõèìîëä á¿òýýë, ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿í íü îðñîí íèéò áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýí ñóäëàà÷äàä ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Òîâõèìîëûã áè÷èæ, õýâë¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí Äàÿí äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí, Í¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ”Áàéãàëü îð÷íû çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ” òºñºëä ìºí òàëàðõëàà èëýðõèéëæ áàéíà.

Ñàíàìæ

Ýíýõ¿¿ èëòãýëèéí àãóóëãûã á¿òíýýð áà õýñýã÷èëñýí áàéäëààð çîõèîã÷èéí ýðõèéã ýçýìøèã÷ýýñ íü çºâøººðºë àâàëã¿éãýýð çºâõºí ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ áîëîí àøãèéí áóñ çîðèëãîîð äàõèí õýâëýæ, ýñâýë àøèãëàæ áîëîõ áà ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã çààâàë äóðäàõ ó÷èðòàé. Ýíýõ¿¿ èëòãýëèéí àãóóëãûã àøèãëàñàí íîì, ìàòåðèàëûíõàà õóâèéã Áàéãàëü Îð÷èí, Àÿëàë Æóóë÷ëàëûí ßàì, Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë õàðèóöñàí Òóñãàé ýë÷èéí àæëûí àëáàíä èð¿¿ëáýë òàëàðõàõ áîëíî.

Ìîíãîë Уëñûí Áàéãàëü Îð÷èí, Àÿëàë Æóóë÷ëàëûí ßàì, Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë õàðèóöñàí Òóñãàé ýë÷èéí àæëûí àëáàíààñ áè÷ãýýð óðüä÷èëàí çºâøººðºë àâààã¿é áîë ýíýõ¿¿ òîâõèìëûã àðèëæààíû áóþó àøèã îëîõ çîðèëãîîð äàõèí õýâëýõ, õóâèëàõûã õîðèãëîíî.

3

ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒªÄ ÄÀÑÀÍ ÇÎÕÈÖÎÕÓÉ

ГАРЧИГ

ЄìíЄÒГЄë 4

1 УУð àìЬÑГàëЫí ЄЄðЧëЄëÒИЙí ÒЇГШЇЇð 8

1.1 Äýëõèéí õýìæýýíä õàðâàë 8

1.2 Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, ¿ð äàãàâàð 14

2 УУð àìЬÑГàëЫí ЄЄðЧëЄëÒИЙГ ìЭДðЭõ,

ЭìЗЭГ БàЙДàë, ЭðÑДЭë

28

3 УУð àìЬÑГàëЫí ЄЄðЧëЄëÒЄД ДàÑàí ЗОõИЦОõ íЬ 32

3.1 Еðºíõèé îéëãîëò 32

3.2 Äàñàí çîõèöîõ àðãà õýìæýýíèé ñàíõ¿¿æèëòèéí ìåõàíèçì 45

4 ìОíГОë ОðОíД УУð àìЬÑГàëЫí ЄЄðЧëЄëÒЄД ДàÑàí

ЗОõИЦОõ àðГà õЭìæЭЭГ àВЧ õЭðЭГæЇЇëЭõ ШààðДëàГà,

БОëОìæ

54

4.1 Ìàë àæ àõóéí äàñàí çîõèöîõóé 60

4.2 Гàçàð òàðèàëàíãèéí äàñàí çîõèöîõóé 65

4.3 Уñíû íóóö 65

4.4 Áàéãàëèéí ýкîñèñòåìèéí äàñàí çîõèöîõîä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ íü 68

4.5 Îéí íººöèéí äàñàí çîõèöîõîä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ íü 69

4.6 Áàéãàëèéí ãàìøãèéí õºíººëèéã áóóðóóëàõ íü 70

ÒЄГÑГЄëИЙí ЇГ 72

4


ЄìíЄÒГЄë

Уóð àìüñãàë áèäíèé õàðñààð áàéòàë ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Уóð àìüñãàë ººð÷ëºëò

íü ãîë óñ äóíäðàõ, íóóð öººðºì, áóëàã øàíä øèðãýõ, õºðñ, áýë÷ýýð äîðîéòîí öºëæèõ

¿éë ÿâö èäýâõæèõ, óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðäýë öººðºõ, çýðëýã àí àìüòàäûí òàðõàëòûí

á¿ñ (àðåàë) õóìèãäàõ, îé, õýýðèéí ò¿éìðèéí äàâòàãäàë íýìýãäýõ çýðãýýð áàéãàëü

îð÷èí äîðîéòîõ, öàã àãààðûí ãàìøèãò ¿çýãäýë, ãàí, çóäûí äàâòàãäàë îéðòîæ, ýð÷

õ¿÷ íü íýìýãäñýíýýñ ìàëûí ç¿é áóñ õîðîãäîë íýìýãäýõ, ìàë äàâæààðàõ, öàãèéí

ãà÷ààëèéã òýñâýðëýõ ÷àäâàð íü äîðîéòîæ, ìàë ñ¿ðãèéí á¿òýýìæ áóóð÷, òýð áàéòóãàé

ñ¿ðãèéí á¿òýö ººð÷ëºãäºõ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýìæ áóóðàõ, óëìààð óëñ îðíû

ýäèéí çàñàã, õºäººãèéí õºäºëìºð÷äèéí àìüäðàë àõóéä ñºðãººð íºëººëºõ, íèéãìèéí

ýð¿¿ë ìýíä äîðîéòîõ çýðãýýð èëýð÷ áàéíà. Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ñºðºã òààã¿é

íºëººëëèéã àëñ õÿçãààðûí ìàë÷íààñàà ýõëýýä òºð çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èä õ¿ðòýë

òîäîðõîé õýìæýýãýýð îéëãîäîã áîëæ, óëñ îðíû õºãæëèéí çàðèì áàðèìò áè÷èãò óóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë ÿìàð íýãýí áàéäëààð òóñãàëàà îëæ àðãà õýìæýý

àâàõ àíõíû îðîëäëîãî õèéãäýæ áàéíà. Ìºí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààð

áàðèìòëàõ ¿íäýñíèé õýìæýýíèé áîäëîãî, ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èã ãàðãàõ, ýðõ ç¿éí

îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ àëõàìóóä õèéãäýæ áàéíà.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä õ¿ðãýýä áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò ÀÍУ-ä

ãàð÷ áàéíà óó, Ìîíãîëä ãàð÷ áàéíà óó ÿëãààã¿é ¿íäñýíäýý äýëõèéí àãààð ìàíäàëä

æèãä øàõàì õóâèàðëàãääàã. Èíãýõëýýð îð÷èí ¿åèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã

ñààðóóëàõ (ñ¿¿ëèéí ¿å á¿ð òýìöýõ ãýæ ÿðèõ áîëæ)-ûí òóëä õ¿í á¿ðèéí, àæ àõóéí íýãæ

á¿ðèéí, óëñ îðîí á¿ðèéí, äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýãèéí óÿëäóóëàí çîõèöóóëñàí

áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà øààðäàãäàæ áàéãàà þì.

×óõàì èéìýýñ äýëõèéí îëîí óëñ îðîíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òºðèéí

áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áîäëîãûíõîî

ñàëøã¿é íýãýí õýñýã áîëãîí àâ÷ ÿâàõ áîëîîä áàéíà. Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí

áîäëîãî õî¸ð òàëòàé. Þóíû ºìíº óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ãàð÷ áàéãàà

íîöòîé ¿ð äàãàâðûã áóóðóóëàõûí òóëä ýíý ººð÷ëºëòºä õ¿ðãýýä áàéãàà õ¿íèé õ¿÷èí

ç¿éë áîëîõ õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòàà ýðñ áóóðóóëàõ, øèíãýýëòèéã íü óëàì

ñàéæðóóëàõ, ¿ã¿é ÿäàæ îé ìîä, áýë÷ýýðýý ñ¿éòãýõã¿é áàéõ õýðýãòýé þì. Èéì ó÷ðààñ

óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí áîäëîãûí ãîë àñóóäàë áîë äýëõèé íèéòèéí õýìæýýãýýð

õàìãèéí áîãèíî õóãàöààíû äîòîð í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñýë áóþó í¿¿ðñõ¿÷ëèéí

5


õèé áàãà ÿëãàðóóëäàã ýäèéí çàñàãò (í¿¿ðñòºðºã÷ áàãàòàé ýäèéí çàñàã ãýæ ÿðèíà)

øèëæèõ àñóóäàë òàâèãäàæ áàéíà.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òààã¿é ¿ð äàãàâðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí

òóëä Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí Í¯Á-ûí ñóóðü кîíâåíö (Ðèî äå Æàíåéðî, 1992)-

èéí Ç¿éë 2-ò кîíâåíöèéí ýöñèéí çîðèëòûã «…óóð àìüñãàëûí òîãòîëöîîíä õ¿íèé

¿éë àæèëëàãààíû íºëººëºë àþóëòàé ò¿âøèíä õ¿ðýõýýðã¿éãýýð àãààð ìàíäàë

äàõü õ¿ëýìæèéí õèéí õóðèìòëàëûã òîãòâîðæóóëàõ; Òîãòâîðòîé õºãæëèéí

¿íäñýí äýýð ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã õàíãàõ õ¿íñ òýæýýëèéí ¿éëäâýðëýëèéã àþóëä

ó÷ðóóëàõã¿éãýýð ýêîñèñòåì íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä áàéãàëèéí æàìààðàà

äàñàí çîõèöîõ áîëîìæ îëãîõóéö òèéì õóãàöààíä äýýðõ ò¿âøèíä õ¿ðýõèéã çîðèõ

¸ñòîé …» ãýæ çààæýý. Òýð àþóëòàé ò¿âøèí íü ÷óõàì ÿìàð ò¿âøèí áîëîõ òàëààð

òîäîðõîé çààãààã¿é áîëîâ÷ àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæèéí õèéí àãóóëàìæèéã 450-

500 ppmv1 -ýýñ äàâóóëàõã¿é òîãòâîðæóóëàõ, äýëõèéí ãàçàð îð÷ìûí àãààðûí äóíäàæ

òåìïåðàòóðûí ºñºëòèéã àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàëûí ºìíºõ ¿åýñ 1.5 - 2.00Ñ-ààñ

õýòð¿¿ëýõã¿é áàðèõ òýð ò¿âøèí ãýæ îéëãîæ áàéíà. Îäîî ýíýõ¿¿ “àþóëòàé” õÿçãààð

ëóó õóãàöàà ºíãºðºõ òóòàì óëàì õóðäòàé îéðòñîîð áàéíà.

Àãààð ìàíäàëä íýãýíò äýãäýí ãàðñàí õ¿ëýìæèéí õèéí¿¿ä (ãîë íü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí

õèé) äýëõèéí äàëàé, íîãîîí óðãàìàëä øèíãýëã¿é óäààí õóãàöààãààð, õýäýí àðàâ,

õýäýí çóóí æèëýýð àãààðò õàäãàëàãäàí õóðèìòëàãäàæ äóëààðàëòûã èäýâõæ¿¿ëñýýð

áàéäàã áîëîõîîð õ¿íèé ÿëãàðóóëæ áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã àëü áîëîõ

îéðûí õóãàöààíä áóóðóóëàõ õýðýãòýé áîëæ áàéãàà þì. ªíäºð õºãæèëòýé îðíóóä

2050 îí ãýõýä õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòàà 50-80%-èàð áóóðóóëàõ àñóóäëûã îäîî

ÿðèãäàæ áàéãàà Êèîòîãèéí ïðîòîкîëûí äàðàà÷èéí îëîí óëñûí ãýðýýíèé òºñºëä

îðóóëàõ òàëààð èäýâõòýé ÿðèà õýëýëöýý ÿâàãäàæ áàéíà.

Õî¸ðäàõü àñóóäàë íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò îäîî íýãýíòýý ÿâàãäààä

ýõýë÷èõñýí, ò¿¿íèé áàéãàëü, íèéãìèéí òîãòîëöîîíä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ñºðºã ¿ð äàãàâàð

íýëýýä íîöòîé õýìæýýíä àæèãëàãäàæ ýõëýýä áàéãàà, öààøèä õ¿ëýìæèéí õèéí

ÿëãàðàëòàà ýðñ áóóðóóë÷èõëàà ÷ ãýñýí îéðûí õýäýí àðàâ, çóóí æèëäýý äýëõèéí

äóëààðàëò ¿ðãýëæëýõ, ìàãàäã¿é óëàì íýìýãäýõ òºëºâòýé áàéãàà èéì íºõöºëä

áèäíèé õèéæ ÷àäàõ, áàñ õèéõ íýí øààðäëàãàòàé íýã ãîë àæèë áîë ººð÷ëºãäºí

õóâüñ÷ áàéãàà óóð àìüñãàëûí øèíý íºõöºëä íèéöýí àìüäðàõ, ººðººð õýëáýë óóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã õàìãèéí õîõèðîë áàãàòàé äàâàí òóóëàõ ÿâäàë þì. ¯¿íèéã

óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóé ãýæ òîìú¸îëäîã.

Äàñàí çîõèöîõóéí àðãà õýìæýý íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã ñààðóóëàõ

(õ¿ëýìæèéí õèéí àãààð äàõü õóðèìòëàëûã áóóðóóëàõ) áîäëîãî, àðãà õýìæýýòýé

çýðýãöýí íýìýëò áàéäëààð õèéãäýõ áîëîâ÷ ò¿¿íèéã îðëîõ õóâèëáàð áèø þì. Уóð

1 Ýíä ppmv íýã íü ýçëýõ¿¿íèé ñàÿíû íýã, Á¿ä¿¿â÷ýýð íýã ñàÿ ëèòð àãààðûí õýä ëèòð íü òóõàéí õèéí ìîëåкóë áàéíà âý ãýñýí ¿ã. Ýñâýë àãààðûí 1 ñàÿ ìîëåкóëûí õýä íü òóõàéí õ¿ëýìæèéí õèéí ìîëåкóë âý? ÷ ãýæ áîëíî

6


àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóé íü ó÷èð÷ áîëîõ ñºðºã íºëººëëèéã á¿ðýí

àðèëãàæ ÷àäàõã¿é ÷ ãýñýí áàéãàëü, íèéãýì, ýäéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä ó÷èð÷

áîëçîøã¿é õîõèðëûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð áóóðóóëàõàä ÷èãëýãäýõ ¸ñòîé. Äýëõèéí

äóëààðàëò íýìýãäýõ òóòàì, ººðººð õýëáýë õóãàöàà ºíãºðºõ òóòàì äàñàí çîõèöîõóéí

àðãà õýìæýýíèé ºðòºã óëàì íýìýãäýæ, òîäîðõîé áîñãî óòãàíä õ¿ðýõýä èéì àðãà

õýìæýý àâ÷ ÿâóóëààä ÷ àøèãã¿é, ººð÷ëºëòèéí ¿éë ÿâöûí ñºðºã íºëººëºë ýðãýëò

áóöàëòã¿é áîë÷èõñîí áàéæ ìýäýõ þì. Èéì ë ó÷ðààñ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí

àñóóäàëòàé õîëáîãäñîí àðãà õýìæýýã áàéäàë òîäîðõîéã¿é áàéíà, õºðºíãº ìºíãº

õîìñäîëòîé áàéíà, áàéãàëèéí ººðºº äàñàí çîõèöîõ ¿éë ÿâöûã õ¿ëýýå ãýõ çýðãýýð

õîéøëóóëàõ ýðõ ºíºº ¿åèéõýíä áàðàã áàéõã¿é þì.

Ìîíãîë îðîí ãàçàðç¿éí áàéðøèë, ýìçýã ýкîñèñòåì, àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûí

õýâøèë, ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî çýðýã òàëààñàà óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä òóí

ýìçýã ºðòºìòãèé. Ýíý òóõàéä áèä ºìíº íü “…Уóð àìüñãàëûí õóâèðàëò ººð÷ëºëò

íü Ìîíãîë îðíû õóâüä äàëàéí ýðýã õàâèéí íàì äîð ãàçàðò îðøèõ îðîí íóòãààñ

äóòàõààðã¿é ñºðºã íºëººòýé…” õýìýýí òýìäýãëýñýí áóé2.

Уóð àìüñãàë åðºíõèéäºº äóëààð÷ áàéãàà íü ìàíàé îðîí øèã ýðñ òýñ óóð

àìüñãàëòàé ãàçàð íóòãèéí õóâüä óóð àìüñãàëûí õàòóó øèð¿¿í áàéäàë çººëºð÷,

àìüäðàõ ãàäààä îð÷íû õóâüä àÿòàé òààòàé íºõöëèéã (óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöàà

óðòñàõ, áàéøèí áàðèëãûí õàëààëòûí õóãàöàà áîãèíîñîõ, õºðñ õºëäºëòèéí ã¿í

íèìãýðýõ ãýõ çýðýã) çàðèì òàëààð á¿ðä¿¿ëæ áîëîõ þì. Гýâ÷ äýëõèéí óóð àìüñãàëûí

ñèñòåì á¿õýëäýý ººð÷ëºëò, ýâäðýëä îðæ áàéãàà òóë óóð àìüñãàë åðºíõèéäºº

äóëààðààä çîãñîõã¿é, äýëõèéí õýìæýýãýýð áîëîí á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä ÷èéã,

äóëààíû ãîðèì, àìü ìàíäàë (áèîñôåð) äàõü áîäèñ, ýíåðãèéí ýðãýëò, òýíöâýð, öàã

àãààðûí ¿çýãäýë ÿâöûí ãîðèì, ýð÷èì, àæèãëàãäàõ äàâòàìæèä íîöòîé ººð÷ëºëò

îðæ áàéíà. Öààøèä ýíý õàíäëàãà óëàì èäýâõæèíý. Ýíý íü ìàíàé îðíû õóâüä óóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ýåðýã òààòàé íºëºº ¿ç¿¿ëýõýýñýý èë¿¿ ñºðºã íºëººëºë íü

äàâàìãàéëæ áîëçîøã¿é ãýñýí ¿ã þì. Èéìä íýã òàëààð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí

óëìààñ áóé áîëîõ àÿòàé òààòàé íºõöëèéã àëü áîëîõ á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàõ, ó÷ðóóëæ

áîëîõ ñºðºã ¿ð äàãàâðûã íü áàãàñãàõ, áóóðóóëàõ, óóð àìüñãàëûí ñèñòåìä ãàðàõ

ººð÷ëºëòºä àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òåõíèк òåõíîëîãè, ýäèéí çàñãèéí á¿òöýý

çîõèöóóëàõ àñóóäëûã õýð öàã àëäàëã¿é, ç¿é çîõèñòîéãîîð øèéäâýðëýñíýýñ óëñ îðíû

òîãòâîðòîé õºãæëèéí áàòàëãàà ÿìàð íýãýí áàéäëààð õàíãàãäàíà. ªºðººð õýëáýë

òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë, áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý íèéãýì, ýäèéí

çàñãèéí ñàëáàð á¿ðò óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò õýðõýí íºëººëºõ, ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòºä

õýðõýí äàñàí çîõèöîõ àñóóäëûã çàéëøã¿é òîîöîæ øèéäâýðëýõ øààðäëàãà òóëãàð÷

áàéíà.

2 Ë.Íàöàãäîðæ, Ä.Äàãâàäîðæ, Ï.Гîìáîë¿¿äýâ Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, öààøäûí õàíäëàãà,- УÖУÕ-èéí ÝØÁ, ¹ 20, 1999, õ. 114-133

7


Ìîíãîë óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí “¯íäýñíèé õºãæëèéí

öîãö áîäëîãî”-ûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéí íýã íü “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä

äàñàí çîõèöñîí àðãà ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõ, ýêîñèñòåìèéí òýíöâýðò áàéäëûí

àëäàãäëûã çîãñîîõ, õàìãààëàõ çàìààð õºãæëèéí òîãòâîðòîé îð÷èí áèé áîëãîõ”

ãýæ çààæýý. ªíºº ¿åä îëîí óëñûí õ¿ðýýíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí

çîõèöîõ àðãà õýìæýý øààðäëàãàòàé ýñýõ òóõàéä àñóóäëûí ãîë íü áóñ, õàðèí ÿìàð

çàðäëààð, ÿàæ äàñàí çîõèöîõ âý ãýäýãò àñóóäëûí ìºí ÷àíàð îðøèæ áàéíà. Ýíý

òàëààð áýëýí æîð õàðààõàí áàéõã¿é, óëñ îðîí, á¿ñ íóòãèéí õ¿ðýýíä ÿíç á¿ðèéí àðãà

õýìæýý ñàíàë áîëãîæ, àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëæ áàéíà.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé øèéäâýðëýâýë çîõèõ îëîí àñóóäàë

áàéãàà áîëîâ÷ ìàíàé îðíû õóâüä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿ç¿¿ëæ ýõëýýä áàéãàà

òààã¿é ñºðºã ¿ð äàãàâðûã áàéæ áîëîõ õàìãèéí áàãà õýìæýýíä áàðèõ, ó÷ðóóëæ

áîëîõ õîð õîõèðëûã áóóðóóëàõ, íýãýíò ººð÷ëºãäºæ áàéãàà óóð àìüñãàëûí íºõöºëä

íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëàà çîõèöóóëàí çîõèîí áàéãóóëàõ, óëìààð óëñ

îðíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîäëîãûí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ ÿâäàë òýðã¿¿í çýðãèéí

à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Òîëèëóóëàí áóé òîâõèìîëä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí

íºëººëºë, ¿ð äàãàâàð, ò¿¿íä äàñàí çîõèöîõ õýðýãöýý, øààðäëàãûí òàëààð òîâ÷õîí

ºã¿¿ëæ, äàñàí çîõèöîõóéí òàëààð ºíºº ¿åä ãàð÷ èðýýä áàéãàà ¿çýë áàðèìòëàë,

àðãàç¿é, ñàíõ¿¿ãèéí ìåõàíèçìûí òàëààð òîâ÷ àâ÷ ¿çñýí áîëíî.

Òîâõèìëûã òºðèéí ÿàì, àãåíòëàãèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷ íàð, àæ àõóéí

íýãæèéí ìåíåæåð¿¿ä, îðîí íóòãèéí óäèðäàõ ò¿âøíèé àæèëòíóóä õèéãýýä ºðãºí

îëîí íèéòýä çîðèóëàâ.

Çîõèîã÷èä

8


1. ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒÈÉÍ Ò¯ÃØ¯¯Ð

1.1 ДЭëõИЙí õЭìæЭЭíД õàðВàë:

Ìàëòìàë ò¿ëø øàòààõ, ãàçàð á¿ðõýâ÷èéã ººð÷ëºõ çýðýã õ¿íèé ¿éë

àæèëëàãààíû óëìààñ “õ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë”-èéã ¿¿ñãýäýã õ¿ëýìæèéí ãýæ íýðëýãääýã

õèéí¿¿äèéí àãààð äàõü àãóóëàìæ íýìýãäñýíýýñ ìàíàé ãàðèãèéí õèéí á¿ðõýâ÷èéí

îð÷èõ ìàíäàë, äýëõèéí ãàäàðãà îð÷ìûí òåìïåðàòóð íýìýãäýæ áàéíà.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò íü òóõàéí ãàçàð íóòàãò îëîí

æèëýýð õýâøèí òîãòñîí óóð àìüñãàëûí äóíäàæ íºõöëèéí óäààí õóãàöààíû äîòîðõè

õóâüñàë ìàÿãèéí ººð÷ëºëò òºäèé áóñ, õàðèí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ ¿¿äýí

áèé áîëæ áàéãàà óóð àìüñãàëûí òîãòîëöîîíû òîãòâîðã¿é áàéäàë, óóð àìüñãàëûí

¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí îãöîì ººð÷ëºëò, óëàì á¿ð ýð÷èìæèæ áàéãàà àãààð ìàíäëûí

ãàðàëòàé áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäýë, óóð àìüñãàëûí õóâèðàë (Climate Variability)

áóþó æèë õîîðîíäûí ýðñ ò¿ðãýí õýëáýëçëýë, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí õóðä

íýìýãäýæ áàéãàà ÿâäàë þì. ¯¿íèéã Зóðàã 1.1-ýýñ õàðæ áîëíî.

Ýíý çóðãààñ õàðâàë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ÿâàãäàæ áàéãàà òîäîðõîé ÿìàð

íýã õóãàöààíû äîòîð ò¿¿íèé ÿìàð íýã ýëåìåíò, òóõàéëáàë àãààðûí òåìïåðàòóðûí

îëîí æèëèéí ÿâöûã õàðâàë åðºíõèéäºº äóëààðàõûí çýðýãöýý ººð÷ëºëòèéí

õ¿ëöýõ õýìæýý (öàðàà)-íýýñýý õàëèí ãàð÷ áàéãàà áàéäàë õàðàãäàíà. ªºð÷ëºëòèéí

õàíäëàãûã òàñàðõàé øóãàìààð òýìäýãëýâ. ªºð÷ëºëòèéí öàðààã ºíãººð ÿëãàâ. Ýíý

ººð÷ëºëòèéí öàðààíààñ (X*) äàâæ ãàðàõ íü “õîõèðëûí áîñãî”-ûã äàâæ áàéãàà áóþó

Çóðàã 1.1. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, õóâüñàë, ýêñòðåìàëü ¿çýãäýë, õ¿ëöýõ öàðàà (Òàéëáàðûã áè÷ëýãýýñ ¿çíý ¿¿). (Ýõ ¿¿ñâýð: IPCC 2001)

9


ýкñòðåìàëü íºõöºë ¿¿ñ÷ áàéíà ãýñýí ¿ã áîëíî. Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ÿâàãäàõààñ

ºìíºõ õýìæèãäýõ¿¿íèé òàðõàëòûí íÿãò (ýíãèéíýýð áîë äàâòàãäëûí õóâü) áîëîí

ººð÷ëºëò ÿâàãäààä ýõýë÷èõñýíèé äàðààõ òàðõàëòûí íÿãòûã äîîä çóðàãò ä¿ðñýëæýý.

Ýíý õî¸ð òàðõàëòûí ìàòåìàòèк äóíäàæ õàðãàëçàí , , áîëíî. Ýíý íü

àãààðûí òåìïåðàòóð ãýõ ìýò óóð àìüñãàëûí ÿìàð íýã ýëåìåíòèéí õàìãèéí èõ

äàâòàãääàã óòãà áóþó äóíäàæ óòãà íýìýãäýæ áàéãààã çààíà.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààð äýëõèéí îëîí ìÿíãàí ýðäýìòýäèéí

¿íýëýëò, ä¿ãíýëòèéã íýãòãýí óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàã÷äàä çîðèóëàí çºâëºìæ

áîëîâñðóóëäàã Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààðõ Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí

ìýðãýæèëòíèé õîðîî (Intergovernmental Panel on Climate Change – IPCC – УÀªÇÕÌÕ)-

îîñ õàìãèéí ñ¿¿ëä 2007 îíä ãàðãàñàí IV èëòãýë (IPCC AR4, 2007)-ä îð÷èí ¿åèéí

óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí 90% íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû (àíòðîïîãåí) áóþó

àãààð ìàíäàëä ÿëãàðóóëæ áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéí àãààð äàõü õóðèìòëàëòàé

øóóä õîëáîîòîé ãýæ ä¿ãíýñýí áàéíà. Гýõäýý õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà îð÷èí ¿åèéí

óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ãàíö øàëòãààí áóñ, ¿¿í äýýð áàéãàëèéí æàì ¸ñíû

ººð÷ëºëò íýìýãäýæ áàéãàà íü ìýäýýæ. Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ

äýëõèéí îð÷èõ ìàíäàë (ìàíàé ºðãºðºãò ãàçðààñ äýýø 8-10 кì çóçààí ¿å äàâõðàãà)

äàÿàð äóëààðàëò ÿâàãäàõûí çýðýãöýý õóð òóíàäàñíû ãîðèì ººð÷ëºãäºõ, äýëõèéí

äàëàéí ò¿âøèí äýýøëýõ, àãààð ìàíäëûí ãàðàëòàé áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäëèéí

äàâòàìæ õèéãýýä ýð÷ õ¿÷ íýìýãäýõ çýðýã îëîí ººð÷ëºëò àæèãëàãäàæ áàéãàà áºãººä

óóð àìüñãàëûí öààøäûí ººð÷ëºëò îäîî ÿâàãäàæ áàéãàà ýíý òààã¿é õàíäëàãûã óëàì

ýð÷èìæ¿¿ëíý ãýæ äýëõèéí íýð õ¿íä á¿õèé ýíý áàéãóóëëàãûí (УÀªÇÕÌÕ íü ÀÍУ-ûí

äýä åðºíõèéëºã÷ áàéñàí Àëüáåðò Гîðòîé 2007 îíû Íîáåëèéí ýíõ òàéâíû øàãíàëûã

õóâààí àâñàí þì) ä¿ãíýëòýíä äóðäæýý. Уóð àìüñãàëûí äóëààðàëò àãààð ìàíäëûí

ãàðàëòàé ãàìøèãò áîëîí ýкñòðåìàëü ¿çýãäëèéí (äàëàéí õàð ñàëõè, ¿åð, äîãøèí

õóé ñàëõè, õ¿÷òýé ààäàð áîðîî, ãàí, çóä ãýõ ççðýã) äàâòàãäëûã èäýâõæ¿¿ëíý ãýñýí

îëîí ýðäýìòýäèéí òààìàãëàëûí ¿íýí çºâèéã ñ¿¿ëèéí 2-3-õàí àðâàí æèëèéí ¿éë ÿâö

áàòàëæ áàéíà.

Õ¿íèé àìüäðàõ îð÷èí, ò¿¿íèéã òýòãýæ áàéäàã ìàíàé äýëõèéí áàéãàëèéí îëîí

òîãòîëöîî óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä íýí ìýäðýìòãèé. Ýíý áàéäàë îäîî ÷ îëîí

ç¿éë äýýð õóðöààð èëýð÷ áàéíà. Öààøèä ÷ äàëàéí óðñãàëûí ººð÷ëºëò, äàëàéí

ò¿âøíèé ºñºëò, äýëõèé äýýðõ óñíû, í¿¿ðñòºðºã÷èéí, øèì áîäèñûí ýðãýëò¿¿ä,

àãààðûí ÷àíàð, áàéãàëèéí ýкîñèñòåìèéí á¿òýö áà ¿ð øèì, õºäºº àæ àõóéí

òàðèìàë, áýë÷ýýðèéí áîëîí îéí á¿òýýìæ, áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ð áóþó áèîìûí

òàðõàëò, àìüòàí óðãàìëûí àéìãèéí áàÿí òàíñàã, îëîí ÿíç áàéäàë, àìüäðàõ ÷àäâàð,

òàðõàëòûí á¿ñ (àðåàë), ò¿¿íèé äîòîð ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èí äàìæóóëàã÷äûí òàðõàëò,

èäýâõæèëòýä íîöòîé ººð÷ëºëò îðíî. Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ áîëæ õ¿íèé

íèéãýì îðøèí òîãòíîõ íºõöëèéã õàíãàäàã áàéãàëèéí òîãòîëöîîíû òýíöýë ÿìàð íýã

10


õýìæýýãýýð àëäàãäàæ, óëìààð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí õ¿í íèéãýìä íºëººëºõ

áàéäàë ýöýñòýý ñ¿éðýëò ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é ãýæ áîëãîîìæëîõ ¿íäýñ áàñ

áàéãàà þì. Гàíö æèøýý äóðüäàõàä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ Àòëàíòûí äàëàéí

òåðìîõàëèí îð÷èë óðñãàë (äàëàéí ÿíç á¿ðèéí íÿãòòàé ã¿íèé áîëîí ãàäàðãà îð÷ìûí

óñíû ñîëèëöîî)-ä ººð÷ëºëò îðæ Еâðîïûã äóëààöóóëäàã Гîëüôñòðèìûí äóëààí

óðñãàëûí ÷èãëýë ººð÷ëºãäâºë (ýðäýìòýäèéí òîîöîîãîîð õî¸ð, ãóðâàí çóóõàí æèëèéí

äàðàà èéì ÿâäàë ãàð÷ áîëçîøã¿é) Уìàðò Еâðîïò èõýýõýí õ¿éòðýëò áîëíî.

Ñ¿¿ëèéí ãó÷ ãàðóéõàí æèëèéí äîòîð ìàíàé ãàðèãèéí ôèçèкèéí áîëîí

áèîëîãèéí òîãòîëöîîíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ìýäýãäýõ¿éö ººð÷ëºëò

îðæ áàéíà. ¯¿íýýñ çàðèìûã òîéìëîí äóðäâàë:

• Óñíû íººö: äýëõèéí çàðèì á¿ñ íóòàãò öýâýð óñíû íººöèéí õîìñäîë íýëýýä

áîäèòîé í¿¿ðëýýä áàéíà. ªíäºð óóëûí ìºíõ öàñ, ìºñòëèéí óñíû íººö òýðáóì

èë¿¿ õ¿íèé óñíû õýðýãöýýã õàíãàäàã. Õýðýâ ýíý íººö àëãà áîëáîë á¿õýë á¿òýí

óëñ ¿íäýñòíèé îðøèí òîãòíîõ áàéäàë íýí òºâºãòýé áîëæ ººð á¿ñ íóòàãò í¿¿í

øèëæèõýýñ ººð àðãàã¿é áàéäàëä õ¿ðíý. Öààøèä ÷ ãàíãèéí äàâòàãäàë èõñýí,

ìºíõ öàñ, ìºñòëèéí õàéëàëò íýìýãäñýíýýð öýâýð óñíû íººöèéí õîìñäîë

èõýýõýí íîöòîé õýìæýýíä õ¿ð÷ áîëçîøã¿é. Íºãºº òàëààð çàðèì á¿ñ íóòàãò

ºíºº ¿åä ¿åðèéí àþóë èõýýõýí íýìýãäýæ áàéíà.

• Ýêîñèñòåì áà áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë: óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí

óëìààñ ýкîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãàà (ôóíкö) áîëîí á¿òýö èõýýõýí ººð÷ëºãäºæ,

óëìààð óðãàìàëøëûí (áàéãàëèéí) á¿ñèéí øèëæèëò ÿâàãäàæ ãàäààä îð÷èí

ººð÷ëºãäºõèéí çýðýãöýý òºðºë ç¿éë¿¿äèéí õàðüöàà ººð÷ëºãäñºíººð

ýкîñèñòåìèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ýðñ áóóðíà. Äýëõèéí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð

1.5-2.50Ñ-ààð íýìýãäýõýä àìüòàí, óðãàìëûí àéìãèéí ºíººãèéí íººöèéí 20-

30% óñòàõ àþóëä ºðòºíº ãýñýí òîîöîî áàéäàã. Òîäîðõîé áàéãàëèéí á¿ñýä

îðøèí áàéäàã àìüòàí, óðãàìëûí ç¿éë óóð àìüñãàëûí íºõöºë íü îãöîì

ººð÷ëºãäºõºä í¿¿í øèëæèõýýñýý èë¿¿ óñòàõ ìàãàäëàë ºíäºð þì.

• Õ¿íñ òýæýýë: àãààðûí òåìïåðàòóðûí òóí áàãààõàí ººð÷ëºëò ãàðàõàä äýëõèéí

èõýíõ á¿ñ íóòàãò (ºíäºð ºðãºðºãèéí á¿ñ íóòãààñ áóñàä) òàðèìëûí óðãàö

áóóðàõ, ºëñãºëºíãèéí àþóë íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé. Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò

íü æèæèã ôåðìåð¿¿ä, àìèà àðãàöààñàí æèæèã àæ àõóéíóóä, ìàë àæ àõóé

ýðõëýã÷èä, ýðãèéí á¿ñèéí çàãàñ àãíóóðûí àæ àõóéä èë¿¿ õ¿íä òóñíà. Àãààð

ìàíäëûí ãàðàëòàé ãàìøèãò ¿çýãäëèéí äàâòàãäàë èõñýõ íü õ¿íñ òýæýýëèéí

õîìñäîëä íýðìýýñ áîëíî.

• Ýðãèéí á¿ñ: ºíãºðñºí XX çóóíä äýëõèéí äàëàéí ò¿âøèí 17 ñì-ýýð íýìýãäñýí

áºãººä ýíý XXI çóóíä àõèàä 20-60 ñì-ýýð íýìýãäýíý ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Гýõäýý ¿¿íä ìºíõ öàñ, ìºñòëèéí õàéëàëòûã òîîöîîã¿é áºãººä Гðåíëàíäè,

11


Àíòàðкòèкèéí ìºñòëèéí õàéëàëò ýð÷èìòýé ÿâàãäâàë ¿¿íýýñ ÷ èõýýð íýìýãäýõ

áîëíî. Äýëõèéí äàëàéí ò¿âøíèé íýìýãäýëòýýñ áîëæ Íèë, Гàíãà, Ìåкîíã

ìºðíèé ñàäðàà àäãààñ (äåëüòýýñ) 2050 îí ãýõýä õýäýí çóóí ñàÿ õ¿íèé

øèëæèëò õºäºëãººí ÿâàãäàõàä õ¿ðíý. Ò¿¿í÷ëýí äàëàéí æèæèã àðëûí îðíóóä

íýðâýãäýæ, çàðèì îðíû õóâüä îðøèõ, ýñ îðøèõ òóõàé àñóóäàëä õ¿ðãýíý.

• Ýð¿¿ë ìýíä: óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò õ¿í, àìüòíû ýð¿¿ë ìýíäýä øóóä áà

äàì íºëººëíº. Ýíä ãîë íü àãààð ìàíäëûí ãàðàëòàé àþóëòàé áîëîí ãàìøèãò

¿çýãäëèéí ýð÷èìæèëò, õýò õàëóóí öàã àãààð, äóëààí îðíû ãàðàëòàé ýëäýâ

õàëäâàðò ºâ÷íèé òàðõàëòûã îíöëîõ õýðýãòýé. Äèåðè, õàëóóí õóìõàà, õîîë

òýæýýëèéí äóòàãäëààñ áîëæ 2002 îíä äýëõèé äýýð 3.3 ñàÿ õ¿í íàñ áàðñíû

29% íü Àôðèк òèâä íîîãäîæ áàéâ.

Àíãëèéí ýäèéí çàñàã÷ Íèкîëàñ Ñòåðíèé 2007 îíä ãàðãàñàí èëòãýëä3 óóð

àìüñãàëûí äóëààðàëòààñ XXI çóóíä ó÷èð÷ áîëîõ ñºðºã ¿ð äàãàâðûã íýëýýä ýíãèéí

îéëãîìæòîé áàéäëààð àâ÷ ¿çñýí áàéäàã (õ¿ñíýãò 1.1).

3 http://www.hm-treasury.gov.uk/independent_reviews/stern_review_economics_climate_change/stern_review_report.cfm. Îðîñ õýë äýýð ýíý íîìíû òîâ÷ëîë http://www.wwf.ru äýýð áóé.

12

ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒªÄ ÄÀÑÀÍ ÇÎÕÈÖÎÕÓÉõ

¿ñí

ýãò

1.1

XX

I çóó

íû

óóð

àì

üñã

àëû

í º

ºð

÷ë

ºë

òèé

í á

îë

çîø

ã¿é

¿ð

äàã

àâàð

Òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëò

Уñí

û í

ºº

öõ

¿íñ

òýæ

ýýë

Эð

¿¿ë

ìýí

äЭ

õ ãà

çàð

äýý

ðõ

¿ðýý

ëýí

áóé

îð

÷è

íÒ

îì

õýì

æýý

ñò

¿éë

÷ë

ýëè

éí

ýð

ñ º

ºð

÷ë

ºë

ò

10 Ñ

Àíä

ûí í

óðóó

í

äàõü

æè

æè

ã ì

ºñò

ë¿¿

ä

á¿ð

ìºñº

í õ

àé

ëæ

50 ñ

àÿ

õ¿íè

é

óñàí õ

àíãà

ìæ

èä

á

ýðõø

ýýë

¿¿ñ

íý.

Äóí

äàä

ºðãº

ðºãò

¿ð

òàðè

àíû

óð

ãàö

ûí á

àãà

çý

ðãè

éí º

ñºë

ò ãà

ðíà

Уóð

àì

üñãà

ëû

í

ººð÷ë

ºë

òººñ

¿¿ä

ñýí

ºâ÷

ëºë

ººð (

äè

åðè

, õà

ëóó

í

õóì

õàà,

õ¿íñ

òýæ

ýýë

èé

í

äóò

àãä

ëààñ)

äîð õ

àÿæ

300

ìÿí

ãàí õ

¿í æ

èë

á¿ð

íàñ

áàðíà.

ªíä

ºð º

ðãº

ðºã¿

¿äýä

õ¿

éòí

ýýñ

áîë

æ ã

àðä

àã

íàñ

áàðàë

ò á

àãà

ñíà.

Ìºíõ

öýâ

äãè

éí

õàé

ëàë

òààñ

áàðè

ëãà

á

àé

ãóóë

àì

æ,

çàì

, ä

àì

æóó

ëàõ

õîîë

îé

ä ã

ýìòý

ë

ãàðíà

Õóó

ðàé

ãàçð

ûí á

èîë

îãè

éí

ç¿é

ëè

éí í

ººö

èé

í ä

îð

õàÿæ

10%

íü

óñòà

õ àþ

óëä

ºðòº

íº.

Ø¿ð

ýí àðë

ûí 80%

óñ

òàíà

(öàé

íà)

Уì

àðò

Àòë

àíòû

í

òåðì

îõà

ëè

í

îð÷è

ë ó

ðñã

àë

ñó

ëàð÷

ýõë

ýíý

20 ÑÝ

ìçý

ã á

¿ñ í

óòãè

éí

óñíû

íººö

20-3

0%

á

àãà

ñàíà.

Òðîïè

кèé

í

á¿ñ

ýä

òàðè

ìàë

ûí

óðãà

ö ý

ðñ

áóó

ðíà.

Àô

ðè

кò 4

0-6

0 ñ

àÿ

õ¿í

õàë

óóí õ

óìõà

àãà

àð º

â÷ë

ºõ

ýðñä

ýë á

èé

áîë

íî.

Ýðãè

éí á

¿ñ

íóò

àãò

10 ñ

àÿ

õ¿ðòý

ë õ

¿í æ

èë

á

¿ð ¿

åðè

éí

àþ

óëä

ºðòº

õ ýð

ñäýë

áè

é

áîë

íî.

Õóó

ðàé

ãàçð

ûí á

èîë

îãè

éí

ç¿é

ëè

éí í

ººö

èé

í 1

5-4

0%

óñ

òàõ

àþ

óëä

ºðòº

íº

. À

ðкò

èкè

éí á

¿ñè

éí

áè

îë

îãè

éí î

ëîí ÿ

íç

áàé

äàë

, ò¿

¿íè

é ä

îòî

ð

öàãà

àí á

ààâã

àé

óñ

òàõ

ýðñä

ýë í

ýìýã

äýí

ý.

30 Ñ

ªì

íºä

Еâð

îïî

ä

10 æ

èë

òóò

àì

ä

õ¿÷ò

ýé ã

àí á

îë

íî.

1-4

òýð

áóì

õ¿í

õý

ðýã

ëýý

íè

é ó

ñàà

õÿçã

ààðàë

àõà

ä

õ¿ðíý.

1-5

òýð

áóì

õ¿

í ¿

åðè

éí

àþ

óëû

í á

¿ñýä

àì

üäàðíà.

100-5

50 ñ

àÿ

õ¿í ø

èíýý

ð

ºë

ñãºë

ºíãè

éí

àþ

óëä

ºðòº

íº.

1-3

ñàÿ

õ¿í ä

óòóó

õî

îë

ëîë

òîîñ

áîë

æ í

àñ

áàðíà.

Ýðãè

éí á

¿ñè

éí

170 ñ

àÿ

õ¿ðòý

ë

õ¿í æ

èë

á¿ð

¿å

ðè

éí à

þóë

äîð

àì

üäàðíà.

Õóó

ðàé

ãàçð

ûí á

èîë

îãè

éí

ç¿é

ëè

éí í

ººö

èé

í 2

0-5

0%

óñ

òàõ

àþ

óëä

ºðòº

íº

. Æ

èø

ýý í

ü: ª

ìíºä

Àô

ðè

кò

ñ¿¿í

òýæ

ýýë

òíè

é 2

5-

60%

, ø

óâóó

íû

30-4

0%

, ýð

âýýõ

ýéíè

é 1

5-7

0%

èé

ì

áàé

äàë

ä î

ðíî.

Àì

àçî

íкè

éí

îé

óñò

àæ

ýõë

ýíý.

13


40 Ñ

Уñí

û í

ººö

èé

í

õîì

ñäîë

íýì

ýãä

ýíý.

ªì

íºä

À

ôð

èк,

Гàçà

ð

äóí

äû

í ò

ýíãè

ñèé

í

á¿ñ

ýä 3

0-5

0%

-èàð

áóó

ðíà.

Àô

ðè

кò

òàðè

ìë

ûí

óðãà

ö 1

5-3

5%

-è

àð á

óóðíà.

Çàðè

ì á

¿ñýä

(Æ

èø

ýý í

ü À

âñòð

àë

èé

í

çàðè

ì í

óòàãò

) òà

ðè

àë

àí

ýðõë

ýõ

áîë

îì

æã¿

é

áîë

íî.

Àô

ðè

кò 8

0 ñ

àÿ

õ¿ðòý

ë õ

¿í

õàë

óóí õ

óìõà

àãà

àð º

â÷ë

ºõ

ýðñä

ýëòý

é.

Ýðãè

éí á

¿ñè

éí

300 ñ

àÿ

õ¿ðòý

ë

õ¿í æ

èë

á¿ð

¿å

ðè

éí à

þóë

äîð

àì

üäàðíà.

Àðкò

èкè

éí ò

óíä

ðè

éí á

¿ñè

éí

òàë

õóâ

ü íü

óñòà

íà.

Òóñ

ãàé

õà

ìãà

àë

àë

àë

òòàé

íóò

ãèé

í

òàë

õóâ

ü õ¿

ðòý

ë í

ü ººðè

éí

¿¿ðãý

ý á

èåë

¿¿ë

æ ÷

àä

àõà

à

áîë

èíî.

Гðåíë

àíä

ûí

ìºñò

ºë

ãº

ýðãý

ëòã

¿é

õàé

ëæ

ýõë

ýõ

áà ¿

¿íýý

ñ á

îë

æ

äàë

àé

í ò

¿âø

íè

é

íýì

ýãä

ýëò

õóðä

àñ÷

, ö

ààø

èä

7 ì

-ýýð

íýì

ýãä

ýõýä

õ¿

ðíý.

Àãà

àðû

í

óðñã

àë

ûí ã

îðè

ì

ººð÷ë

ºãä

ºæ

,

ìóñ

ñîí ñ

àë

õè

ººð÷ë

ºãä

ºíº.

Áàðóó

í

àíòà

ðкò

èкè

éí

ìºñº

í á

¿ðõý

â÷

àðè

ëàõ

ýðñä

ýë

èõñ

ýíý.

У

ìàðò

Àòë

àíòû

í

òåðì

îõà

ëè

í

îð÷è

ë ó

ðñã

àë

ñó

ëðàõ

ýðñä

ýë

ýðñ

èõñ

ýíý.

50 Ñ

Гèì

àë

àé

í

òîì

îîõî

í

ìºñò

ë¿¿

ä à

ðè

ëàõ

ìàãà

äë

àë

òàé

á

ºãº

ºä

¿¿í

ýýñ

áîë

æ Õ

ÿòàä

ûí

õ¿í à

ìû

í

äºðº

âíè

é ã

óðàâ,

Ý

íýò

õýãè

éí õ

ýäýí

çó

óí ñ

àÿ

õ¿íè

é

óñàí õ

àíãà

ìæ

èä

õ¿

íä

ðýë

¿¿ñ

íý.

Äàë

àé

í ó

ñíû

õ¿

÷èë

ëýã

÷à

íàð

íýì

ýãä

ýæ

äàë

àé

í

ýкîñè

ñòåì

á

à ç

àãà

ñíû

íººö

ºä

íîö

òîé

íºë

ººë

æ

ýõë

ýíý.

Äàë

àé

í æ

èæ

ã àðë

óóä

áà

ýðãè

éí í

àì

äîð

á¿ñ

¿¿ä

óñà

í ä

îð

îðîõ,

Íüþ

Éîðк,

Ë

îíä

îí,

Òîкè

î

õîòó

óä ó

ñàíä

àâò

àõ

àþ

óëòà

é.

50 Ñ-

ààñ

èõ

Õýð

ýâ õ

¿ëýì

æè

éí õ

èé

í ÿ

ëãà

ðàë

ò îä

îîãè

éí õ

óðä

ààðàà º

ñººä

á

àé

âàë

äýë

õèé

í ä

óíä

àæ

òåì

ïåðàòó

ð 5

-60Ñ

-ýýñ

äýý

ø ä

óëààðàõ

áà ¿

¿íè

é

óëì

ààñ

ìºíõ

öýâ

äýã

ò õº

ðñí

ººñ

ÿëãà

ðàõ

íàì

ãèé

í õ

èé

äýë

õèé

í ä

óëààðàë

òûã

óëàì

÷ è

äýâ

õæ¿¿

ëíý.

¯¿í

èé

óë

ìà

àñ

áàé

ãàë

èé

í ýк

îñè

ñòåì

è

õýýõ

ýí ý

âäðýõ

áà õ

¿í à

ìû

í ò

îì

îîõî

í ø

èë

æè

ëò

õºä

ºë

ãººí ÿ

âàãä

àõà

ä õ

¿ðíý.

Èé

ì ä

óëààðàë

òûí í

èé

ãýì

-ýä

èé

í ç

àñã

èé

í ¿

ð ä

àãà

âðû

ã îä

îî

ãîîð ì

àòå

ìàòè

к çà

ãâàðààð ÷

òºñº

ºë

ºõ

áîë

îì

æ á

àãà

.

14


1.2 ìОíГОë ОðíЫ УУð àìЬÑГàëЫí ЄЄðЧëЄëÒ, Їð ДàГàВàð

Ìîíãîë íóòàãò óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ìýäýãäýõ¿éö èëýð÷ òîäîðõîé

õýìæýýíèé ñºðºã ¿ð äàãàâàð ó÷ðóóëæ ýõëýýä áàéíà. Ìîíãîëûí ýìçýã ýкîñèñòåì,

íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí àìüäðàë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä íýí ºðòºìòãèé áàéõ

¿íäýñòýé. Ìîíãîë íóòàãò õýäýí ìÿíãàí æèë õýâøèæ èðñýí í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèë

óóð àìüñãàëûí áîëçîøã¿é ººð÷ëºëòèéã òýñ÷ ãàðàõ ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé àñóóäàë

áîëîõ òóõàé ñóäëàà÷äûí çàðèì á¿òýýëä òýìäýãëýñýí áàéäàã4.

Àãààðûí òåìïåðàòóð

Ñ¿¿ëèéí 70 øàõàì æèëèéí äîòîð Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýð äýýðõ æèëèéí

äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóð 2.140Ñ-ààð äóëààð÷ýý (Зóðàã 1.2). Ýíý áîë äýëõèéí

äóíäæààñ äàðóé 3 äàõèí ýð÷òýé äóëààð÷ áàéíà ãýñýí ¿ã. Äóëààðàëò õóãàöàà ºíãºðºõ

òóòàì óëàì ýð÷èìæèæ áàéãààã ýíý çóðãààñ õàðæ áîëíî.

Çóðàã 1.2. Ìîíãîë îðíû õýìæýýãýýð äóíäàæëàñàí æèëèéí äóíäàæ àãààðûí òåìïåðàòóðûí îëîí æèëèéí ÿâö (1961-1990 îíû íîðìîîñ õàçàéñàí óòãààð)

(Òàéëáàð: Õàíäëàãûí øóãàìûã øóëóóíààð òýìäýãëýâ)

Àãààðûí äóëààí õ¿éòíèé (òåìïåðàòóð ãýñýí ãàäààä ¿ãèéã òîõèðîìæòîé ãàçàðò

íü äóëààí õ¿éòýí ãýõ íü çîõèñòîé) õóâüä èëò ìýäýãäýæ áàéãàà íýã îíöëîã ººð÷ëºëò

áîë õàëóóí ºäðèéí òîî îãöîì íýìýãäýæ áàéãàà ÿâäàë þì.

Õàëóóí ºäðèéí òîî (ºäðèéí õàìãèéí èõ òåìïåðàòóð 30.00Ñ, 33.00Ñ-ààñ äýýø)-

íû îëîí æèëèéí ÿâöûã 1975-2007 îíû ìýäýýãýýð àâ÷ ¿çâýë Ìîíãîëûí íóòãèéí ç¿¿í

4 Punsalmaa Batima, Luvsan Natsagdorj and Nyamsurengyn Batnasan Vulnerability of Mongolia’s Pastoralists to Climate Extremes and Changes: - “Climate Change and Vulnerability”, edited by Neil Leary, Cecilia Cande, Jaoti Kulkarni, Anthany Nyong and Juan Pulhin, London, 2007, pp.67-87

15


õàãàñò áîëîîä Èõ íóóðóóäûí õîòãîðîîð 10 æèë òóòàìä 5-8 ºäðººð íýìýãäñýí áîë

õàðèí Àëòàé, Õàíãàéí óóëàðõàã íóòãààð ºñºëòèéí õóðä àðàé áàãà áàéñàí áàéíà.

Õàëóóí ºäðèéí òîîíû ºñºëò ºíäºð óóëûí á¿ñýä îðøèõ öàã óóðûí ºðòººäººñ

áóñäàä íü 95%-èàñ äýýø ¿íýìøèëòýé (Зóðàã 1.3), òàë õýýð, ãîâü, öºëèéí á¿ñèéí

èõýíõ íóòãààð á¿ð 99%-èéí ¿íýìøèëòýé áàéíà.

90 95 100 105 110 115

45

50

Çóðàã 1.3. 30.00Ñ-ààñ õàëóóí ºäðèéí òîîíû îëîí æèëèéí /1975-2007 îí/ ÿâöûí øóãàìàí òðåíäûí òýãøèòãýëèéí ºíöãèéí êîýôôèöèåíòèéí ñòàòèñòèê ¿íýìøèë

(Òàéëáàð: 95%-èàñ äýýø áîë òîä ºíãººð ÿëãàâ)

Уóð àìüñãàëûí äóëààðàëòòàé õîëáîîòîéãîîð öàã óóðûí ºðòººäºä ºíãºðñºí

çóóíû äº÷ººä îíîîñ õîéøõè õàìãèéí ºíäºð òåìïåðàòóð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä

àæèãëàãäàæ áàéíà. Äóëààðàëòûí óëìààñ óðãàìëûí óðãàëòûí õóãàöààíû äóëààíû

íººö íýëýýä íýìýãäæýý. ªºðººð õýëáýë óðüä íü öî÷èð õ¿éòðýëèéí ýðñäëýýñ

(õÿðóóíä öîõèóëàõ) áîëîîä òàðèà òàðüæ áîëäîãã¿é áàéñàí ºíäºðëºã ãàçàðò îäîî

òàðèà, íîãîî òàðèàëæ áîëîõ îð÷íû íºõöºë á¿ðäýæ áàéíà. Õàðèí òàðèà òàðüæ

áàéñàí òàðèàëàíãèéí á¿ñèéí ºìíºä õýñýã (Òºâ àéìãèéí íóòàã, Õýíòèéí çàðèì íóòàã

ãì)-ò áàðàã æèë á¿ð óðãàö àëäàõ áàéäàë àæèãëàãäàæ áàéíà.

Õóð òóíàäàñ

Ìîíãîë íóòàãò ºâëèéí õóð òóíàäàñ åðºíõèéäºº íýìýãäýæ, õàðèí äóëààí

óëèðëûí áîëîí çóíû õóð òóíàäàñ áóóð÷ áàéíà. Зóðàã 1.4-ò æèëèéí íèéëáýð õóð

òóíàäàñíû îëîí æèëèéí ÿâöûã ¿ç¿¿ëýâ.

16


Çóðàã 1.4. Æèëèéí íèéëáýð õóð òóíàäàñíû îëîí æèëèéí ÿâö

Õóð òóíàäàñíû ººð÷ëºëòèéã íóòàã äýâñãýðèéí õóâüä ÿëãàí àâ÷ ¿çâýë 1961

îíîîñ õîéø äóëààí óëèðëûí áîëîí çóíû õóð òóíàäàñ Àëòàéí óóëñûí ðàéîí, Àëòàéí

÷àíàä ãîâü, íóòãèéí ç¿¿í ºìíºä õÿçãààðààð ÿëèìã¿é ºññºí, áóñàä á¿õ íóòãààð æèë

òóòàì 0.1-2.0 ìì-èéí õóðäòàé áóóð÷ áàéíà (Зóðàã 1.5).

88 90 92 94 96 98 100 102 104 106 108 110 112 114 116 118

42

44

46

48

50

52

-1.4

-2.00.6

-1.4-1.2

0.2

-0.8-2.3

0.1

0.9 -0.1

-0.6

-1.4

0.4

0.4-0.0

-1.1

-1.0-0.8

-0.5

0.0

-0.1

-1.4

0.4

-1.3

-0.8-0.7

0.2-0.3

0.2

-0.9 0.1

-1.7

-2.0-2.0

-0.9-2.2

0.60.40.4

0.5

0.2

-0.6

-2.1

-1.3

0.6

-1.3

-0.8-0.2

-1.5-0.6

Çóðàã 1.5. Ìîíãîëä îðíû íóòàã äýâñãýð äýýðõ æèëèéí äóëààí óëèðëûí õóð òóíàäàñíû ººð÷ëºëòèéí øóãàìàí òðåíäûí òýãøèòãýëèéí ºíöãèéí êîýôôèöèåíò

Òàéëáàð: 95%-èàñ äýýø ¿íýìøèëòýéã íü áèò¿¿, 90%-èéí ¿íýìøèëòýéã íü õàãàñ áóäàâ. ªíãºã¿é öàãèðàãààð õóð òóíàäàñíû áóóðàëòûã, ãóðâàëæèíãààð ºñºëòèéã òýìäýãëýâ.

17


Õóð òóíàäàñíû õàìãèéí èõ áóóðàëò Ìîíãîëûí òºâèéí á¿ñ íóòàãò çàðèì ãàçðàà

95 õóâèéí ¿íýìøèëòýé àæèãëàãäàæ áàéíà. Õóð òóíàäàñ ¿íýìøèëòýé ºñ÷ áàéãàà

ãàçàð áàðàã áàéõã¿é, çºâõºí Àëòàéí öààä ãîâüä 95 õóâèéí ¿íýìøèëòýé ºñ÷ áàéíà.

Ìîíãîë îðíû óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíû õóð òóíàäàñíû ãîðèìä îðæ áàéãàà

áàñ íýã ººð÷ëºëò áîë íèéò õóð áîðîîíû õýìæýýíèé äîòîð ààäàð õóð áîðîîíû

õýìæýý íýìýãäýæ áàéãàà ÿâäàë þì. Öàã óóðûí Àðâàéõýýð ºðòººíèé áîðîî áè÷¿¿ð

áàãàæèéí ìýäýýãýýð 1979-1996 îíû õîîðîíä äóëààí ¿åèéí õóð áîðîîíû äîòîð

ààäàð õóð òóíàäàñíû õóâèéí æèí áàðàã 18 õóâèàð íýìýãäæýý. Ýíý íü õýäèéãýýð

öººí æèëèéí ìýäýýëýë áîëîâ÷ çóíû õóð òóíàäàñíû ãîðèìä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëòèéã

¿ç¿¿ëýõ íýã áàðèìò þì.

Уðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíû íèéò õóð áîðîîíû äîòîð ààäàð õóð áîðîîíû

ýçëýõ õóâèéí æèí íýìýãäýæ áàéãààòàé çýðýãöýí æèë æèëä îðäîã õîíîãèéí õàìãèéí

èõ õóð òóíàäàñíû õýìæýý ÷ íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Æèøýý áîëãîí Ñýëýíãèéí

Áàðóóíõàðààä 1961 îíîîñ õîéø æèë æèëä òîõèîëäñîí õîíîãèéí õàìãèéí èõ õóð

òóíàäàñíû õýìæýýíèé îëîí æèëèéí ÿâöûã Зóðàã 1.6-ò ¿ç¿¿ëýâ.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

1961

1962

1963

1964

1965

1966

1967

1968

1969

1970

1971

1972

1973

1974

1975

1976

1977

1978

1979

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Єä

ðè

éí

òî

î

Îí

Çóðàã 1.6 Æèë æèëèéí õîíîãèéí õàìãèéí èõ õóð òóíàäàñíû îëîí æèëèéí ÿâö/Áàðóóíõàðààãèéí ìýäýýãýýð/

Ýíý á¿ñ íóòàãò äóëààí óëèðëûí õóð áîðîî åðºíõèéäºº áóóð÷ áàéãàà àòàë

õîíîãèéí õàìãèéí èõ õóð áîðîîíû ýð÷èì íýìýãäýæ áàéãàà ñººëæ¿¿ ãýìýýð ç¿é

òîãòîë õàðàãäàæ áàéãàà þì.

Ìîíãîë íóòàãò ºíãºðñºí 3 àðâàí æèëä àæèãëàãäñàí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí

÷èã õàíäëàãà öààøäàà õàäãàëàãäàõ ìàãàäëàë ºíäºð. õ¿ñíýãò 1.2-ä Àíãëèéí öàã

óóðûí àëáàíû óóð àìüñãàëûí ñóäàëãààíû Õýäëè-èéí òºâèéí óóð àìüñãàëûí Had-

18


CM3 çàãâàðûí ¿ð ä¿íã àøèãëàí ºðãºðºãèéí 41.5-520, óðòðàãèéí 87.5-1200 -ààð

õÿçãààðëàãäàõ òàëáàéí äóíäàæ áàéäëààð àãààðûí òåìïåðàòóð, õóð òóíàäàñíû

ººð÷ëºëòèéí èðýýä¿éí õàíäëàãûã ñóäëàà÷ Ï. Гîìáîë¿¿äýâèéí òîîöîîëñíîîð

¿ç¿¿ëýâ. Ýíä õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã УÀªÇÕÌÕ-èéí ¿íýëãýýíèé 4 ä¿ãýýð

èëòãýëä ñàíàë áîëãîñîí õàìãèéí èõ ÿëãàðàëòòàé À2, äóíä çýðãèéí ÿëãàðàëòòàé

À1Â, õàìãèéí áàãà ÿëãàðàëòòàé Â1 ãýñýí 3 õóâèëáàðûã ñîíãîí àâñàí áàéíà.

Ýíäýýñ ¿çýõýä äóëààðàëò çóíû óëèðàëä ºâëèéíõèéã áîäâîë õàðüöàíãóé ýð÷èìòýé

àæèãëàãäàõ áóþó 2011-2030 îíû ¿åä 1.1-1.40C, 2046-2065 îíû ¿åä 2.7-3.60C, 2080-

2099 îíû ¿åä 3.7-6.30C òóñ òóñ íýìýãäýõýýð áàéíà. Õàðèí ºâëèéí óëèðàëä äýýð

äóðäñàí ¿å¿äýä õàðãàëçàí 0.2-0.70C, 1.6-2.50C, 3.0-3.80C íýìýãäýõýýð áàéíà.

Õ¿ñíýãò 1.2. Õýäëè-èéí òºâèéí HadCM3 çàãâàðààð òîîöîîëñîí ¿ð ä¿í

Æèë, óëèðàë

Õ¿ëýìæèéí õèéí

ÿëãàðàëòûí õóâèëáàð

Òåìïåðàòóð, 0C Õóð òóíàäàñ, %

2011-2030

2046-2065

2080-2099

2011-2030

2046-2065

2080-2099

Æèë

A2 1.0 2.7 5.0 2 9 15

A1B 0.9 3 4.6 0 7 16

B1 0.8 2.1 3.1 3 6 11

ªâºë

A2 0.7 2.3 4.2 14 19 55

A1B 0.2 2.5 3.8 0 23 41

B1 0.2 1.6 3.0 7 14 32

Çóí

A2 1.1 3.1 6.3 -2 4 7

A1B 1.4 3.6 5.6 -4 3 11

B1 1.2 2.7 3.7 2 0 8

Õóð òóíàäàñ åðºíõèéäºº íýìýãäýõ õýäèé ÷ çóíû óëèðàëä A2, A1B õóâèëáàðò

2011-2030 îíû ¿åä áàãàõàí õýìæýýãýýð áóóðàõààð áàéíà. Õàðèí çóíû õóð òóíàäàñíû

ººð÷ëºëò íü îëîí æèëèéí äóíäàæòàéãàà õàðüöóóëàõàä ºâëèéíõèéã áîäâîë áàãà

/10 õóâèàñ èë¿¿ã¿é/ íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé. Õóð òóíàäàñíû ººð÷ëºëòèéã õóâèàð

èëýðõèéëýí àâ÷ ¿çâýë çóí 2011-2030 îíû ¿åä 2…-4%-èàð áóóðàõ, õàðèí 2046-2065

îíû ¿åä 0…4%, 2080-2099 îíû ¿åä 7…11% òóñ òóñ íýìýãäýõýýð, õàðèí ºâºë äýýðõè

¿å¿äýä õàðãàëçàí 0…14%, 14…23%, 32…55% òóñ òóñ íýìýãäýõýýð áàéíà.

Еðºíõèéä íü ä¿ãíýâýë Ìîíãîë îðîíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººãººð

ºâëèéí õ¿éòýí çººëºð÷ öàñ èõ îðîõ, õàðèí çóíû õàëóóí íýìýãäýõ, õóð áîðîî áàãà

õýìæýýãýýð íýìýãäýõ õýäèé ÷ àãààðûí òåìïåðàòóðûí ºñºëòººñ áîëîîä åðºíõèéäºº

õóóðàéøèõ ä¿ð çóðàã õàðàãäàæ áàéíà.

Òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòèéí òàðõàëòûã àæèãëàõàä ºâºë ìàíàé îðíû ç¿¿í

á¿ñ íóòàã àðàé èë¿¿ ýð÷èìòýé äóëààðàõ, õàðèí çóí áîë ýñðýãýýð áàðóóí á¿ñ íóòàã

õàðüöàíãóé ýð÷èìòýé äóëààðàõààð áàéíà.

19


Õóð òóíàäàñíû õóâüä öààøäàà ºâºë áàðàã á¿õ íóòãààð, çóíû óëèðàëä ç¿¿í

áîëîí ç¿¿í ºìíºä á¿ñ íóòàãò íýìýãäýæ, õàðèí áàðóóí á¿ñ íóòàãò 10% õ¿ðòýë áóóðàõ

òºëºâòýé áàéíà (Зóðàã 1,7).

Çóðàã 1.7. Çóíû óëèðëûí õóð òóíàäàñíû ººð÷ëºëò, 2046-2065 îíû äóíäæààð, (Òàéëáàð: 1980-1999 îíû äóíäæààñ õàçàéõ õàçàéëòûã õóâèàð èëýðõèéëñýí áàéäàë,

Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí À2 õóâèëáàð àøèãëàñàí òîõèîëäîëä)

Уóð àìüñãàëûí äóðäñàí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí

òîãòîëöîîíä ãàð÷ áóé õóâüñàë ººð÷ëºëòèéí òàëààð áàéíãûí àæèãëàëò ìîíèòîðèíãèéí

íàéäâàðòàé ìýäýý áàðèìò õîìñ áàéãàà ÷ äàðààõ çàðèì ººð÷ëºëò îäîîãîîð íýëýýä

èëýðõèé áàéäàëòàé áîëîîä áàéíà.

• Öýâäýãò ìàíäàë: Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû ìºñòëèéí ýçëýõ òàëáàé 1940

îíîîñ 2002 îíû õîîðîíä 30 ãàðóé õóâèàð áàãàñ÷ýý5. Öààøèä ýíý áàéäàë

óëàì ýð÷èìæèõ õàíäëàãàòàé. Äîкòîð Г. Äàâààãèéí òîîöîîëñíîîð Öàìáàãàðàâ

óóëàíä 50 ì çóçààí ìºñòºë 2040 îíû ¿åä, 100 ì çóçààí ìºñòºë 2050-2060

îíû ¿åä, 200 ì çóçààí ìºñòºë 2070-2080 îíû ¿åä, 300 ì çóçààí ìºñòºë 2090

îíû îð÷èìä òóñ òóñ õàéëæ äóóñ÷ áîëçîøã¿é áàéíà. Õàâàð öàñàí á¿ðõ¿¿ë

àðèëàõ õóãàöàà á¿òýí ñàðààð óðàãøëààä áàéãààãààñ æèëèéí õ¿éòýí óëèðàëä

òîãòâîðòîé öàñàí á¿ðõ¿¿ë òîãòäîã õóãàöàà áîãèíîñîæ, ýíý íü áýë÷ýýðèéí ìàë,

çýðëýã àìüòäûí ºâºë, õàâðûí óñàí õàíãàìæèä ñºðãººð íºëººëºõ áîëîâ. Гîë

ìºðºí, íóóðóóäûí ìºñºí á¿ðõ¿¿ëòýé áàéõ õóãàöàà áîãèíîñîæ, ìºñíèé çóçààí

íü íèìãýð÷, ìºñ öºìðºõ ýðñäëèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Ìºíõ öýâäãèéí á¿ñýí äýõ

ãàçðûí ã¿íèé òåìïåðàòóðûí ººð÷ëºëòèéí îëîí æèëèéí íàéäâàðòàé ìýäýýëýë

õàðààõàí áèäýíä áàéõã¿é áîëîâ÷ öýâäýãòýé á¿ñýä îðøèõ Õºâñãºë, Уâñ

íóóðûí ò¿âøèí íýìýãäýæ áàéãààã öýâäãèéí ºíãºí ¿å äàâõðàãûí õàéëàëòòààñ

÷ºëººëºãäñºí óñíû ãàçàð äîîðõè óðñàöûí íºëºº ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé. Уóð

5 Davaa G., R.Mijiddorj, S. Khudulmur, D. Erdenetuya, T. Kadota and N. Baatarbileg, “Responses of the Uvs lake regime to the air temperature fluctuations and the environment changes”, Proceedings of the first Symposium on “Terriastrial and Climate changes in Mongolia”, Ulaanbaatar, 26-28 July, 2005, 130-133 p.

20


àìüñãàëûí çàãâàðûí ¿ð ä¿íãýýð öýâäãèéí ¿ðãýëæèëñýí á¿ñ 2010-2039 îíû ¿åä

îãöîì, öààøèä ààæìààð áóóðàõ, õàðèí òàñàëäàíãè, ýëáýã àëàã öîîã, õîâîð

àëàã öîîã, òîõèîëäëûí á¿ñ¿¿ä ààæìààð áàãàñ÷, öýâäýãã¿é á¿ñ íóòàã æèë èðýõ

òóòàì íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Òóõàéëáàë: õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí

À2 õóâèëáàðààð òîîöñîí ä¿íãýýð 2010-2039 îíä ¿ðãýëæèëñýí öýâäýãòýé á¿ñ

10 îð÷èì õóâèàð îãöîì áóóð÷, öààøèä ààæìààð áóóðñààð, 2040-2069 îíä

íóòãèéí 0.5%-èéã ýçëýõ, 2070-2099 îíä îãò áàéõã¿é áîëæ, öýâäýãã¿é á¿ñèéí

òàëáàé 50-80% õ¿ðòýë (îäîî íóòãèéí 63%-èéã öýâäýãò õºðñ ýçëýäýã) íýìýãäýõ

òºëºâòýé. Гýõäýý ýíý íü õýäýí çóóí ì çóçààí ìºíõ öýâäýã á¿ðýí ìºñºí õàéëæ

àëãà áîëíî ãýñýí ¿ã áóñ, çºâõºí ìºíõ öýâäýã õàäãàëàãäàæ áàéõ õ¿éòíèé íººö

õîìñäîíî ãýäãèéã ë õýëæ áàéãàà þì.

• Óñíû íººö: Ìîíãîë óëñ óñíû áàãàâòàð íººöòýé îðîíä òîîöîãääîã. Уñíû

íººöºä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëòèéí ãîë íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, õ¿íèé çîõèñã¿é

àøèãëàëòûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé. Гýõäýý ìàíàéä óñ àøèãëàëò áà

õýðýãëýý áàãà, æèëä äºíãºæ 0.5-0.7 øîî кì áàéäàã. Äóëààðàëòûí óëìààñ

ãàäàðãûí óóðøóóëàõ ÷àäâàð (óóðøèö) ýðñ íýìýãäñýíýýñ 2003, 2007 îíû

ãàäàðãûí óñíû òîîëëîãîîð õýäýí ìÿíãàí ãîë ãîðõè, áóëàã øàíä, íóóð öººðºì

øèðãýñýí ä¿í ãàð÷ýý. Гîë ìºðíèé óñíû íººö (óðñàö) ñ¿¿ëèéí 60 îð÷èì

æèëä îíöãîé áàãàñààã¿é ìýò áîëîâ÷ Áàéãàëü íóóðûí ¿íäñýí öóòãàë áîëîõ

Ñýëýíãý ìºðíèé óðñàö õàìãèéí áàãà áàéñàí 10 æèëèéí 7 íü åðýýä îíîîñ

õîéø òîõèîëäñîí áàéíà. Гîâü, õýýðèéí á¿ñýä õºðñíèé óñíû ò¿âøèí äîîøèëæ

áàéãàà ÿðèà ýëáýã áàéõ áîëîâ÷ îëîí æèëèéí àæèãëàëò ìîíèòîðèíãèéí áîäèò

ìýäýýãýýð õýìæèí òîäîðõîéëñîí íü áàðàã ¿ã¿é. Ìîíãîëûí ãîâèéí õàìãèéí

òîì íóóð áàéñàí Уëààí íóóð íàÿàä îíû ñ¿¿ë÷ýýð õàòàæ øèðãýýä ºíºº áîëòîë

ñýðãýýã¿é áàéíà. Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ

Òóóë, Õàðàà çýðýã çàðèì òîìîîõîí ãîëûí óñíû ãîðèìä ¿åðèéí áîëîí ãà÷èã

¿åèéí ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà íýëýýä ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Уóð àìüñãàëûí çàãâàð

àøèãëàí õèéñýí òîîöîîãîîð ýíý çóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë öýâäãèéí õàéëàëòûí

óëìààñ ãàäàðãûí óñíû íººö íîöòîé áóóðàõã¿é, õàðèí öààøèä Õýíòèéí

íóðóóíààñ ýõ àâäàã ãîëîîñ áóñàä ãîë ìºðí¿¿äèéí õóâüä áóóðàëò àæèãëàãäàíà.

Õàðèí XXI çóóíû äóíäààñ õîéø Àëòàéí íóðóóíààñ ýõ àâäàã ãîëóóä, Èõ

íóóðóóäûí õîòãîðûí íóóðóóäûí öààøäûí õóâü çàÿà ñàíàà çîâîîõ àñóóäàë

áîëæ ìýäíý.

• Ýêîñèñòåì, áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë: Äýëõèéí õèéìýë äàãóóëûí ìýäýýëëýýð

óðãàìàëã¿é (óðãàìàëøëûí èíäåкñ NDVI≤0.06) ãàçàð íóòãèéí õýìæýý 1992

îíîîñ 2006 îíû õîîðîíä áàðàã 3 äàõèí íýìýãäñýí, îéí ýçëýõ òàëáàé ãóðàâíû

íýãýýð õîðîãäñîí áàéõ þì. Öàã óóðûí àæèãëàëòûí öýã¿¿ä äýýð 1970-ààä

îíîîñ õîéø ìàëûí õºëººñ õàøèæ õàìãààëñàí òàëáàéí çóíû èõ óðãàöûí

21


îëîí æèëèéí õàíäëàãûã òîãòîîñíûã àâààä ¿çýõýä öºëèéí á¿ñ, ºíäºð óóëûí

á¿ñë¿¿ðýýñ áóñàä á¿õ íóòãààð 20-30%-èàð áóóðñàí àæ6. Áýë÷ýýðèéí ç¿éëèéí

á¿ðýëäýõ¿¿í çàðèì ìýäýýãýýð 2-3 äàõèí öººðñºí, áîäãàëèéí ò¿âøèíä

óðãàìëûí íàõèà, íàéëçóóðûí òîî öººðºõ çýðýã áèîìîðôîëîãèéí ÷àíàðòàé

ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéíà. Гàçðûí áîëîí õèéìýë äàãóóëûí õýìæèëòýýð Ìîíãîë

îðíû áýë÷ýýðèéí 78.2% íü äóíä áà ò¿¿íýýñ äýýø ýð÷èìòýé öºëæèëòºä ºðòñºí

áàéíà7. Уóð àìüñãàëûí çàãâàð àøèãëàí õèéñýí òîîöîîãîîð óóð àìüñãàë öààøèä

óëàì äóëààðàõ òóòàì õýäèéãýýð æèëèéí íèéëáýð õóð òóíàäàñ áàãà çýðýã ºñ÷

áàéãàà áîëîâ÷ õóóðàéøèëò óëàì èõñýí óðãàìàëøëûí á¿ñ, á¿ñë¿¿ð¿¿ä õîéø

øèëæèí öºëºðõºã õýýð áîëîí õýýðèéí á¿ñ íýìýãäýí, õîéø ò¿ðýõ õàíäëàãàòàé

áàéíà. Ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëò íü 2070-2099 îíä óëàì õ¿÷òýé àæèãëàãäàõ áîëíî.

Ýíý íü îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñ áóþó íóòãèéí õîéä õýñýã íýëýýä ýìçýã á¿ñýä

òîîöîãäîæ áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. Гýõäýý ýíý áîë áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ð

øóóä íýã íü íºãººãººð ñîëèãäîíî ãýñýí ¿ã áèø. Ýíý ººð÷ëºëò óðò õóãàöààíû

äàðàà ººðººð õýëáýë ìºíõ öýâäýã íýëýýä áàãàñ÷ óðãàìàëæèëòàíä íºëººëºõ

íºëºº íü áàãàññàí ¿åä áèé áîëîõ áîëíî. Öààøèä îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñýä ýíý

çóóíû äóíä ¿å ãýõýä áýë÷ýýðèéí óðãàö 30-40%-èàð áóóðíà. Áèîëîãèéí îëîí

ÿíç áàéäëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààð ìýäýý áàðèìò õîìñ, áàéëàà ÷ áàéãàëèéí

áîëîí õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí ÿëãààã ãàðãàõóéÿà áýðõ ó÷èð Ìîíãîë îðíû óóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ñóäàëãààíä ºíºº õýð îðõèãäóóëñààð èðñýí þì.

Õýâëýëèéí ìýäýýãýýð Ìîíãîë òàðâàãàíû òîî ñ¿¿ëèéí õîðèîä æèëä 4 äàõèí

öººðñºí, öàãààí çýýðèéí íóòàãëàõ á¿ñ ººð÷ëºãäºæ Ìîíãîë-Äàãóóðûí äàðõàí

ãàçàðò îëøðîõ áîëñîí, ¿ëèéí öàãààí îãîòîíûí òàðõàëò õîéøëîæ áàéãàà çýðýã

îëîí áàðèìò áàéäàã.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ìàíàé îðíû íèéãýì ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä

òîäîðõîé õýìæýýãýýð íºëººëæ áàéíà. Ýíý òàëààð íýëýýä îëîí ñóäàëãààíû àæèë

áàéõ áîëîâ÷ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ Ìîíãîëûí íèéãýì-ýäèéí çàñàãò ÿìàð

õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èð÷ áàéãààã íèéãìèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýýãýýð

ãàðãà÷èõñàí á¿òýýë õàðààõàí áàéõã¿é þì.

• Õ¿íñ òýæýýë: Ìîíãîë îðíû õ¿íñíèé õàíãàìæ èìïîðòîîñ èõýýõýí õàìààðàëòàé

áîëîâ÷ ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áàðàã 100%, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, ãóðèë,

ãóðèëàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãöýýíèé èõýíõèéã äîòîîääîî ¿éëäâýðëýäýã.

Ìîíãîë õ¿íèé ãîë õ¿íñ áîëîõ ìàõíû ¿éëäâýðëýëèéã ãàãöõ¿¿ áýë÷ýýðèéí

ìàë àæ àõóéãààñ ¿éëäâýðëýäýã. Гýòýë áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé íü óóð

6 Áîëîðöýöýã, Á., Ýðäýíýöýöýã, Á., Áàò-Îþóí, Ö. 2002. Áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí ¿å øàò óðãàöûí ñ¿¿ëèéí 40 æèëèéí ººð÷ëºëò, УÖУÕ-ûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë ¹24, õ. 108-114

7 Mandakh N. Dash D. Khaulenbek A. Present Status of Desertification in Mongolia- Geoecological Issues in Mongolia, Edited by J. Tsogtbaatar, UB., 2007, pp. 63-73

22


àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä íýí ýìçýã8. Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áýë÷ýýðèéí

ìàë àæ àõóéí õóâüä óóð àìüñãàëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí ººð÷ëºëò ìàëä øóóä

íºëºº ¿ç¿¿ëýõèéí çýðýãöýý áýë÷ýýðèéí ººð÷ëºëòººð äàìæèí äàì íºëººëíº.

Ýäãýýð íºëººëëèéí õýìæýýíýýñ ìàëûí òàðãà õ¿÷, àøèã øèì, ìàë àæ àõóéí

¿ð àøèã èõýýõýí õàìààðíà. Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ìàë àìüòíû äóëààí

ñîëèëöîî, àìüäðàëûí ¿éë àæèëëàãààíä øóóä íºëººëíº9. Õàëóóí ºäðèéí

òîî íýìýãäñýíýýð 1980-ààñ 2001 îíû õîîðîíä çóíû óëèðàëä Ìîíãîë õîíèíû

õýâèéí áýë÷ýýðëýëò ñààòäàã õîíîãèéí òîî 7 ºäðººð íýìýãäýæ ýíý íü ºäºðò

èäýõ ºâñíèé õýìæýýã áóóðóóëæ, ìàëûí òàðãà õ¿÷ àâàëòàä ìóóãààð íºëººëæ

áàéíà. Îéò õýýðèéí á¿ñýä áàéðëàõ ìàë àæ àõóéí öàã óóðûí õàðóóëä õèéñýí

ýì õîíèíû æèíãèéí àðàâ õîíîã á¿ðèéí õýìæèëòèéí ìýäýýãýýð íàñ ã¿éöñýí ýì

õîíèíû àìüäûí æèí äóíäæààð 4 кã-ààð, ýì ÿìààíû æèí äóíäæààð 2 кã-ààð,

¿íýýíèé æèí 13.8 кã–ààð, ÿëàíãóÿà 1990 îíû ñ¿¿ëýýñ ýõëýí îãöîì áóóðñàí

áàéíà. Íýãýíò àìüäûí æèí íü áóóð÷ áàéãààãààñ ìàëûí àøèã øèì ìºí áóóð÷

áàéíà. Ìàë ñ¿ðýã çóí íàìðûí óëèðàëò õàíãàëòòàé òàðãà õ¿÷ àâ÷ ÷àäàõã¿é

áàéãààãààñ ºâºë, õàâðûí óëèðàëä æèíãýý èë¿¿ àëäàæ çóäàä ¿õýæ õîðîãäîõ

ýðñäýë íýìýãäýíý. Íýãýíò áýë÷ýýð äîðîéòñîíîîñ ºíäºð ºâñòýé áýë÷ýýð

àøèãëàäàã áèîëîãèéí îíöëîãòîé ¿õýð ñ¿ðãèéí íèéò ñ¿ðãèéí á¿òöýä ýçëýõ

õóâèéí æèí áóóð÷, õàðèí áýë÷ýýð íýã èõ ãîëîîä áàéäàãã¿é ÿìààí ñ¿ðãèéí

õóâèéí æèí íýìýãäýæ áàéíà. 2008 îíû áàéäëààð ñ¿ðãèéí 46,1% íü ÿìàà

áîëñîí áàéõàä ¿õðèéí ýçëýõ õóâü 6% õ¿ðýõýý áîëüæýý. ªºðººð õýëáýë

ìàë àæ àõóéí òàâààðëàã ÷àíàð áóóð÷ áàéíà. Ýíý íü õýäèéãýýð ìàë÷äûí

ýäèéí çàñãèéí ñîíèðõîë, íîîëóóðûí ¿íèéí ºñºëòòýé õîëáîîòîé íü ÿìàð íýã

õýìæýýãýýð ¿íýí áîëîâ÷ ãîë íü áýë÷ýýðèéí äîðîéòîëòîé õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ

áîëîõ þì. Уóð àìüñãàëûí çàãâàð àøèãëàí õèéñýí òîîöîîãîîð öààøèä îéò

õýýðèéí áîëîí õýýðèéí á¿ñýíä ìàëûí àìüäûí æèí áóóðàõ ÿâö ¿ðãýëæèëíý10.

Ìîíãîëûí ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿ñ íóòãóóäàä óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíû

õóð òóíàäàñíû õóâüñëûí кîýôôèöèåíò ºíäºð, ýíý ÷àíàðààðàà óðãàöûí æèë

æèëèéí õýëáýëçëýë ÷ ºíäºð áàéäàã. ªºðººð õýëáýë Ìîíãîë îðîí óóð àìüñãàëûí

íºõöëººðºº ãàçàð òàðèàëàíä ýðñäýë èõòýé á¿ñ íóòàãò õàìààðäàã. Уëñûí äóíäàæ

çóñàõ óëààí áóóäàéí ãà-èéí óðãàöûí æàðààä îíîîñ õîéøõè ÿâöààñ õàðàõàä

àòàð ýçýìøñýíýýñ õîéø íàÿàä îíû äóíä ¿å õ¿ðòýë óðãàö íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé

8 Natsagdorj.L, Dulamsuren.J 2001 Some aspects of assessment of the dzud phenomena- Papers in meteorology and hydrology UB. 2001. pp. 3-18, Natsagdorj L Sarantuya G. On the assessment and Forecasting of Winter-Disaster (At-mospheric caused Dzud) over Mongolia–“the sixth internactional workshop proceeding on climate change in Arid and Semi-Arid Regions of Asia” Aug. 25-26 .2004 UB.pp 72-88

9 Òóâààíñ¿ðýí Г. Ñàíãèäàíñðàíæàâ Ñ. Äàíçàííÿì Á. Áýë÷ýýðèéí ñàë àæ àõóéí öàã óóðûí íºõöºë- “Îð÷ëîí” õýâëýëèéí ãàçàð, Уëààíáààòàð, 1996, 121 õóóä.

10 Ë. Áàÿðáààòàð, ã. Òóâààíñ¿ðýí, Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, ìàë àæ àõóé – “Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëºë” íîìûí á¿ëýã, УÁ., 2005, õ. 119-148

23


áàéñíàà 1985-1986 îíû õàâèàñ îäîî áîëòîë (2007-2008 îíä ãàçàð òàðèàëàíãèéí

òºâ á¿ñýä ºññºí) óðóóäàõ õàíäëàãàòàé áàéãàà íü íýã òàëààð õºðñíèé ¿ðæèë

øèì äîðîéòñîíòîé, íºãºº òàëààð ãàí õóóðàéøèëò èäýâõæñýíòýé õîëáîîòîé

þì. Уðãàö áóóð÷ áàéãàà áàñ íýã øàëòãààí áîë çóñàõ áóóäàéí óðãàëòûí ýìçýã

¿å øàòàíä õýò õàëóóí ºäðèéí òîî íýìýãäýæ, óðãàìàë õàëóóí öàã àãààðûí

äàðàìòàä îðæ áàéãààòàé ÷ áàñ õîëáîîòîé. Ìàòåìàòèк çàãâàð àøèãëàí õèéñýí

òîîöîîíîîñ ¿çâýë öààøèä 2011-2030 îíû äóíäæààð çóñàõ óëààí áóóäàéí óðãàö

îäîîãèéíõîîñîî äóíäæààð 13%-èàð áóóðàõ òºëºâòýé.

• Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíä: Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäýä

íºëººëæ áàéãàà áàéäëûí òàëààð Ìîíãîëä ¿íäñýíäýý áàðàã ñóäëààã¿é áàéíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàìíààñ Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýéãýýð

çàðèì ñóäàëãàà õèéæ ýõýëæ áàéãàà áºãººä ýõ ìýäýý õîìñ, äóòàãäàëòàé

áàéãààãààñ Ìîíãîë óëñûã íèéòýä íü õàìàðñàí ¿íäýñëýëòýé ä¿ãíýëò ãàðãàõàä

áýðõøýýëòýé áàéãàà áîëîâ÷ Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòºíä äàñàí çîõèöîõ ñòðàòåãè áîëîâñðóóëàõ òàëààð àíõíû àëõàìóóä

õèéãäýæ áàéíà. Уóð àìüñãàëûí äóëààðàëòûí óëìààñ äóëààíû óëèðàëä

õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàäãàëàëòûí ãîðèì àëäàãäñàíààñ õîäîîä ãýäýñíèé

ºâ÷ëºëò, ñóóëãàëò ºâ÷ëºë íýìýãäýæ áàéãàà, õýò õàëóóíààñ áîëæ ç¿ðõ ñóäàñíû

ºâ÷ëºë ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéãàà áàðèìò áàéíà. Ìºí öàã àãààðûí àþóëòàé

áîëîí ãàìøèãò ¿çýãäëèéí äàâòàìæ, ýð÷ õ¿÷ íýìýãäýæ áàéãààãààñ íèéãýì,

ýäèéí çàñàãò ó÷ðàõ õîõèðîë íýìýãäýõèéí çýðýãöýý õ¿í àìûí îñîë, ýíäýãäýë

ìýäýãäýõ¿éö ºñ÷ áàéíà. Òóõàéëáàë åðýýä îíû äóíä ¿åýñ õîéø áàéãàëèéí

ãàìøãèéí óëìààñ ýíäýãñýäèéí òîî õýä äàõèí ºññºí áàðèìò áàéíà. Гýõäýý ýíä

ãàìøèãò ¿çýãäëèéí óëìààñ ýíäýãñäýýñ ãàäíà áàñ õàëóóíû óëìààñ ãîë óñàíä

îðæ æèâæ àìèà àëäàõ, ãàðàìã¿é ãàçðààð ºâºë, õàâðûí óëèðàëä ãîëûí ìºñºí

äýýã¿¿ð ãàðàõ ãýýä ìºñ öºìºðñíèé óëìààñ ýíäýãñýä ÷ ìºí îðæ áàéãàà þì.

Äóëààðàëòûí óëìààñ “ªìíºäèéí ºâ÷èí” ãýæ íýðëýãääýã äóëààí îðíû ýëäýâ

ºâ÷èí, ºâ÷èí äàìæóóëàã÷ îðæ èðýõ àþóë íýìýãäýíý. Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò

íü ÿäóóðàëòàé òýìöýõ, àðä èðãýäèéí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð òºð,

çàñãààñ äýâø¿¿ëñýí çîðèëòîä õ¿ðýõýä ñààä áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéíà.

• Áàéãàëèéí àþóë ãàìøèã: Ìîíãîë õýäèéãýýð äàëàéí õàð ñàëõè, äàëàéí

õºíººëºã (öóíàìè) çýðýã áàéãàëèéí àþóìøèãò ¿çýãäëýýñ õîë ýõ ãàçðûí

îðîí áîëîâ÷ óóð àìüñãàëûí áîëîí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí îíöëîãîîñîî

áîëîîä ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé áàéãàëèéí àþóëòàé áîëîí ãàìøèãò ¿çýãäýë

îëîíòîî òîõèîëäîíî. Áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäë¿¿äèéí 80% îð÷èì íü àãààð

ìàíäëûí ãàðàëòàé áàéäàã. Äàëààä îíîîñ õîéøèõ ¿åèéí ìýäýýëëýýð Ìîíãîë

îðíû íóòàãò æèëäýý 25-30 óäàà àãààð ìàíäëûí ãàðàëòàé àþóëòàé ¿çýãäýë

òîõèîëääîãèéí ãóðàâíû íýã îð÷èì íü áàéãàëèéí ãàìøãèéí õýìæýýíä õ¿ð÷

24


óëñ íèéãýìä æèë òóòàìä 5-7 òýðáóì òºãðºãèéí õîõèðîë ó÷ðóóëäàã áàéñàí

áîë åðººä îíû äóíä ¿åýñ õîéø ãàí çóäûã òîîöîõã¿éãýýð óñ, öàã àãààðûí ò¿ð

çóóðûí ãàìøèãò ¿çýãäëèéí óëìààñ ó÷èðäàã õîõèðëûí õýìæýý æèë á¿ð 10-12

òýðáóì òºãðºã õ¿ðýõ áîëñîí (2000-ààä îíû ìýäýýãýýð) áàéíà. Уóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîéãîîð Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýð äýýð ñ¿¿ëèéí õîðü

ãàðóé æèëèéí äîòîð õ¿íèé àìü íàñ õîõèðñîí, ýä àãóóðñûí òîäîðõîé õîõèðîë

ó÷ðóóëñàí àãààð ìàíäëûí кîíâåкòèâ õºäºëãººíèé ãàðàëòàé ãàìøèãò ¿çýãäýë /

øèð¿¿í ààäàð áîðîî, àÿíãà öàõèëãààí, íººëºã ñàëõè, ìºíäºð, óðóéí ¿å/-èéí

äàâòàãäàë 2 äàõèí íýìýãäæýý. Õýò õàëóóí ºäðèéí òîî íýìýãäýæ áàéíà.

• Øîðîîí øóóðãà: Ñ¿¿ëèéí ¿åä ÁÍÕÀУ-ûí õîéä õýñýã, Ìîíãîëûí ãîâèîñ ãàðàëòàé

íóíòàã øîðîî, òîîñ Ç¿¿í õîéä Õÿòàä, Ñîëîíãîñ, ßïîíûã á¿ðõýí õ¿íèé ýð¿¿ë

ìýíä, ¿éëäâýðëýëèéí ïðîöåññ, áàéãàëü îð÷èíä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ áîëñíûã

Äîðíîä Àçèéí “øàð øîðîîí øóóðãà” áóþó “øàð òîîñ” õýìýýí íýðëýõ áîëæýý.

Öàã óóðûí àæèãëàëòûí ìýäýýãýýð1960-1969 îíû äóíäæààð æèëä 18.3 ºäºð

øîðîî õèéñäýã áàéñàí áîë 1970-1979 îíä 40.9, 1980-1989 îíä 47.4, 1990-1999

îíä 48.5, 2000-2007 îíä 57.1 ºäºð øîðîî õèéñäýã áîëæ æèëýýñ æèëä øîðîî

òîîñ áîñîõ ¿çýãäýë óëàì íýìýãäñýýð áàéíà.

• Áýë÷ýýðèéí õîðòîí, ìýðýã÷: Уóð àìüñãàëûí äóëààðàëòûí çýðýãöýý ìàëûí

ñ¿ðãèéí òîî òîëãîé îëøèð÷ áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë èäýâõæèæ áàéãààãààñ ¿ëèéí

öàãààí îãîòîíî (Laciopodomus brandtii.R.1861)-ûí òàðõàëòûí àðåàë íýìýãäýæ

áàéæ áîëçîøã¿é ìýäýýëýë áàéäàã. Îãîòíû àæèãëàëòûí 2002-2008 îíû ìýäýýãýýð

ãàíòàé íóòãèéí õýìæýý õàðüöàíãóé èõ áàéñàí 2002, 2007 îíä ò¿¿íèé òàðõàëòûí

õ¿ðýý íü èõ, íýã í¿õíýýñ òîîëîãäñîí îãîòíû òîî õàìãèéí îëîí áàéñàí áàéíà. Òýð

áàéòóãàé îéí õà÷èã, Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû ºíäºðëºã õýñýãò Õîâä, Áàÿí ªëãèé

àéìãèéí 20 ãàðóé ñóìûí íóòàãò ãîëîìòëîí òàðõñàí äºðâºëæèí äàëàâ÷èò öàðöàà

/Eclipophleps tarbinskii Orytsh/ çýðýã áýë÷ýýðèéí õîðòîíû äýãäýëò èäýâæèæ

áàéæ áîëçîøã¿é áàðèìò áóé. Äóëààíû íººö íýìýãäñýíýýñ áîëæ ýëäýâ õîðòîí

øàâüæèéí äýãäýëò, öàðöààíû í¿¿äýë ÷ ãàð÷ áîëçîøã¿é. Òîîöîîãîîð äºðâºëæèí

äàëàâ÷èò öàðöàà /Eclipophleps tarbinskii Orytsh/ îëîí æèëèéí äóíäæààð /1961-

1990/ õàâàð 5 äóãààð ñàðûí 23-íû ¿åä ãàðààä, íàìàð 9 ä¿ãýýð ñàðûí 18-íû ¿åä

àëãà áîëîõ áà íèéò 118 ºäºð àìüäðàõ áóþó 4 ¿å óäìààð õºãæäºã ãýæ ýðäýìòýä

¿çäýã. Гýòýë èðýýä¿éä õàâàð ýðò ãàðàõ, íàìàð îðîé àëãà áîëîõ òºëºâòýé áàéãàà

áºãººä æèëä ¿¿ñýõ òîîí áîëîìæ íü 2010-2029 îíä 5, 2040-2069 îíä 6, 2070-

2099 îíä 9 áîëæ íýìýãäýõ åðºíõèé õàíäëàãàòàé áàéíà.

• Îé, õýýðèéí ò¿éìýð: Уóð àìüñãàëûí õóóðàéøëûí óëìààñ îé, õýýðèéí

ò¿éìðèéí äàâòàãäàë íýìýãäýæ, ò¿éìýð ãàðàõ áîëîìæòîé õóãàöàà óðòàñ÷ (æàð

äàëààä îíû ¿åä õàâàð ë ãîëäóó ò¿éìýð ãàðäàã áàéñíàà ºäãºº íàìàð, òýð

áàéòóãàé 2002 îíû çóí) áàéíà.

25


• Öºëæèëò, ãàí: Гàçàð íóòãèéí 78,2% íü öºëæèëòºä ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð

ºðòººä áàéãàà òàëààð ºìíº äóðüäñàí11. Ìîíãîë íóòàãò îäîî öàãò ÿâàãäàæ

áàéãàà öºëæèëòèéí óóð àìüñãàëûí õ¿÷èí ç¿éëä óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíû

àãààðûí òåìïåðàòóðûí ºñºëò, ¿¿íýýñ óëàìæëàí äýâñãýð ãàäàðãûí óóðøèö

ýðñ íýìýãäýæ áàéõàä ò¿¿íèéã äàãààä õóð òóíàäàñíû õýìæýý çîõèõ õýìæýýíä /

óóðøëûí àëäàãëûã íºõºõ õýìæýýíä/ íýìýãäýæ ÷àäàõã¿é, õàðèí ÷ èõýíõ íóòàãò

áóóð÷ áàéãàà (Зóðàã 1,8), óðãàìëûã õàëóóíû äàðàìòàíä îðóóëàõ õýò õàëóóí

ºäðèéí òîî íýìýãäýæ áàéãàà, æèëèéí äóëààí óëèðàëä îðäîã õóð áîðîîíû

äîòîð ààäàð õóð áîðîîíû ýçëýõ õóâèéí æèí 20-èîä õóâèàð íýìýãäñýí, õóð

áîðîîíû íèéò ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà áîãèíîññîí, öàñàí á¿ðõ¿¿ë ýðò àðèëæ

óðãàìàë óðãàõààñ ºìíº õºðñ í¿öãýí áàéäàã õîíîãèéí òîî èõýññýí, ¿¿íýýñ

¿¿äýýä ºíãºí õºðñíèé ñóë ýëñ, øîðîî ñàëõèíä õèéñýõ áóþó øîðîî øóóðàõ

ïîòåíöèàë áîëîìæ íýìýãäñýí çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéã òîî÷èæ áîëíî.

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1961

1964

1967

1970

1973

1976

1979

1982

1985

1988

1991

1994

1997

2000

2003

2006

2009

()

Çóðàã 1.8. Ìîíãîë îðíû íèéò íóòãààð äóíäàæëàñàí äóëààí óëèðëûí õóð áîðîî (äýýä òàëûí òàõèðìàã), äýâñãýð ãàäàðãûí íèéëáýð óóðøöûí

(äîîä òàëûí òàõèðìàã) îëîí æèëèéí ÿâö

Ìîíãîë îðîí íýëäýý íýí õóóðàé ÷èéã äóòìàã á¿ñ íóòàãò îðøèõ òóë ãàíãèéí

ýðñäýë èõòýé íóòàãò õàìààðíà.

Àãààð ìàíäëûí ãàí (÷èéãëýã áàéäëûã)–ã ãàíãèéí èíäåкñ õýìýýõ ¿ç¿¿ëýëòýýð

(çóíû óëèðëûí àãààðûí òåìïåðàòóðûí íîðì÷èëñîí óòãààñ õóð òóíàäàñíû

íîðì÷èëñîí óòãûã õàññàí ¿ç¿¿ëýëò) èëýðõèéëæ, óã ¿ç¿¿ëýëòèéí òîîöîîíû ä¿íã

11 Mandakh N. Dash D. Khaulenbek A. Present Status of Desertification in Mongolia- Geoecological Issues in Mongolia, Edited by J. Tsogtbaatar, UB., 2007, pp. 63-73

26


Зóðàã 1.9-ò ¿ç¿¿ëýâ. Çóðãààñ Ìîíãîë íóòàãò ãàíãèéí ýð÷èìøèë õóãàöàà ºíãºðºõ

òóòàì ýð÷èìæèæ áàéãàà, 2000-ààä îíû ¿åýñ á¿ð 1944 îíû áè÷èí æèëèéí çóíû

ãàíãèéí õýìæýýíýýñ äàâàõ áîëñíûã õàðæ áîëíî.

2

1.5

1

0.5

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

1940

1943

1946

1949

1952

1955

1958

1961

1964

1967

1970

1973

1976

1979

1982

1985

1988

1991

1994

1997

2000

2003

2006

2009

Çóðàã 1.9. Ãàíãèéí èíäåêñèéí îëîí æèëèéí ÿâö(Òàéëáàð: íýìýõ óòãà íü ãàíäóó, ñºðºã óòãà íü ÷èéãëýã áàéäëûã èëòãýíý)

• Çóä: Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí á¿òýýìæ áàéãàëü, öàã óóðûí íºõöëººñ èõýýõýí

õàðààò áàéäàëòàé, æèë á¿ð õýäýí çóóí ìÿíãààñ õýäýí ñàÿ ìàë ç¿é áóñààð

õîðîãäîæ, ýíý íü ìàë÷äûí àìüæèðãààíä òºäèéã¿é óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò

õ¿íäýýð òóñäàã. ªíãºðñºí çóóíû 40-ººä îíîîñ 2000-ààä îí õ¿ðòýë çóäûí

íºõöºë åðºíõèéäºº çººëðºõ òàë ðóóãàà áàéñàí áîë åðýýä îíû ñ¿¿ë÷ýýñ

ãàíãèéí íºõöºë èäýâæèæ èðñýí áîëîí 2000-ààä îíû ýõýí ¿åä õýä õýäýí

óäààãèéí õ¿éòýí, öàñ èõòýé ºâºë òîõèîëäñîíîîñ çóäûí èíäåкñèéí óòãà ýðñ

ºññºí áàéíà (Зóðàã 1.10). Õàìãèéí õàòóó øèð¿¿í çóä ãýãäýõ 1944-1945 îíä

çóäûí èíäåкñèéí óòãà 3.43 õ¿ðñýí íü ýíý ºâºë Ìîíãîëûí ìàë ñ¿ðãèéí áàðàã

31% õîðîãäîõîä õ¿ðãýñýí áàéäàã. 2000-ààä îíîîñ ºìíºõ çóäûí èíäåкñèéí

ºíäºð óòãà ãîëäóó ºâëèéí õàòóó øèð¿¿í íºõöëººñ ãîë÷ëîí õàìààð÷ áàéñàí

áîë ýíý ¿åýñ õîéøõè èõ óòãà íü ãîëäóó çóíû ãàíãèéí íºõöëººñ áîëæ ãàðñàí

áàéõ þì. Çóäûí èíäåкñèéí óòãà õýäèé ºíäºð áàéíà, çóäòàé íóòãèéí òàëáàé,

ìàëûí õîðîãäîë òºäèé èõ áàéäàã.

27


3

2

1

0

1

2

3

4

1940

1943

1946

1949

1952

1955

1958

1961

1964

1967

1970

1973

1976

1979

1982

1985

1988

1991

1994

1997

2000

2003

2006

2009

Çóðàã 1.10. Ìîíãîë îðíû õýìæýýãýýð äóíäæèëñàí çóäûí èíäåêñ (Szud)-èéí îëîí æèëèéí ÿâö (Ñºðºã òàë ðóóãàà ºí áîëîõ, ýåðýã òàë ðóóãàà çóä áîëîõ óòãà ºãíº)

Ýíäýýñ õàðàõàä 1940-1941îíîîñ õîéø õàìãèéí çóäàðõóó 10 æèëèéí 7 íü

2000 îíîîñ õîéø òîõèîëäæýý. Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä óóð àìüñãàëûí öààøäûí

ººð÷ëºëòèéí ÿâöàä Ìîíãîë íóòàã óëàì õóóðàéøèæ, ãàíãèéí ýð÷èìøèë óðüä ºìíº

áàéãààã¿é ºíäºð õýìæýýíä õ¿ðýõèéí äýýð ºâëèéí óëèðàëä îðîõ öàñíû õýìæýý ýðñ

íýìýãäñýíýýñ çóäûí ýð÷èì ÷ ºñºõ òºëºâòýé.

28


2. ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒÈÉÃ ÌÝÄÐÝÕ, ÝÌÇÝÃ ÁÀÉÄÀË, ÝÐÑÄÝË

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä äàñàí çîõèöîõîä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý àâàõ

òóõàé ÿðèõûíõàà ºìíº áàéãàëèéí þì óó, õ¿í íèéãìèéí àëü íýã òîãòîëöîîíû óóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã ìýäðýõ áàéäàë õèéãýýä ýìçýã áàéäëûã ¿íýëæ, óëìààð

òóõàéí òîãòîëöîî ìààíü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä õýð çýðýã äàñàí çîõèöîæ,

íèéöýí îðøèõ ÷àäàâõèòàé þì áý ãýäãèéã ìýäýõ õýðýãòýé áîëíî. Èéìýýñ äàñàí

çîõèöîõóéí àñóóäëûã äýëãýð¿¿ëýí àâ÷ ¿çýõèéí òóëä íýð òîìú¸îíû øèíæ ÷àíàðòàé

çàðèì îéëãîëòûã ýõëýýä àâ÷ ¿çüå.

Ìýäðýõ áàéäàë (Sensitivity) áóþó ìýäðýìòãèéí áàéäàë ãýäýã íü óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòèéí ¿éë÷ëýëýýð òóõàéí òîãòîëöîîíä ýåðýã þìóó ñºðºã ÿìàð íýãýí ººð÷ëºëò

ãàðàõ õýìæýýã õýëíý. ̄ éë÷ëýë íü øóóä (æèøýý íü: îð÷íû òåìïåðàòóðûí äóíäàæ þì

óó, ººð÷ëºëòèéí öàðàà áóþó õóâüñàëààñ áîëæ óðãàìëûí óðãàö ººð÷ëºãäºõ), ýñâýë

äàì áàéäëààð (óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ ¿¿äýí äàëàéí ò¿âøèí íýìýãäñýíýýñ

áîëîîä ýðãèéí á¿ñ íóòàãò ¿åðèéí ýð÷èì õèéãýýä äàâòàãäàë íýìýãäýõýýñ áîëîîä

ó÷ðàõ õîõèðîë íü èõñýõ) áàéæ áîëíî.

Äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàð (Àdaptation)- ãýæ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä (óóð

àìüñãàëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí ººð÷ëºëò, îíöãîé (ýкñòðåìàëü) ¿çýãäëèéí ººð÷ëºëò

ãýõ çýðãýýð èëðýõ) òóõàéí òîãòîëöîîíû äàñàí çîõèöîõ ÷àäàâõè áóþó òóõàéí

òîãòîëöîîíä ó÷èð÷ áîëîõ áîëçîøã¿é õîõèðëûã áàãàñãàõ áóþó áóé áîëñîí àÿòàé

òààòàé íºõöëèéã íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ, ýñâýë ñºðºã ¿ð äàãàâðûã äàâàí òóóëàõ

÷àäâàð þì. Ýкîñèñòåìèéí àìüä áèåò á¿ð ººðèéí ãýñýí äàñàí çîõèöîõ áèîëîãèéí

òîäîðõîé ÷àäàâõèòàé áàéäàã.

Ýìçýã áàéäàë (Vulnerability) áóþó ºðòºõ áàéäàë (çàðèìäàà ºðòºíãº ÷

ãýäýã) ãýæ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä òóõàéí òîãòîëöîîíû ìýäðýõ áàéäëûí çýðýã

áóþó ººð÷ëºãäºí õóâüñ÷ áàéãàà óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òààã¿é ¿éë÷ëýëèéã

õ¿ëýýí àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéäëûí çýðýã ãýæ îéëãîæ áîëíî. Òîãòîëöîîíû ºðòºíãº íü óã

òîãòîëöîîíû îðøèí áàéãàà óóð àìüñãàëûí íºõöëèéí òºðºë, ººð÷ëºëòèéí õýìæýý

õèéãýýä õóðä, ìºí òîãòîëöîîíû ìýäðýìòãèé áàéäàë, ò¿¿íèé äàñàí çîõèîõ ÷àäàâõèàñ

õàìààðíà. Ìýäðýìòãèé áàéäàë, äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàð áà ºðòºíãèéí õàìààðëûã

23

) .

( daptation)- ( , ( )

)

, .

. (Vulnerability) (

)

. ,

, , . ,

.

, .

(Risk). . , , , ,

, , .

2,1 – . ( ) , .

. , , ,

, ,

.

29


ãýæ òîìú¸îëæ áîëíî. Ýíäýýñ òîãòîëöîîíû äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàðûí íýãýí èæèë

óòãàíä ìýäðýìòãèé áàéäàë íü õýð èõ áàéíà ºðãºíãº íü òºäèé õýìæýýãýýð èõ, õàðèí

äàñàí çîõèîõ ÷àäâàð ñàéòàé áîë ºðòºíãº íü áàãà áàéíà ãýñýí ¿ã.

Ýðñäýë (Risk). Ýíý íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ¿¿ñ÷ áèé áîëîõ

àëèâàà ýðñäýëèéí çýðýã þì. Уóð àìüñãàëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, áàéãàëèéí îíöãîé, ãàìøèãò

¿çýãäëèéí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ áàéãàëü ýкîëîãèéí òîãòîëöîî, íèéãýì, ýäèéí çàñàãò

ó÷èð÷ áîëîõ ýðñäýë, ò¿¿íèéã áóóðóóëàõ àðãà çàìûã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëæ, àâàõ

õàðèó àðãà õýìæýýã óðüä÷èëàí òºëºâëºõ ¸ñòîé.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ îéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñàëáàðò áèé áîëæ

áîëîõ ýðñäýë áîëîí áîëîìæèéí åðºíõèé á¿ä¿¿â÷èéã Зóðàã 2,1 –ò õàðóóëæýý. Ýíý

çóðàãò áîñîî òýíõëýãò óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿ç¿¿ëýõ ýåðýã (äýýä õýñýã) áîëîí

ñºðºã íºëººëëèéã, õàðèí õýâòýý òýíõëýãò àñóóäëûí òîäîðõîéã¿é áàéäëûí çýðãèéã

õàðóóëæýý. Ýíä ä¿ðñýëñýí äóãóé ä¿ðñíèé õýìæýý íü Äýëõèéí íººöèéí õ¿ðýýëýíãýýñ

õèéñýí òîîí ¿íýëãýýíèé ä¿íã àãóóëæ áàéãàà þì. Ýíäýýñ õàðâàë áèî ýð÷èì õ¿÷íèé

çàõ çýýë, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðñºëäººí, íîãîîí áàéãóóëàìæ, íîãîîí õºðºíãº îðóóëàëò,

í¿¿ðñòºðºã÷èéí çàõ çýýë íýìýãäýõ ñàéí òàë áèé áîëîõûí çýðýãöýý ò¿¿õèé

ìàòåðèàëûí áîëîí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íèéí ýðñäýë íýìýãäýõ, ãàçðûí òºëººõ ºðñºëäººí

íýìýãäýõ çýðýã òààã¿é ñºðºã íºëººëºë áèé áîëíî.

Çóðàã 2.1. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ îéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéñàëáàðò áèé áîëæ áîëîõ ýðñäýë áîëîí áîëîìæèéí åðºíõèé á¿ä¿¿â÷.

(Ýõ ¿¿ñâýð: Äýëõèéí íººöèéí õ¿ðýýëýí - World Resource Institute)

30


Ýðñäýëèéí ¿íýëãýýã ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí õ¿ðýýíèé øèíæèëãýýíä äàðààõ

óòãààð õýðýãëýäýã: õýðýâ ¿éëäëèéí (¿çýãäëèéí) òîõèîëäëóóäûí

24

, : ( )

( 1- )

( ) – . (risk assessment)12 –

, , 13.

.

2.2- : ( )

, , 4

. : .

2.2 (1),

(2), (3)

: - , –

. , ,

.

.

F H ( : ) P

( 2.3).

2.3 ( ) ( ) (f ):

,

. -

12 Morgan M. G. and Henrion M., 1990. Uncertainty: A Guide to Dealing with Uncertainty in Quantitative Risk and Policy Analysis, Cambridge, Cambridge University Press.13 Moss R. H. and Schneider S. H., 2000. Uncertainties in the IPCC TAR: Recommendations to lead authors for more consistent assessment and reporting, in: Guidance Papers on the Cross Cutting Issues of the Third Assessment Report of the IPCC, Pachauri R., Taniguchi T., and Tanaka K. (eds.), World Meteorological Organization, Geneva, pp. 33–51.

îëîíëîãèéí

24

, : ( )

( 1- )


, , 13.

.

2.2- : ( )

, , 4

. : .

2.2 (1),

(2), (3)

: - , –

. , ,

.

.

F H ( : ) P

( 2.3).

2.3 ( ) ( ) (f ):

,

. -


ìàãàäëàë (¿éëèéí á¿õèé ë öóâààãààð ìàãàäëàëûí íèéëáýð

íü 1-òýé òýíö¿¿) áà ¿éëèéí òîõèîëäîë á¿ð äýõ õîõèðëûí ìºíãºí õýìæýý

24

, : ( )

( 1- )


, , 13.

.

2.2- : ( )

, , 4

. : .

2.2 (1),

(2), (3)

: - , –

. , ,

.

.

F H ( : ) P

( 2.3).

2.3 ( ) ( ) (f ):

,

. -


(õîõèðëûí ñºðºã óòãà íü àøèã ãýñýí ¿ã) ìýäýãäýæ áàéâàë ¿éëèéí

24

, : ( )

( 1- )


, , 13.

.

2.2- : ( )

, , 4

. : .

2.2 (1),

(2), (3)

: - , –

. , ,

.

.

F H ( : ) P

( 2.3).

2.3 ( ) ( ) (f ):

,

. -


òîõèîëäîë á¿ð äýõ

ýðñäýë

24

, : ( )

( 1- )


, , 13.

.

2.2- : ( )

, , 4

. : .

2.2 (1),

(2), (3)

: - , –

. , ,

.

.

F H ( : ) P

( 2.3).

2.3 ( ) ( ) (f ):

,

. -


ãýæ îëæ áîëíî. Ýðñäëèéí ¿íýëãýýíèé

ýíý àðãàç¿é (risk assessment)12 –ã ýäèéí çàñãèéí øèíæèëãýýíä àëü õýäèéíýýñ

àøèãëàæ èðñýí áºãººä áóñàä øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò, ò¿¿íèé äîòîð óóð àìüñãàë

ñóäëàë, ýкîëîãèä ñàÿõíààñ àøèãëàõ áîëñîí áàéíà13. Ýäèéí çàñãèéí øèíæèëãýýíýýñ

áóñäàä òîõèîëäîëä õîõèðëûã òýð á¿ðèé ìºíãºí õýëáýðýýð èëýðõèéëýýä áàéõàä

õ¿íä ó÷ðààñ ãîëäóó òîìú¸îëñîí õýëáýðýýð àâäàã òàë áóé. Зóðàã 2.2-ò ¿åðèéí

óëìààñ ãîëûí óñíû ò¿âøèí íýìýãäýõ ýðñäëèéí ¿íýëãýýíèé á¿ä¿¿â÷èéã ¿ç¿¿ëýâ:

ýíäýýñ ¿åðèéí õîõèðîë (òîìú¸îëñîí íýãæýýð) ò¿âøèí íýìýãäýõ òóòàì øóãàìàí

õóóëèàð ºñ÷ áàéãàà, ÿíç á¿ðèéí ò¿âøíèé òîõèîëäîõ ìàãàäëàë õýâèéí òàðõàëòûí

áàéäàëòàé, ýðñäëèéí õàìãèéí èõ óòãà óñíû ò¿âøèí 4 ì îð÷èì áîëîõîä òîõèîëäîæ

áàéõ àæ. Æè÷: Ýíý áîë åðäºº ë æèøýý ãýäãèéã àíõààðóóëúÿ.

Çóðàã 2.2 Òîõèðîìæã¿é ¿çýãäëèéí òîõèîëäîõ ìàãàäëàë (1), ó÷ðàõ õîõèðîë (2), ýðñäëèéí õýìæýý (3)

12 Morgan M. G. and Henrion M., 1990. Uncertainty: A Guide to Dealing with Uncertainty in Quantitative Risk and Policy Analysis, Cambridge, Cambridge University Press.

13 Moss R. H. and Schneider S. H., 2000. Uncertainties in the IPCC TAR: Recommendations to lead authors for more consistent assessment and reporting, in: Guidance Papers on the Cross Cutting Issues of the Third Assessment Report of the IPCC, Pachauri R., Taniguchi T., and Tanaka K. (eds.), World Meteorological Organization, Geneva, pp. 33–51.

31


Ýíãèéí òîõèîëäîëä èõýíõäýý äàðààõ õî¸ðõîí ãàðàëòûã àâ÷ ¿çýæ áîëíî:

24

, : ( )

( 1- )


, , 13.

.

2.2- : ( )

, , 4

. : .

2.2 (1),

(2), (3)

: - , –

. , ,

.

.

F H ( : ) P

( 2.3).

2.3 ( ) ( ) (f ):

,

. -


òîõèðîìæã¿é ººðººð õýëáýë ãàìøèãò ¿çýãäýë ãàðàõã¿é,

24

, : ( )

( 1- )


, , 13.

.

2.2- : ( )

, , 4

. : .

2.2 (1),

(2), (3)

: - , –

. , ,

.

.

F H ( : ) P

( 2.3).

2.3 ( ) ( ) (f ):

,

. -


òîõèðîìæã¿é

¿çýãäýë ãàðíà. Ýõíèé òîõèîëäîëä õîõèðîë

24

, : ( )

( 1- )


, , 13.

.

2.2- : ( )

, , 4

. : .

2.2 (1),

(2), (3)

: - , –

. , ,

.

.

F H ( : ) P

( 2.3).

2.3 ( ) ( ) (f ):

,

. -


, õî¸ðäàõü òîõèîëäîëä

òîõèðîìæã¿é ¿çýãäýë ÿâàãäàõ ìàãàäëàë

24

, : ( )

( 1- )


, , 13.

.

2.2- : ( )

, , 4

. : .

2.2 (1),

(2), (3)

: - , –

. , ,

.

.

F H ( : ) P

( 2.3).

2.3 ( ) ( ) (f ):

,

. -


, ýíý ¿åä òîõèîëäîõ õîõèðîë íü

24

, : ( )

( 1- )


, , 13.

.

2.2- : ( )

, , 4

. : .

2.2 (1),

(2), (3)

: - , –

. , ,

.

.

F H ( : ) P

( 2.3).

2.3 ( ) ( ) (f ):

,

. -


ãýâýë ýíý ¿çýãäëèéí ýðñäýë

24

, : ( )

( 1- )


, , 13.

.

2.2- : ( )

, , 4

. : .

2.2 (1),

(2), (3)

: - , –

. , ,

.

.

F H ( : ) P

( 2.3).

2.3 ( ) ( ) (f ):

,

. -


áîëíî. Õýðýâ õîõèðëûã

òîìú¸îëñîí íýãæýýð õýìæèæ áàéãàà ¿åä òîõèðîìæã¿é ¿çýãäýë ÿâàãäàõàä ãàðàõ

õîõèðëûã íýãæ õîõèðîë ãýæ ¿çýõýä õî¸ðõîí ãàðàëòòàé ýíý æèøýýíä ýðñäëèéí òîîí

óòãà íü òîõèðîìæã¿é ¿çýãäëèéí ìàãàäëàëòàé òýíö¿¿ áàéíà.

F ìàãàäëàë íü ìºí òîõèðîìæã¿é ¿çýãäëèéí ãàðàõ ìàãàäëàë H áà ò¿¿íèé

¿éë÷ëýë äîð õ¿ëýýí àâàõ îáúåкòèéí ºðòºõ (æèøýý íü: ¿åð) ìàãàäëàë P õî¸ðûí

¿ðæâýð ìàÿãààð èëýðõèéëæ áîëíî (Зóðàã 2.3).

Çóðàã 2.3 Òîõèðîìæã¿é ¿çýãäýë ãàðàõ ìàãàäëàë (Í) áà îáúåêò ¿éë÷ëýëä ºðòºõºä (ìàãàäëàë íü Ð) õîõèðîë ãàðíà (f ìàãàäëàëòàé):

Òóõàéëáàë ¿åð áîëîõ òîõèîëäëûã àâ÷ ¿çâýë Í íü ýíý ¿åð áîëîõ ìàãàäëàë,

Ð íü ¿åðò àâòàæ áîëçîøã¿é á¿ñýä îðøèõ õ¿í àìûí òîî áàéæ áîëíî. Í áà Ð-èéí

óòãà äàñàí çîõèõóéí àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íãýýñ (áàñ ýðñäëèéã áóóðóóëàõ àðãà

õýìæýý ÷ ãýæ áîëîõ) õàìààðíà. ªìíºõ æèøýýí äýýð áîë Í íü ¿åðèéí õàìãààëàëòûí

áàðèëãà áàéãóóëàìæààñ õàìààðàõ áîë Ð íü õ¿í àìûí ººðèéãºº õàìãààëàõ áàéäàë,

òóõàéëáàë îðîí áàéðàà ¿åðò àâòàõ ãàçðààñ çàéëóóëæ áàðüæ ÷àäñàí ýñýõýýñ þì

óó, ýñâýë ¿åðèéí òóõàé óðüä÷èëàí ºãñºí ñýðýìæë¿¿ëýõ ìýäýýã õýð àøèãëàæ ÷àäàæ

áàéãàà çýðãýýñ õàìààðíà.

Ýðñäëèéí ¿íýëãýýíä õîõèðëûã ìºíãºí õýëáýðýýð èëýðõèéëýõ ÿâäàë õ¿íèé àìü

íàñ ýðñäýõ ÿâäàë õèéãýýä áàéãàëèéí òàíñàã áàéäàë, óóð àìüñãàëûí òîãòîëöîîíû

õóâüä ìýäýýæ çîõèñã¿é áóþó õýðýãëýõ áîëîìæã¿é íü èëò.

Àðãàç¿éí õóâüä àíõäàã÷ áîëîí õî¸ðäîã÷ ýðñäëèéã ÿëãàí àâàõ íü çîõèñòîé þì.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ýðñäëèéí ¿íýëãýýíèé àñóóäàë åðºíõèéäºº á¿ðýí

áîëîâñîð÷ ÷àäààã¿é áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.

32


3. ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒªÍÄ ÄÀÑÀÍ ÇÎÕÈÖÎÕ ÍÜ

3.1 ÅðЄíõИЙ ОЙëГОëÒ

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ ¿éë àæèëëàãààíä óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ áà õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ ¿íäñýí õî¸ð

÷èãëýëèéí àðãà õýìæýý øààðäëàãàòàé áîëîõ òóõàé ºìíº äóðüäñàí. Õî¸ð äàõü

÷èãëýëèéí àðãà õýìæýý íü õ¿ëýìæèéí õèé èõýýð ÿëãàðóóëäàã îðíóóä, ÿëàíãóÿà àæ

¿éëäâýðæñýí îðíóóäûí õóâüä èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé íýí òýðã¿¿íä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ

øààðäëàãàòàé áîë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä äàñàí çîõèöîõ àðãà õýìæýý íü óóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä õàìãèéí õ¿÷òýé ºðòºõ õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí õóâüä íýí

òýðã¿¿íèé à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Гýõäýý ýíý õî¸ð àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõäýý

áóñàä õîëáîãäîõ àñóóäëóóä áîëîõ òåõíîëîãè äàìæóóëàõ, õºðºíãº îðóóëàëò,

ñàíõ¿¿æèëòèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõòýé íÿãò óÿëäóóëàí õîîðîíä íü õàðèëöàí

óÿëäààòàé, òýíöâýðæ¿¿ëñýí áàéäëààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé (Зóðàã 3,1).

Ò¿¿í÷ëýí ýäãýýð õàðèó àðãà õýìæýýã ¿íäýñíèé îíöëîã íºõöºë, òîãòâîðòîé õºãæëèéí

áîäëîãîòîéãîî óÿëäóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé.

Çóðàã 3.1. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé àñóóäëóóäûí õàðèëöàí óÿëäààíû á¿ä¿¿â÷ (Ýõ ¿¿ñâýð: UNFCCC)

33


Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîîä

õ¿ðýýëýí áóé áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûã ¿íýëýí òîãòîîõ ãýäýã ìààíü

ýöñèéí ä¿íäýý õ¿íèé àìüäðàëûí ñàéí ñàéõàí áàéäàëä (HWB-Human Well Be-

ing) ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã ë ¿íýëýõ ãîë çîðèëãîòîé þì. Èéì ¿íýëãýý õèéõèéí òóëä

ºðãºí õýìæýýíèé ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàé þì. Õýðýâ äàÿí äýëõèéí õýìæýýíä

àâ÷ ¿çýæ áàéãàà áîë äàëàéí óðñãàë, òóéëûí ìºñºí á¿ðõýâ÷, óñíû ýðãýëò çýðýã óóð

àìüñãàëûí òîãòîëöîîíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëëèéã

¿íýëýõ ÿâäàë ÷óõàë áàéäàã áîë òîäîðõîé óëñ îðíû õýìæýýíä àâ÷ ¿çâýë ýíý íü àâ÷

¿çâýë çîõèõ àñóóäëûí çºâõºí íýã òàë íü þì.

¯íäýñíèé õýìæýýíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ñºðºã íºëººëëèéã õ¿íèé

ñàéí ñàéõàí àìüäðàë, ýð¿¿ë ìýíä, óëñ îðíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààñ íü àâ÷

¿çýõ õýðýãòýé áîëíî. ªºðººð õýëáýë ¿íäýñíèé ò¿âøèíä HWB-èéí “õýìæèæ áîëîõ”

á¿ðäýë õýñãèéã àâ÷ ¿çýõ íü ÷óõàë áîëíî. ¯¿íèéã õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, õºäºº àæ àõóé,

áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë, óñíû íººö, ýð÷èì õ¿÷ ãýõ çýðýã àìüäðàëûí õýðýãöýýò ç¿éëñ

áîëîõ WEHAB (Water, Energy, Health, Agriculture, Biodiversity) ãýæ òîìú¸îëîõ ñàíààã

ªìíºä Àôðèкèéí Éîãåíñáóðã õîòíîî 2002 îíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëààðõ

äýëõèéí äýýä õýìæýýíèé ÷óóëãà óóëçàëòûí áàðèìò áè÷èãò äýâø¿¿ëñýí áàéäàã.

WEHAB-èéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ ¿¿äñýí ïîòåíöèàë ººð÷ëºëòèéã ¿íýëýõäýý

äàðààõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîîöîõ õýðýãòýé áîëíî:

• õ¿íèéàìüäðàõîð÷èí,õ¿íàìûíýð¿¿ëìýíä,

• áàéãàëèéíãàìøãèéíýðñäýë,

• àæàõóéíäýäá¿òöèéíàþóëã¿éáàéäàë,

• áàéãàëèéííººö,

• áàéãàëèéíýêîñèñòåìèéí¿éëàæèëëàãààõèéãýýäáèîëîãèéíîëîíÿíçáàéäàë,

• òóõàéí òîãòîëöîîíû àìü ìàíäëûí (áèîñôåðèéí) áîëîí óóð àìüñãàëûí

òîãòîëöîîíä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çýõ õýðýãòýé áîëíî.

Ýõíèé 5 øàëãóóð íü WEHAB-èéí á¿ðäýë õýñã¿¿äèéã èëýðõèéëæ áàéãàà áîë

ñ¿¿ë÷èéí øàëãóóð íü áîë áàéãàëü äàõü óðâóó õîëáîîíû ìåõàíèçìûã èëýðõèéëíý.

Æèøýý íü: ãàçàð á¿ðõýâ÷èéí ººð÷ëºëò, ò¿¿íèé äîòîð ãàäàðãûí àëüáåäî ººð÷ëºãäºõ

íü (öºëæèëò ÿâàãäàõ, óðãàìëøëûí á¿ñ á¿ñë¿¿ð øèëæèõ, ìºíõ öýâäýã ýëýãäýõ çýðýã)

ýðãýýä á¿ñ íóòãèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã íºõöºëä¿¿ëäýã. Ýíý øàëãóóðóóäààð

óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä áàéãàëü íèéãìèéí çàðèì òîãòîëöîîíû óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòºä ºðòºõ áàéäëûã õ¿ñíýãò 3.1-ä ¿ç¿¿ëýâ.

34


õ¿ñíýãò 3.1 Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ºðòºæ áîëîõîáúåêò áà ¿éë ÿâöóóäûí æèøýý

Оáúåêò áà ïðîöåññ

Шàëãóóðóóäûí ñîíãîëò

Дàñàí çîõèöîõ ¿íäñýí áîëîìæèò øèíæ

Дàñàí çîõèîõ ÷àäâàðûí

çýðýã

Òåõíèкèéí òîãòîëöîî (Áàðèëãà áàéãóóëàìæ, òýýâýð)

Äýä á¿òýö, õ¿íèé àìüäðàõ íºõöºë

Уðüä÷èëàí ñýðýìæëýõ, òºëºâëºõ, áîëîìæòîé.

Íèéãìèéí áà õóâü õ¿íèé õàðèó ¿éëäýë

ªíäºð

Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä

(óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ ¿¿äýõ

ºâ÷ëºë, íàðàíä öîõèóëàõ ãýõ çýðýã)

Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä èæèë Äóíä çýðýã

Уñíû íººöÍººö (õ¿í àì, õºäºº àæ àõóé, ¿éëäâýðèéí óñàí

õàíãàìæ)

Уðüä÷èëàí ñýðýìæëýõ, òºëºâëºëò õèéõ áîëîìæòîé.


Äóíä çýðýã

Õºäºº àæ àõóéÍººö (õ¿í àìûí õ¿íñíèé

õàíãàìæ, ýкñïîðò)

Уðüä÷èëàí ñýðýìæëýõ, òºëºâëºëò õèéõ áîëîìæòîé,


Äóíä çýðýã

Îéí ò¿éìýð

Íººö (îéí íººöèéí òºëºâ áàéäàë). Уóð

àìüñãàëûã á¿ðä¿¿ëýõ áà àìü ìàíäëûí ôóíкöòýé

(õ¿ëýìæèéí õèéí øèíãýýëò, ÿëãàðàëò),

Áàéãàëèéí ýкîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãàà õèéãýýä áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë

Уðüä÷èëàí ñýðýìæëýõ, òºëºâëºõ áîëîìæòîé

Ìóó

Áàéãàëèéí ýкîñèñòåì

Áàéãàëèéí ýкîñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãàà õèéãýýä

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë

Àâòîíîì (ººðºº áèå äààñàí) õàðèó ¿éëäýë

Äóíä çýðýã

Ìºíõ öýâäýã áà ìºñòºë (ôèçèк

òîãòîëöîî)

Уóð àìüñãàëûã á¿ðä¿¿ëýõ áà àìü ìàíäëûí ôóíкöòýé

Àâòîíîì (ººðºº áèå äààñàí) õàðèó ¿éëäýë

Ìóó

Àãààð ìàíäëûí ãàðàëòàé ãàìøèãò

¿çýãäë¿¿ä

Áàéãàëèéí ãàìøãèéí ýðñäýë

Уðüä÷èëàí ñýðýìæëýõ, òºëºâëºõ áîëîìæòîé

Äóíä çýðýã

35


Õ¿ñíýãò 3.1-èéí ýõíèé áàãàíàíä îðñîí îáúåкò áà ïðîöåññóóäûã óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòºä ìýäðýìãèé ãýæ ñîíãîí àâñàí áàéíà. Ýíý á¿õ òîãòîëöîîíä óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòººñ ¿¿äýí ãàðàõ ººð÷ëºëò íü õ¿íèé àìüäðàëûí íºõöºë, ýð¿¿ë ìýíä õèéãýýä

áàéãàëü îð÷èíä òîäîðõîé ýðñäýë ãàðíà. Ýíä àâ÷ ¿çýæ áóé îáúåкò, ïðîöåññóóäûí

óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ øèíæ ÷àíàð, äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàðûí

çýðãèéã õ¿ñíýãòèéí ñ¿¿ë÷èéí õî¸ð áàãàíàíä ëîãèк áàéäëààð (÷àíàð òàëààñ íü)

¿ç¿¿ëæýý. Уóð àìüñãàëûí ºäãºº ÿâàãäàæ áàéãàà, èðýý¿éä òîõèîëäîæ áîëçîøã¿é

ººð÷ëºëòººñ ó÷èð÷ áîëîõ õîõèðëûã ÿìàð ÷ çàðäàë ãàðãààä õ¿íèé õ¿÷ýýð óäèðäàí

çàëàõàä òºâºãòýé îáкåкò, ïðîöåññóóäûã äóíä çýðãèéí äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàðòàé ãýæ

¿íýëñýí áàéíà. Õàðèí õ¿íèé îðîëöîî ìàø áàãà áàéæ áîëîõ îáúåкò, ïðîöåññóóäûí

õóâüä äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàð ìóó ãýæ àâñàí áîëíî.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä “Äàñàí çîõèöîõóé” õýìýýõ îéëãîëòûí òàëààð

îëîí ÿíçûí òîäîðõîéëîëò áàéõ áîëîâ÷ åðºíõèéäºº óóð àìüñãàëûí îäîîãèéí áîëîí

èðýýä¿éí ººð÷ëºëòèéí ¿éë÷ëýë, ¿ð äàãàâàðò õàðèó áîëãîí ó÷ðàõ õîõèðëûã áàãàñãàõ,

àÿòàé òààòàé íºõöëèéã íü àøèãëàõ áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé íèéãìèéí òîãòîëöîîíû

õàðèó àðãà õýìæýý áóþó ººð÷ëºëòºä çîõèöîí íèéöýõ áàéäàë ãýæ îéëãîõ þì. Уóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä óðüä÷èëàí òºëºâëºñºí õýòèéã õàðñàí äàñàí çîõèöîõóé íü

õ¿í íèéãìèéí òîãòîëöîîíû õóâüä (àíòðîïîãåí) ó÷èð÷ áîëîõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã

áàãàñãàõ çîðèëãî á¿õèé ¿éë àæèëëàãàà áóþó àðãà õýìæýýíèé öîãö þì (Зóðàã 3.2).

Çóðàã 3.2 Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿ð äàãàâàð, ýìçýã áàéäàë, äàñàí çîõèöîõóé. ¯éë àæèëëàãààíû á¿ä¿¿â÷

36


¯¿íòýé õîëáîãäîí äàðààõ òºðëèéí äàñàí çîõèöîõóéí àðãà õýìæýýã ÿëãàí àâ÷

¿çýæ áîëíî:

• óðüä÷èëñàí (ýðòíýýñ) äàñàí çîõèöîõóé - óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿ð

äàãàâàð èëðýýã¿é áàéõàä àâàõ àðãà õýìæýý,

• àâòîíîìè(ººðºº)äàñàíçîõèöîõóé-óóðàìüñãàëûíººð÷ëºëòººñºäººãäºí

ÿâàãäàæ áàéãàà áóþó áàéãàëèéí ñèñòåìä ãàð÷ áóé ýкîëîãèéí ººð÷ëºëòººñ

áîëæ ãàð÷ áàéãàà, ýñâýë çàõ çýýëèéí ýðýëò, õýðýãöýýíýýñ áîëæ ãàð÷ áóé

ñàíààòàé áóñ õèéãäýõ ¿éë ÿâö,

• òºëºâëºñºí äàñàí çîõèöîõóé - óóð àìüñãàëûí íºõöºë ººð÷ëºãäºæ áàéíà,

ýñâýë ººð÷ëºãäºíº ãýæ òîîöîîä àíõäàã÷ òºëºâ áàéäàëäàà ýðãýí îðîõ áóþó

õ¿ññýí òºëºâ áàéäàëäàà õ¿ðýõýýð ñàíààòàéãààð àâ÷ áàéãàà àðãà õýìæýý.

• õóâèàðàà äàñàí çîõèöîõóé- òîäîðõîé õóâü õ¿í, ºðõèéí àæ àõóé, áèçíåñ

ýðõëýã÷èéí ñàíàà÷ëàí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý,

• íèéãìèéíäàñàíçîõèöîõóé-Çàñãèéíãàçðûíò¿âøèíäñàíàà÷ëàíõýðýãæ¿¿ëýõ

á¿õ ò¿âøíèéã õàìàðñàí àðãà õýìæýý. Íèéãìèéí äàñàí çîõèöîõóé íü á¿õ

íèéòèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº ÷èãëýãäñýí áàéíà.

• õàðèóäàñàíçîõèöîõóé-óóðàìüñãàëûíººð÷ëºëòèéí¿ðäàãàâàðèëýð÷èõñýí

õîéíî àâàõ àðãà õýìæýý

Àìüä áàéãàëèéí òîãòîëöîî óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã òàñðàëòã¿é õ¿ëýýí

àâàõ áà õ¿ëýýí àâàõ ¿éëäýë íü ººð÷ëºãäºí õóâüñ÷ áàéãàà ãàäààä íºõöëèéí óëìààñ

ãàð÷ èðæ áàéãàà äàðàìòûí ýñðýã ¿éë÷ëýõ ÷èãëýëòýé áàéäàã.

Äàñàí çîõèöîõóé íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã ñóëðóóëàõ,

áóé áîëîõ àÿòàé òààòàé íºõöëèéã íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõàä ÷èãëýõ áºãººä

õýäèéãýýð òîäîðõîé õºðºíãº çàðñàí ÷ ãýñýí ó÷ðàõ á¿õèé ë õîõèðëûã á¿ðýí àðèëãàæ

õàðààõàí ÷àäàõã¿é áàéæ áîëíî. Зóðàã 3.3-ò ¿ç¿¿ëñýí á¿ä¿¿â÷ýýð óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòººñ ó÷ðàõ õîõèðîë äýýä òàëûí øóãàìààð èëýðõèéëýãäýõ áàéëàà ãýõýä

òîäîðõîé õýìæýýíèé äàñàí çîõèöîõ àðãà õýìæýý àâñàíû ¿ð ä¿íä äóíä òàëûí øóãàì

äýýð áóóëãàæ èðæ áîëîõ áà ýíý ¿åä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿ð äàãàâðûí ºðòºã

íü äàñàí çîõèöîõóéí çàðäàë áîëîí ¿ëäýãäýë õîõèðëûí íèéëáýð áàéäàëòàé áàéíà.

Äîîä òàëûí øóãàì íü õîõèðëûí /¿ëäýãäýë ¿ð äàãàâàð ãýäýã/ ¿ëäýãäýë áîëíî.

37


Çóðàã 3.3. Äàñàí çîõèöõóéí àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñíýýð ó÷ðàõ õîõèðëûã áóóðóóëàõ íü (Í. Ñòåðíèéõýýð)

Ýäèéí çàñãèéí ¿¿äíýýñ äàñàí çîõèöîõóéí àñóóäàë äàðààõ 2 ç¿éëèéã àâ÷

¿çýõèéã øààðäàíà. Þóíû ºìíº óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ ó÷èð÷ áîëîõ ïîòåíöèàë

õîõèðëûã òîîöîîëæ äàñàí çîõèöîóéí àðãà õýìæýýíèé çàðäàë áà ÿàõ ÷ àðãàã¿é ¿ëäýæ

áàéãàà òýð ¿ëäýãäýë õîõèðëûí õîîðîíäîõ çîõèñòîé õàðüöààã ãàðãàæ èðýõ õýðýãòýé.

Çóóí õóâèéí äàñàí çîõèöîõ àðãà õýìæýý ãýæ áàéõã¿é, îíîëûí õóâüä áàéæ áîëîõ ÷

ýäèéí çàñãèéí õóâüä ¿ð àøèãã¿é ó÷ðààñ ¿ëäýãäýë õîõèðîë ãýæ çààâàë áàéíà.

Øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ãàðàõ

ýðñäëèéí òóõàé ìýäýýëëèéã ÿíç á¿ðýýð àøèãëàäàã. Çàðèì òîõèîëäîëä òîäîðõîé

ýðñäëýýñ ÿìàð ÷ ¿íýýð áîë çàéëñõèéõ \õ¿íèé àìü íàñ ýðñäýõ ãì çîõèñã¿é ýðñäýë\,

çàðèì òîõèîëäîëä òîäîðõîé ýðñäëèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ \áàëàíñàëñàí ýðñäýë\

áóþó õîõèðîë-¿ð àøãèéã ýðñäýë-àøèã ãýñýí îéëãîëòîîñ ñîíãîëò õèéõ áîëäîã. Ýíä

æèøýýëáýë ºíäºð õ¿÷äýëèéí òóëãóóð áàðèõ àæèë õèéå ãýâýë òóõàéí íóòàãò ñàëõè,

öàñ, ìºñòëºãèéí à÷ààëëûã òîîöîîëîîä õàìãèéí áàò áºõ, ¿íý èõòýé òóëãóóð áàðüæ

áîëíî. Гýâ÷ õàìãèéí áºõèéã íü ñîíãîõ óó, ýñâýë òîäîðõîé ìàãàäëàëòàé òîõèîëääîã

ãàäààä à÷ààëëûí äàâòàãäëûã òîîöîîëîîä àðàé õÿìäõàí òóëãóóð áàðèõ óó ãýäýã

àñóóäàë ãàðíà. Ýíý ¿åä íèéãìèéí áîëîîä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ

ãàðàõ õîõèðëûã çºâ áàëàíñëàõ, áàðèëãûí ºðòºã õàìãèéí õÿìä áàéõ òèéì õóâèëáàð

ñîíãîäîã. Àñàð èõ çàðäàë ãàðãàæ “õýò áàò áýõ” òóëãóóð áàðüñíààñ òîäîðõîé íºõöºëä

ýâäðýë ãýìòýë ãàðñàí ¿åä çàñâàð, ñýðãýýí áîñãîõ àæèë õèéíý ãýæ òîîöîõ íü õÿìä

òóñíà. ªºðººð õýëáýë ºíäºð õ¿÷äýëèéí òóëãóóð óíàõ ýðñäëèéí òîîöîî õèéæ áàéæ

òóëãóóðûí áàò áýõèéí øàëãóóðûã òîãòîîíî. Àìüäðàë áîë åð íü òýð ÷èãýýðýý

ýðñäëèéí äóíä ÿâàãääàã. Çóä áîëîõ íü ãýõýä ìàëàà àâ÷ ¿ëäýõ ¿¿? íÿäëààä çàðàõ

óó? ãýäýã àñóóäàë ãàðäàãòàé àäèë þì.

Îäîî ¿åä äàñàí çîõèöîõóé øààðäëàãàòàé ýñýõ òóõàéä àñóóäëûí ãîë íü

áóñ, õàðèí ÿàæ äàñàí çîõèöîõ âý ãýäýãò àñóóäëûí ìºí ÷àíàð îðøèæ áàéíà ãýæ

38


äýýð õýëñýí. Äàñàí çîõèöîõóéí èõýýõýí õýñýã íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí

¿éë÷ëýëèéí ¿íýëýõ, ñóäëàõàä ÷èãëýæ áàéíà. ̄ ¿íèé á¿ðäýë õýñýãò íü óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòèéí ïîòåíöèàë /áîëîìæèò/ íºëººã ¿íýëýõ, òýð íü õýð îñîëòîé áîëîõûã àâ÷

¿çýõ, ýöýñò íü äàñàí çîõèöîõóéí àðãà çàìûã ñàíàë áîëãîõ çýðãýýñ á¿ðäýíý. Ñ¿¿ëèéí

10 æèëä ýíý òàëààð èõýýõýí àìæèëò îëëîî. ̄ ¿íèé ¿ð ä¿íä äàñàí çîõèöîõóéí òàëààð

íèéãìèéí äóíäàõ ìýäýýëýë, îéëãîëò ºðãºæèæ, çàðèì ïðàкòèк ¿éë àæèëëàãààíû

ñóóðü òàâèãäàæ ýõýëëýý.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿éë÷ëýëèéã ¿íýëýõ, äàñàí çîõèöîõóéí àðãà

õýìæýýíèé áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöûã äàðààõ ¿å øàòààð òºñººëæ áàéíà14.

• àñóóäëààòîäîðõîéëîõ,

• àðãàç¿éãýýñîíãîõ,

• ñîíãîñîíàðãàç¿éãýýøàëãàõ,

• õóâèëáàð(ñöåíàðèáóþóòºñººëºë)-ààñîíãîõ,

• áèîôèçèêèéíáîëîííèéãýì-ýäèéíçàñãèéí¿ðäàãàâðûã¿íýëýõ,

• ººðººçîõèöîõ÷àäâàðûã¿íýëýõ,

• äàñàíçîõèöîõóéíñòðàòåãèáîëîâñðóóëàí¿íýëýõ

çýðýã áîëíî. Ýíý ¿å øàò á¿ðò ñóäàëãààíû òîäîðõîé àðãàç¿é øààðäàãäàíà.

1 ä¿ãýýð ¿å øàò: Ñóäëàõ àñóóäëàà òîäîðõîéëîõ

Ýíý ¿å øàòàíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ºðòºõ ãýæ áàéãàà îáúåкò þó áîëîõ,

ñóäàëãààã ÿìàð ìàñøòàáûí íóòàã äýâñãýð äýýð, ÿìàð õóãàöààã õàìðóóëàí õèéõ âý

ãýäãýý òîäîðõîéëíî. ßìàð àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí àâ÷ ¿çýõ ãýæ áàéãààãààñ õàìààðàí

ñóäàëãààíû àðãàç¿é ººð ººð áàéíà. ªºðººð õýëáýë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ

óñíû íººöºä ãàðàõ ¿ð äàãàâðûã ¿íýëýõ íü õºäºº àæ àõóéí ñóäàëãààíààñ ººð

áàéíà ãýñýí ¿ã. Ýñâýë õýä õýäýí ñàëáàðûã àâ÷ ¿çýõ ¿¿, äàí íýã ñàëáàð àâ÷ ¿çýõ

¿¿ ãýäýã áàñ ººð. Ñóäàëãààíû õàìðàõ á¿ñ íóòàã ãýõýä çàñàã çàõèðãààíû íýãæ þì

óó, ãàçàðç¿éí ìóæ þì óó, áàéãàëü-óóð àìüñãàëûí á¿ñèéã õàìðóóëàí àâ÷ ¿çýõ ãýæ

áàéíà óó ãýäýã ººð àñóóäàë. Õóãàöààíû ìàñøòàáûí õóâüä æèøýý íü íèéãýì-ýäèéí

çàñãèéí ñàëáàðûí õóâüä áîë õýäõýí æèëýýñ õýä õýäýí àðâàí æèëèéã àâ÷ ¿çýõ

áîëîìæòîé áîë áàéãàëèéí á¿ñ, á¿ñë¿¿ðèéí õóâüä þì óó, îéí íººöèéí õóâüä çóóí

æèëýýð ÿðèãäàõ ìàñøòàáààð àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé áîëíî. Ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä ãàðûí

äîð àâ÷ õýðýãëýõ ºãºãäºë, ìýäýýëýë õýð õ¿ðýëöýýòýé áàéíà âý ãýäýã áàñ íýã ÷óõàë

ç¿éë áîëíî. Áàéãàëèéí îáúåкòèéí õóâüä ýíä áàéãàëü îð÷íû ìîíèòîðèíãèéí óðò

õóãàöààíû ìýäýýëýë õýðýãòýé áîë íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õóâüä ñòàòèñòèк ìýäýýëýë,

èðýýä¿éí òóõàé òºñººëºë, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí îäîîãèéí áîëîí èðýýä¿éí

¿íýëãýý õýðýãòýé áîëíî.

14 Ò. Ð. Êàðòåð, Ì. Ë. Ïàððè, Õ. Õàðàñàâà, Ñ. Íèøèîкà – Òåõíè÷åñкîå ðóкîâîäñòâî ÌГÝÈÊ ïî îöåíкó âîçäåéñòâèé èçìåíåíèÿ кëèìàòà è àäàïòàöèè - 1995

39


2 äóãààð ¿å øàò: Àðãàç¿éãýý ñîíãîõ

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿éë÷ëýëèéã ¿íýëýõ, äàñàí çîõèöîõóéí ñòðàòåãè

áîëîâñðóóëàõàä ýíãèéí òîéì àðãààñ (òîäîðõîéëîí áè÷èõ) ýõëýýä îíîøëîãîîíû áîëîí

õàãàñ òîîí àðãóóä, öààøëààä ÿíç á¿ðèéí çàãâàð ìîäåëèóä àøèãëàæ áîëíî. Ñóäàëãààíû

àðãóóä äîòîð òóðøèëò òàâèõ, ¿éë÷ëýëèéã ïðîãíîçëîõ ÿíç á¿ðèéí çàãâàðóóä, òºñººòýéí

àðãà, øèíæýý÷èéí (ýкñïåðòèéí) ¿íýëãýý çýðãèéã îíöëîí ÿëãàæ áîëíî.

Áàéãàëèéí óõààíä òààìàãëàëûã øàëãàõ áóþó øàëòãààí- ¿ð äàãàâðûí

õîëáîîñûã òîäîðõîéëîõîä ñòàíäàðò àðãàç¿é áîëîõ òóðøèëò òàâèõ àðãà íü

óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿éë÷ëýëèéã ¿íýëýõ, äàñàí çîõèöîõóéí ñòðàòåãè

áîëîâñðóóëàõàä òóí õÿçãààðëàãäìàë, èõýíõ òîõèîëäîëä áîëîìæã¿é áàéäàã áîëîâ÷

àãààð äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí ºñºëò óðãàìëûí ôîòîíèéëýãèéí ïðîöåññò ÿàæ

íºëººëºõ áàéäëûã ñóäëàõ ÷ þì óó, óðãàìàë, àìüòíû ººð÷ëºãäºí õóâèðñàí óóð

àìüñãàëûí íºõöºëä äàñàí çîõèöîõ, òàðèìàëûí ãàíä òýñâýðëýõ ÷àäâàðûã ñóäëàõ

çýðýãò õýðýãëýæ áîëîõ þì.

Уóð àìüñãàëûí íºõöëèéí èðýýä¿éä ãàð÷ áîëîõ ººð÷ëºëòèéí òóõàéí îáúåкòîä

íºëººëºõ ¿éë÷ëýëèéã ¿íýëýõèéí òóëä ¿éë ÿâöûí èðýýä¿éí òºëºâèéã ýкñòðàïîëÿöëàõ

÷èãëýëòýé ÿíç á¿ðèéí ìàòåìàòèк çàãâàðóóä àøèãëàíà. Ýíä õàìãèéí ýõíèé ýýëæèíä

óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ºðòºõ ãýæ áàéãàà òóõàéí ñîíãîí àâñàí îáúåкò íü

¿éë÷ëýëèéã ÿàæ õ¿ëýýí àâàõ áàéäëûã èëýðèéëýõ ÿíç á¿ðèéí áèîôèçèкèéí çàãâàðóóä

àøèãëàõ áºãººä öààøèä áóñàä îáúåкòóóäòàé õàðèëöàí ¿éë÷ëýëöýõ áîëîîä íèéãýì

ýäèéí çàñãèéí ºíäºð ýðýìáèéí çàãâàðóóä àøèãëàõ õýðýãòýé áîëíî.

Áèîôèçèкèéí çàãâàðóóäûã äîòîð íü ýìïèðèк-ñòàòèñòèкèéí áóþó òóðøèëò-

ñòàòèñòèкèéí, èìèòàö çàãâàð ãýæ 2 õóâààæ ¿çýæ áîëíî. Ýìïèðèк-ñòàòèñòèк çàãâàð íü

àâ÷ ¿çýæ áóé îáúåкò áà óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí õîîðîíäîõ òóðøèëòààð òîãòîîñîí

óÿëäàà õîëáîîíû õóóëü ç¿éã àøèãëàäàã áîë èìèòàöè çàãâàðò ýíý õî¸ð îáúåкòèéí

õàðèëöàí ¿éë÷ýëèéí ôèçèкèéí ç¿é òîãòîëä (ôèçèкèéí õóóëü) ¿íäýñëýñýí áàéíà.

Ýäèéí çàñãèéí çàãâàð íü äàí ñàëáàðûí þì óó, ìàкðî ýäèéí çàñãèéí, îðîí

íóòãèéí õèéãýýä á¿ñèéí, óëñûí ãýõ çýðãýýð ÿëãààòàé áàéæ áîëíî.

Ýäãýýð çàãâàðûã õîñîëñîí èæ á¿ðýí çàãâàð÷ëàëààð óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòèéí ¿éë÷ëýëèéã á¿ðýí õýìæýýãýýð ¿íýëæ, àâàõ àðãà õýìæýýíèé çàðäàë-¿ð

àøãèéí õàðüöààã ãàðãàæ èðæ áîëíî.

3 äóãààð ¿å øàò: Àðãàç¿éãýý øàëãàõ

¯íýëãýýíèé àðãàç¿éãýý ñîíãîîä ò¿¿íèéã õýðýãëýõýä õýð çîõèñòîéã øàëãàõ

õýðýãòýé. ×èíãýõäýý ýíýõ¿¿ ñîíãîñîí àðãàç¿é ìààíü õàìãèéí çîõèñòîé õóâèëáàð ìºí

¿¿ ãýäãèéã ýõëýýä áàãà çýðãèéí ìýäýýí äýýð òóðøèí ¿çíý. Äàðàà íü óóð àìüñãàëûí

40


ººð÷ëºëòèéí ìýäýýí äýýð òóðøèí çàãâàðûí ç¿ãøð¿¿ëýëò õèéæ òîäîðõîé çàðèì

òîãòìîëóóä, õÿçãààðëàõ íºõöë¿¿äèéã ãàðãàæ àâíà.

4 ä¿ãýýð ¿å øàò: Õóâèëáàð (ñöåíàðè áóþó òºñººëºë) ñîíãîõ

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿éë÷ëýëèéã óóð àìüñãàë ººð÷ëºãäººã¿é ¿åä

ýкîëîãèéí áîëîí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí íºõöºëä øèíæèëãýý õèéæ áàéãàà õóãàöààíä

ãàð÷ áîëîõ ººð÷ëºëò áà óóð àìüñãàë ººð÷ëºãäñºí ¿åä ãàð÷ áîëîõ ººð÷ëºëòèéí

çºð¿¿ãýýð òîäîðõîéëíî. ×èíãýõäýý óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿ð äàãàâðûã ãàðãàæ

èðýõèéí òóëä ýõëýýä îð÷èí ¿åèéí òºëºâ áàéäàë áóþó ýõëýë öýã ãýäãèéã ñîíãîí àâàõ

õýðýãòýé áîëíî. ¯¿íèé òóëä óóð àìüñãàëûí, ýкîëîãèéí áà íèéãýì ýäèéí çàñãèéí

ãýñýí 3 ñóóðü íºõöºë àâíà.

Уóð àìüñãàëûí ñóóðü íºõöºë áóþó óóð àìüñãàëûí îäîîãèéí òºëºâ áàéäàë

ãýäýãò ñóäàëæ áóé íóòàã äýâñãýðèéí ºíººãèéí óóð àìüñãàëûã èëòãýæ ÷àäàõ íýëýýä

óðò õóãàöààíû äîòîð óóð àìüñãàëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õýëáýëçýæ áîëîõ öàðààã ÿìàð

íýã õýìæýýãýýð õàìàðñàí òèéì õóãàöààã ñîíãîí àâíà. Ýíý íü õýëýõýä àìàð áîëîâ÷

áàñ òèéì ÷ àìàð ç¿éë áóñ, Äýëõèéí öàã óóðûí áàéãóóëëàãûí ñàíàë áîëãîñíîîð áîë

ãó÷èí æèëèéí áóþó 1961-1990 îíû õîîðîíäîõ õóãàöààã ñóóðü ¿å ãýæ àâäàã áîë

УÀªÇÕÌÕ-íû ¿íýëãýýíèé 4 ä¿ãýýð èëòãýëä 1981-2000 îíû õîîðîíäîõ õîðèí æèëèéã

ñîíãîí àâñàí áàéäàã. Ñ¿¿ëèéí òîõèîëäîë íü îð÷èí ¿åèéí óóð àìüñãàëûí ýðñ ò¿ðãýí

ººð÷ëºëòèéã èë¿¿ ñàéí ¿ç¿¿ëíý ãýæ ¿çñýí õýðýã.

Ýкîëîãèéí ñóóðü íºõöºë ãýäýãò àâ÷ ¿çýæ áóé îáúåкòîä íºëººëæ áîëîõ óóð

àìüñãàëûí áóñ ýкîëîãèéí ÿíç á¿ðèéí õ¿÷èí ç¿éë, òóõàéëáàë: õºðñíèé óñíû ò¿âøèí,

õºðñíèé óðâàëûí îð÷èí-pH, öºëæèëòºä ºðòñºí ãàçðûí õýìæýý ÷ þì óó áàéæ áîëíî.

Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóóðü íºõöºë ãýäýãò ìºí ë ñóäàëæ áàéãàà îáúåкòèéí

òºëºâ áàéäàëä íºëººëæ áîëîõ ýкîëîãèéí áóñ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä, òóõàéëáàë: ãàçàðç¿éí

(ãàçàð àøèãëàëò ÷ þì óó), òåõíîëîãèéí (îð÷íû áîõèðäîëòîé òýìöýæ áóé àðãà), ýñâýë

óäèðäëàãûí (îé, óñíû ìåíåæìåíò ãì), ýðõç¿éí (àãààðûí ÷àíàðûí ñòàíäàðò ãýõ ìýò),

ýäèéí çàñãèéí (áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý ãýõ ìýò), óëñ òºðèéí (ãàçàð ºì÷ëºëèéí

áàéäàë ãýõ ìýò) ãýõ çýðýã áàéæ áîëîõ áºãººä ýäãýýðèéí õýëáýð èðýýä¿éä ìºí

õºãæëèéí ÿâöàä ººð÷ëºãäºõ íü ìýäýýæ.

×óõàì ýäãýýð ñóóðü íºõöºë ìààíü óóð àìüñãàë ººð÷ëºãäººã¿é ¿å áîëîîä óóð

àìüñãàë ººð÷ëºãäºõ òîõèîëäîëä õýðõýí ÿàæ ººð÷ëºãäºõ âý ãýäãèéã ãàðãàæ èðýõ íü

÷óõàë þì. Õàðèí óóð àìüñãàëûí ñóóðü íºõöºë ÿàæ ººð÷ëºãäºõèéã ¿íýëýõ íü óóð

àìüñãàëûí øèíæëýõ óõààíû áèå äààñàí àñóóäàë áºãººä ýíýõ¿¿ ïðîãíîçûí ÷àíàð íü

áàéíãà ñàéæèð÷, óëàì èòãýë ¿íýìøèëòýé áîëæ áàéãàà þì.

41


5 äóãààð ¿å øàò: Áèîôèçèêèéí áîëîí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿ð

äàãàâðûí ¿íýëãýý áóþó ¿éë÷ëýëèéí ¿íýëãýý

Áèîôèçèкèéí áîëîí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿ð äàãàâðûí ¿íýëãýý áóþó

¿éë÷ëýëèéí ¿íýëãýýã óóð àìüñãàë ººð÷ëºãäººã¿é ¿åèéí ýкîëîãèéí áîëîí íèéãýì-

ýäèéí çàñãèéí íºõöëèéí ïðîãíîçëîñîí òºëºâ áàéäàë áà óóð àìüñãàë ººð÷ëºãäñºí

¿åèéí òºëºâ áàéäëûí çºð¿¿ãýýð ãàðãàíà.

6 äóãààð ¿å øàò: Єºðºº çîõèöîõ ÷àäâàð áà äàñàí çîõèöîõóéí

ñòðàòåãèéí ¿íýëãýý

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ÿìàð íýã îáúåкòîä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷ëýëèéã ýíý

¿éë÷ëýëä ÿìàð ÷ õàðèó ¿éëäýë ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéõ ¿åèéí íºëººëëèéã õàðèó ¿éëäýë

¿ç¿¿ëýõ ¿åòýé íü õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çýõ íü çîõèñòîé. Õàðèó ¿éëäëèéã ¿éë÷ëýëèéã

çººëð¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé õàðèó ¿éëäýë áà äàñàí çîõèöîõóé ãýæ õî¸ð õóâààæ áîëíî.

¯éë÷ëýëèéã çººëð¿¿ëýõ ÷èãòýé õàðèó ¿éëäýë ãýäýã íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä

õ¿ðãýýä áàéãàà õ¿÷èí ç¿éëòýé íü òýìöýõèéã îéëãîíî. Ýíä æèøýý íü: õ¿ëýìæèéí õèéí

ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ, ýñâýë îé ìîä, íîãîîí óðãàìàë çýðýã øèíãýýã÷èéí ÷àäàâõèéã

ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýýã õýëíý. Õàðèí äàñàí çîõèöîõóé íü ºìíº òýìäýãëýñíýýð

óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿éë÷ëýëä ºã÷ áàéãàà õàðèó ¿éëäýë þì.

Äàñàí çîõèöîõóéí ñòðàòåãè áîëîâñðóóëàõ íü äàðààõ ¿å øàòòàé áàéæ áîëíî.

1. çîðèëãîî òîäîðõîéëîõ,

2. óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí õàìãèéí ãîë ÷óõàë ¿éë÷ëýë¿¿äèéã

òîäîðõîéëîõ,

3. äàñàí çîõèöîõóéí õóâèëáàðóóä ãàðãàæ èðýõ,

4. õÿçãààðëàõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ,

5. àâ÷ áîëîõ àðãà õýìæýýã òîîí òàëààñ íü ¿íýëýõ áà àëüòåðíàòèâ ñòðàòåãèéã

òîìú¸îëîõ,

6. òàâüñàí çîðèëò áà àëüòåðíàòèâ ñòðàòåãèéã õàðüöóóëàõ,

7. äàñàí çîõèöîõóéí àðãà õýìæýýã ñàíàë áîëãîõ çýðýã áîëíî.

Äàñàí çîõèöîõóéí ñòðàòåãè íü òîãòâîðòîé õºãæèëä õ¿ðýõ áîëîí ýìçýã áàéäëûã

áóóðóóëàõ ãýñýí 2 çîðèëòûã ãîë áîëãîí ñîíãîíî.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí õàìãèéí ãîë ÷óõàë ¿éë÷ëýë¿¿äèéã ºìíº äóðäñàí

àðãàç¿éã áàðèìòëàí ãàðãàæ èðýõ áºãººä ó÷èð÷ áîëîõ õîõèðëûã õàìãèéí áàãà áàéëãàõ

äàñàí çîõèöîõóéí òèéì õóâèëáàð ãàðãàæ èðýõèéã ýðìýëçýíý.

Äàñàí çîõèöîõóéí àðãà õýìæýýíèé õóâèëáàðóóäûã àìüäðàë äýýð íýãýíò

õýðýãæýýä ýõýë÷èõñýí îð÷èí ¿åèéí ïðàкòèк áîëîîä öîî øèíýýð ñýòãýí õýðýãæ¿¿ëýõ

àðãà õýìæýý ÷ áàéæ áîëîõ þì.

42


Äàñàí çîõèöîõóéí ñòðàòåãèéí äîòîð äàðààõ 6 õýëáýð áàéæ áîëíî. ¯¿íä:

1. ó÷èð÷ áîëîõ õîõèðëûã óðüä÷èëàí çàéëóóëàõ,

2. òîäîðõîé õîõèðëûã õ¿ëöýí çºâøººðºõ,

3. ó÷èð÷ áîëîõ õîõèðëûã õóâààæ ¿¿ð¿¿ëýõ áóþó òîìîîõîí á¿ñ íóòãèéí

õýìæýýíä íýã õýñýãò íü õîõèðîë ó÷èðñàí ÷ íºãºº õýñýãò íü àøèãòàé òóñàõààð

çîõèîí áàéãóóëàõ,

4. ¿éë àæèëëàãààíû õýëáýðýý ººð÷ëºõ áóþó àøèãëàëòûí àðãàà ººð÷ëºõ,

5. øèëæèëò õèéõ áóþó óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàð

äàâàãäàøã¿é áîëñîí ãàçðààñ í¿¿í øèëæèõ,

6. íºõºí ñýðãýýõ áóþó óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ºðò÷èõñºí îáúåкòèéã õóó÷èí

õýâýíä íü îðóóëàõ þì óó, ýñâýë áàãà ºðòºõººð øèíý÷ëýõ çýðýã áîëíî.

Ïðàкòèкò äàñàí çîõèöîõ àðãà õýìæýýíèé ¿é îëîí õóâèëáàð áàéæ áîëîõ

áºãººä åðºíõèé áàéäëààð:

• ýðõç¿éíçîõèöóóëàëòõèéõ,

• ñàíõ¿¿ãèéíàðãàõýìæýýí¿¿ä,

• ýäèéíçàñãèéíàðãàõýìæýýí¿¿ä,

• òåõíîëîãèéíàðãàõýìæýýí¿¿ä,

• áîëîâñðîë,ñî¸íãýãýýð¿¿ëýõàðãàõýìæýýí¿¿ä,

•øèíæèëãýýñóäàëãàà,áîëîâñîíõ¿÷èíáýëòãýõãýæàíãèëæáîëíî.

Äàñàí çîõèöîõóéí àðãà õýìæýýíèé õóâèëáàðóóä áîëîâñðóóëàõäàà òîõèîëäîæ

áîëîõ ñààä áýðõøýýëèéã ò¿¿íèé äîòîð àðä ò¿ìíèé äàäàë çàíøèë, ¸ñ ñóðòàõóóíû

øèíæ ÷àíàðòàé ñààä áýðõøýýëèéã ÷ òîîöîõ õýðýãòýé.

Õýðýãæ¿¿ëýõýýð ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà õýìæýýíèé öààøèä ãàð÷ èðæ áîëîõ

òîäîðõîéã¿é áàéäàë, ýðñäëèéã ìºí òîîöîõ õýðýãòýé.

Гýõäýý ýíý òàëûí ñóäàëãàà èõýýõýí õÿçãààðëàãäìàë, ìàíàéä á¿ð ÷ õèéãäýýã¿é

áàéíà. Ýíý íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òîäîðõîéã¿é áàéäàë (óóð àìüñãàëûí

¿ç¿¿ëýëòèéí ººð÷ëºëòèéí õýìæýý, ýð÷èì, á¿ñ íóòãèéí îíöëîã), ººð÷ëºãäºõ ãýæ

áàéãàà ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, íèéãìèéí îëîí òàëò áàéäàë çýðãýýð òàéëáàðëàãäàíà.

Þóíû ºìíº óóð àìüñãàëûí èðýýä¿éí òºëºâ áàéäëûã ¿íýëæ áàéãàà äýëõèéí óóð

àìüñãàëûí çàãâàðûí îäîîãèéí äóòàãäàëòàé áàéäëûã ÷ äóðäàæ áîëíî.

УÀªÇÕÌÕ-íû ¿íýëãýýíèé III èëòãýëä (IPCC TAR, 2001) òýìäýãëýõäýý “Äàñàí

çîõèöîõóé, äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàðûí òàëààðõè ºíººãèéí áèäíèé ìýäëýã äàñàí

çîõèöîõóéí ¿éë ÿâöûã íàéäâàðòàé óðüä÷èëàí õàðàõ áîëîìæ îëãîõã¿é, äàñàí çîõèöîõ

òàëààð òºëºâëºæ áàéãàà Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî, àðãà õýìæýýíèé èðýýä¿éí ¿ð ä¿íã

íàðèéí ¿íýëýõ áîëîìæ îëãîõã¿é áàéíà. Õ¿í íèéãìèéí äàñàí çîõèöîõóéí äèíàìèк,

43


äàñàí çîõèöîõóéí ñàëáàðò øèéäâýð áîëîâñðóóëàõ ïðîöåññ, äàñàí çîõèöîõóéä

äýìæëýã áîëîõ áîëîîä ñààä áîëîõ íºõöºë, ò¿¿í÷ëýí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä

¿ë õàìààðàõ õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿¿ðýã ðîëèéí àñóóäàë õîìñõîí ñóäëàãäñàí áàéíà”

ãýæýý. Ýíý áàéäàë ýðäýìòýäèéã äàñàí çîõèöîõóéí ÿíç á¿ðèéí àðãà÷ëàë õàéõàä

õ¿ðãýâ. Ýõëýýä óóð àìüñãàëûí áîëîîä íèéãýì ýäèéí çàñãèéí èðýýä¿éí òºëºâèéí

ÿíç á¿ðèéí òºñººëºë /ñöåíàðè/ áîëîâñðóóëæ, ò¿¿íäýý ò¿øèãëýí óëñ òºðèéí õàðèó

¿éëäëèéí áàéäëûã òºñººëæ áîëíî. ¯¿íèéã “ Òºñººëëèéí áóþó ñöåíàðèéí àðãà” ãýæ

íýðëýõ áºãººä УÀªÇÕÌÕ-îîñ åðýýä îíû äóíäóóð áîëîâñðóóëñàí áàéíà15. Ñ¿¿ëèéí

æèë¿¿äýä äàñàí çîõèöîõóéí àðãàç¿éí II ¿å íü îäîîãèéí óóð àìüñãàëûí õóâèðàëòàä

ýìçýã áàéäëûã ¿íýëæ, ¿¿íä õ¿ì¿¿ñ ÿàæ äàñàí çîõèöîæ áàéíà ãýäãèéã ãàðãààä

èðýýä¿éí óóð àìüñãàëûí áîëîîä íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºãäºõ íºõöºëä öààøèä

õýðõýí äàñàí çîõèöîõîî áîëîâñðóóëàõ áîëîâ. Äàñàí çîõèöîõóéí “Ñöåíàðèéí”

áîëîîä “ýìçýã áàéäàëä ò¿øèãëýñýí” õî¸ð àðãàç¿é áèå áèåíýý ¿ã¿éñãýõã¿é (Зóðàã

3.4) èõýâ÷ëýí çýðýãö¿¿ëýí àøèãëàäàã àæ.

Çóðàã 3.4 Ýìçýã áàéäàë, äàñàí çîõèöîõóéí ¿íýëãýýíèé õî¸ð àðãà÷ëàë

Уëñ îðíóóä ¿íäýñíèéõýý õ¿ðýýíä äàñàí çîõèöîõóéí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýã

ãàðãàæ ¿íäñýí àæëàà òîäîðõîéëîõ, äàñàí çîõèöîõîä þó ñààä áîëæ áàéíà, òýð

õ¿÷èí ç¿éëèéã ÿàæ àðèëãàõ, ýäèéí çàñãèéí òóëãóóð ñàëáàðûí ýðýëò õýðýãöýý þó

áàéíà ãýõ çýðýã àñóóäëûã ýõýëæ ñóäëàõ õýðýãòýé. Ýíý òàëààð îäîîãîîð õèéñýí

àæèë áàãà áàéíà. Гýëýý ãýõäýý äàñàí çîõèöîõóéí àñóóäàë îëîí îðîíä ¿íäýñíèé óóð

àìüñãàëûí áîäëîãûí áîëîîä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí õºòºëáºðò îð÷èõñîí, ýíý

àæèëä çîõèõ ñàíõ¿¿æèëò õèéãäýæ ÿâíà.

15 Ò. Ð. Êàðòåð, Ì. Ë. Ïàððè, Õ. Õàðàñàâà, Ñ. Íèøèîкà – Òåõíè÷åñкîå ðóкîâîäñòâî ÌГÝÈÊ ïî îöåíкó âîçäåéñòâèé èçìåíåíèÿ кëèìàòà è àäàïòàöèè - 1995

44


ªíäºð õºãæèëòýé îðíóóä äàñàí çîõèöîõ àðãà õýìæýýãýý ººðñäºº

ñàíõ¿¿æ¿¿ëýýä ÿâàõ áîëîìæîé áîë èõýíõ õºãæèæ áàéãàà áîëîí áóóðàé õºãæèëòýé

îðíóóäàä îëîí óëñûí õàìòûí íèéãýìëýãýýñ çàéëøã¿é äýìæëýã õýðýãòýé þì.

¯íäýñíèé àãåíòëàãóóäûí áîëîâñðóóëñàí äàñàí çîõèöîõóéí òºñë¿¿äèéã Í¯Á-èéí

áîëîîä îëîí óëñûí áóñàä áàéãóóëëàãûí, ò¿¿í÷ëýí õî¸ð òàëûí îëîí ýõ ¿¿ñâýðýýñ

ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì. Ýíý òàëààð àíõíû àëõàìóóä ÷ õèéãäýæ áàéíà.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ ¿éë àæèëëàãàà õóâü õ¿í, îëîí

íèéòèéí ò¿âøèíä îäîî íýãýíòýý ìýäðýãäýýä áàéãàà ººð÷ëºëòèéã ñºðºí çîãñîõ

÷àäâàðàà áýõæ¿¿ëýõ áàéäëààð õèéãääýã. Õàðèí Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî èë¿¿

àëñûã õàðñàí, èë¿¿ èæ á¿ðýí øèíæòýé áàéõ ¸ñòîé. Äàñàí çîõèöîõóéí áîäëîãî

áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõèéí ãîë íýã áàòàëãàà áîë îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õàíãàõ

ÿâäàë þì. ̄ ¿íèé òóëä îëîí íèéò óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ìºí ÷àíàðûã îéëãîñîí

áàéõ, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, ñîíèðõîã÷ á¿õ òàëóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ, îëîí

íèéòèéã ìýäýýëëýýð õàíãàõ, îëîí íèéòèéí äýìæëýãèéí àâàõ àæèë çîõèîõ õýðýãòýé.

Äàñàí çîõèöîõóéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä äàðààõ çàð÷ìóóä áàðèìòëàõ íü

ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà:

óëñ îðíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä íèéöñýí áàéõ.

äàñàí çîõèöîõóéí áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ õ¿ðýý, ýðýìáèéã òîãòîîõäîî óëñ îðíû

ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õýðýãöýý, øààðäëàãûã õàðãàëçàõ,

äàñàí çîõèöîõóéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõýä òîõèîëäîæ áîëîõ

îáúåкòèâ, ñóáúåкòèâ ñààä òîòãîðûã òîäîðõîéëîõ, ò¿¿íèéã ÿàæ äàâàí òóóëàõ

áóþó õýðõýí àðèëãàõ, çººëð¿¿ëýõýý òîãòîõ,

äàñàí çîõèöîõóéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý ýкîëîãèéí áóñàä òóëãàìäñàí

àñóóäàë, ò¿¿íèé äîòîð ýкîñèñòåìèéí òýíöâýð áàéäëûã õàíãàõ, îð÷íû

áîõèðäëûã áóóðóóëàõ ãýõ çýðýã àñóóäëûã äàâõàð øèéäâýðëýõèéã çîðèõ íü

ç¿éòýé.

äàñàí çîõèöîõóéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõèéí ãîë íýã áàòàëãàà

áîë îëîí íèéòèéí îðîëöîîã õàíãàõ ÿâäàë þì. ¯¿íèé òóëä îëîí íèéò óóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ìºí ÷àíàðûã îéëãîñîí áàéõ, òºð çàñàã íü òºðèéí

áóñ áàéãóóëëàãà, ñîíèðõîã÷ á¿õ òàëóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ, îëîí íèéòèéã

ìýäýýëëýýð õàíãàõ, îëîí íèéòèéí äýìæëýãèéí àâàõ àæèë çîõèîõ õýðýãòýé.

Äàñàí çîõèöîõóéí áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõýä ÿìàð áýðõøýýë áàéæ

áîëîõ âý?

îäîî áîëîí èðýýä¿éä ãàðàõ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä ýìçýã áàéäàë, ó÷èð÷

áîëîõ ýðñäëèéã á¿ðýí îéëãîõã¿é áàéãàà áàéäàë,

45


øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæèë õîìñ, ÿëàíãóÿà íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí

ñóäàëãààíû àæèë îãò áàéõã¿é áàéãàà,

õîëáîãäîõ íîðì, ñòàíäàðò óäèðäëàãûí äýìæëýã õîìñ áàéãàà,

îäîîãèéí íîðìàòèâ-ýðõç¿éí îð÷íû õÿçãààðëàãäìàë øèíæ áàéäàë,

äàñàí çîõèöîõóéí äýâøèëòýò òåõíîëîãèä õ¿ðýõ áîëîìæ õîìñ áàéäàë,

õºðºíãº ñàíõ¿¿ãèéí õÿçãààðëàãäìàë íºõöºëä äàñàí çîõèöîõóéí ºíäºð

ºðòºãòýé õóâèëáàð ñîíãîõ,

áîëîâñîí õ¿÷íèé ÷àäàìæ ñóë áàéãàà,

íèéãýì, ñî¸ë, ñàíõ¿¿ãèéí óÿí õàòàí áóñ áàéäàë,

òºëºâëºëòèéí ïðàкòèк áîãèíî õóãàöààòàé, õàðèí õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿ð

àøãàà òºëºõ õóãàöàà õýò óðò áàéäàã õî¸ðûí õîîðîíäîõ çºð÷èë,

õóâü õ¿íèé ºíºº ìàðãààøàà áîäñîí áàéäàë áóþó ýõýëæ çîâëîíãèé íü ìýäýð÷

áàéãààä äàðàà íü àðãà õýìæýýãýý áîääîã ñýòãýõ¿é áóþó íèéãìèéí ñýòãýëç¿éí

èíåðö. Ìàãàäã¿é ìàíàéä ýíý íü ãîë ñààä ÷ áîëæ ìýäíý.

3.2 ДàÑàí ЗОõИЦОõ àðГà õЭìæЭЭíИЙ

ÑàíõЇЇæИëÒЫí ìÅõàíИЗì

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõîä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýýã àâ÷

õýðýãæ¿¿ëýõýä òåõíèк òåõíîëîãè, ýðõ ç¿éí áîëîí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí îð÷èí,

õ¿í õ¿÷íèé ÷àäàâõè, íººö áîëîëöîîã øààðäàõààñ ãàäíà èõýýõýí õýìæýýíèé õºðºíãº

øààðäàãäàíà. Гýòýë õºãæèæ áàéãàà áîëîí íýí áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóä ýíýõ¿¿

øààðäëàãàòàé õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã ººðñäºº ãàðãàæ ÷àäàõã¿é íü òîäîðõîé. Уóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí Í¯Á-ûí ñóóðü кîíâåíöèä õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí äàñàí

çîõèöîõ àðãà õýìæýýíä øààðäëàãàòàé á¿ðýí çàðäëûã ãîëëîí ºíäºð õºãæèëòýé

îðíóóäûí õàíäèâààð á¿ðäýõ ñàíãààñ ãàðãàíà ãýæ çààñàí áàéäàã. Ìºí ò¿¿í÷ëýí îäîî

ÿâàãäàæ áàéãàà Êèîòîãèéí ïðîòîкîëûí äàðàà÷èéí îëîí óëñûí ãýðýý áàéãóóëàõ ÿðèà

õýëýëöýýíèé õ¿ðýýíä ñàíõ¿¿ãèéí öîãö ìåõàíèçì áèé áîëãîõîîð òºëºâëºæ áàéíà.

Õºãæèæ áàéãàà îðíóóä ýíýõ¿¿ ñàíõ¿¿æèëò íü øèíý, íýìýëò øèíæòýé, õàíãàëòòàé

õýìæýýòýé, óðüä÷èëàí òºëºâëºñºí áàéõ çýðýã çàð÷ìûã áàðèìòëàõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ

áàéíà. Ýäãýýðýýñ õàìãèéí ãîë çàð÷èì áîë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëûã

øèéäâýðëýõýä çîðèóëàí îëãîæ áàéãàà áóöàëòã¿é òóñëàìæ íü ºíäºð õºãæèëòýé

îðíóóäààñ ¿ç¿¿ëæ áàéãàà Õºãæëèéí àëáàí ¸ñíû òóñëàìæ (ODA)-ä äýýð òóñäàà,

íýìýëò áàéäàëòàé áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéãàà þì.

Äýëõèéí áàíкíààñ äàñàí çîõèöîõ àðãà õýìæýýíä øààðäëàãàòàé õºðºíãèéí

¿íýëãýýã õèéñýí áàéíà (õ¿ñíýãò 3.2). Ýíäýýñ õàðâàë øààðäàãäàõ õºðºíãº èõýýõýí

46


ºðãºí õ¿ðýýíä õýëáýëçýæ, æèë òóòàì 9-41 òýðáóì àì. äîëëàð øààðäëàãàòàé áîëíî

ãýñýí òîîöîî ãàðãàæýý.

õ¿ñíýãò 3.2. õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõîä íü æèëä øààðäàãäàõ õºðºíãèéí á¿ä¿¿â÷ òîîöîî

õºðºíãº îðóóëàëòûí õýëáýð

íèéò õýìæýý, àì. äîëëàðààð

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé

õîëáîãäîõ õýðýãöýý, %

Ї¿íýýñ äàñàí çîõèöîõóéä øààðäàãäàõ çàðäàë, %

Зàðäàë (2000 îíû àì. äîëë-ûí õàíøààð)

Õºãæëèéí àëáàí ¸ñíû òóñëàìæ (ÕÀÒ-ODA) áà òºðºë á¿ðèéí õºíãºëºëò

100 òýðáóì 40 10-20 4-8 òýðáóì

Гàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëò (ГØÕÎ-FDI)

160 òýðáóì 10 10-20 2-3 òýðáóì

Îëîí óëñûí íèéò çàðäàë 6-11 òýðáóì

Äîòîîäûí íèéò õºðºíãº îðóóëàëò (ÄÕÎ-GDI)

1500 òýðáóì 2-10 10-20 3-30 òýðáóì

Äàñàí çîõèöîõóéí íèéò çàðäàë

9-41 òýðáóì

Ýõ ¿¿ñâýð: Äýëõèéí áàíê 2006: Clean Energy and Development: Towards an Investment Framework.

DC 2006-0002, World Bank, Washington, DC, USA, x+146 pp. Table K.1

Гýõäýý ýíý òîîöîîíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóéí çàðäàëä

õºãæëèéí àëáàí ¸ñíû òóñëàìæ (ÕÀÒ-ODA), ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëò

(ГØÕÎ-FDI) áà äîòîîäûí íèéò õºðºíãº îðóóëàëò (ÄÕÎ-GDI)-ûã õîëüæ õóòãàí

îðóóëñàí ãýæ ìýðãýæèëòí¿¿ä ø¿¿ìæèëäýã áºãººä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé

õîëáîãäîõ çàðäàë áà äàñàí çîõèöîõóéí çàðäëûí õóâü õýìæýýíèé öàðàà áàðàã 4

äàõèí õýëáýëçýí ººð÷ëºãäºõ áàéäàëòàé ãàðñàí áàéíà. Ýíý ¿íýëãýýã îëîí óëñûí

áóñàä ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëëàãûí òóõàéëáàë: Ýð÷èì õ¿÷íèé ñóäàëãààíû Îкñôîðäûí

õ¿ðýýëýíãèéíõýýð îäîîãèéí õýðýãöýý 2-17 òýð. àì. äîëë., Oxfam-èéí ¿íýëãýýãýýð

50 òýð. îð÷èì àì. äîëë16., Í¯ÁÕÕ-èéíõýýð 2015 îí ãýõýä 86 òýð. àì. äîëë17., óóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí Í¯Á-ûí ñóóðü кîíâåíöèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí

ãàçðûí ¿íýëãýýãýýð18 2030 îí ãýõýä 28-67 òýð. àì. äîëë. áàéõààð òîîöîæ áàéãàà àæ

(õ¿ñíýãò 3.3).

16 Oxfam (2007): Adapting to climate change - What’s needed in poor countries, and who should pay. Oxfam briefing paper 104.

17 UNDP (2007): Human Development Report 2007/2008: Fighting climate change. Human solidarity in a divided world. http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2007-2008/

18 http://unfccc.int/files/cooperation_and_support/financial_mechanism/application/pdf/background_paper.pdf

47


õ¿ñíýãò 3.3. Дàñàí çîõèöîõ àðãà õýìæýýíä øààðäàãäàõ çàðäëûí ¿íýëãýý

Їíýëãýý õèéñýí áàéãóóëëàãàæèëèéí çàðäàë,

àì.äîëë.Ñóóðü îí

Í¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºð (UNDP), 2007 86 òýðáóì 2015

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí кîíâåíöèéí ÍÁÄГ (UNFCCC), 2007

28 - 67 òýðáóì 2030

Äýëõèéí áàíк, 2006 9 - 41 òýðáóì Îäîî

Oxfam, 2007 50+ òýðáóì Îäîî

Í. Ñòåðíèé ¿íýëãýý, 2006 4 – 37 òýðáóì Îäîî

Õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäàë, ÿëàíãóÿà

äàñàí çîõèöîõóéí àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõýä íü äýìæëýã ¿ç¿¿¿ëýõ òîäîðõîé

ñàíõ¿¿ãèéí ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð òîäîðõîé àëõàìóóä õèéãäýæ áàéíà.

2001 îíä Ìàðîккà óëñûí Ìàððàкåø õîòíîî áîëñîí кîíâåíöèéí Òàëóóäûí

áàãà õóðëààñ íýí áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóäàä äàñàí çîõèöîõ ¿éë àæèëëàãààã

äýìæèí, òåõíîëîãè äàìæóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí ºðãºòãºë /äèâåðñèôèкàöè/ õèéõýä

÷èãëýñýí ñàíõ¿¿æèëòûã ”Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òóñãàé ñàí”-ã (Special Climate

Change Fund - SCCF), Íýí áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóäûí ñàí (LDCF) áîëîîä Äýëõèéí

áàéãàëü îð÷íû ñàí (GEF)-èéí äàñàí çîõèöîõ àðãà õýìæýýíä çîðèóëñàí õºðºíãººñ

á¿ðä¿¿ëýõýýð òîãòñîí áºãººä 200 ñàÿ àì. äîëë. õóðèìòëàãäñàíààñ îäîîãèéí

áàéäëààð 29 ñàÿûã íü àøèãëààä áàéíà. (õ¿ñíýãò 3.4).

õ¿ñíýãò 3.4 Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí õàðèó àðãà õýìæýýíä çîðèóëñàí õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð, çàðöóóëàëò

Ñàí, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí

íýðÒàéëáàð

àìëàñàí õºðºíãº, $

íèéò õ¿ëýýí àâñàí, $

íèéò çàðöóóëñàí, $

Íýí áóóðàé õºãæèëòýé îðíû ñàí

Äàñàí çîõèöîõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ

172.8 ñàÿ 91.8 ñàÿ 12.3 ñàÿ

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òóñãàé ñàí

Õºãæëèéã äýìæèõýä ãîë àíààðàë õàíäóóëíà. Èíãýõäýý àðãà õýìæýý íü òóõàéí îíû õýðýãöýýíýýñ óðãàí ãàðñàí, ºðòºã çàðäëûí õóâüä ¿ð àøèãòàé, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé ñòðàòåãèòàé óÿëäñàí áàéõ

75.6 ñàÿ 59.9 ñàÿ 1.4 ñàÿ

GEF-èéí äàñàí çîõèöîõ àðãà õýìæýýíä çîðèóëñàí õºðºíãº

Äýëõèéí áàéãàëü îð÷íû õóâüä ¿ð ä¿íòýé äàñàí çîõèöîõóéí àðãà õýìæýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ

50 ñàÿ 50 ñàÿ 14.8 ñàÿ

íИЙÒ 298 ñàÿ 202 ñàÿ 29 ñàÿ

48


Äàñàí çîõèöîõóéí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä çîðèóëñàí

Êèîòîãèéí ïðîòîкîëûí äàñàí çîõèöîõóéí ñàí áàéãóóëàõ àñóóäëûã 2007 îíä

Áàëèä áîëñîí Òàëóóäûí áàãà õóðëààñ øèéäâýðëýí Ñàíãèéí çºâëºëèéã áàéãóóëàí

àæèëëóóëæ ýõëýýä áàéíà. Ýíý ñàí íü óðüä ºìíº àæèëëàæ áàéñàí ñàíãóóäààñ èõýýõýí

ÿëãààòàé áºãººä àëü íýã ºíäºð õºãæèëòýé îðîí, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, áàíкíû

õºðºíãº, õàíäèâààð áóñ õàðèí õóóëü÷ëàí òîãòîîñîí áàéíãûí ýõ ¿¿ñâýðòýéãýýðýý

îíöëîã þì. Уã ñàí íü Êèîòîãèéí ïðîòîкîëûí Öýâýð õºãæëèéí ìåõàíèçì (ÖÕÌ-CDM)-

èéí òºñë¿¿äèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí áàòàëãààæñàí

áóóðàëò (ßÁÁ-CER)-ûí áîðëóóëàëòûí îðëîãûí 2%-èàð ñàíõ¿¿æèõààð õóóëü÷ëàí

òîãòîîñîí. Äàñàí çîõèöîõóéí ñàíãèéí Èòãýìæëýã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà

Äýëõèéí áàíкíû ìýäýýãýýð 2010 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 31-íèé áàéäëààð óã ñàíä íèéò

38.98 ñàÿ àì äîëëàð îðæ èðñíýýñ ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëûã õàñààä 33.03

ñàÿ àì äîëëàð îäîîãîîð óã ñàíä îðîîä áàéíà. Íýãýíò óã ñàí íü ÖÕÌ-èéí õ¿ëýìæèéí

õèéí ÿëãàðàëòûí áàòàëãààæñàí áóóðàëòûí áîðëóóëàëòààñ õàìààðàõ òóë þóíû

ºìíº íýãæ ßÁÁ-èéí çàõ çýýëèéí ¿íýýñ øóóä õàìààðíà. Òóõàéëáàë: íýã òîíí ßÁÁ-

ûí (Êèîòîãèéí ïðîòîкîëîîð çîõèöóóëàãääàã õ¿ëýìæèéí 6 òºðëèéí õèéí¿¿äèéí

äýëõèéí äóëààðàëòàä ¿ç¿¿ëýõ íºëººã í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí äóëààðóóëàõ ÷àäâàðò

øèëæ¿¿ëýýä òîíí-îîð èëýðõèéëýõ áºãººä ¿¿íèéã CO2-ýкâ. ãýæ òýìäýãëýäýã) çàõ

çýýëèéí ñàðûí äóíäàæ ¿íý íü 2009 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä õàìãèéí ºíäºð õýìæýýíäýý

õ¿ð÷ 13.67 àì äîëëàð/òí. áàéñàí áîë ýíý 2010 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä 11.58 àì äîëëàð/

òí. áîëñîí áàéíà. Äýëõèéí áàíкíû óðüä÷èëñàí òîîöîîãîîð 2012 îíû ýöýñ ãýõýä

òóñ ñàíä äóíäæààð 350 ñàÿ îð÷èì àì äîëëàð õóðèìòëàãäàõ áîëîìæòîé þì. Ýíý íü

õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ, ò¿¿íèé äîòîð äàñàí

çîõèöîõóéä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé äýýð äóðäñàí

áîäèò õýðýãöýý øààðäëàãûã õàíãàæ ÷àäàõã¿é íü òîäîðõîé áàéãàà þì.

Ñàÿõàí 2009 îíû 12 äóãààð ñàðä Äàíè óëñûí íèéñëýë Êîïåíãàãåí õîòíîî

áîëñîí Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí Í¯Á-ûí ñóóðü кîíâåíöèéí Òàëóóäûí 15 äóãààð

áàãà õóðëààñ ãàðãàñàí “Êîïåíãàãåíèé òîõèðîëöîî”-íä ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäààñ

óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä íýí ýìçýã õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä íýí ÿàðàëòàé àðãà

õýìæýý àâàõàä íü çîðèóëæ 2012 îí õ¿ðòýë 30 òýðáóì àì. äîëë. ãàðãàõ, öààøèä

õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûã áóóðóóëàõ, äàñàí çîõèöîõóéí

àðãà õýìæýý, õàëóóí á¿ñèéí îéã ñ¿éòãýõýýñ õàìãààëàõ, òåõíîëîãè äàìæóóëàõ

õèéãýýä óëñ îðíû ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõýä íü çîðèóëñàí “Уóð àìüñãàëûí

Êîïåíãàãåíèé íîãîîí ñàí”-ã çîõèîí áàéãóóëæ, 2020 îí õ¿ðòýë æèë òóòàì 100 òýð.

àì. äîëë. ãàðãàõààð çààñàí þì. Еâðîïûí õîëáîî ñàÿ 2010 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí

9-11-íèé ºäð¿¿äýä Áîíí õîòíîî áîëñîí õýëýëöýýíèé áýëòãýë õóðàëäààí äýýð îëîí

óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ìåõàíèçì áàéãóóëàõ àæëûã ýõëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð

õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéíõýý äàãóó 2010-2012 îíû õîîðîíä æèë òóòàì 2.4 òýðáóì åâðî

49


ãàðãàõàä áýëýí áàéãààãàà ìýäýãäýâ. Ò¿¿í÷ëýí Èñïàíè óëñ Äàñàí çîõèöîõ ñàí ¿éë

àæèëëàãààãàà àëáàí ̧ ñîîð ýõýëæ, óëñ îðíóóäààñ òºñºë, õºòºëáºðèéí ñàíàë õ¿ëýýæ

àâàõ áîëñîíòîé õîëáîãäóóëàí òóñ ñàíä 45 ñàÿ åâðîãèéí õóâü õàíäèâ îðóóëàõààð

ñàÿõàí 2010 îíû 4 ñàðä øèéäâýðëýæ áóñàä ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäàä óã ñàíä

õàíäèâ îðóóëàõûã óðèàëñàí áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð Êîïåíãàãåíèé Òîõèðîëöîîíä

äóðüäñàí ñàíõ¿¿ãèéí ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ ÿðèà õýëýëöýý ¿ðãýëæèëæ áàéãàà

áºãººä ñàíõ¿¿ãèéí áèå äààñàí, óÿí õàòàí ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëæ, ò¿¿íèé õàðèóöñàí

áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõààð òºëºâëºæ áàéíà.

Äàñàí çîõèöîõóéí àðãà õýìæýýíä çîðèóëñàí õºðºíãº, ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãöýý

øààðäëàãûã äàðààõ õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýæ áàéíà. ¯¿íä:

• Í¯Á-ûíáîëîîäîëîí óëñûíáóñàäáàéãóóëëàãóóäûí õºãæëèéíàëáàí¸ñíû

òóñëàìæèéí õ¿ðýýíèé òºðºë á¿ðèéí áîëîìæ, àðãà õýðýãñýë õèéãýýä áèçíåñèéí

õºãæëèéí áóñàä õºðºíãº îðóóëàëòóóä;

• îäîîãèéíäýäá¿òöèéíõ¿ðýýíäóóðàìüñãàëûíººð÷ëºëò,ò¿¿íèé¿ðäàãàâàðò

òîãòâîðòîé áàéäëûã íü áýõæ¿¿ëýõ;

• óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîãäîí ãàðàõ íýìýëò òîìîîõîí õºðºíãº

îðóóëàëò (äàëàéí óñíû ò¿ðëýãýýñ õàìãààëàõ äàëàí õààëò áàðèõ ã.ì);

• õ¿í àìûí àìüäðàëûí íºõöëèéã õàíãàõ (óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿ð

äàãàâàðòàé õîëáîãäóóëàí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, íèéãìèéí

äàñàí çîõèöîõ ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõ ã.ì);

• ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ çýðýã ¿íäýñíèé íýí ÷óõàë áîäëîãûí ñòðàòåãèéã äàñàí

çîõèöîõóéí áîäëîãîä íèéö¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëýõ

Õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä äàñàí çîõèöîõóéí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ

àñóóäàë çºâõºí õºðºíãº ñàíõ¿¿ãèéí áýðõøýýëýýñ ãàäíà òýäãýýð îðíóóä îëäñîí

õºðºíãèéí áîëîìæèéã àøèãëàõ, “õºðºíãèéã çºâ øèíãýýõ ” ÷àäàâõààñ áàñ õàìààðàõ

áîëíî. Èéìä ¿íäýñíèé õýìæýýíèé á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ,

÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ àñóóäàëä îíöãîé àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû ò¿âøèíä

ñàíõ¿¿æèëòèéí øèíý øèíý ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäàë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí

îëîí óëñûí øèíý ãýðýý õýëýëöýýðèéí õ¿ðýýíä îäîî èäýâõèòýé ÿðèãäàæ áàéãàà

áîëîâ÷ óëñ îðíóóäûí áàéð ñóóðü, àøèã ñîíèðõîë èõýýõýí çºðººòýé áàéãààãààñ

íýãäñýí òîõèðîëöîîíä õàðààõàí õ¿ðýýã¿é áàéíà. ÁÍÕÀУ òýðã¿¿òýé õºãæèæ áàéãàà

îðíóóä áîëîõîîð ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä õºãæëèéí àëáàí ̧ ñíû òóñëàìæàà èõýýõýí

íýìýãä¿¿ëýõèéí çýðýãöýý óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä

øààðäëàãàòàé õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã øèíýýð, íýìæ ãàðãàõûã øààðäàæ áàéãàà

50


þì. Íºãºº òàëààð õ¿ëýìæèéí õèé èõýýð ÿëãàðóóëäàã ýäèéí çàñàã íü õóðäàí õºãæèæ

áàéãàà õºãæèæ áàéãàà ÁÍÕÀУ, Ýíýòõýã, Áðàçèëè ãýõ ìýòèéí òîì îðíóóä ººðñäºº ÿìàð

íýãýí ¿¿ðýã õ¿ëýýõã¿é áàéõûã ýðìýëçýæ áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð ºíäºð õºãæèëòýé

îðíóóäûí ÄÍÁ-èé 0.3% îð÷ìûã õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä ÿìàð íýãýí òóñëàìæèéí

õýëáýðýýð ºãäºã áîë õºãæèæ áàéãàà îðíóóä ýíý õýìæýýã ýðñ íýìýãä¿¿ëýõ, çºâõºí óóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ àðãà õýìæýýíä íü çîðèóëñàí ñàíõ¿¿ãèéí ýõ

¿¿ñâýðèéã ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäûí ÄÍÁ-èé 0.5-1.0% õ¿ðãýõ ñîíèðõîëòîé áàéíà.

Ýíý áîë áàãà áèø õºðºíãº õóðèìòëàãäàíà ãýñýí ¿ã. Çºâõºí 0.5% õ¿ðãýëýý ãýõýä ë

æèëä 185 òýðáóì àì. äîëë. áîëíî. ªíººãèéí áàéäëààð ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäààñ

õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõýä íü çîðèóëæ ºã÷

áàéãàà íèéò õºðºíãº æèëä 1 òýðáóì îð÷èì àì. äîëë. ë áàéãàà þì.

×óõàì èéìýýñ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóéí õºðºíãº

ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäëûã øèéäýõýä ÷èãëýñýí îëîí ÿíçûí ñàíàëûí õóâèëáàð Уóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí Òàëóóäûí 14 ä¿ãýýð áàãà õóðàë (Áàëè 2007)-ààñ õîéø

Êèîòîãèéí ïðîòîкîëûí äàðààãèéí îëîí óëñûí øèíý ãýðýý áàéãóóëàõ ÿðèà

õýëýëöýýíèé íýã õýñýã áîëæ ÿâíà. Íýãýíò àñóóäàë õàðààõàí øèéäýãäýýã¿é áàéãàà

áîëîõîîð ýíä äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çýõ áîëîìæã¿é þì. Гýõäýý õî¸ð ç¿éëèéã îíöëîí

òýìäýãëýõ õýðýãòýé áàéõ.

Íýãä¿ãýýðò: Êèîòîãèéí ïðîòîкîëûí äàñàí çîõèöîõóéí ñàíãèéí õóðèìòëàë

õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí õýðýãöýý øààðäëàãûã íýãýíò õàíãàæ ÷àäàõã¿é íü èëò áàéãàà

áîëîõîîð ïðîòîкîëûí áóñàä ìåõàíèçìóóäûí (õàìòààð õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçì áîëîîä

ÿëãàðàëòûí çºâøººðëèéí îëîí óëñûí õóäàëäàà áóþó íèéòýä õýëæ çàíøñàíààð

ÿëãàðàëòûí кâîòûí õóäàëäàà) õ¿ðýýíä áàñ õºðºíãº áîñãîæ èðæ áîëîõ þì.

Õî¸ðäóãààðò: äàñàí çîõèöîõóéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýõäýý óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé

òýìöýõ ¿éë õýðýãò óëñ îðíóóä íèéòýýðýý õóâü íýìðýý îðóóëàõ, õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàõ

¸ñòîé ãýñýí çàð÷èì áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé ãýñýí ñàíàà þì. Ýíä á¿ð 2007 îíä Òàëóóäûí

Áàëèéí áàãà õóðàë äýýð Ìåкñèкèéí äýâø¿¿ëñýí “Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí îëîí

òàëûí ñàí” (Multilateral Climate Change Fund - MCCF) áîëîí Íàéðîáèä áîëñîí

Òàëóóäûí 12 äóãààð áàãà õóðëûí ¿åä Øâåéöàðèéí àíõ äýâø¿¿ëæ, 2008 îíä Áîíí

õîòíîî áîëñîí Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí Í¯Á-ûí ñóóðü кîíâåíöèéí òóñëàõ

áàéãóóëëàãûí 28 äóãààð õóðàëäààí äýýð íýëýýä ñ¿¿ëèéí õóâèëáàð áîëîí ÿðèãäñàí

“Äàÿí äýëõèéí í¿¿ðñòºðºã÷èéí òàòâàð” áóé áîëãîõ ãýñýí 2 òºñºë ÿðèãäàæ áàéíà. Àëü

àëü íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóéí òóëä óëñ îðíóóäààñ òàòâàð

õóðààìæ àâ÷ ñàí á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäàë äýâø¿¿ëñýí áàéäàã. Òóõàéëáàë: Øâåéöàðèéí

ñàíàëä 1 õ¿íä îíîãäîõ õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí òîíí òóòàìä 2 àì. äîëëàðûí òàòâàð

îíîãäóóëàõ áºãººä 1.5 òí/õ¿í-ýýñ áàãà ÿëãàðàëòòàé îðíóóä òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäºíº

ãýæ ¿çæýý. Õýðýâ ¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëäýãñýí áîë 2010 îíû ò¿âøèí ãýõýä ë îëîí òàëûí

51


ñàíä æèëä 45-50 òýðáóì àì. äîëë. õóðèìòëàõ áîëîìæòîé þì. Íýãýíò ë äýëõèéí èõ,

áàãà ÿìàð ÷ îðîí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä õ¿ðãýýä áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèé ãýý÷èéã

ÿëãàðóóëààä áàéãàà, ãîë íºëººòýé í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã øèíãýýäýã íîãîîí óðãàìàë,

ò¿¿íèé äîòîð õàëóóí á¿ñèéí îéãîî ñ¿éòãýýä áàéãàà áîëîõîîð íèéòýýðýý ÿìàð íýã

õýìæýýíèé ¿¿ðýã õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ íü çºâ ìýò áîëîâ÷ îäîî àãààð ìàíäàëä ìàíäàëä

íýãýíò õóðèìòàë÷èõààä áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéí ãîëûã íü àæ ¿éëäâýðñýí îðíóóä

ñ¿¿ëèéí 200 æèëèéí òóðø ÿëãàðóóëñàí, ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäûí ¿éëäâýðëýëèéí

(õ¿ëýìæèéí õèé ÿëãàðóóëàõ òàëààñ íü) áàðàã ãóðàâíû íýã íü õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí

íóòàã äýâñãýð äýýð îäîî àæèëëàæ áàéãàà çýðãèéã áîäîëöîîä ¿çýõýýð óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòèéí Í¯Á-ûí ñóóðü кîíâåíö, ò¿¿íèé Êèîòîãèéí ïðîòîкîë ¸ñîîð çºâõºí ºíäºð

õºãæèëòýé îðíóóäàä ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýñýí, öààøèä ýíý çàð÷ìàà áàðèõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýýä

áàéãàà õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí õàòóó áàéð ñóóðèéã ýø ¿íäýñëýëã¿é ãýæ ¿çýõ àðãà

áàéõã¿é þì ë äàà.

Õýäèéãýýð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóéí íýëýýä õ¿ðýëöýýòýé

ñàí á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäàë Êèîòîãèéí ïðîòîкîëûí äàðààãèéí îëîí óëñûí ãýðýý

áàéãóóëàãäàõ õ¿ðòýë íýýëòòýé ¿ëäýæ áàéãàà áîëîâ÷ óëñ îðíû äîòîîäîä áîëîí á¿ñ

íóòãèéí õýìæýýíä ýíý àñóóäëûã çàéëøã¿é àâ÷ ¿çýõ áîëíî ãýäýã íü ìýäýýæ. Òýð

äóíäàà ìàíàé Ìîíãîë óëñûí ÿëãàðóóëæ áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéí 1 õ¿íä îíîãäîõ

õýìæýý äýëõèéí äóíäæààñ áàðàã 2 äàõèí èõ áóþó 6 òîíí ãàðóé áàéãààã àíõààðàõ

øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Íºãºº òàëààð áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õºðºíãº ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäëûã

äîòîîääîî àâ÷ ÿðèõäàà îëîí óëñûí ïðàкòèкò íýâòýð÷ ¿ð ä¿íãýý ºã÷ áàéãàà, çàõ

çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îð÷èíäîî çîõèöñîí òèéì àðãà õýðýãñëèéã îâæèíîîð àâ÷

õýðýãëýõýä ÷ àíõààðàë õàíäóóëàõ íü çºâ þì.

Äàñàí çîõèöîõóéí ñàíãèéí øóãàìààð òîäîðõîé òºñºë þìóó õºòºëáºðèéã

õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî. Òºñºë íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ýðñäýë áîëîí ñºðºã ¿ð

äàãàâðûã áóóðóóëàõàä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý. Õàðèí

õºòºëáºð íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëàõ ¿éë ÿâö,

òºëºâëºãºº çýðýã íü èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí áàéíà. Òºñºë õºòºëáºðèéã ìºí

æèæèã òºñºë õºòºëáºð¿¿ä (1.0 ñàÿ äîëëàð õ¿ðòýëõ ñàíõ¿¿æèëòòýé), äóíäàæ òºñºë,

õºòºëáºð¿¿ä (1.0 ñàÿàñ äýýø äîëëàðûí ñàíõ¿¿æèëòòýé) ãýæ ÿëãàí àâ÷ ¿çíý.

Ñàíõ¿¿ãèéí ìåõàíèçìòàé õîëáîîòîé ººð íýã ÷óõàë àñóóäàë áîë õºðºíãèéí

ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëñîí òîõèîëäîëä õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí õóâüä ò¿¿íèéã

çîõèõ øààðäëàãà, æóðìûí äàãóó “øèíãýýõ ÷àäâàð” ìàø ÷óõàë þì. Îëîí óëñûí

ñàíõ¿¿ãèéí çàõ äýýëýýñ áîñãîæ áîëîõ ìºíãèéã ¿ð ä¿íòýé, çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé,

íýí òýðã¿¿íèé à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éëä çàðöóóëàõ ¸ñòîé. Þóíû ºìíº ñàíõ¿¿ãèéí

áàéãóóëëàãóóäûí øààðäëàãà õàíãàñàí äàñàí çîõèöîõóéí òºñºë, õºòºëáºð

52


áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ¿íäýñíèé õýìæýýíä òîäîðõîé ÷àäàâõèéã áóé

áîëãîæ, áýëòãýë õàíãàõ ¸ñòîé. Òóõàéëáàë, Äàñàí çîõèöîõóéí ñàíãèéí øóãàìààð

õýðýãæ¿¿ëýõ òºñºë õºòºëáºðèéí ñàíàëûã ¯íäýñíèé õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà (¯ÕÁ)

(National Implementing Entity) -ààð, ýñâýë îëîí óëñûí õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëëàãà

(ÎУÕÁ) (Multilateral Implementing Entity) äàìæóóëàí ãàðãàõ ¸ñòîé. Àëü íýã óëñàä

äàñàí çîõèöîõóéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ åðºíõèé ñõåìèéã Зóðàã 3.5-ä ¿ç¿¿ëýâ. Гýòýë

ñàíãèéí ç¿ãýýñ ̄ ÕÁ-ä òàâèõ øààðäëàãà ìàø ºíäºð áàéãàà áºãººä ýäãýýð áàéãóóëëàãà

íü Äàñàí çîõèöîõóéí ñàíãààñ áàòàëãàà àâñàí áàéõ ¸ñòîé.

Çóðàã 3.5. Äàñàí çîõèöîõóéí ñàíãèéí øóãàìààð òàñàë, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ åðºíõèé á¿ä¿¿â÷ (Ýõ ¿¿ñâýð: Êèîòîãèéí ïðîòîêîëûí Äàñàí çîõèöîõóéí ñàí)

Äàñàí çîõèöîõóéí ñàí ýõíèé õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëàãóóäûí ñàíàëûã õ¿ëýýí

àâ÷ áàòàëãààæóóëàõ àæèë õèéãäýæ ýõëýýä áàéíà. Ýíý 2010 îíû 3 äóãààð ñàðûí 23-

25-íû ºäð¿¿äýä áîëñîí ñàíãèéí çºâëºëèéí ýýëæèò õóðëààð ¿íäýñíèé 1 õýðýãæ¿¿ëýã÷

áàéãóóëëàãà (Ñåíåãàë óëñûí áàéãóóëëàãà), õî¸ð ÎУÕÁ (Í¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºð,

Îëîí óëñûí Ñýðãýýí áîñãîëò, Õºãæëèéí Áàíк) –ûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûí

ºðãºäºë, ýäãýýð áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõûã ¿íýëñýí òóõàé ñàíãèéí Áàòàëãààæóóëàëòûí

õîðîî (Accredatition Committee)-íû ä¿ãíýëòèéã õýëýëöýæ áàòàëãààæóóëàâ. Èíãýñíýýð

äàñàí çîõèöîõóéí ñàíãèéí øóãàìààð òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ àëáàí ¸ñíû ýðõòýé áîëæ

áàéãàà þì.

Äàñàí çîõèöîõóéí ñàíãèéí øóãàìààð òºñëèéí ñàíàë îðóóëàõ, øàëãàðóóëàõ,

õýðýãæ¿¿ëýõ åðºíõèé øàò äàðààëëûã Зóðàã 3.6-ä õàðóóëàâ. Ýíý ñàíãèéí íýã îíöëîã

íü áóñàä ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûã áîäâîë èë¿¿ øóóðõàé, óëñ îðíóóä ñàíä øóóä

õàíäàæ òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîéãîîðîî îíöëîã þì.

53


Çóðàã 3.6. Äàñàí çîõèöîõóéí ñàíãèéí øóãàìààð òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ¿å øàò (Ýõ ¿¿ñâýð: Êèîòîãèéí ïðîòîêîëûí Äàñàí çîõèöîõóéí ñàí)

Èéìä ìàíàé îðíû õóâüä òîìîîõîí õýìæýýíèé äàñàí çîõèöîõóéí òºñºë

õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ýõíèé ýýëæèíä ÎУÕÁ-èéí, æèøýý íü Í¯ÁÕÕ-ººð

äàìæóóëàí òºñºë, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áîëçîøã¿é. Ýíý

õóãàöààíäàà ¯ÕÁ-àà áàéãóóëàí ÷àäàâõèéã á¿ðä¿¿ëýõ àæëûã çýðýãöýý õèéæ áîëîõ

þì. ¯ÕÁ íü Äàñàí çîõèöîõóéí ñàíãèéí çºâëºëººñ òóõàéí îðíû ºìíººñ òºñºë,

õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ àâàõûí òóëä òîäîðõîé øàëãóóðûã õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé.

Ýíý íü ýðõ ç¿éí áîëîí ñàíõ¿¿, áîëîâñîí õ¿÷íèé õóâüä ÷àäàâõòàé, òîäîðõîé òóðøëàãà

ýçýìøñýí áàéõ øààðäëàãàòàé.

¯ÕÁ íü ÄÇÑ-ààñ ñàíõ¿¿æèõ òºñºë, õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã á¿ðýí õàðèóöàæ,

òºñºë õºòºëáºðèéí ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãàà, ìîíèòîðèíã õèéõ, òàéëàãíàõ á¿õèé ë

¿éë àæèëëàãààã ã¿éöýòãýíý. ¯ÕÁ íü òºñºë, õºòºëáºðèéã ã¿éöýòãýã÷ áàéãóóëëàãààð

(ГÁ) (Executing Entities) äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ áºãººä ГÁ íü ¯ÕÁ-ûí øóóä

óäèðäëàãûí äîîð òºñºë õºòºëáºðèéã ãàðäàí ã¿éöýòãýíý.

Ìºí õºãæèæ áàéãàà îðîí íü ººðèéí îðîíä çîõèõ ñòàíäàðò õàíãàñàí ¯ÕÁ

áàéõã¿é áàéãàà òîõèîëäîëä ÎУÕÁ-ààð äàìæóóëàí òºñºë, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ

áîëíî. ÎУÕÁ íü òóõàé óëñûí ºìíººñ ÄÇÑ-ä òºñºë õºòºëáºðèéí ñàíàë îðóóëæ,

òóõàéí òºñºë õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã á¿ðýí õàðèóöíà.

54


4. ÌÎÍÃÎË ÎÐÎÍÄ ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒªÄ ÄÀÑÀÍ ÇÎÕÈÖÎÕ ÀÐÃÀ

ÕÝÌÆÝÝÃ ÀÂ× ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ ØÀÀÐÄËÀÃÀ, ÁÎËÎÌÆ

Ìîíãîë îðîí ãàçàðç¿éí áàéðøèë, ýìçýã ýкîñèñòåì, àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûí

õýâøèë, ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî çýðýã òàëààñàà óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä íýí

ºðòºìòãèé. Уóð àìüñãàëûí õóâèðàëò áîëîîä õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëñèéí õàì íºëººãººð

ñ¿¿ëèéí äº÷ººäõºí æèëèéí äîòîð Ìîíãîë îðíû ýкîñèñòåìä ìýäýãäýõ¿éö ººð÷ëºëò

îðæ, ýíý íü öºëæèëò, áàéãàëèéí ãàìøãèéí õºíººë èäýâõæèõ, óñíû íººö, áèîëîãèéí

ýëäýâ ÿíç áàéäàë õîìñäîõ çýðãýýð èëýð÷ ýöñèéí ä¿íäýý óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, àðä

ò¿ìíèé àìüäðàëûí ò¿âøèí, áàéãàëü îð÷èíä ñºðãººð íºëººëºõ õýìæýýíä íýãýíò

õ¿ð÷èõýýä áàéíà.

Ìîíãîë íóòàãò ºíºº öàãò òîõèîëäîæ áàéãàà óóð àìüñãàëûí äóëààðàëò, õ¿íèé

¿éë àæèëëàãààíû ãàðàëòàé áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë äàâõöàæ áàéãàà ýíý áàéäàë

öààøèä ¿ðãýëæëýýä áàéâàë ýкîëîãèéí òîìîîõîí ñ¿éðýëä õ¿ðãýæ áîëîõûí äýýð óëñ

îðíû ýäèéí çàñàã, õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, óëñ îðíû òîãòâîðòîé õºãæèëä íîöòîé ñºðºã

¿ð äàãàâàð àâ÷èð÷ ìàãàäã¿é ãýñýí áîëãîîìæëîë óëàì á¿ð ã¿íçãèéð÷ áàéíà.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé çàðèì íýã àñóóäëûí øèíæëýõ óõààíû

òîäîðõîéã¿é áàéäàë, ºíººãèéí ýäèéí çàñãèéí íººö áîëîëöîî, ÷àäàâõè äîðîé,

ñàíõ¿¿ãèéí õ¿ðýëöýýã¿é áàéäàë íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã ñºðºí çîãñîõ

÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõ àñóóäëûã õîéø òàâèõ øàëòàã áîëîõ

¸ñã¿é ãýäãèéã äýëõèéí ïðàкòèк õàðóóëæ áàéíà. Îëîí òîîíû ñóäàëãààíààñ õàðàãäàæ

áàéãàà íýã òîäîðõîé ç¿éë áîë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí îäîîãèéí õàíäëàãà,

óëìààð áàéãàëü, íèéãýì-ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëæ áàéãàà íºëººëëèéí ¿ð äàãàâðûí ÷èãëýë

íü öààøèä õàäãàëàãäàõ, çàðèì òàëààð óëàì íýìýãäýõ ìàãàäëàë íýí ºíäºð.

Äýëõèé äàÿàð áîëîí Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýð äýýð íýãýíò ÿâàãäààä áàéãàà,

öààøèä óëàì ÷ ýð÷èìæèõ ÷èã õàíäëàãàòàé óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ

òàëààð îëîí óëñûí õàìòûí íèéãýìëýãèéí õ¿÷èí ÷àðìàéëòàä íýãäýí, áàéãàëü,

íèéãýì ýäèéí çàñãèéí èõýýõýí õºíººëò ¿ð äàãàâàðòàé ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòèéã áàãà

õîõèðîëòîé äàâàí òóóëàõ çàìààð óëñ îðíû òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ ÿâäàë

Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûí õ¿ðýýíä ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã

õàíãàõ óëñ îðíû õºãæëèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ íýã ãîë áàòàëãàà áîëíî.

55


Ìîíãîë óëñûí Èõ õóðëûí 2008 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 31-íû ºäðèéí 12 äóãààð

òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Ìîíãîë óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí

¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî”-ûí Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí 5 äóãààð òýðã¿¿ëýõ

÷èãëýëä ”Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöñîí àðãà ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõ,

ýêîñèñòåìèéí òýíöâýðò áàéäëûí àëäàãäëûã çîãñîîõ, õàìãààëàõ çàìààð

òîãòâîðòîé õºãæëèéí îð÷èí áèé áîëãîíî” ãýæ òîìú¸îëñîí áóé. Ýíýõ¿¿ ÷èãëýëèéã

õýðýãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãèéí çîðèëò 6-ä:

• óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëëèéí òºëºâ áàéäëûã øèíæëýõ óõààíû

¿íäýñëýëòýé òîãòîîæ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä íèéöñýí áîäëîãî

õýðýãæ¿¿ëýõ;

• áàéãàëü,öàãóóðûííºëººëëèéíóëìààñõóóðàéøèíãàíäàæ,äîðîéòîëäºðòñºí

áîëîí ºðòºõ ìàãàäëàë á¿õèé ãàçàð íóòãèéí òºëºâ áàéäëûã òîäîðõîéëæ,

òóõàéí á¿ñ íóòãèéí îíöëîãò äàñàí çîõèöîõ ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ;

• áàéãàëü, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöñîí, òýñâýðëýõ ÷àäâàð

ñàéòàé ¿ð òàðèà, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, òýæýýëèéí óðãàìëûí òºðëèéã ñîíãîí

òàðèàëàõ, øèíý òºðºë, ñîðòûã áèé áîëãîõ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí äýâøèëòýò

àðãà, òåõíîëîãè áîëîâñðóóëæ íýâòð¿¿ëýõ;

• á¿ñíóòãèéíáýë÷ýýðèéíäààöàäòîõèðñîíìàëûíòîîòîëãîé,ñ¿ðãèéíá¿òöèéã

á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ;

• áàéãàëü,óóðàìüñãàëûíººð÷ëºëòºíääàñàíçîõèöñîí,¿ðàøèãòàé,áèîëîãèéí

÷àäàìæ ñàéòàé áýë÷ýýðèéí áîëîí ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã õîñëóóëàí

õºãæ¿¿ëýõ;

• óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áîëîí öºëæèëò, òýäãýýðò äàñàí çîõèöîõ, äàâàí

òóóëàõ àðãà çàì, ñºðºã ¿ð äàãàâðûã áóóðóóëàõ òàëààð îëîí íèéòèéí îðîëöîîã

íýìýãä¿¿ëæ, ìýäëýã îëãîõ, ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã ºðãºæ¿¿ëýõ.

ãýæ çààæýý.

Õýäèéãýýð “Öîãö áîäëîãî”-ä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ àñóóäàë

èæ á¿ðýí õýìæýýãýýð òóñãàãäàæ ÷àäààã¿é ÷ ãýñýí ìàíàéäàà íýã ãîë ÷èãëýë áîëîõ

õºäºº àæ àõóéí äàñàí çîõèöîõóéí àñóóäàë íýëýýä õýìæýýãýýð òóñãàãäñàí áàéãàà

íü ýíäýýñ õàðàãäàíà.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä:

• óóðàìüñãàëûíººð÷ëºëòºääàñàíçîõèöîõ¿éëàæèëëàãààíäøèíæëýõóõààí

òåõíîëîãèéí îëîëò, ãàäààä äîòîîäûí òýðã¿¿íèé àðãà áàðèë, äýâøèëòýò

òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ, ýçýìø¿¿ëýõ, íóòàãøóóëàõ,

• ¿íäýñíèéóëàìæëàëòáîëîíäýâøèëòýòàðãàáàðèëààõîñëîíõºãæ¿¿ëýõ,

56


• óóðàìüñãàëûíººð÷ëºëòºääàñàíçîõèöîõ¿éëàæèëëàãààã¿íäýñíèéàþóëã¿é

áàéäàë, óëñ îðíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä íèéö¿¿ëýí, ºñºëòèéã

äýìæèõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ áîäëîãîòîé íÿãò óÿëäóóëàõ,

• óóðàìüñãàëûíººð÷ëºëòòýéòýìöýõ¿éëàæèëëàãààíüýêîñèñòåìèéíòýíöëèéã

õàíãàõ, îð÷íû áîõèðäëûã áóóðóóëàõ, Ìîíãîë õ¿íèé ýð¿¿ë îð÷èíã õàíãàõ

áîäëîãîòîé øóóä óÿëäàõ,

• öààøèä ýêîëîãèéí áàðèìæààòàé õºãæèë ãýæ òîìú¸îëæ áàéñàí “Íîãîîí

õºãæèë” -èéí ¿çýë áàðèìòëàëûã óëñ îðíû õºãæëèéí ÷èã áàðèìæàà áîëãîõ

ãýñýí çàð÷ìûã áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä áèä þóã ýõíèé

ýýëæèíä øèéäâýðëýõ õýðýãòýé áàéíà âý? ãýâýë:

Ýõëýýä àñóóäëûí îäîîãèéí áîäèò òºëºâ áàéäàë, ò¿¿íèé èðýýä¿éí õàíäëàãûã

íàðèéâ÷ëàí ñóäëàí òîãòîîõ øààðäëàãàòàé. Уóð àìüñãàëûí õóâüä äóëààðàëò òºä

ºäºí ãðàäóñààð íýìýãäëýý, õóð òóíàäàñ òºä ºäºí õóâèàð èõñýæ áàãàñ÷ áàéíà ãýäýã

áîë àñóóäëûí òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéí çºâõºí ºíãºí òàë. Õàðèí ýíý ººð÷ëºëò ÿìàð ¿ð

äàãàâàð ó÷ðóóëààä áàéíà âý ãýäýã íü àñóóäëûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí

çàíãèëàà ãîë àñóóäàë þì. Гîë óñ øèðãýæ áàéíà, öºëæèëò ñ¿éä áîëëîî, áýë÷ýýð

äîðîéòîæ, ìàëûí õàìàð õàòãàõ ºâñã¿é áîëëîî, ìàë ñ¿ðýã äàâæààð÷ áàéíà, àí

àìüòàí áàéòóãàé, òàðâàãà çóðàì ÷ õîâîðäëîî ãýäýã íü ÷óõàì þóíààñ øàëòãààëààä

áàéãààã óë ¿íäýñòýé ñóäëàí òîãòîîõ ¸ñòîé.

Çàðèì íü ãîë ìºðºí, áóëàã øàíä øèðãýæ áàéãàà ÷èíü ýíý õýäýí “íèíæà”

íàðààñ ë áîëîîä áàéãàà þì. Ìîíãîëä àëò õýðýãòýé þó, óñ õýðýãòýé þó ãýæ àñóóäàã.

Áýë÷ýýð äîðîéòîæ, öºëæèëò í¿¿ðëýæ áàéãàà ÷èíü ìàëûí òîî òîëãîé, ÿëàíãóÿà

ÿìàà õýò ºññºíººñ áîëîîä áàéãàà áîëîõîîñ áèø áàéãàëèéí õóóðàéøëûí íºëºº ãýæ

áàéõã¿é ÷ ãýæ ÿðüäàã õ¿í áèé. Èéìä þóíû ºìíº ýõëýýä ýäãýýð àñóóäëóóäûí ìºí

÷àíàð, óÿëäàà õîëáîî, ¿ð äàãàâðûã òîãòîîõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì. ¯¿íèé òóëä

þó õèéõ õýðýãòýé âý?:

Þóíû ºìíº óóð àìüñãàëûí ñèñòåì (ýíä àãààð ìàíäàë, óñàí ìàíäàë, öýâäýãò

ìàíäàë áóþó кðèîñôåð, ãàçàð, àìü ìàíäàë áóþó áèîñôåð îðíî)-èéí ìîíèòîðèíãèéí

ñèñòåìýý19 ñàéæðóóëàõ ¸ñòîé. ªíäºð óóëûí ìºñòºë ÿàæ õàéëæ áàéíà, ìºíõ öýâäýã

õýðõýí ýëýãäýæ áàéíà, áýë÷ýýð ÿàæ öºëæèæ áàéíà, õºðñíèé ¿ðæèë øèì ÿàæ ººð÷ëºãäºæ

áàéíà, òàðâàãà çóðàìíû òîî òîëãîé, íÿãòøèë, òàðõàëòûí á¿ñ íóòàã ÿàæ ººð÷ëºãäºæ

áàéíà, öàãààí çýýð õààøàà, ÿàæ í¿¿æ áàéíà, òîî òîëãîé, ñ¿ðãèéí á¿òýö íü ÿàæ õóâèð÷

áàéíà, ìàëûí àìüäûí æèí, àøèã øèì ÿàæ ººð÷ëºãäºæ áàéíà, í¿¿äëèéí øóâóó õýçýý

èðæ, õýçýý áóöàæ áàéíà ãýõ çýðýã áàéãàëèéí îëîí á¿ðäýë õýñýãò ãàð÷ áàéãàà õóâèðàë

ººð÷ëºëòºº ýõëýýä àæèãëàæ, õýìæèí òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé.

19 Ë. Íàöàãäîðæ Áàéãàëü îð÷íû ìîíèòîðèíã: УÁ., 2004, BCI õýâëýëèéí ãàçàð, 347 òàë

57


Ìàíàéä ¿éë÷èëæ áàéãàà õóóëü ̧ ñîîð áàéãàëü îð÷íû ìîíèòîðèíãèéã ¿íäýñíèé

óñ öàã óóðûí àëáàí îëîí æèëýýð õèéñýýð èðñýí áîëîâ÷ õºðºíãº ìºíãºíèé áîëîí

áîëîâñîí õ¿÷íèé äóòàãäàë, èäýâõè ñàíàà÷ëàãà, áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí óÿëäàà

õîëáîî ìóóãààñ áàéãàëèéí îëîí á¿ðäýë õýñýã ìîíèòîðèíãèéí ãàäíà íü õîöîð÷

¿ëäæýý. Îéí ìîíèòîðèíãèéã õóó÷èí îé ìîäíû àæ ¿éëäâýðèéí ÿàì (îäîî áîë

ÁÎÀÆß-íèé îéí ãàçàð), ã¿íèé óñíû ìîíèòîðèíãèéí çàðèì õýñãèéã õóó÷èí ãåîëîãèéí

ÿàì, ãàçðûí ìîíèòîðèíãèéã ÕÀÀß-íû ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàõ ýкñïèäåöè (ñ¿¿ëä

ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò, õàéãóóë, çóðàã òºñëèéí èíñòèòóò ãýæ áàéñàí), óñ, õºðñíèé

áàкòåðîëîãèéí ìîíèòîðèíãèéã Ýð¿¿ë àõóé, õàëäâàð íÿí ñóäëàëûí óëñûí èíñòèòóò

ãýõ çýðãýýð õèéæ ÿâñàí áîëîâ÷ ýäãýýðèéí ìýäýýëýë íü íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé áóñ,

óëìààð ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàíä îðîëã¿é, çàðèì íü á¿ð ¿ðýãäýæ àëãà áîëæýý.

Õàðèí ¿íäýñíèé óñ öàã óóð, îð÷íû ìîíèòîðèíãèéí óëñûí àëáàíû õ¿ðýýíä

Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ, öàã óóð, áýë÷ýýðèéí áîëîí òàðèìàë óðãàìëûí òºëºâ

áàéäàë, áýë÷ýýðèéí áîëîí òàðèìàëûí ºâ÷èí, õîðòîíû òàðõàëò, íàðíû öàöðàã,

õºðñíèé ÷èéãøèë, õºðñíèé ãàäàðãûí áîëîí 3,2 ì õ¿ðòýë ã¿íèé òåìïåðòàòóð, óñàí

ãàäàðãûí óóðøèë, àãààð, óñ, õºðñíèé áîõèðäîë, öàñàí á¿ðõ¿¿ë, çàðèì ñîíãîí àâñàí

íóòàãò ìàëûí àìüäûí æèí, ¿éë õºäëºë, áýë÷ýýðëýëòèéí áàéäàë çýðãèéí íýëýýä óðò

õóãàöààíû àæèãëàëò õýìæèëòèéí ìýäýýëýë á¿ðä¿¿ëñýí áºãººä åðýýä îíû ýöñýýñ

ãàäàðãûí óñíû áèîëîãèéí, 2000 îíîîñ Àëòàéí çàðèì ºíäºð óóëûí ìºíõ öàñ, ìºñòºë,

2001-2002 îíîîñ áýë÷ýýðèéí öºëæèëòèéí àæèãëàëò, õýìæèëòèéã íàðèéâ÷ëàí õèéäýã

áîëîâ. Ýíä ìºí áàéãàëèéí ò¿ðãýí õóâüñàõ íººöºä õèéìýë äàãóóëûí ìýäýýëëèéã

åðýýä îíû äóíäààñ ºðãºíººð àøèãëàäàã áîëñîí þì.

Ýäãýýð ìîíèòîðèíãèéí ¿ð ä¿í èõýíõ íü ¯íäýñíèé óñ öàã óóðûí àëáàíû

ìýäýýëëèéí òºðºëæñºí ñàíãóóäàä îðæ, áàéãàëü îð÷íû ìýäýýëëèéí íýãäñýí

ñàí ¿¿ñãýõ àæèë õèéãäýæ áàéíà. Ýíý íü äýýð äóðüäñàí áàéãàëü îð÷íû ¿íäñýí

¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí îëîí æèëèéí àæèãëàëò, ìîíèòîðèíãèéí ¿ð ä¿íã îëîí íèéòèéí

õ¿ðòýýë áîëãîæ, ñóäàëãààíû àæëûí ýðãýëòýíä îðóóëàõ, á¿õ øàòàíä øèéäâýð ãàðãàõ

¿íäýñëýë áîëîõ ñóóðü íºõöºë á¿ðäýæ áàéíà ãýñýí ¿ã.

Ìàíàéä õàìãèéí èõ äóòàãäààä áàéãàà, ìîíèòîðèíãèéí òîãòîëöîîíä õàìðàãäàæ

÷àäàõã¿é áàéãàà áàéãàëèéí á¿ðäýë õýñýã áîë öýâäýãò ìàíäàë, àìü ìàíäàë, ã¿íèé

óñ, ÿëàíãóÿà õºðñíèé ã¿íèé óñ, çàðèì òàëààð ãàçàð á¿ðõýâ÷ þì. Òóõàéëáàë:

öýâäýãò ìàíäëûí äîòðîîñ óñ öàã óóðûí àæèãëàëòûí óëñûí ñ¿ëæýýí äýýð öàñàí

á¿ðõ¿¿ëä áàãà çýðãèéí õýìæèëò õèéäýã áîëîâ÷ ºíäºð óóëûí ìºíõ öàñ, ìºñòºë,

ãîë ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ á¿ñýí äýõü öàñàí á¿ðõ¿¿ë, ìºíõ öýâäãèéí õýìæèëò

¿íäñýíäýý õèéãäýõã¿é áàéíà. Гýòýë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä öýâäýãò ìàíäàë

õàìãèéí ýìçýã áºãººä èðýýä¿éä ìàíàé îðíû óñíû íººö, ìàãàäã¿é öýâäýã äýýð

ñóóñàí îéí ýкîñèñòåì ÿàæ ººð÷ëºãäºõèéã òîîöîîëîí ãàðãàæ èðýõýä ýíýõ¿¿ á¿ðäýë

58


õýñãèéí îäîîãèéí áîëîîä èðýýä¿éí ººð÷ëºëòèéí òîîí ìýäýýëýë îíöãîé ÷óõàë

à÷ õîëáîãäîëòîé áèëýý. Àìü ìàíäàë (áèîñôåð)-ûí òóõàéä õèéæ áàéãàà áàéíãûí

ìîíèòîðèíãèéí õýìæèëò ¿íýëãýý áàðàã áàéõã¿é, õààÿà íýã çýýð ãºðººñºº àëäàã îíîã

òîîëîõîîñ õýòðýõã¿é áàéíà. Òýð íü ÷ áàñ íýãäñýí àðãàç¿éãýýð õèéãäýæ ÷àääàãã¿é,

æèë á¿ð øàõàì ººð ººð òîî ãàð÷ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä èòãýõ èòãýëèéã áóóðóóëàõ

ÿâäàë áàéíãà ãàðäàã. Гýòýë áèîñôåðèéí äàðõàí ãàçðûí ñ¿ëæýý áàéãóóëàõûí íýã ãîë

çîðèëãî íü “õîðèîòîé á¿ñ” òîãòîîõäîî áóñ, õàðèí èéì ñ¿ëæýýí äýýðýý áèîëîãèéí

ìîíèòîðèíã çîõèîí áàéãóóëàõäàà áàéäàã àæ. Èéìýýñ áèä äàðõàí ãàçðûí ñ¿ëæýýí

äýýðýý áèîãåîöåíîçèéí ñòàíöóóäûã îëíîîð áàéãóóëàí ýðäýì øèíæèëãýý ñóäàëãàà,

ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã ÿàðàëòàé õèéõ õýðýãòýé áàéãàà þì.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä õàìãèéí ýìçýã íýã îáúåкò áîë ãàäàðãûí óñ áîëîîä

àãààðûí õóð òóíàäàñòàé ãèäðàâëèк õîëáîîòîé õºðñíèé ã¿íèé óñ áºãººä ò¿¿íèé

ñòàòèк ò¿âøíèé ººð÷ëºëòèéã áàéíãà õÿíàæ áàéõ íü îëîí àðàâ, çóóí æèëýýð íºõºí

ñýðãýýëò íü ÿâàãääàã ã¿íèé óñàà öààøèä õàìãààëàõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëèéã

áîëîâñðóóëàõàä íýí ÷óõàë þì. Îäîîõîíäîî ìºíõ öýâäýãã¿é á¿ñèéí ã¿íèé óñàíä

ýõýëæ àíõààðàõ õýðýãòýé áîëîâ óó. Öààøäàà öýâäýã ãýñýýä èðýõ ¿åä ýíý íóòãèéí

ã¿íèé óñ ÷ àíõààðàë òàòàõ áîëíî. Г¿íèé óñíû ò¿âøíèé äîîøëîëò ýðãýýä ãàçðûí

á¿òýýìæèä íºëººëºõ ó÷èð ýíý áîë èõýý ýìçýã àñóóäàë.

Гàçàð á¿ðõýâ÷ ãýäýã íýëýýä ºðãºí îéëãîëò. ªðãºí óòãààðàà ãàçàð ãýñýí

îéëãîëòîä õºðñ, óñ, óðãàìàë áà áóñàä áèîìàññ, ìºí ò¿¿í÷ëýí ñèñòåìèéí äîòîð

ÿâàãäàæ áàéãàà ýкîëîãèéí áîëîîä ãèäðîëîãèéí ïðîöåññûã áàãòààñàí ãàçðûí

áèîá¿òýýìæèò ñèñòåìèéã á¿õýëä íü õýëäýã. Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, õ¿íèé õ¿÷èí

ç¿éëèéí ¿éë÷ëýë äîð ãàçàð á¿ðõýâ÷èä ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëòèéí òàëààð áèä áàðàã

þó ÷ ìýäýõã¿é áàéíà. Ýíä áèä çºâõºí áýë÷ýýðèéí óðãàöûí ººð÷ëºëòèéã ãàçðûí

õýìæèëò áîëîí ñàíñðûí òàíäàí ñóäàëãààãààð òîì ìàñøòàáààð åðºíõèéä íü õàðàõ,

õºðñíèé 1 ì õ¿ðòýë ã¿íèé ÷èéãèéí öººí öýã äýýðõ õýäýí õýìæèëòýýñ ººð þì áàðàã

àëãà. Öààíà íü õºðñíèé ¿ðæèë øèì, áè÷èë îðãàíèçì, õºðñíèé ôèçèк-ìåõàíèк á¿òöýä

ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëò, õºðñíèé óñ-ôèçèкèéí øèíæ ÷àíàðûí ººð÷ëºëò ãýõ çýðýã àìüä

áàéãàëèéí õºãæëèéã õàíãàæ áàéäàã ¿é îëîí ¿ç¿¿ëýëòèéí òóõàé ìýäýýëýë òóí õîìñ

ñóóæ áàéíà. Àìü ìàíäëûí ìîíèòîðèíã äîòîð í¿äýíä ¿çýãäýõ òîì àìüòàä, õîâîð, íýí

õîâîð àí àìüòíàà àíõààðàõààñ èë¿¿òýé ç¿éëèéí á¿ðäëèéí ãîëûã á¿ðä¿¿ëäýã ýëäýâ

øàâüæ, áè÷èë áèåòýí, íýí ÿëàíãóÿà òºðºë á¿ðèéí ºâ÷èí äàìæóóëàã÷äàä àíõààðàë

õàíäóóëàõ õýðýãòýé.

Õî¸ðäóãààðò íü: Áàéãàëü, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä ãàð÷ áóé

ººð÷ëºëòºä íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí çàäëàí øèíæèëãýý õèéõ ¸ñòîé.

Áàéãàëèéí á¿ðäýë õýñýãò, òóõàéëáàë, ãàäàðãûí óñíû íººöºä, æèøýý ãîë ìºðíèé

óñíû õýìæýý, ÷àíàðò ÷ þì óó, áýë÷ýýðèéí óðãàö, áýë÷ýýðèéí ç¿éëèéí á¿ðäýëä

59


ãàð÷ áóé ººð÷ëºëòºä õ¿íèé õèéãýýä áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëºº ÿìàð ìàÿãààð

òóñ÷ áàéíà âý ãýäãýý ÿëãàí òîãòîîõ õýðýãòýé. ¯¿íèéã ºìíº ºã¿¿ëñíýýð ÿíç á¿ðèéí

ýìïèðèк-ñòàòèñòèк áîëîí èìèòàöè (áèîôèçèкèéí ãýæ ãîëäóó õýëäýã) çàãâàðóóä ãýæ

íýðëýãääýã ìàòåìàòèк çàãâàð÷ëàëûí àðãààð ÿëãàí ñàëãàæ ãàðãàæ èðýõýýñ ººð

àðãàã¿é. Ýäèéí çàñàã-íèéãìèéí õóâüä ýíý áîë íýëýýä òºâºãòýé àñóóäàë. Гýõäýý ë

ýкîëîãè-ýäèéí çàñãèéí áîëîí õ¿ì¿¿íëýãèéí óõààíû ÿíç á¿ðèéí àðãóóäààð øèíæëýí

ãàðãàæ èðæ áîëíî. ßëàíãóÿà áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, õ¿íèé ýð¿¿ë

ìýíäèéí õóâüä èéìýðõ¿¿ ñóäàëãàà íýëýýä áîëîìæòîé.

Ãóðàâäóãààðò íü: Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí èðýýä¿éí ººð÷ëºëò,

ÿëàíãóÿà óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ óëáààëàí áàéãàëèéí íºõºí ñýðãýýãäýõ

íººöèéí èðýýä¿éí ïðîãíîçûí áîëîìæèò ÿíç á¿ðèéí òºñººëë¿¿ä (ñöåíàðè) áîëîí

íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí èðýýä¿éí õºãæëèéí òºñººëë¿¿äèéí (õ¿í àìûí ºñºëò

áóóðàëòûí äåìîãðàôèéí çàãâàðóóä, ¿¿íýýñ óëàìæëàí õ¿íñ òýæýýëèéí õýðýãöýýíèé

ãýõ çýðýã) õóâèëáàðóóäûã áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé áîëíî. ¯¿íèéã óóð àìüñãàëûí

ºíººãèéí ñóóðü íºõöºë öààøèä ººð÷ëºãäºõã¿é, ººð÷ëºãäºíº ãýæ ¿çñýí õî¸ð ººð

òîõèîëäîë òóñ á¿ðò áîëîâñðóóëàí, ãàð÷ áîëîõ ººð÷ëºëò, ýìçýã áàéäëûí çýðãèéã

ãàðãàæ èðæ áîëíî.

Ýöýñò íü óóð àìüñãàëûí áîëçîøã¿é ººð÷ëºëòèéí ¿åä ó÷èð÷ áîëîõ õîõèðëûã

õàìãèéí áàãà áàéëãàõ ¿¿äíýýñ àâ÷ áîëîõ àðãà õýìæýýíèé áóþó äàñàí çîõèöîõóéí

ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðóóä áîëîâñðóóëàí çàðäàë-¿ð àøãèéí òîîöîîã õèéæ, ýíý ¿íäñýí

äýýðýý äàñàí çîõèöîõóéí àðãà õýìæýýíèé ñòðàòåãèéã ãàðãàæ èðíý.

Ýíý áîë í¿ñýð òîì àæèë áîëîâ÷ óëñ îðíû òîãòâîðòîé õºãæëèéã òºëºâëºõ,

áàéãàëü îð÷èí, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ýìçýã áàéäëûã

öààøèä áóóðóóëàõ, óëìààð àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûí õýâèéí ò¿âøèíã õàíãàõ ¿¿äíýýñ

çàéëøã¿é õèéõ ¸ñòîé àæèë. Íºãºº òàëààð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ,

ÿëàíãóÿà äàñàí çîõèöîõóéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð äýëõèéí õàìòûí

íèéãýìëýãèéí ç¿ãýýñ òóñëàìæ äýìæëýã àâàõàä ÷ íýí øààðäëàãàòàé.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóéí ñóäàëãàà áîë íýã óäàà õèéãýýä

äóóñãà÷èõ àæèë áóñ, óóð àìüñãàëûí èðýýä¿éí òºëºâ áàéäëûí òóõàé ïðîãíîç

íàðèéâ÷ëàãäàõ, áàéãàëü, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýýíèé çàãâàð, òºñººëºë

ñàéæðàõ òóòàì, óëñ îðíû ýäèéí çàñàã- íèéãìèéí õºãæëèéí äóíä, óðò õóãàöààíû

ñòðàòåãè íàðèéâ÷ëàãäàí òîäðîõ òóòàì, øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí õºãæëèéí

ò¿âøèí, á¿ñ íóòàã, äàÿàðøëûí õºãæëèéí õàíäëàãûã äàãààä óëàì óëàì íàðèéñàí

õèéãäýõ àæèë ãýæ òºñººëæ áîëíî. Еðýýä îíû äóíä ¿åýýñ õîéø áèä Ìîíãîë îðíû

óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, ò¿¿íèé èðýýä¿éí òºëºâ áàéäëûí ¿íýëãýý (ïðîãíîç),

óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí áàéãàëü îð÷íû çàðèì á¿ðäýë õýñýãò, ò¿¿íèé äîòîð

áàéãàëèéí ò¿ðãýí õóâüñàõ íººö, áýë÷ýýðèéí ìàë ñ¿ðýã, ãàçàð òàðèàëàíä íºëººëºõ

60


áàéäëûí ¿íýëãýýã õýä õýäýí óäàà õèéñýí20 áîëîâ÷ äàñàí çîõèöîõóéí áîäëîãûí

ñòðàòåãèéã õàðààõàí á¿ðýí ãàðãàæ èðæ ÷àäààã¿é áàéíà. Ýíý íü þóíû ºìíº àñóóäëûí

òºâºãòýé áàéäàëòàé õîëáîîòîé áîëîâ÷ óëñ îðíû ýäèéí çàñàã-íèéãìèéí õºãæëèéí

èðýýä¿éí òºëºâ áàéäëûí ïðîãíîç, ò¿¿íèé äîòîð àæ àõóéí òîäîðõîé ñàëáàðûí

áîëîîä ñàëáàð õîîðîíäûí õýòèéí áîäëîãî, ÷èãëýë, óÿëäàà òîäîðõîéã¿é áàéãààòàé

÷ áàñ õîëáîîòîé.

Гýõäýý áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí õóâüä ÿìàð øóó ººð÷ëºëò

ãàðàõ, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ýäãýýð ñàëáàðûí ýìçýã áàéäëûã áóóðóóëàõûí

òóëä àâ÷ áîëîõ íààä çàõûí àðãà õýìæýýí¿¿ä þó áàéæ áîëîõ, ÿìàð àðãà õýìæýý

àâàõàä ýìçýã áàéäàë ÿàæ áóóð÷ áàéãààã ÿíç á¿ðèéí ìàòåìàòèк çàãâàð àøèãëàí

òîîöîîëñîí áàéäàã21.

Ìîíãîëä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä õàìãèéí ýìçýã ñàëáàð íü áýë÷ýýðèéí

ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, åðºíõèéäºº õ¿íñ òýæýýëèéí ¿éëäâýðëýë þì.

Ò¿¿í÷ëýí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíä, óñàí õàíãàìæ, äýä á¿òýö, íèéòèéí àæ àõóé, ýð÷èì

õ¿÷ ¿éëäâýðëýë, òýýâðèéí ñàëáàð ìºí ýìçýãò òîîöîãäîíî. Áàéãàëèéí á¿ðäýë

õýñã¿¿äýýñ áýë÷ýýðèéí ýкîñèñòåì, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, óñíû íººö, öýâäýãò

ìàíäàë, îéí íººö òóí ýìçýã áàéæ áîëíî.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ºðòºìòãèé áóþó ýìçýã á¿ñ íóòàãò õóð òóíàäàñíû

áóóðàëò õàìãèéí èõ ÿâàãäàæ áîëîõ áàðóóí á¿ñ ç¿é ¸ñîîð îðîõ áºãººä ºíäºð óóëûí

á¿ñë¿¿ð, îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñèéí ýкîñèñòåì ºðòºõ ìàãàäëàë ºíäºð þì.

4.1 ìàë àæ àõУЙí ДàÑàí ЗОõИЦОõУЙ

Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí õóâüä ãýõýä áèä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí

ïðîãíîçûí ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðóóäàä áýë÷ýýðèéí óðãàö ÿàæ ººð÷ëºãäºõèéã

ãàðãààä ìîíãîë õîíèíû òàðãà õ¿÷íèé (àìüäûí æèí) çóí-íàìðûí ºñºëò, ºâºë õàâðûí

áóóðàëòûã ìàëûí àìüäðàëûí ¿éë àæèëëàãààíû ýíåðãèéí òýíöëèéí ìàòåìàòèк

çàãâàð22 àøèãëàí õîíèíû àìüäûí æèíãèéí èðýýä¿éä (2010-2039, 2040-2069, 2070-

2099 îíû äóíäæààð) ãàð÷ áîëîõ ººð÷ëºëòèéã òîîöîîëñîí áàéíà. Õàðèí áýë÷ýýðèéí

ç¿éëèéí á¿ðäëèéí õóâüä ñóäàëãààíä àøèãëàõ òîõèðîìæòîé ìàòåìàèк çàãâàðûí

20 Mongolia’s Country Studies Report on Climate Change. Ulaanbaatar ( Editor D. Dagvadorj),1996, Climate Change and Its Impacts in Mongolia /edited by Batima P. and Davgadorj D./- UB., 2000, 199p. Õàìòûí á¿òýýë Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé (Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí Ä. Äàãâàäîðæ. Ë. Íàöàãäîðæ, Í. Òîãòîõ)- УÁ., ÝÄÌÎÍ õýâëýëèéí ãàçàð, 2003, 120 òàë, Õàìòûí á¿òýýë Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëºë – УÁ., ÝÄÌÎÍ õýâëýëèéí ãàçàð, 2005, 105 òàë, Õàìòûí á¿òýýë Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ìàë àæ àõóéí ºðòºõ áàéäàë -УÁ., ÝÄÌÎÍ õýâëýëèéí ãàçàð, 2003, 119 òàë

21 Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð (ðåä. Ç. Áàòæàðãàë, Ä. Äàãâàäîðæ, Ï. Áàòèìà)-УÁ., 2000, ÆÝÌÐ õýâëýëèéí ãàçàð, 166 òàë, Õàìòûí á¿òýýë Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóé, ðåä. Ï. Áàòèìà, Ä. Öýðýíäîðæ- УÁ., 2005, ÝÄÌÎÍ õýâëýëèéí ãàçàð, 90 òàë

22 Òóâààíñ¿ðýí Г. Ìîíãîë õîíèíä öàã àãààðûí íºëººëëèéã ¿íýëýõ àðãà- Äèññ., УÁ., 1993, 148 õóóä,

61


íàðèéâ÷ëàëààñ õàìààð÷ òîäîðõîé ¿ð ä¿í ãàðààã¿é áàéíà. Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ

õàðâàë ãîâü öºëèéí á¿ñýýñ áóñàä á¿õ á¿ñ íóòàãò ìàëûí àìüäûí æèí áóóðàõààð,

¿¿íèé äîòîð îéò õýýð, òàë õýýðèéí á¿ñýíä XXI çóóíû ýõíèé ãó÷èí æèëä 10 ãàðóé

õóâèàð, ýíý çóóíû äóíä ¿åä 30 ãàðóé õóâèàð, çóóíû ýöñèéí ¿å 50 ãàðóé õóâèàð òóñ

òóñ áóóðàõààð ãàðñàí áàéíà23.

Òýãâýë ìàëûí æèíãèéí àëäàãäëûã áàãàñãàõûí òóëä þó õèéõ âý? Þóíû ºìíº

çóí-íàìàð ìàë ñ¿ðýã áýë÷ýýðò èäýýøëýõ õóãàöààã óðòàñãàæ áîëîõ þì. Õî¸ðò

íü: áýë÷ýýðèéí óðãàöûã íü íýìýãä¿¿ëæ ºãºõ, ýñâýë íýìýãäýë òýæýýëä îðóóëæ

áîëíî. Òîîöîîíîîñ ¿çâýë 2011-2030 îíû ò¿âøèíä áýë÷ýýðèéí óðãàöûã 20%-èàð

íýìýãä¿¿ëýõýä ìàëûí æèíãèéí àëäàãäëûã íºõºõººð áàéãàà áîë öààøèä çóóíû

äóíä áîëîí ýöýñ ¿åä óðãàöûã 30% íýìýãä¿¿ëýýä ÷ ìàëûí æèíãèéí õîðîãäëûã íºõºæ

÷àäàõààðã¿é áàéãàà þì.

Íýìýãäýë òýæýýëèéí õóâüä áîë îéò õýýð, òàë õýýðèéí á¿ñýíä 2011-2030 îíû

ò¿âøèíä 1 õîíèíä õîíîãò 1.2-1.8 кã õ¿÷èò òýæýýë þì óó, 3.0-3.3 кã ø¿¿ñëýã òýæýýë,

çóóíû äóíä ¿å ãýõýä õàðãàëçàí 1.6-1.8 кã, 3.4-4.2 кã òýæýýë ºãâºë çóí-íàìðûí

æèíãèéí àëäàãäëûã íºõºæ ÷àäàõ áîëîìæòîé þì24. Òýãýõëýýð áýë÷ýýðèéí ìîíãîë

õîíèíû ºãºõ àøèã øèì, çºâõºí òýæýýëä ãàðàõ çàðäëàà áîäîîä ¿çýõëýýð óëàìæëàëò

áýë÷ýýðèéí õîíèíû àæ àõóé ýðõëýõ èðýýä¿é ÿìàð áàéãààã çàéëøã¿é àíõààð÷

¿çýõýýñ ººð àðãàã¿é.

Áàñ íýãýí ç¿éë áîë äº÷ººä îíîîñ 2000-ààä îí ãàðòàë ìàíàéä ãàí, çóä,

áàéãàëèéí áóñàä àþóë ãàìøãààñ îíû ýõýíä áàéñàí òîì ìàëûí äóíäæààð 3,1 îð÷èì

õóâü íü æèë òóòàì ç¿é áóñààð õîðîãääîã áàéæýý. Гàí, çóäûí ýð÷ìèéí áàéäàë áà

ìàëûí ç¿é áóñûí õîðîãäëûí õàìààðàë õóó÷èí áàéäëààðàà õàäãàëàãäàíà, ººðººð

õýëáýë áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ óëàìæëàëò àðãà òåõíîëîãè ìààíü îãò

ººð÷ëºãäºõã¿é, ñ¿ðãèéí á¿òýö ¿íäñýíäýý õýâýýðýý áàéíà ãýâýë ýíý çóóíû äóíä ¿å

ãýõýä òîì ìàëûí ç¿é áóñ õîðîãäîë æèëä äóíäæààð 18-19%-ä õ¿ðýõ òºëºâòýé áàéíà.

Çóóíû äóíäààñ õîéø áîë áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã õóó÷èí àðãààðàà ýðõëýí õºòºëæ

àìüäðàõ áîëîëöîîã¿é áîëîõ íü. Ìýäýýæ öààøèä õ¿í àì ýð÷èìòýé ºñíº. Õ¿íñ

òýæýýëèéí àñóóäàë, îäîî ÿðèàä áàéãàà õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë á¿ð ÷ õóðöäàæ

áîëçîøã¿é. Èðýýä¿éí ýíýõ¿¿ ýðýëò, øààðäëàãûã íü áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé äààõã¿é

áîëæ ìàãàäã¿é. Îäîî ÷ ãýñýí ãîâèéí àéìãèéí òºâèéã áàéòóãàé ñóìûí òºâèéã ìàë àæ

àõóéí ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàñàí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õàíãàæ ÷àäàæ áàéãàà áèë ¿¿.

Гîâèéí á¿ñýíä ãàçðûí áàÿëàãàà ò¿øèãëýñýí õýäýí àðâàí ìÿíãàí õ¿íòýé õîò ñóóðèí

23 Õàìòûí á¿òýýë: Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé /Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí Ä.Äàãâàäîðæ, Ë.Íàöàãäîðæ., Í.Òîãòîõ/-УÁ “ÝÄÌÎÍ”2003 120 õóóä. Vulnerability of Mongolia’s Pastoralists to Climate Extremes and Changes: Punsalmaa Batima, Luvsan Natsagdorj and Nyamsurengyn Eatnasan - “Climate Change and Vulnerability”, edited by Neil Leary, Cecilia Cande, Jaoti Kulkarni, Anthany Nyong and Juan Pulhin, London, 2007, pp.67-87

24 Õàìòûí á¿òýýë: Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóé (Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ñàâ-øèì òîãòîëöîî, ìàë àæ àõóéí ºðòºõ, äàñàí çîõèöîõóé òºñºë)- УÁ., 2005, Ýäìîí õýâëýëèéí ãàçàð, õ. 13-21

62


îéðûí õýäõýí æèëèéí äîòîð áîñîîä èðýõýä áèä 10-ûí áèäîí ãàíçàãëààä, 10-20 кì

àëñëàãäñàí “ãîâèéí ãàíö àéë” –ààñ ñ¿¿ãýý öóãëóóëæ ãîëëàíä áÿñëàã øàõàæ Êàíàä

ìýðãýæèëòíèé àìàíä õèéõã¿é áàéõ. Òýãâýë áèä ÿìàð àðãà õýìæýý àâàõ âý? ãýäãýý

îäîîíîîñ áîäîæ, òºëºâëºæ áàéõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà. Îäîîãîîð ýð÷èìæñýí ìàë àæ

àõóéí òóõàé ÿðüæ, á¿ð Çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºð ãàðãà÷èõñàí áàéãàà áîëîâ÷ ìàë àæ

àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ãîë õýðýãñýë áîëîõ áýë÷ýýð ýçýìøèëò, ºì÷ëºëèéí àñóóäëûã

øèéäýýã¿é, ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä äýìæèõ àñóóäàë

øèéäýãäýýã¿é, åð íü ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéí Ìîíãîëûí ãýõ çàãâàð ÷ ãàð÷ èðýýã¿é

áàéíà. Ìàë àæ àõóéí ñîíãîäîã ìàÿãèéí ýð÷èìæèëòèéã òàðèìàë òýæýýë ¿éëäâýðëýæ

áîëîõóéö áàéãàëèéí íººöòýé, ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðèéí àðãààð

áîëîâñðóóëàõ áîëîìæòîé, áîðëóóëàõ çàõ çýýëòýé, ìàë àæ àõóé-ãàçàð òàðèàëàíã

çºâ õîðøèí õºãæ¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé òèéì ë ãàçàð ýõýëæ ÿðèõ áîëîâ óó. Îäîî ÷ ýíý

àæëûí ýõëýëèéã ìàíàé ôåðìåð¿¿ä òàâèàä ÿâæ áàéíà. Õàðèí èéì áîëîìæ õîìñ ãîâü

öºëèéí á¿ñ, áàðóóí á¿ñ íóòãèéí ìàë àæ àõóéã öààøèä õýðõýí àâ÷ ÿâàõ âý ãýäýãò

õàðèóëò ýðöãýýå.

Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ óëáààëñàí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí ýðñäëèéã

áóóðóóëàõûí òóëä þó õèéõ õýðýãòýé áàéíà âý ãýäýã òàëààð îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí

äýìæëýãýýð 2003-2005 îíä õýðýãæ¿¿ëñýí “Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ñàâ øèì

òîãòîëöîî, ìàë àæ àõóéí ºðòºõ, äàñàí çîõèöîõóé” òºñëèéí õ¿ðýýíä ìàë÷èä, õºäºº

àæ àõóéí ìýðãýæèëòí¿¿ä, òºâ, îðîí íóòãèéí óäèðäàõ àæèëòíóóäûã õàìðóóëàí

íýëýýä ºðãºí õ¿ðýýíèé ñóäàëãàà ÿâóóëæ, ò¿¿íèéãýý íýãòãýí àâààä ¿çýõýä ìàë

àæ àõóé ýðõëýõ óëàìæëàëò àðãà àæèëëàãààã ñýðãýýõýýñ ýõëýýä áýë÷ýýðèéí óñàí

õàíãàìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, ìàë ñ¿ðãèéã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, òýæýýë áýëòãýë, ¿éëäâýðëýëèéã

çîõèõ ò¿âøèíä õ¿ðãýõ ãýýä áèäíèé õóó÷èí ÿðüäàã ë óëàìæëàëò àðãà õýìæýýí¿¿äèéí

çýðýãöýý õîò ñóóðèí ãàçðûí îéðîëöîî ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ,

áýë÷ýýðèéí ýкîëîãèéí çîõèñòîé íóòãèéã á¿ðýí àøèãëàõ çîðèëãîîð îäîîãèéí çàñàã

çàõèðãàà íóòàã äýâñãýðèéí õóâààðèéã ýðãýí õàðæ ¿çýõ õ¿ðòýë àñóóäëûã ñºõºí

òàâüñàí áàéíà. Ýäãýýð àðãà õýìæýýãýý áýë÷ýýð, òýæýýëèéí, ìàë ìàëëàãààíû,

ìàë÷äûí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ, õîò ñóóðèí ãàçðûã õ¿íñýýð õàíãàõ ãýæ á¿ëýãëýí,

àðãà õýìæýý á¿ðèéíõýý õýðýãæèõ áîëîìæèéã ÷àíàðûí òàëààñ íü ¿íýëñýí áàéäàã.

õ¿ñíýãò 4.1-ä ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýã ¿ç¿¿ëýâ.

Ýíäýýñ õàðàõàä ºíººãèéí íºõöºëä áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã ýðñ ººð÷ëºõ,

òîäîðõîé á¿ñ íóòàãò ÷ áîëîâ ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéä øèëæèõ ãýñýí ñàíàà íèéãìèéí

õ¿ðýýíä áàðàã áàéõã¿é áàéãàà íü õàðàãäàíà.

63

ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒªÄ ÄÀÑÀÍ ÇÎÕÈÖÎÕÓÉõ

¿ñí

ýãò.

4.1

. Уóð

àì

üñã

àëû

í º

ºð

÷ë

ºë

òºí

ä ä

àñàí

çî

õèö

îõ

õóâ

èë

áàð

ûí

¿í

ýëãý

ý

Дàñ

àí ç

îõè

öî

õ õó

âè

ëá

àð

Єí

ºº

ãèé

í

àìü

äð

àëä

õý

ðýã

æè

õ á

àéãà

à ýñ

ýõ

Єí

ºº

ãèé

í

äàñ

àí

çîõè

öî

õ ÷

àäàâ

õè

õýð

ýã-

æ¿¿

ëýõ

á

îë

îì

æ

Гàð

àõ ¿

ð

àøè

ã

Бàé

ãàë

ü

îð÷è

íä

¿ç¿¿

ëýõ

íº

ëºº

ëºë

Гàðàõ çàðäàë

Бýðõøýýë

Эí

òýð

ã¿¿í

ä ã

àðàõ

ãàð

àõ

¿ð ä

¿íÁýë÷ýýð òýæýýëèéí àøèãëàëò,

çîõèöóóëàëò

Áýë

÷ýýð

èé

í ì

åíåæ

ìåíòè

éã

ñàé

æðóó

ëàõ

áàãà

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

áàãà

Ì,

ÑÁ

àé

ãàë

ü îð÷í

ûã

õàì

ãààë

àõ,

óóð à

ìüñ

ãàë

ààñ

ººð÷ë

ºë

òººñ

áè

é

áîë

îõ

óðò

õóãà

öààãà

àð

¿ðãý

ëæ

ëýõ

ñºðºã

¿ð

äàãà

âðû

ã á

óóðóó

-ëàõ

ãàí

ãàíä

óó á

àé

äë

ûí í

ºë

ºº

áóó

ðàõ,

òàë

õàãä

ñàí

áýë

÷ýýð

ñýð

ãýõ,

áýë

÷ýýð

àø

èãë

àë

ò ñà

éæ

ðàõ,

çóä

ûí õ

îõè

ðîë

áàãà

ñàõ,

Òàðè

ìàë

áýë

÷ýýð

áè

é á

îë

ãîõ

¿ã¿é

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

áàãà

Ò,Ý

Гàí,

õîðòî

íä

òýñ

âýðòý

é ó

ðãà

ìû

í

ñîð

ò á

èé

áîë

ãîõ

¿ã¿é

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

áàãà

Ò,Ý

Áýë

÷ýýð

òàðè

ìàë

æóó

ëàõ

¿ã¿é

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

áàãà

Ò,Ý

Áýë

÷ýýð

èé

í ó

ñàí õ

àíãà

ìæ

èé

ã ñà

éæ

ðóó

ëàõ

áàãà

áàãà

äóí

äºíä

ºð

äóí

äá

àãà

Ò,Ý

Òýæ

ýýë

áýë

òãýë

áîë

îí

¿éë

äâý

ðë

ýëè

éã

íýì

ýãä

¿¿ë

ýõá

àãà

äóí

äºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

áàãà

Ò,Ý

Áýë

÷ýýð

àø

èãë

àë

òûí ý

ðõ

ç¿é

í

îð÷í

ûã

á¿ð

ä¿¿

ëýõ

á

àãà

äóí

äºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

áàãà

Ì,Ñ

Ìà

ëû

í ò

îî ò

îë

ãîé

ã á

ýë÷ý

ýðè

éí

òàà

öàä

òîõè

ðóó

ëàí ì

àë

ëàõ

¿ã¿é

áàãà

ºíä

ºð

äóí

ää

óíä

áàãà

Ì,Ñ

Ìàëûí õàðèóëãà ìàëëàãàà

Ìà

ëû

í á

èî-÷

àä

àâõ

èé

ã ÷à

íàðæ

óóë

àõ

áàãà

äóí

ää

óíä

äóí

ää

óíä

äóí

äÒ

,Ý

Ìàë

ûí à

øè

ã ø

èì

íýì

ýãä

ýæ,

ìàë

÷äû

í

÷àä

àâõ

è ä

ýýø

èë

ýí ã

àí

çóä

áîë

îí á

àé

ãàë

èé

í

ººð á

óñàä

ãàì

øè

ãò

¿çýã

äë

ýýñ

¿¿ä

ýõ ñ

ºðºã

¿ð

äàãà

âàð á

àãà

ñíà

ªâº

ëæ

ºº õ

àâà

ðæ

ààã

ñàé

æðóó

ëàõ

áàãà

äóí

äºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

ºíä

ºð

Ý

Ìà

ë à

øè

ã ø

èì

èé

ã íýì

ýãä

¿¿ë

ýõ

òóð

øè

ëò

ñóä

àë

ãààã

ºðãº

æ¿¿

ëýõ

áàãà

áàãà

äóí

äºíä

ºð

áàãà

ºíä

ºð

Ò,Ý

Çîõè

îì

îë

õýý

ëò¿

¿ëãè

éí º

ðãº

æ¿¿

ëýõ

áàãà

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

äóí

äÒ

,Ý

Ìà

ë ý

ìíýë

ãèé

í ¿

éë

÷èë

ãýýã

òî

ãòì

îë

æóó

ëàõ

áàãà

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

äóí

äÒ

,Ý

Ìà

ë à

æ à

õóé

í ì

åíåæ

åðè

éã

áýë

òãýõ

¿ã¿é

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

áàãà

Ñ

Îë

îí ò

àë

ûí ñ

óðãà

ëòó

óäû

ã çî

õèîí

ÿâóó

ëàõ

/ãàä

ààä

àä

ñóð

ãàõ,

ìýð

ãýæ

èë

ä

ýýø

ë¿¿

ëýõ

, îðîí í

óòãè

éí,

çàé

íû

ñó

ðãà

ëò

ã.ì

./

áàãà

áàãà

äóí

äºíä

ºð

áàãà

ºíä

ºð

Ì

64


Ìàë÷äûí àìæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ

Ìà

ë à

æ à

õóé

í á

¿òýý

ãäýõ

¿¿í

áîë

îâñ

ðóó

ëàõ

àâò

îì

àò

áîë

îí

ìå

õàíè

кæñà

í ò

ºõº

ºðºì

æ í

ýâòð

¿¿ë

ýõá

àãà

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

áàãà

Ì,Ý

Ìàë

÷äû

í à

ìüæ

èðãà

à

äýý

øè

ëæ

óë

ìààð î

ðîí

íóò

ãèé

í ý

äè

éí ç

àñã

èé

í

÷àä

àâõ

è í

ýìýã

äýí

ý.

Ìºí á

ýë÷ý

ýðè

éí ì

àë

àæ

àõó

éãà

àñ

õàãà

ñ ñó

óðè

í

ìàë

àæ

àõó

é õ

ºãæ

èõ

ýõë

ýë á

îë

íî

ªð

õèé

í á

îë

îí õ

îðø

ñîí

¿éë

äâý

ðë

ýëè

éã

õºãæ

¿¿ë

ýõá

àãà

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

áàãà

Á,Ì

,Ý

Ìà

ë à

æ à

õóé

, ãà

çàð ò

àðè

àë

àíã

õîñë

óóë

àõ

áàãà

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

ºíä

ºð

Ò,Ý

,Ç

Ìà

ë÷ä

ûí á

¿ëãè

éí à

æ à

õóé

ã ä

ýìæ

èõ

áàãà

äóí

äºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

áàãà

ÌÌ

àë

÷äû

ã ñý

ðãý

ýãä

ýõ ý

ð÷è

ì õ

¿÷ýý

ð

õàíãà

õá

àãà

äóí

äºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

áàãà

Ò,Ý

Îð

îí í

óòàãò

òºðºë

á¿ð

èé

í æ

èæ

èã

áîë

îí ä

óíä

¿é

ëä

âýðë

ýëè

éã

õºãæ

¿¿ë

ýõá

àãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

áàãà

ºíä

ºð

Ñ,Ç

Îð

îí í

óòãè

éã

õîë

áîîæ

óóë

àõ

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

äóí

äá

àãà

ºíä

ºð

Ò,Ý

Ìà

ëû

í ä

ààòã

àë

ûí ò

îãò

îë

öîîã

ñàé

æðóó

ëàõ

¿ã¿é

ºíä

ºð

ºíä

ºð

äóí

äá

àãà

ºíä

ºð

Ñ

Ìà

õ, ì

àõà

í á

¿òýý

ãäýõ

¿¿íè

é

ýкñï

îðòè

éã

íýì

ýãä

¿¿ë

ýõá

àãà

áàãà

ºíä

ºð

äóí

äá

àãà

ºíä

ºð

Ñ

Õîò ñóóðèí ãàçðûã õ¿íñýýð õàíãàõ

Õî

ò ñó

óðè

í ã

àçà

ð ñ

¿¿íè

é ÷

èãë

ýëè

éí

ôå

ðì

åðè

éí à

æ à

õóé

ã õº

ãæ¿¿

ëýõ

àæ

ëû

ã ºðãº

æ¿¿

ëýõ

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

Á,Í

Õ¿í

ñíè

é à

þóë

ã¿é

áàé

äàë

íýì

ýãä

ýæ á

ýë÷ý

ýðè

éí

ìàë

àæ

àõó

éãà

àñ

ñóóð

èí ì

àë

àæ

àõó

éí

¿éë

äâý

ðë

ýëä

øè

ëæ

èõ

áîë

îì

æ á

¿ðä

ýíý

Õî

ò ñó

óðè

í ã

àçà

ð ì

àõí

û ÷

èãë

ýëè

éí

ôå

ðì

åðè

éí à

æ à

õóé

õºãæ

¿¿ë

ýõ

àæ

ëû

ã ºðãº

æ¿¿

ëýõ

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

Á,Í

ªº

ð á

óñàä

òºðë

èé

í ò

óñë

àõ

àæ

àõó

éã

õºãæ

¿¿ë

ýõ /ãà

õàé

, òà

õèà,

õ¿íñí

èé

íîãî

î/

áàãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

Á,Í

ÓÀª

Уóð

àì

üñãà

ëû

í º

ºð÷ë

ºë

òèé

í /У

Àª

/ ì

îíè

òîðè

íãè

éí ñ

¿ëæ

ýý á

èé

áîë

ãîõ

¿ã¿é

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

Ò.Ý

Уóð

àì

üñãà

ëû

í

ººð÷ë

ºë

òººñ

ãàð÷

áîë

çîø

ã¿é

ñºðºã

¿ð

äàãà

âðû

ã á

óóðóó

ëàõ,

óë

ìààð à

ðè

ëãà

ð

øè

íæ

ëýõ

óõà

àíû

¿í

äýñ

ëýë

íýì

ýãä

ýõ

Гàí ç

óä á

îë

îõ

öàã

àãà

àðû

í í

ºõö

ºë

ø

àë

ãóóð

óòã

ûã

ãàðãà

õá

àãà

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

ºíä

ºð

Ò,Ý

Òàéë

áàð: Ì

-ìåíåæ

ìåíò

, Ý

-ñàíõ¿

¿ ýä

èéí ç

àñà

ã,Ñ

-ñýò

ãýë

ç¿é

í,

Ì-ç

àõ

çýýë

èéí,

Á-

áàéãà

ëèéí í

ººö

, Í

- º

ºð

áóñ

àä í

ºº

ö(õ

¿í õ

¿÷, ò

óðø

ëàãà

ãýõ

ìýò

), Ò

-òåõí

îë

îãè

(Ýõ

ñóðâà

ëæ

: Õ

àì

òûí á

¿òýý

ë:

Уóð

àì

üñãà

ëû

í º

ºð÷ë

ºë

òºä

äàñà

í ç

îõè

öîõó

é (

“Уóð

àì

üñãà

ëû

í º

ºð÷ë

ºë

òºä

ñà

â-ø

èì

òî

ãòî

ëö

îî

, ì

àë

àæ

àõó

éí º

ðòº

õ, ä

àñà

í ç

îõè

öîõó

é”

òºñº

ë)-

УÁ

., 2

005,

Ýä

ìîí õ

ýâë

ýëè

éí ã

àçà

ð,

õ. 1

1-1

2-à

àñ

àâà

â)

65


4.2 ГàЗàð ÒàðИàëàíГИЙí ДàÑàí ЗОõИЦОõУЙ

Уóð àìüñãàëûí öààøäûí ººð÷ëºëòèéí ÿâöàä óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíû

õóð áîðîîíû ºñºëòººñ äýâñãýð ãàäàðãûí óóðøóóëàõ ÷àäâàðûí ºñºëò 6-10 äàõèí

äàâàõààð áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õàëóóí öàã àãààðûí äàðàìò óëàì ºñºõººð áàéãàà

íü ìàíàé îðíû ãàçàð òàðèàëàíä ó÷ðàõ ýðñäëèéã èõýýõýí íýìýãä¿¿ëíý. Гàçàð

òàðèàëàíãèéí ýðñäëèéã áóóðóóëàõ ñóäàëãàà ¿íäñýíäýý õèéãäýýã¿é øàõàì25 áàéãàà

áîëîâ÷ îäîîãîîð ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðò óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä äàñàí

çîõèöîõ òàëààð äàðààõ çàðèì ç¿éëèéã òºñººëæ áîëîõîîð áàéãàà þì.

• ýðòáîëîâñîðäîã,ãàí,õàëóóíõóóðàéñàëõè,õýòõàëóóíäòýñâýðòýé¿ðòàðèàíû

ººðèéí ñîðòûã áóé áîëãîõ, íóòàãøóóëàõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ,

• õºðñíèéãñàëõèíûýëýãäýë,õóóðàéøëààñõàìãààëàõçîðèëãîîðõàìãààëàëòûí

îéí çóðâàñûã áóé áîëãîõ,

• õºðñ õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ öóëãóé óðèíøûã õàëæ îëîí ñýëãýýò òàðèàëàëòûí

ãîðèìä øèëæèõ,

• ãàí,õóóðàéøèëòûííºõöºëäöààøèäóñàëãààíûõóâüäàëüáîëîõõýìíýëòòýé,

çóóí õóâü óñàëãààòàé ãàçàð òàðèàëàíä øèëæèõ,

• óóð àìüñãàëûí äóëààðàëòòàé õîëáîãäîí ºíäºð óóëûí á¿ñýíä áàãà îâðûí

òåõíèк àøèãëàí ºðõèéí òàðèàëàí õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõ,

• óñàëãàà õèéõ áîëîìæòîé àòàðøèæ õàÿãäñàí íèéò òàëáàéä ìàëûí òýæýýë,

îëîí íàñò óðãàìàë òàðèàëàõ ÿâäëûã òºð çàñãèéí ç¿ãýýñ óðàìøóóëàõ,

• òàðèàëàëò ÿâóóëàõ õóãàöààã òóõàéí æèëèéí áàéãàëü öàã óóðûí íºõöºëòýé

óÿëäóóëàí çîõèöóóëæ óÿí õàòàí çîõèöóóëæ áàéõ,

• ãàçàð òàðèàëàíä àøèãëàæ áîëîõ òàëáàéí ýçýìøèëò, ºì÷ëºëèéí àñóóäëûã

øèéäâýðëýõ

4.3 УÑíЫ íЄЄЦ

Уóð àìüñãàëûí öààøäûí äóëààðàëò, õóóðàéøëûí íºõöºëä óñíû íººöèéí

àñóóäàë íýí õóðö òàâèãäàõ áîëíî. Èéì íºõöºëä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ñºðºã

¿ð äàãàâðûã ñààðìàãæóóëàõ, äàñàí çîõèöîõóéí òàëààð þó õèéæ áîëîõ âý?

• þóíû ºìíº óñíû ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëæ,

õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ õýðýãòýé áàéíà. Гàçàð äîîðõ óñíû îðä ãàçðóóäûã îðóóëàí

Ìîíãîë îðíû õýìæýýíä 2009 îíä òîìîîõîí 29 ñàâ ãàçðûã òîäîðõîéëæýý.

Ýíä ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí çºâëºë¿¿äèéã áàéãóóëàõ,

25 Bayasgalan Sh,Bolortsetseg B,Dagvadorj D,Natsagdorj L and Erdenebat E Climate Change in Arid and Semi-arid Region of the Central Asia, Proceedings of the Second Mongolia-China Simposium, Sep. 12-16 1995, UB.,pp.125-136, Climate change and impacts in Mongolia – UB, 2000 JEMR publisking. Mongolia pp. 142-170

66


ýíý íºõöëèéã Ìîíãîë óëñûí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí

õóâààðèëàëòàä òîîöîæ îðóóëàõ õýðýãòýé áàéíà /Çóðàã 4.1/.

Çóðàã 4.1. Ìîíãîë îðíû òîìîîõîí ñàâ ãàçðóóä

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óóð àìüñãàëûí õóóðàéøèëòàé ¿å ¿ðãýëæèëæ, óóë óóðõàé,

ãàçàð, áýë÷ýýðèéí àøèãëàëò ýð÷èìæèæ, ãîëûí ñàâ ãàçàð äàõü õ¿íèé ¿éë

àæèëëàãààíû íºëººëºë óëàì íýìýãäýæ áóé ýíý ¿åä óñíû õ¿ðýëöýýã¿é áàéäàë,

ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí íºõöëèéí äîðîéòîë çýðýã íü ñàâ ãàçðûí íýãäñýí

ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü óëàì á¿ð òóëãàìäàæ áóéã õàðóóëæ áàéíà. Ýíý

÷èãëýëä õóóëü, ýðõç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ýõëýë òàâèãäàæ áàéíà.

• Ìîíãîëîðíûóñíûíººöèéí70õóâüÀëòàé,Õàíãàé,Õýíòèéííóðóó,Õºâñãºëèéí

óóëñ, Èõ Õÿíãàíû íóðóó çýðýã óóë íóðóóäûí ºíäºðëºã õýñýã áóþó Ìîíãîë

îðíû íóòàã äýâñãýðèéí 30 õóâüä á¿ðýëäýíý (Çóðàã 4.2). Èéìýýñ ýäãýýð íóòàã

äýâñãýðèéã òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðóóëàí ãîëóóäûí

ñàâ ãàçðûí ýõíèé ýкîñèñòåìèéã õàìãààëàëòàä àâàõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ íü

íýí ÷óõàë áàéíà .

67


Ã. Äàâàà, 2002

Çóðàã 4.2. Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñíû 70 õóâü á¿ðýëäýõ ñàâ ãàçðûí ýõ

• óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººãººð ºíäºð óóëûí ìºñòºë àñàð ò¿ðãýí

ÿâöòàé õàéëæ áàéãàà ó÷ðààñ öýâýð óñíû ýíý èõ íººöèéã óñíû ýð÷èì õ¿÷èéã

õºãæ¿¿ëýõ áîëîí õàìãààëàëòûí óñàí ñàíãóóäûã ìºñòëèéí äîîð áàéãóóëæ

îéðîëöîîãîîîð Уâñ íóóð øèã 2 íóóðûí õýìæýýòýé óñíû íººöèéí õóðèìòëàëûã

áóé áîëãîõ áîëîëöîî áàéíà. Ìºñòëèéí õàéëñàí óñûã õóðèìòëóóëñàíààð óóð

àìüñãàëûí öààøäûí ººð÷ëºëòºä íýí ýìçýã áàðóóí á¿ñèéí õ¿í àì, ÕÀÀ,

óñíû ýð÷èì õ¿÷, ¿éëäâýðèéí óñàí õàíãàìæèéã ¿å øàòòàéãààð øèéäâýðëýõèéí

çýðýãöýý Õîâä ãîë, ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä, Õàðõèðàà, Ò¿ðãýí, Ç¿éë, Áóëãàí,

Öýíõýð ãîëóóä, Èõ íóóðóóäûí õîòãîðûí íóóðóóäûí ò¿âøíèé ãîðèìä

çîõèöóóëàëò õèéæ áîëíî.

• íýãýíòìºñòºëõàéëæ,óëìààðõóóðàéõýýð,ãîâü,öºëèéíá¿ñýäóóðøèëèõñýæ,

íóóðóóä, óñàí ñàíãèéí ãàäàðãààñ óóðøëààð óñ áóöàëòã¿é àëäàãäàõ ó÷ðààñ

óñíû íººöèéã óóðøèë õàìãèéí áàãà áàéõ, óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé íººö èõòýé, ãîë

ìºðíèé óñíû íººö á¿ðäýõ Àëòàé, Õàíãàé, Õýíòýé íóðóó, Õºâñãºëèéí óóëñûí

ºíäºð óóëûí á¿ñýä óñàí ñàí áàéãóóëàõ çàìààð óñíû õóðèìòëóóëàë áóé

áîëãîõ, ãîë ìºðíèé óñíû ãîðèìûí çîõèöóóëàëò õèéõ õýðýãòýé.

• õàðèí ãîâü, õýýðèéíá¿ñýä óñàí ñàíãóóäûãáàéãóóëæ óñíûàëäàãäëûã óëàì

íýìýãä¿¿ëýõã¿é áàéõ íü ÷óõàë áîëíî. Òàë, õýýð, ãîâèéí á¿ñýä óñûã õàìãèéí

õýìíýëòòýé àøèãëàõ, õóðèìòëóóëàõ, õàìãààëàõ äàëä ñèñòåìèéã áàéãóóëàõ

òàëààð àðãà õýìæýý àâàõ íü ç¿éòýé þì.

• õîòñóóðèíãàçðûíóñõýðýãëýýãòîîëóóðæóóëàõçàìààðáàãàñãàõ,¿éëäâýðàæ

àõóéí ãàçàð óñûã õýìíýëòòýé þì óó, ýðã¿¿ëýí õýðýãëýõ òåõíîëîãè òóóøòàé

íýâòð¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.

68


• öýâýðëýõáàéãóóëàìæèéíõ¿÷èí÷àäëûãíýìýãä¿¿ëýõ,øèíýýðáàðèõçýðãýýð

áîõèð óñ àëäàãäàõ ÿâäëûã àëü áîëîõ áàãàñãàõ çîðèëò òàâèõ õýðýãòýé.

• íýãýíòóóðàìüñãàëûíõóóðàéøèëí¿¿ðëýæáàéãààíºõöºëäóñàëãààòàéãàçàð

òàðèàëàíãààñ ë òîãòâîðòîé óðãàö àâ÷ õ¿í àìûí õ¿íñíèé õýðýãöýýã õàíãàõ

íü ìýäýýæ. Гàãöõ¿¿ îäîîãèéí óñíû àëäàãäàë èõòýé óñàëãààíû ñèñòåìèéã

ÿàðàëòàé ñîëèõ, óñàëãààíû ººð äýâøèëòýä òåõíîëîãèä øèëæèõ àëõàì õèéõ

ÿâäàë çàéëøã¿é ãàð÷ èðæ áàéõ þì.

4.4 БàЙГàëИЙí ЭêОÑИÑÒÅìИЙí ДàÑàí

ЗОõИЦОõОД ДЭìæëЭГ ЇЗЇЇëЭõ íЬ

Ìîíãîë îðíû ýкîñèñòåìèéã õàìãààëíà ãýäýã áîë áàéãàëèéí áýë÷ýýðèéã

äîðîéòîëä îðîõîîñ ñýðãèéëýí õàìãààëàõ, íýãýíò äîðîéòñîí îð÷èíã õàìãèéí áàãà

çàðäëààð íºõºí ñýðãýýíý ãýñýí ¿ã. Îäîîãèéí áàéäëààð ãàçðûí ìåíåæìåíò ¿íäñýíäýý

ýçýíã¿é, àøèãëàëòûã Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóé, õºíãºí ¿éëäâýðèéí ÿàì, õÿíàëòûã Áàðèëãà

õîò áàéãóóëàëòûí ßàì, íºõºí ñýðãýýëòèéã Áàéãàëü îð÷èí , àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì

õàðèóöàæ áàéãàà áîëîâ÷ ¿íäñýíäýý òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãààñ áóñàä íü

“ýçýíã¿é” áàéãàà þì. Áýë÷ýýðèéí ýкîñèñòåìèéã õàìãààëàõûí òóëä:

• áýë÷ýýðèéííýãäñýíìåíåæìåíòèéíòîãòîëöîîáóéáîëãîõ,

• áýë÷ýýðýçýìøèõ,àøèãëàõ,ºì÷ëºõõóóëüýðõç¿éíîð÷èíáóéáîëãîõ,

• ìàëàæàõóéí¿éëäâýðëýë,ñ¿ðãèéíá¿òöèéãáýë÷ýýðèéãñ¿éòãýõáèø,òýòãýõ

áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëàõ,

• áýë÷ýýð óñæóóëàõ, îòðûí áýë÷ýýð íóòãèéã òóñàä íü ÿëãàí çààãëàæ ãàðãàõ,

ñóìäûã òîìðóóëàõ, óëñûí çàñàã çàõèðãààíû àíõàí øàòíû íýãæèéí õóâààðèéã

ººð÷ëºõ çýðãýýð áýë÷ýýð àøèãëàëòûí îðîí çàéí òýíöâýðèéã õàíãàõ,

• áýë÷ýýðèéíõîðòîí,ìýðýã÷òýéáèîëîãèéíàðãààðòýìöýõ,

• ãàçðûíòºëºâáàéäëûíøóóðõàéìîíèòîðèíãèéíòîãòîëöîîãáîëîâñðîíãóéáîëãîõ,

• íýíõîâîð,õîâîð,õîâîðäñîí,õ¿íñíèéáîëîíýì÷èëãýýíèéà÷õîëáîãäîëòîé

óðãàìëûã òàðèìàëæóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ,

• àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîëòîé àìüòäûí òàðõàëòûí á¿ñ íóòãèéã íóòãèéí èðãýä,

àíãèéí îòîãóóäàä ýçýìø¿¿ëýõ, óñòàæ ¿ã¿é áîëæ áàéãàà àìüòàäûã íóòàãøóóëàõ

àðãà õýìæýý àâàõ,

• öºëæèëòòýé òýìöýõ ãýõëýýð ë ìîä òàðèõ ãýäýã îéëãîëòîîñîî ñàëæ ºðãºí

óóäàì áýë÷ýýðèéí äîðîéòîëòîé òýìöýõ ººð àðãà çàì, òóõàéëáàë, áýë÷ýýðèéí

ýçýìø¿¿ëýëò, áýë÷ýýðèéã õóâààðèòàé àøèãëóóëàõ, áýë÷ýýðèéí òàòâàð

õóðààìæ áóé áîëãîõ çýðýã çàõ çýýëèéí õºø¿¿ðãèéã ºðãºí àøèãëàõ

69


ãýõ çýðýã èæ á¿ðýí àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéãàà áºãººä ýíä

äóðüäñàí èõýíõ ñàíàà, àðãà õýìæýý íü 2021 îí õ¿ðòýë àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõýýð

òºëºâëºñºí “Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¿íäýñíèé õºãæëèéí öîãö

áîäëîãî”-ò òóñãàëàà îëñîí þì.

Áàéãàëèéí ýкîñèñòåìèéã õàìãààëàõ òàëààð äýëõèé äàõèíä íýãýíò òîãòñîí àðãà

áîë áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí ¿íäñýí øèíæ, èæ á¿ðäëèéã òºëººëñºí, ýкîñèñòåìèéí

ºíäºð à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ãàçàð íóòãèéã õàìðóóëàí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð

íóòãèéí ñ¿ëæýýã çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâäàë áàéäàã áºãººä 2009 îíû ýöñèéí áàéäëààð

óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 14.4 õóâü áóþó 22.5 ñàÿ ãà òàëáàé á¿õèé ãàçðûã óëñûí

òóñãàé õàìãààëàëòàä àâààä áàéíà. Ìºí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò áîëîí ò¿¿õ, ñî¸ëûí

äóðñãàëò ãàçàð íóòãèéã îðîí íóòãèéí Èðãýäèéí õóðëûí øèéäâýðýýð õàìãààëàëòàíä

àâ÷ àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã òîäîðõîé õýìæýýãýýð õÿçãààðëàõ ÿâäàë äýëãýð÷

áàéíà. Îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàíä 16.31 ñàÿ ãà á¿õèé 911 ãàçðûã àâ÷ýý. Ýäãýýðèéã

òîîöâîë Ìîíãîë îðíû íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 24.7% áóþó 38.6 ñàÿ ãà òàéëáàé á¿õèé

ãàçàð íóòàã òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò õàìðàãäàæ áàéíà. ¯¿íèéã öààøèä

Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä äýâø¿¿ëñýí óëñûí íóòãèéí 30%-ä õ¿ðãýõ çîðèëò

òàâüñàí áàéíà. Гýõäýý ýíä òîî íü ãîë áóñ, òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéã

æèíõýíý ¸ñîîð íü áóé áîëãîõ àñóóäàë ãîë ÷óõàë áàéãàà þì. Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ

àõóéòàé, ãàçàð íèéòèéí ýçýìøèëä áàéãàà íºõöºëä ìàíàéä, ÿëàíãóÿà òàë õýýð ãîâü

öºëèéí á¿ñýíä òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûã àøèãëàëòààñ á¿ðýí ÷ºëººëæ õàðààõàí

÷àäàõã¿é ë áîëîâ óó.

4.5. ОЙí íЄЄЦИЙí ДàÑàí ЗОõИЦОõОД

ДЭìæëЭГ ЇЗЇЇëЭõ íЬ

Îéí íººöèéã õàìãààëàõ ãîë àðãà çàì íü óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð

íóòãèéí ñ¿ëæýýã ºðãºòãºõ ÿâäàë þì. Ñàÿõàí Ìîíãîë óëñûí Èõ õóðëààñ îé á¿õèé

áîëîí ãîë ìºðíèé óðñàö á¿ðäýõ ñàâ ãàçðûí ýõýíä àøèãò ìàëòìàëûí îëáîðîëîëò

ÿâóóëàõûã õîðèãëîñîí õóóëü ãàðãàëàà. 2007 îíä áàòëàí ãàðãàñàí “Ìÿíãàíû

õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¿íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî”-ò “Îéí íººöèéã

òîãòâîðòîé àøèãëàæ, îé õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, ýкîëîãèéí òýíöâýðèéã õàäãàëàõ

íºõöëèéã õàíãàíà” ãýæ çààæýý. Îéí ñàëáàðûí ¿íäýñíèé áîäëîãî íü çàõ çýýëèéí

ýðýëò õýðýãöýý, øààðäëàãûã õàíãàõóéö îéí ñàëáàðûã áèé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ, îé

ìîäíû ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðò îð÷èí ¿åèéí òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ çàìààð ìîä

áýëòãýëèéí ºíººãèéí ò¿âøèíã íýìýãä¿¿ëýõã¿éãýýð äîòîîäûí ìîäîí ìàòåðèàëûí

õýðýãöýýã õàíãàõ ÿâäàë áîëíî.

Ýíý áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä:

• îéãíºõºíñýðãýýõàæëûãºðãºíõýìæýýíäõèéõ;

70


• õºíººëòøàâüæ,ºâ÷íèéòàðõàëòûíñóäàëãààãºðãºæ¿¿ëæ,îéíõºíººëòøàâüæ,

ºâ÷èíòýé òýìöýõ àðãà õýìæýýã øèíý ò¿âøèíä ãàðãàõ;

• æèëäáýëòãýõìîäíûòºðºë,õýìæýýãîéíäààöòàéíüóÿëäóóëàíòîãòîîæºã÷

áàéõ áà ìîä áýëòãýëèéí òàëáàéã òóñãààðëàæ áàéõ;

• îéíò¿éìðýýñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõ,òýìöýõàæëûãøèíýøàòàíäãàðãàõ;

• îéõàìãààëàõàæèëääýâøèëòýòìåíåæìåíòèéíàðãàõýëáýðèéãíýâòð¿¿ëæ,

àøèãëàæ áîëîõ îéí ñàíã íóòãèéí èðãýä, íºõºðëºëä ãýðýýãýýð ýçýìø¿¿ëýí îéã

õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð çàõ çýýëèéí íèéãìèéí

õàðèëöààíä òîõèðñîí õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëýõ;

• îé,õýýðèéíò¿éìýðòýéòýìöýõýäîðîííóòãèéíòºðçàõèðãàà,èðãýí,àæàõóéí

íýãæ, áàéãóóëëàãûí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõ, ýíý õýðýãò

òºâëºðñºí òºñâººñ õºðºíãº çàðàõ ÿâäëûã äýñ äàðààòàé áóóðóóëàõ çýðýã

áîëíî.

4.6 БàЙГàëИЙí ГàìШГИЙí õЄíЄЄëИЙГ БУУðУУëàõ íЬ

Áàéãàëèéí ãàìøãèéí óëìààñ óëñ íèéãýìä ó÷èðäàã õîõèðëûí õ¿í àìäàà þì

óó, ¿íäýñíèé îðëîãîä ýçëýõ õàðüöàíãóé õýìæýýãýýðýý Ìîíãîë äýëõèéä äýýã¿¿ð

îðíî26. Ýíý íü íýã òàëààð àìüäðàëûí í¿¿äýë÷èí õýâøèëòýé õîëáîîòîé áîëîâ÷ áàñ

áàéãàëèéí ãàìøãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òîãòîëöîî áóþó ýðòíýýñ ñýðýìæë¿¿ëýõ

òîãòîëöîî (EWS-Early Warming system) ñóë õºãæñºíòýé õîëáîîòîé þì. Öààøèä

óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ óëáààëàí àãààð ìàíäëûí ãàðàëòàé áàéãàëèéí àþóë

ãàìøãèéí äàâòàãäàë óëàì íýìýãäýõèéí äýýð íèéãìèéí áàÿëàã àðâèæèæ, õ¿í àìûí

ñóóðüøèë, òºâëºðºë, õîòæèëò íýìýãäýõèéí õýðýýð áàéãàëèéí ãàìøãèéí ýðñäýë

íýìýãäýõ ìàãàäëàë òóí ºíäºð. Èéì íºõöºëä áèä þó õèéæ áîëîõ âý?

• áàéãàëèéíãàìøãààñõàìãààëàõýðõç¿éíòîãòîëöîîãîëîííèéòèéíîðîëöîîã

õàíãàõ, îðîí íóòãèéí òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ýðõ, ¿¿ðãèéã ºðãºòãºõ

÷èãëýë áàðèí áîëîâñðîíãóé áîëãîõ,

• áàéãàëèéí ãàìøãààñ õàìãààëàõ ýäèéí çàñãèéí ìåõàíèçìóóäûã áóé áîëãîõ

(áàéãàëèéí ãàìøãèéí äààòãàëûí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ, õîò, ñóóðèí ãàçàðò

óðóéí ¿åð ¿¿ñýõýä íºëººëæ áîëîõ ãàçàð, óóëûí ýìçýã ýкîñèñòåìòýé íóòàã \

óðóé ¿¿ñýõ, õºðñ ãóëñàõ ã.ì\-ò ãàçàð àøèãëàëòûã õÿçãààðëàõ, òºëáºðèéã

ºíäºðñãºõ, ò¿¿í÷ëýí ãîëûí ýõíèé îéí íºõºí ñýðãýýëò õèéñýí èðãýí, àæ àõóéí

íýãæ, áàéãóóëëàãûã óðàìøóóëàõ, òºðºë á¿ðèéí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, òàòâàð

õóðààìæààñ ÷ºëººëºõ àðãà õýìæýý àâàõ, áàéãàëèéí ãàìøãèéí àþóëûã

26 С.Г.КîðíôîðäСîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèåпîñëåäñòâèÿÿâëåíèéпîãîäûâ2002ã.-ÁþþëëåòåíüВÌО.,ò.52,№3,ñ. 322-347

71


áóóðóóëàõ àæëûã ñàéí çîõèîí áàéãóóëñàí òºðèéí àëáàí õààã÷èä, àæ àõóéí

íýãæèéí óäèðäëàãûã óðàìøóóëàõ ãýõ çýðýã),

• áýë÷ýýðèéí áîëîí òàðèìëûí ãîë ãîë õºíººëò øàâüæèéí äýãäýëò, õýò

îëøðîëòûã óðüä÷èëàí òîîöîîëîõ øèíý àðãà òåõíîëîãè áîëîâñðóóëàõ,

• ñóìá¿ðýýðóñöàãàãààðûíàþóëòàéáîëîí ãàìøèãò¿çýãäëèéãàðãàõýìæýý

àâ÷ áîëîõóéö õóãàöààíû ºìíººñ óðüä÷èëàí òîîöîîëîõ òåõíèкèéí áîëîìæèéã

á¿ðä¿¿ëýõ,

• áàéãàëèéí ãàìøãèéí ìýäýýëýë äàìæóóëàõ òîãòîëöîîã õ¿í á¿ðò õ¿ðýõýýð

çîõèîí áàéãóóëàõ,

• òîìîîõîí õîò, ñóóðèí ãàçàð, ýìíýëýã, ñóðãóóëü, îðîí ñóóöíû õîðîîëîë,

¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçàðò áàéãàëèéí àþóë ãàìøãèéí òóõàé íèéòýä ìýäýýëýõ

ãýðëýí áîëîí äóóò äîõèîëëûí ñèñòåì íýâòð¿¿ëýõ,

• á¿õ øàòíû ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò áàéãàëèéí ãàìøãèéí äîõèî,

çàðëàí ìýäýýëëèéí äàãóó àæèëëàõ, ººðèéãºº áîëîí áóñäûã õàìãààëàõ, àíõàí

øàòíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ òàëààð õè÷ýýë, äàäëàãà îðóóëäàã áîëîõ,

çýðýã àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé áàéíà.

72


ÒªÃÑÃªËÈÉÍ ¯Ã

Áèä õîé÷ ¿åäýý óóõ óñòàé, èäýõ õîîëòîé, îíãîí òàíñàã áàéãàëüòàé, áàÿí

Ìîíãîë îðíîî ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýõèéí òóëä, áàéãàëü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä

áýëýí áàéæ, ò¿¿íèé õîð óðøãèéã áóóðóóëàõ, ººð÷ëºãäºí áàéãàà îð÷èí íºõöºëäºº

çºâ çîõèöîí àìüäðàõ òàëààð îäîîíîîñ ýõëýí ñàíàà òàâüæ õýðýãæ¿¿ëýõ àæèë, àâàõ

àðãà õýìæýý íýí îëîí áàéíà. Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ºðòºõã¿é á¿ñ íóòàã, àéìàã

ñóì, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýí ãýæ áàðàã ¿ã¿é áèç.

Äýëõèéí äóëààðàëò íýìýãäýõ òóòàì, ººðººð õýëáýë õóãàöàà ºíãºðºõ òóòàì

äàñàí çîõèöîõóéí àðãà õýìæýýíèé ºðòºã çàðäàë óëàì íýìýãäýíý ãýæ äýëõèéí íýð

õ¿íäòýé ýäèéí çàñàã÷èä òîîöîîëæ áàéíà. Уóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ

àæëûã ÿã ºíººäºð äýëõèéí äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 1%-èéã çàðààä õèé÷èõýæ

áîëîõîîð áàéãàà áîë 10 áà ò¿¿íýýñ óäààí æèë õàðçíàæ õ¿ëýýâýë ãàðàõ çàðäàë íü

20 äàõèí ºñíº ãýæ Àíãëèéí ýäèéí çàñàã÷ Í. Ñòåðí òîîöîîëñîí áàéäàã.

Ìîíãîëä õýäèéãýýð èéìýðõ¿¿ òîîöîî õèéãýýã¿é áàéãàà áîëîâ÷ óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòèéí óëìààñ óëàì á¿ð èäýâõæýýä áàéãàà ãàí, çóä, áàéãàëèéí ãàìøãèéí

óëìààñ óëñ íèéãýìä ó÷èð÷ áàéãàà õîõèðîë, áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë, þóíû ºìíº

áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õîìñäîë, áýë÷ýýðèéí òàëõëàãäàë áóþó öºëæèëòèéí

õ¿ðýý, õîð óðøèã, ãîë óñ, áóëàã øàíä, íóóð öººðºì øèðãýæ àëãà áîëæ, áàéãàà çýðãýý

õàðâàë èéìýðõ¿¿ õàíäëàãà èëò áàéãàà þì áèø ¿¿. Ýíý áîë àñóóäëûí íýã òàë.

Íºãºº òàëààñ äàÿí äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä

äýëõèéí õàìòûí íèéãýìëýãèéí ç¿ãýýñ ñàíàà òàâüæ, èõ õýìæýýíèé õºðºíãº àìëàæ,

ÿíç á¿ðèéí ñàíãóóä áàéãóóëæ áàéãàà ¿åä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä íýí ýìçýã

ìàíàé óëñ áóñäààñ õîöðîõã¿éãýýð îëîí óëñûí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ,

áàñ òóñ äýìæëýã àâàõ òàëààð öàã àëäàëã¿é àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé áàéãàà þì.

Áèä óðüä íü áàñ ýíý òàë äýýð öàã àëäàæ áàéñàí ãàøóóí òóðøëàãàòàé.

×óõàì èéì ó÷ðààñ ë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõóé ãýæ þó

õýëýýä áàéãàà, îëîí óëñûí ò¿âøèíä ÿìàðøóó ìàÿãààð ñàíõ¿¿æèëò õèéãäýæ ýõýëæ

áàéãàà òàëààð òîâ÷ îéëãîëò ºãºõèéã õè÷ýýâ.

Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä äóðäñàí äàñàí çîõèöîõóéí àðãà õýìæýýíèé õóâèëáàðóóä

íü á¿ãä õ¿í á¿ðèéí ñàíàà àâàõ, ýõíèé ýýëæèíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé

àðãà õýìæýýí¿¿ä áºãººä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé áîäëîãî

áîëîâñðóóëàõ øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæëûí ÿâöàä óëàì íàðèéâ÷ëàãäàõ íü ç¿éí

õýðýã.

Documents

Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицохуй