0–6 yaş grubu çocuklarda anne sütü uygulamalarının büyüme-gel

T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI

GÖZTEPE EĞİTİM VE ARAŞTIRMA HASTANESİ

ÇOCUK SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI KLİNİĞİ

0–6 YAŞ GRUBU ÇOCUKLARDA ANNE SÜTÜ

UYGULAMALARININ BÜYÜME-GELİŞME ÜZERİNDEKİ

ETKİSİNİN ARAŞTIRILMASI

TIPTA UZMANLIK TEZİ

Dr. AYTEN TOPRAK ŞAHİNASLAN

İSTANBUL–2009

T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI

GÖZTEPE EĞİTİM VE ARAŞTIRMA HASTANESİ

ÇOCUK SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI KLİNİĞİ

0–6 YAŞ GRUBU ÇOCUKLARDA ANNE SÜTÜ

UYGULAMALARININ BÜYÜME-GELİŞME ÜZERİNDEKİ

ETKİSİNİN ARAŞTIRILMASI

TIPTA UZMANLIK TEZİ

Dr. AYTEN TOPRAK ŞAHİNASLAN

Danışmanı

Uzm. Dr. MAHMUT ÇİVİLİBAL

İSTANBUL–2009

İÇİNDEKİLER

TEŞEKKÜR ...………………………………………………………………………. i

KISALTMALAR ……………………………………….…………………….......... ii

TABLO LİSTESİ ….…………………….………………………………………….. iii

ŞEKİL LİSTESİ ……..………..…………………………………………………….. vi

ÖZET……………………...…………………………………………………………. vii

ABSTRACT ………….…….………….……………………………………………. viii

GİRİŞ ve AMAÇ ……..………………..…..………………………………………... 1

GENEL BİLGİLER …………………..……....……………………………………... 3

ÇOCUK SAĞLIĞI İZLEMİ .…...……………………………………………... 3

BÜYÜME ve GELİŞME ..…………………………………………………….. 6

ANKARA GELİŞİM TARAMA ENVANTERİ (AGTE)…………………….. 11

ANNE SÜTÜ ….……………..………………………………………………... 13

GEREÇ VE YÖNTEM …..……………………...……..……………………………. 22

BULGULAR ……..………………..……………………………………………….... 25

DEMOGRAFİK BULGULAR .……………………………………………….. 25

İSTATİSTİKSEL BULGULAR .………………………………….…………... 40

TARTIŞMA ……………………..…………………………………………………... 60

SONUÇ ………….....………………..…………...…..……………………………… 65

KAYNAKLAR ……...…..………………………………………………………..…. 70

EKLER ………………………...……………………………………………………. 76

TEZ ONAY SAYFASI ..……………………………………………………………. 78

i

TEŞEKKÜR

Hastanemizde huzurlu ve güvenli bir ortamda çalışabilmemiz ve eğitimlerimizi

alabilmemiz için emeklerini esirgemeyen çok değerli başhekimimiz Sayın Prof.Dr.Hamit

Okur’a saygı ve teşekkürlerimi sunarım.

Uzmanlık eğitimim boyunca mesleki bilgi ve becerileri edinmemde, ilgi ve yardımlarını

hiçbir zaman esirgemeyen çok değerli hocalarım; Göztepe Eğitim ve Araştırma Hastanesi

Çocuk Kliniği Şefi Uzm.Dr.Müferet Ergüven’e, tez çalışmam ve rotasyon eğitimlerim

sırasında üstün bilgi ve tecrübelerinden istifade ettiğim Haseki Eğitim ve Araştırma Hastanesi

Çocuk Kliniği Şefi Prof.Dr.Murat Elevli’ye ve tez danışmanım Uzm.Dr.Pediatrik Nefrolog

Mahmut Çivilibal’a saygı ve teşekkürlerimi sunarım.

Rotasyonlarım sırasında çalışma şansı yakaladığım Haseki Eğitim ve Araştırma

Hastanesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Kliniği Şefi Uzm.Dr.Ahmet Çetin’e ve Enfeksiyon

Hastalıkları Kliniği Şefi Uzm.Dr.Özcan Nazlıcan’a, Şişli Etfal Eğitim ve Araştırma Hastanesi

Biyokimya Kliniği Şefi Uzm.Dr.Nezaket Eren’e, eğitimime bilgi ve tecrübeleriyle katkıda

bulunan başta Uzm.Dr.Nilgün Duru Selçuk olmak üzere tüm uzman doktorlara teşekkürlerimi

sunarım.

Hiç bir zaman sevgi ve desteklerini esirgemeyen anne ve babama, aileme, eğitimim ve

tez çalışmalarım esnasında yine her türlü desteği veren çok kıymetli eşim Ender’e,

Yaşının üzerinde bir sabır ve ilgiyle çalışmalarım sırasında bana destek olan canım

kızım Zehra’ya ve çalışmalarım sebebiyle beklediği ilgi ve alakayı gösteremediğim için hep

üzüldüğüm canım oğlum Mehmet’e,

Bu çalışmanın gerçekleştirilmesi sırasında desteklerini esirgemeyen arkadaşlarıma,

çalışmaya katılan sevgili çocukların anne-baba ve ailelerine,

Ve isimlerini ayrı ayrı anamadığım, desteklerini gördüğüm tüm dost ve arkadaşlarıma

sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

ii

KISALTMALAR

AGTE : Ankara Gelişim Tarama Envanteri

AS : Anne Sütü

cm : Santimetre

DB : Dil-Bilişim

DGTT : Denver Gelişimsel Tarama Testi

DGTT-II : Denver Gelişimsel Tarama Testi-II

GG : Genel Gelişim

gr : Gram

IM : İnce Motor

Kg : Kilogram

KM : Kaba Motor

n : Toplam Adet - Sayı

P : Persentil

p : İstatistiksel açıdan anlamlılık düzeyi

r : Spearman’s rho korelasyon katsayısı

SB-ÖB : Sosyal Beceri-Öz Bakım

SD : Standart Dağılım

TNSA : Türkiye Nüfus Sağlığı Araştırmaları

T-puan : T- Puan Profili

WHO : Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization)

iii

TABLO LİSTESİ

Sayfa No

Tablo 1 : Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması(TNSA ) – Türkiye 2003 Emzirme

Oranları

13

Tablo 2 : Çocukların doğum yeri, zamanı ve doğum şekli dağılım ve yüzdeleri 27

Tablo 3 : Doğum yerine göre emzirme eğitimi alma sayı ve oranları 27

Tablo 4 : Doğum zamanı-doğum tartısı ilişkisi 28

Tablo 5 : İlk anne sütü alma saatine göre çocuk sayı ve oranları 28

Tablo 6 : İlk üç saatte anne sütü almama nedenleri 29

Tablo 7 : Emzirme eğitimi-ilk üç saatte anne sütü almama nedeni ilişki tablosu 30

Tablo 8 : Anne sütü verme sürelerine ilişkin bilgi düzey dağılımı 31

Tablo 9 : AS altı aydan az verilmeli yanıtı verenlerin çocuğa yakınlık

derecesi-eğitim düzeyi

32

Tablo 10 : Anne sütü verme süreleri dağılım tablosu 32

Tablo 11 : Anne sütünü kesme nedenleri dağılım tablosu 33

Tablo 12 : Anne sütü vermede anneyi en çok teşvik eden kişi dağılım tablosu 33

Tablo 13 : Anne eğitim düzeyi dağılım tablosu 34

Tablo 14 : Anne çalışma durumu ve meslek dağılım tablosu 34

Tablo 15 : Baba eğitim düzeyi dağılım tablosu 35

Tablo 16 : Anne-Baba eğitim düzeyleri eşleştirme tablosu 35

Tablo 17 : Baba çalışma durumu ve meslek dağılım tablosu 36

Tablo 18 : Doğum sonrası işe başlama zamanı dağılım tablosu 36

Tablo 19 : Tek başına AS alım süresi – Genel Gelişim Ham puan dağılımı 37

iv

Tablo 20 : Tek başına AS alım süresi – Ham puan Profili & T-puan profili

dağılımı

37

Tablo 21 : Toplam AS alım süresi– Ham puan profili & T-puan profili dağılımı 38

Tablo 22 : Toplam AS alım süresine göre Genel Gelişim puanı dağılımı 38

Tablo 23 : Toplam AS alım süresine göre DB puanı dağılımı 39

Tablo 24 : Boy, kilo, boya göre ağırlık ve yaş istatistiksel dağılım tablosu 40

Tablo 25 : Boy ve kilo persentili istatistiksel dağılım tablosu 41

Tablo 26 : Anne sütü uygulamalarına ilişkin istatistiksel dağılım tablosu 42

Tablo 27 : Psiko-sosyal ve motor gelişim ölçümlerinin istatistiksel dağılım

tablosu

43

Tablo 28 : Emzirme eğitimi alma durumuna göre tek başına anne sütü alım

süresi ve toplam anne sütü alım süresinin dağılımı

44

Tablo 29 : Anne eğitim düzeyine göre tek başına ve toplam AS alım süresi

dağılımı

44

Tablo 30 : Anne çalışma durumuna göre tek başına ve toplam AS alım süresi

dağılımı

45

Tablo 31 : Baba eğitim düzeyine göre tek başına ve toplam AS alım süresi

dağılımı

45

Tablo 32 : Baba iş durumuna göre tek başına ve toplam AS alım süresi dağılımı 46

Tablo 33 : Doğum şekline göre tek başına ve toplam AS alım süresi dağılımı 46

Tablo 34 : Tek başına anne sütü alım sürelerine ait istatistiksel değerler 47

Tablo 35 : Toplam anne sütü alım sürelerine ait istatistiksel değerler 47

Tablo 36 : Kreş-anaokuluna göre fiziksel gelişim değerlendirme tablosu 48

Tablo 37 : DB puanına göre tek başına ve toplam AS alım süresi dağılımı 48

Tablo 38 : IM puanına göre tek başına ve toplam AS alım süresi dağılımı 49

Tablo 39 : KM puanına göre tek başına ve toplam AS alım süresi dağılımı 49

Tablo 40 : SB-ÖB puanına göre tek başına ve toplam AS alım süresi dağılımı 50

v

Tablo 41 : GG puanına göre tek başına ve toplam AS alım süresi dağılımı 50

Tablo 42 : Ham puan profiline göre tek başına ve toplam AS alım süresi

dağılımı

51

Tablo 43 : T-puan profiline göre tek başına ve toplam AS alım süresi dağılımı 51

Tablo 44 : DB puanına göre anne ve baba eğitim düzeyi dağılımı 52

Tablo 45 : IM puanına göre anne ve baba eğitim düzeyi dağılımı 53

Tablo 46 : KM puanına göre anne ve baba eğitim düzeyi dağılımı 54

Tablo 47 : SB-ÖB puanına göre anne ve baba eğitim düzeyi dağılımı 54

Tablo 48 : GG puanına göre anne ve baba eğitim düzeyi dağılımı 55

Tablo 49 : Ham puan profiline göre anne ve baba eğitim düzeyi dağılımı 56

Tablo 50 : T- puan profiline göre anne ve baba eğitim düzeyi dağılımı 57

Tablo 51 : Kreş-anaokuluna göre psiko-sosyal ve motor gelişim ölçüm

değerleri

58

Tablo 52 : Psiko-sosyal motor gelişim ölçüm sonuçları 67

vi

ŞEKİL LİSTESİ

Sayfa No

Şekil 1 : Anne sütünün büyüme ve gelişme üzerine etki analiz diyagramı 2

Şekil 2 : 0–36 Ay Türk kız çocuklarında persentil değerleri(kg) 7

Şekil 3 : Çocukların cinsiyet dağılım ve yüzdeleri 25

Şekil 4 : Anne-Baba akrabalık durumu 25

Şekil 5 : Kreş-Anaokulu bilgisi 26

Şekil 6 : Kardeş bilgisi 26

Şekil 7 : Doğum sonrası emzirme eğitimi durumu ve doğum yerine göre dağılımı 27

Şekil 8 : Doğum Tartısına göre çocukların dağılımı 28

Şekil 9 : İlk anne sütü alma saati-doğum yeri ilişkisi 29

Şekil 10 : Tek başına AS verme süresi bilgi düzeyi 31

Şekil 11 : Anne sütünün büyüme ve gelişme üzerine etki analiz sonucu 66

vii

0–6 YAŞ GRUBU ÇOCUKLARDA ANNE SÜTÜ UYGULAMALARININ BÜYÜME-

GELİŞME ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN ARAŞTIRILMASI

ÖZET

Amaç: Anne sütünün çocuğun büyüme ve gelişmesi üzerine olumlu etkilerini gösteren birçok

çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada anne sütü uygulamalarının çocukların fiziksel, psiko-sosyal

ve motor gelişimi üzerine her hangi bir etkisinin olup olmadığı farklı bir yöntemle

gösterilmeye çalışıldı.

Gereç ve Yöntem: Toplam 251 tane 0–6 yaş arası sağlam çocuğun fiziksel gelişimleri boy,

kilo ve boya göre ağırlık ile psiko-sosyal ve motor gelişimleri Ankara Gelişim Tarama

Envanteri (AGTE) ile ölçüldü. Elde edilen sonuçlarla anne sütü uygulamaları arasında bir

ilişkinin olup olmadığı istatistiksel olarak değerlendirildi.

Bulgular: Çalışmada tek başına ya da toplam AS alım süresi ile çocuğun fiziksel, psiko-sosyal

motor gelişimi arasında %95 güven aralığında anlamlı bir ilişkiye rastlanmadı. Anne-baba

eğitim düzeyi ile DB puanı, IM puanı, Genel Gelişim puanı ve T-puan profili arasında güçlü

pozitif(p<0,01), Ham Puan profili arasında ise pozitif(p<0,05) anlamlı bir ilişki bulunmuştur.

Kreş-Anaokulu’na gitmenin IM puanı, KM puanı ve T-Puan Profili üzerinde güçlü pozitif

(p<0,01), SB-ÖB puanı, Genel Gelişim puanı, Ham Puan Profili üzerinde ise pozitif bir etkiye

sahip olduğu tespit edilmiştir(p<0,05).

Sonuç: Bu çalışma başarılı bir anne sütü uygulaması yanı sıra anne-baba eğitim düzeyinin

yükseltilmesinin ve okul öncesi eğitimin yaygınlaştırılmasının çocuğun sağlıklı büyüme ve

gelişmesi için önemini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler: Anne sütü, AGTE, büyüme ve gelişme

viii

EFFECTS OF BREAST-FEEDING PRACTICES ON GROWTH AND DEVELOPMENT OF

CHILD BETWEEN 0–6 YEARS OLD

ABSTRACT

Objective: There are many studies which have shown that breast-feeding has a positive effect

on growth and development of child. This study aimed to show whether breast-feeding has any

effect on growth and development of children using a different method.

Methods: A total of 251 healthy children between 0-6 years old were included. Their physical

growth were assessed by anthropometry (weight-for-ages, height-for-ages and weight-for-

height), psycho-social and motor development were assessed by Ankara Developmental

Screening Inventory (AGTE).

Results: The data indicated that there is no relationship between physical growth, AGTE

scores and the duration of neither only breast-feeding: nor total breastfeeding. There was a

strong significant interaction between the intellectual level of parent’s and the scores of verbal

ability(DB), fine motor ability(IM), gross motor ability(KM), general development(GG) and T

Score Profile (p<0,01), and a significant relation between intellectual level of parents and Row

Score Profile (p<0,05).Strongly significant higher test scores for each domain of AGTE

including fine and gross motor(IM,KM) and T-Score profile(p<0,01), and significantly higher

test scores for social skills(SB-ÖB), general development(GG) and Row Score Profile were

obtained from children who attended nursery compared to those who did not(p<0,05).

Conclusion: This study showed that, as well as breastfeeding; the raising the intellectual level

of parent’s and the level of education in preschool term are also of great importance in term of

healthy growth and development of child.

Key words: AGTE, Breast-feeding, growth, development

1

GİRİŞ VE AMAÇ

Pediatri, çocukluk döneminin sağlık ve hastalık durumlarıyla ilgili çok yönlü ve geniş

kapsamlı bir tıp alanıdır. Esas olarak koruyucu pediatri ve tedavi edici pediatri olmak üzere bir

birini tamamlayan iki ana bölümden oluşur. Tedavi edici pediatri hasta çocuğun tanı ve tedavisi

ile ilgilenirken koruyucu pediatri çocukları hastalıklardan korumayı ve erken tanı ve tedavi ile

sakatlık ve nükslerin(tekrarların) önlenmesini sağlar.

Koruyucu hekimliğin en yüz güldürücü sonuçlar verdiği tıp dalı pediatridir. Koruyucu

hekimliğin halka yaygın olarak ulaştırılabildiği ülkelerde çocuk sağlığı düzeyi son 50–60 yılda

belirgin olarak düzelmiştir.

Çocuk sağlığı izlemi koruyucu pediatrinin temel öğelerinden biridir. Sağlıklı çocuk

fiziksel psiko-sosyal ve zihinsel açıdan tam bir iyilik hali içinde olan çocuktur. Tanımdan yola

çıkarak çocuk sağlığı izlemi, çocuğun tüm bu yönlerden izlenimini gerektirmektedir. Çocuk

sağlığı izlemi ancak aile, çocuk doktoru ve sağlık çalışanlarının yakın işbirliği ile başarılı bir

şekilde yürütülebilir.

Çocukların fiziksel ve ruhsal sağlık düzeyleri; toplumun sosyo-ekonomik koşulları,

ailelerin eğitim, kültür ve sağlık bilgi düzeyi, çevrenin hijyen koşulları, verilen sağlık

hizmetlerinin sayı ve niteliği gibi etmenlerden etkilenir.

Beslenme; çocuğun fiziksel, sosyal ve zihinsel(mental) gelişimi üzerine etki eden temel

faktörlerden biridir. Beslenme yukarda sayılan faktörlerden doğrudan ya da dolaylı olarak

etkilenir.

Özellikle 0–2 yaş grubu çocukların temel besin kaynağı olması gereken anne sütünün

çocuk üzerindeki pozitif etkileri bu yönde yapılan çeşitli araştırmalarla kesinlik kazanmıştır.

Yine ülkemizde değişik bölgelerde yapılmış araştırmalarda da anne sütünün çocuk gelişimi

üzerine olumlu etkilerinin teyit edildiğine rastlamaktayız.

İstanbul Türkiye nüfusunun yaklaşık %20’sinin yaşadığı, her bölgeden sürekli göç

alması sebebiyle sosyo-ekonomik farklılıkları barındıran büyük bir ildir. İstanbul’da yapılan bir

çalışma Türkiye genelinin bir yansıması olarak da kabul edilebilir.

2

Bu çalışma ile İstanbul’un farklı bölgelerinden gelerek Haseki Eğitim ve Araştırma

Hastanesi Sağlam Çocuk Polikliniğine başvuran 0–6 yaş arası çocukların fiziksel ve psiko-

sosyal motor gelişimleri ile anne sütü uygulamaları arasındaki ilişki düzeyinin araştırılması

amaçlandı.

Psiko-sosyal ve motor gelişim düzeylerini ölçmek için; Ankara Gelişim Tarama

Envanteri (AGTE) kullanılmasına, fiziksel gelişim düzeylerini ölçmek için ise yaşa göre boy,

yaşa göre ağırlık ve boya göre ağırlık antropometrik göstergelerinin kullanılmasına karar

verildi.

Şekil–1: Anne sütünün büyüme ve gelişme üzerine etki analiz diyagramı

Çalışmada elde edilen verilerin değerlendirilmesi sonucunda anne sütü alım süresinin

ve şeklinin çocuğun psiko-sosyal, motor ve fiziksel gelişimi üzerine bir etkisinin olup

olmadığının araştırılması planlandı. Şekil-1’de özetlenen plan doğrultusunda ilgili yaş grubu

çocuklarda büyüme-gelişme ve anne sütü uygulamaları arasındaki ilişki düzeyinin araştırılması

hedeflenmiştir.

3

GENEL BİLGİLER

1. ÇOCUK SAĞLIĞI İZLEMİ

Çocuk sağlığı izlemi doğum öncesi dönemden başlayarak pubertenin tamamlanıp

ergenliğe sağlıklı bir şekilde adım atana kadar çocuğa verilmesi gereken temel koruyucu sağlık

hizmetlerini içerir. Dünyada 230 milyondan fazla çocuk önlenebilir sebeplere bağlı olarak

gelişme geriliği göstermektedir (1–2).

Çocuk sağlığı izlemine giren sağlık hizmetleri genel olarak şu başlıklar altında toplanabilir:

• Gebenin bakımı ve eğitimi, genetik danışmanlık,

• Doğumun uygun ortamda ve ehil kişilerce gerçekleştirilmesi,

• Yenidoğan bakımı ve takibi, tarama testleri,

• AS ile beslenmenin sağlanması ve takibi, ek gıdalara zamanında ve uygun şekilde

geçişin sağlanması,

• Aşılama,

• Psikomotor gelişimin takibi,

• Ergenlik döneminde gerekli destek ve eğitimin verilmesi (3, 4, 5, 6).

Çocuk Sağlığı İzleminden Elde Edilen Kazanımlar

• Çocuk ölüm hızı azalır; ülkemizde 5 yaş altı çocuklarda ölüm hızı %0,37, 1 yaş altı

çocuklarda %0,29 (7).

• Hastalık ve sakatlıklar önlenir.

• Çocukların genetik olarak mümkün olan optimal büyüme ve gelişmeyi göstermeleri,

uzun, sağlıklı bir yaşam sürmeleri sağlanır.

• Toplumda çocukların sağlık düzeyi yükselir. Ülkemiz nüfusunun %38’ini 0–18 yaş

arası çocuklar oluşturmaktadır (7).

4

• Hastalıklar sebebiyle olan maddi kayıplar ve iş günü kayıpları azalır, çocuğun okul

başarısı yükselir (8).

Sağlam çocuk izlemi için kullanılan standart programlar vardır. Amerikan Pediatri

Akademisi çocuğun doğumda, 2 haftalık, 2 aylık, 4- 6- 9- 12- 15- 18 ve 24 aylık iken

görülmesini, 24 aydan sonra da 6 ayda bir takip önermektedir. Ülkemizde en yaygın şekilde

kullanılan çocuk izlem takvimi çocuğun doğumda, ilk 24 saat içinde, taburcu olurken,7–

10.günlerde, ilk 6 ay içinde her ay, 6–24 ay arası 3 ayda bir, 2–6 yaş arası 6 ayda bir,6 yaştan

sonra yılda bir şeklinde olan uygulamadır. Ancak bu izlem programı çocuğun ve ailenin

özelliklerine göre gerektiğinde sıklaştırılabilir (9). Çocukların hastalanmadıkları sürece düzenli

kontrollere götürülmesinin henüz yaygın bir alışkanlık haline gelmediği Türk toplumu gibi

toplumlarda çocukların her ne sebeple olursa olsun sağlık kuruluşuna her başvuruları o andaki

sağlık sorunlarının ötesinde çocuk sağlığı izlemi için bir fırsat olarak değerlendirilmelidir.

Doğum öncesi dönemde anneye, dolayısıyla çocuğa verilmesi gereken sağlık

hizmetleri; annenin uygun aralıklarla takibinin yapılması, doğum sonrası emzirme, çocuk

bakımı, aşılar, çocuk takibi konularında eğitim verilmesi, sağlıklı bir doğum için fiziki ve

psikolojik şartların hazırlanmasıdır.

Doğum sonrası dönemde her kontrolde çocuğun sağlık ve gelişme durumuyla ilgili

aileden alınan iyi bir öykü ile kontrole başlanmalıdır. Aile, izlemin her aşaması hakkında

bilgilendirilerek çocuk sağlığı izlemine dâhil edilmeli ve destekleri sağlanmalıdır. Kontrollerde

boy, kilo ve 2 yaşına kadar baş çevresi ölçümleriyle büyüme-gelişmenin de değerlendirildiği

tam bir fizik muayene yapılmalı, bulgular çocuğun cinsiyeti ve yaşına göre değerlendirmeye

tabi tutulmalıdır. Bu muayene sırasında çocuğun yaşı ve cinsiyeti gibi faktörlere bağlı olarak

belli dönemlerde daha sık görülen belli sağlık sorunlarına özellikle dikkat edilmelidir(10).

Aşılama çocuk sağlığı izleminin önemli bir parçasıdır ve her yaştan çocuğun sağlık

kurumuna başvurusunda aşılanma durumu sorgulanarak varsa eksikler giderilmelidir. Aşı

takvimine mümkün olduğunca sadık kalınmalı, geçersiz sebeplerle aşılama

geciktirilmemelidir(11).

5

Çocuk sağlığını etkileyen faktörlerin başında gelen beslenmenin değerlendirilmesine

yönelik sorgulamada; çocuğun doğru şekilde yeterince AS alıp almadığı, ek gıdalara uygun

zamanda ve uygun şekilde geçilip geçilmediği değerlendirilmelidir. Çocuğun son 3–4 günlük

menüsünün sorgulanması yeterli miktar ve uygun içerikli bir diyet alıp almadığı konusunda

genel bir bilgi verebilir. Edinilen bu bilgiler ışığında aileye emzirme, beslenme, sofra eğitimi

gibi konularda eğitim verilmelidir.

Çocuklarda belli dönemlerde sık karşılaşılan sağlık sorunlarının erken tespit ve

önlenmesine yönelik olarak bir takım tarama testleri yapılmaktadır. Amerikan Pediatri

Akademisinin önerileri doğrultusunda 6 aydan büyük çocuklarda demir eksikliği anemisinin

saptanması için hemoglobin ve hematokrit tayini, çocuklarda kronik böbrek yetmezliğinde altta

yatan en sık sebep olan idrar yolu enfeksiyonunun saptanması için tam idrar tahlili, tüberkülin

testi, işitme ve görme değerlendirmesi her çocuğa 5 yaşın altında mutlaka uygulanmalıdır(9).

Dünyada ve ülkemizde en yaygın olarak yapılan tarama çalışmaları;

• Hipotroidi ve Fenilketonüri taraması,

• Gelişimsel kalça displazisi taraması (12),

• Görme taraması (13),

• İşitme taramaları (14),

• Demir eksikliği anemisi,

• İdrar yolu enfeksiyonu taraması,

• Kan basıncı taraması,

• Hiperlipidemi taraması (15).

6

2. BÜYÜME VE GELİŞME

2.1. Tanım

Büyüme vücut hacminin ve kütlesinin artmasını, gelişme(olgunlaşma) biyolojik

işlevlerin kazanılmasını ifade eder. Büyüme organizmadaki hücre sayısının ve büyüklüğünün

artmasıyla ilgilidir, gelişme ise hücre ve dokuların yapı ve bileşimindeki değişimler sonucu

meydana gelir. Çocuğu erişkinden ayıran en önemli fark sürekli büyüme ve gelişme içerisinde

olması ve çocuk sağlığını etkileyen her şeyin büyüme ve gelişmeyi de etkilemesidir. Hastalık

belirtisi göstermeyen, aynı zamanda kronolojik yaşına uygun bir vücut büyümesi, fizyolojik

olgunlaşma, ruh ve zekâ gelişimi gösteren çocuk “sağlıklı çocuktur”. Bu sebeple büyüme ve

gelişmenin yaşa göre durumunun değerlendirilmesi klinik muayenenin önemli bir

parçasıdır(16).

Büyüme ve gelişme döllenme ile başlayıp erişkin döneme kadar devam eder. Ancak

belli dönemlerde hızlanma gösterir. Büyüme hızı fetal dönemde en yüksek iken 3–4 yaş ve 9–

10 yaş arasında göreceli olarak daha düşüktür. Ergenlik döneminde tekrar hızlanma gösterir.

2.2. Büyüme ve Gelişmeyi Etkileyen Faktörler

Büyüme ve gelişmeyi etkileyen faktörler aşağıdaki şekilde özetlenebilir;

• Genetik yapı,

• Cinsiyet,

• Hormonal faktörler,

• Uterus içi faktörler,

• Postnatal ortam faktörleri ( beslenme, sağlıklı olmak, sağlıklı bir çevre)

2.3. Büyüme ve Gelişmenin Değerlendirilmesi

Büyüme ve gelişimin değerlendirilmesinde aşağıdaki ölçütler kullanılır.

7

Büyümenin değerlendirilmesi için;

• Vücut ağırlığı ve vücut ağırlığı artma hızı,

• Boy uzunluğu ve boy uzunluğu artma hızı,

• Baş çevresi ve baş çevresi artma hızı,

• Vücut bölümlerinin birbirine oranları kullanılır.

Gelişmenin değerlendirilmesi için;

• Dişlerin çıkma ve değişme yaşı,

• Kemiklerin olgunlaşma derecesi,

• Nöromotor gelişme derecesi,

• Psikolojik gelişme derecesi,

• Cinsel gelişim ölçütleri kullanılır.

Bir çocuğun büyüme ve gelişmesinin değerlendirilmesi aynı yaştaki iyi ortam

koşullarında bulunan normal çocuklardan elde edilen değerlerle karşılaştırılarak yapılır.

Pediatride normal dağılımı gösteren ve en yaygın kullanılan yöntem persentil eğrileridir.

Persentil eğrileri en doğru olarak izlemeli yöntem ile elde edilen ölçümlerden hesaplanır.

Şekil–2: 0–36 Ay Türk kız çocuklarında persentil değerleri(kg) (17).

8

Kemiklerin olgunlaşma derecesi kemik yaşı olarak ifade edilir ve normal çocuklarla

kıyaslama yoluyla değerlendirilir. İlk üç ayda diz ve ayak kemiklerinin direk grafisi, daha

büyüklerde el ve el bileği kemiklerinin direk grafisi kullanılır. Bu grafilerin okumasında

standart olarak Greulich-Pyle atlası, Tanner-Whitehouse atlası kullanılır.

2.4. Nöromotor ve Psiko-sosyal Gelişimin Değerlendirilmesi

Nöromotor-zeka-ruh gelişiminin değerlendirilmesi özellikle 3–4 yaşlarda klinik

değerlendirmenin önemli bir parçasıdır. Çocuklar belirli yaşlarda belirli beceriler kazanırlar.

Bunun için normal bir zekânın yanı sıra sinir-iskelet sistemi ve görme-işitme fonksiyonlarının

da sağlam olması gerekir. Çocuğun kazandığı bu becerilerin basit olarak klinik

değerlendirmesi; anne ile konuşarak bilgi alma, bazı basit muayene yöntemleri ve test araçları

kullanılarak çocuğun hareket ve davranışlarının gözlenmesi yoluyla yapılır. Değerlendirme şu

alanları içermelidir;

• Postür ve hareket,

• El-göz koordinasyonu,

• İşitme-ses çıkarma, konuşma,

• Sosyal davranış(18).

İlk yaşlarda nöromotor-zekâ-ruh gelişiminin değerlendirilmesinde basit araçlar

kullanılabilir. Çok yönlü bir değerlendirme için ise pek çok özel test geliştirilmiştir. Ülkemizde

gelişim ölçeği olarak yaygın kullanılan belli başlı testler;

• Gelişim Tarama Envanteri, Ankara Gelişim Tarama Envanteri(AGTE),

• Bayley Çocuklar için Gelişim Ölçeği,

• Brunnet-Lezine Testi,

• Denver Gelişimsel Tarama Testi-II (DGTT-II),

• Psiko-sosyal Gelişim Testi,

• Uyumsal Davranış Skalası

9

Bu testler içerisinde en yaygın kullanılan tarama testleri DGTT-II ve AGTE olarak

karşımıza çıkmaktadır. DGTT süt çocuğu ve okul öncesi çocukların değerlendirilmesinde

kullanılan uygulaması ve yorumu kolay bir testtir. Kanada’da yapılan bir çalışmaya göre

DGTT en çok kullanılan tarama testidir(19). Bu test 1967’de William K. Frankenburg ve J.B.

Dobbs tarafından geliştirilmiştir(20). 1982 yılında Epir ve Yalas tarafından Türk toplumuna

uyarlanmıştır(21). 1990 yılında dil alanına eklenen yeni maddeler ve farklı skorlama sistemi

Frankenburg ve Dobbs tarafından revize edilerek DGTT-II geliştirilmiştir. DGTT-II 1996’da

Yalas ve Anlar tarafından yeniden standardize edilerek Türk toplumu üzerinde kullanılmaya

başlanmıştır. Bu yeni versiyonun eskiye nazaran gelişme geriliğinin saptanmasında

sensitivitesi daha yüksektir(22).

DGTT-II 125 sorudan oluşur ve çocuğu dört alanda değerlendirmeye tabi tutar;

• Kişisel-Sosyal

• İnce Motor

• Kaba Motor

• Dil

Skala belli bir yaş grubundaki çocukların yüzde(%) kaçının belli bir aktiviteyi

gerçekleştirebildiğini yansıtır. Vakanın performansının yaş dağılımının neresinde olduğu

belirlenir. Sonuçlar normal gelişim, anormal gelişim ve şüpheli gelişim olarak üç şekilde

yorumlanır. 0–6 yaş grubu çocuklarda DGTT-II ile değerlendirme kolaydır ancak iyi bir

değerlendirme için testin farklı zamanlarda tekrarı önerilmektedir(23).

DGTT-II bir tarama aracıdır zekâ testi değildir. Test soruları direk çocuğa uygulanır ve

aileden de yardım alınır.

DGTT-II’nin üstünlükleri;

• Öğrenmesi ve uygulaması kolay olması,

• Her çocukta 5–15 dakikada tamamlanabilmesi,

• Doktorlar başta olmak üzere her meslek grubunca kullanılabilmesi ve

• Testin geliştirilmesinde geniş bir çocuk grubunun(2000 adet) kullanılmış olmasıdır.

10

DGTT-II’nin zayıf yönleri;

• Sosyal ve kültürel farklılıklar Denver Gelişimsel Tarama testi ile değerlendirme

hatalarına yol açabilmektedir(24).

• Ağır gelişme geriliğinin ortaya çıkarılmasında faydalıdır ancak hafif gelişme geriliği ve

spesifik problemlerin tespitinde yetersizdir. Bu eleştiri hem DGTT hem de gözden

geçirilmiş sürümü olan DGTT-II için geçerlidir(25, 26,27). Frankenburg bu eleştiriye

‘DGTT-II bir tanı aracı değil çok sayıdaki çocuk içinden ileri değerlendirme

gerektirenlerin seçilmesi için kullanılan hızlı bir metottur’ şeklinde yanıt vermiştir(28).

11

3. ANKARA GELİŞİM TARAMA ENVANTERİ

Ankara Gelişim Tarama Envanter (AGTE) bebek ve çocukların gelişimi ile ilgili

derinlemesine ve sistemli bilgi sağlayan bir değerlendirme aracıdır. Bu envanter kültürümüze

özgü, kısa sürede çok kişiye uygulanabilen, sağlık taramalarında çocuğun gelişimini

yansıtabilecek şekilde düzenlenmiştir. Çevre koşullarının bebek ve çocukların bilişsel ve psiko-

sosyal gelişimlerini etkileyebileceği göz önüne alınarak envanterin gelişimsel gecikme riski

taşıyabilecek alt sosyo-ekonomik düzey çocuklarına uygun olarak geliştirilmesine dikkat

edilmiştir.

Ankara Gelişim Tarama Envanteri; 0–6 yaş bebek ve çocukların o andaki gelişimini ve

becerilerini annelerinden alınan bilgiler doğrultusunda değerlendirmektedir. Çocuğu en iyi

tanıyan kişiler olarak annelerin çocuk hakkında verdiği bilgiler uzun süreli gözleme

dayanmaktadır. Böylece bireysel test uygulamalarında sonuçları olumsuz olarak

etkileyebilecek hastalık, yorgunluk, uyku gibi geçici durumlar annelerin değerlendirmelerine

yansımamaktadır. Annelerin bilgi kaynağı olarak kullanılmasının bir diğer yararı da annelerin

değerlendirme sürecine doğrudan katılmalarıdır. Böylece annelere gelişim açısından önemli

davranışları daha iyi gözleyebilme ve çocukları daha iyi tanıyabilme olanağı sağlanmaktadır.

Bu envanter anneler dışında çocuğun gelişimini yakından izleyen ve çocuğu iyi tanıyan

babalar, bakıcılar ve öğretmenler tarafından da yanıtlanabilir.

AGTE, gelişimsel gecikme ve düzensizlik gösterme açısından risk altında olduğu

düşünülen bebek ve çocukların erken dönemde tanınması ve gerekli önlemlerin alınmasına da

olanak sağlar. Envanter çeşitli yaş gruplarına göre düzenlenen ve annelere sorularak “Evet,

Hayır, Bilmiyorum” şeklinde yanıtlanan 154 maddeden oluşmuştur. Sorular gelişimin farklı,

ancak birbiriyle ilişkili alanlarını(Dil-Bilişsel, İnce Motor, Kaba Motor, Sosyal Beceri-Öz

Bakım) temsil edecek şekilde düzenlenmiştir. Sonuçlar 0–6 yaş grubu bebek ve çocukların

şimdiki gelişimini yukarda sözü edilen 4 alt test ve toplam gelişim puanı olarak yansıtmaktadır.

Normlar 0–6 yaş grubunda çocuğu olan 860 anne ile görüşmeler sonucunda elde edilmiştir.

Bunların 420'si erkek çocuk, 440'ı kız çocuk annesidir.

12

Gelişim Envanteri Alt Testleri;

• Genel Gelişim(GG): 154 maddelik genel gelişim toplam puanı tüm alt testleri kapsar ve

genel gelişim düzeyini yansıtır.

• Dil-Bilişsel(DB): 65 maddeden oluşan bu alt test basit ses ve sözel davranışlar ile

karmaşık dil ifadeleri, dili anlama ve açık olarak ifade edebilme, basit problemleri

çözme, sayı-zaman kavramı gibi becerileri kapsar.

• İnce Motor(İM): 26 maddeden oluşan bu alt test basit göz ve el koordinasyonundan

karmaşık ince motor davranışlara kadar uzanan görsel-motor becerilerini kapsar.

• Kaba Motor(KM): 24 maddeden oluşan bu alt test, hareket ve hareketle ilişkili kuvvet,

denge ve koordinasyonu içerir.

• Sosyal Beceri-Öz Bakım(SB-ÖB): 39 maddeden oluşan bu alt test yeme, içme, tuvalet

temizliği ve giyinme gibi öz bakım alışkanlıkları ile özerklik, sosyal etkileşim ve

inisiyatif gibi özelliklerin genel bir ölçümüdür(29).

13

4. ANNE SÜTÜ

4.1. Anne Sütünün Önemi

Özellikle gelişmekte olan ülkelerin yaygın bir sorunu olan yetersiz ve dengesiz

beslenme; bir yandan bireylerin fiziksel, sosyal ve zihinsel gelişimlerini, diğer yandan da

toplumun ekonomik ve kültürel gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu olumsuz etkiler

en çok bebeklerde ve çocuklarda görülmektedir. Önemli ölçüde anne sütünün yeterli süre

verilmemesiyle ortaya çıkan malnütrisyon, gelişmekte olan ülkelerin çocuk ölümlerinin

yaklaşık % 50'sinin nedenini oluşturmaktadır. Ayrıca beslenme bozuklukları, ishalli hastalıklar

ve alt solunum yolu hastalıklarının da zeminini hazırlamaktadır. Bu hastalıklardan korunmada

anne sütü ile beslenmenin yadsınamaz bir önemi vardır. Anne sütü, bebeklerin sağlıklı büyüme

ve gelişmelerine katkı sağlamanın yanında aile ve ülkeye sosyal ve ekonomik getirileri olan

ideal ve vazgeçilmez bir besin kaynağıdır.

Bebek beslenmesi ile ilgili uygulamaların tarihsel gelişimine bakıldığında günümüze

kadar bebek beslenmesinde en önemli besinin AS olduğu görülmektedir. Ancak 20. yüzyılda

sanayileşme döneminin başlamasıyla kadınların çalışma hayatına girmesi AS’ne ilginin

azalmasına ve biberonla beslenmenin daha üstün olduğuna dair inanışların yaygınlaşmasına

sebep olmuştur. Son 30 yıldır AS üzerinde yoğunlaşan çalışmalar AS’nün eşsiz bir besin

olduğu ve bebek beslenmesindeki yerinin doldurulamayacağı gerçeğini ortaya çıkarmıştır.

Bunun sonucu olarak AS kullanımı tüm dünyada tekrar yaygınlaşmıştır. WHO ilk 6 ay sadece

AS, 6 aydan sonra ek gıdalarla birlikte AS‘nün 2 yaşın sonuna kadar devam edilmesini

önermektedir(30).

Tablo 1: Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması(TNSA ) – Türkiye 2003 Emzirme Oranları

Ay Hiç Emzirmeyen (%) Sadece Anne Sütü (%) Anne Sütü ve Ek Gıda (%)

0–2 1.8 43.5 54.7

2–3 6.2 15.7 78.1

4–5 13.4 10.6 76.0

6–7 18.8 1.8 79.4

14

4.2. Anne Sütünün İçeriği

Anne sütü, yıllık milyonlarca litrelik üretimiyle, en önemli doğal kaynaklardan biridir.

Anne sütü sindirimi kolay, her zaman taze, temiz ve bebeğe verilmeye hazır bir besindir.

Bütün memelilerin yavruları için, kendi annelerinin sütü en iyi besindir. Her annenin sütü,

kendi bebeğinin gereksinimlerine göre uygun miktar ve niteliktedir. AS’nün içeriği bebeğin

yaşına ve durumuna göre değişim gösterir. Örneğin, prematüre doğum yapmış annenin sütünün

içeriği, diğerlerine göre farklıdır. Ayrıca gece sütü ile gündüz sütünün, emmenin ilk evresinde

gelen süt ile daha sonra gelen sütün, doğumdan sonra ilk aylarda salgılanan sütle, daha sonraki

aylarda salgılanan sütün içeriği de birbirinden farklıdır. Prematüre ve term AS arasındaki fark

1. aydan sonra ortadan kalkar.

AS salgılandığı döneme ve bileşimine göre üçe ayrılır.

• Kolostrum: Doğum sonrası ilk 5 gün salınan süttür. Olgun süte oranla antienfektif

unsurlar, vitamin A, Na ve Çinko daha yüksek oranda bulunur ve yaşamın ilk

günlerinde bebeği enfeksiyonlardan korur. Kolostrum bebeğin gastrointestinal sistemini

Ig’ler ile bir tabaka şeklinde örter ve dış ortamdan gelen mikroorganizmaları karşı

sağlam bir bariyer oluşturur. Kolostrum olgun sütten daha fazla protein içerir.(%3–3,5

gram).Yağ ve laktoz içeriği olgun süte oranla daha azdır. Enfeksiyon ve alerjiden

koruyan antikorlar, alyuvarlar ,sekretuar Ig A, laktoferrin, makrofajlar, T ve B lenfosit

gibi unsurlardan zengindir. Barsağın olgunlaşmasını sağlayan, alerji ve besin intoleransı

gelişmesini önleyen epidermal büyüme faktörlerini içerir. Vitamin A, D, B12, Na ve Zn

içeriği olgun anne sütünden daha yüksektir.

• Geçiş Sütü: Doğum sonrası 5–15. günler arasındaki süt,

• Olgun(Matür) Süt: AS’nün içeriği bireyler arası biyokimyasal farklılıklar, annenin

diyetinin özellikleri, laktasyon dönemi ve emzirme süresinin uzunluğuna göre

değişkenlik gösterir. AS suda ve yağda çözünebilen çok sayıda bileşenden oluşan

kompleks bir yapıya sahiptir. Bileşiminin yaklaşık % 80’ini su oluşturur.

15

Anne sütündeki temel besin öğeleri ise;

• Proteinler: Anne sütünde dokuz protein fraksiyonu bulunmaktadır ve anne sütündeki

toplam protein içeriği inek sütüne oranla daha düşüktür(1,1 g/dl-3,2 g/dl). Ancak anne

sütü proteininin biyolojik değeri yüksektir ve yaşamın ilk altı ayında tek başına bebeğin

protein gereksinimini karşılamaktadır.AS’ndeki proteinler kazein ve Whey proteinler

olup kazein/whey oranı 40/60 dır. Bu oran AS proteinlerinin sindirilebilirliğini,

emilimini ve vücut proteinlerine dönüşme oranını artırır(Net Protein

Kullanımı(NPU):%100). Whey proteini fraksiyonu büyük oranda α-laktalbuminden

oluşur. Bunun dışında antienfektif özelliği olan pek çok protein vardır: laktoferrin,

lizozim, sekretuar IgA ve diğer immünglobulinler, serum albumin gibi. Bunlardan

AS’ndeki proteinin %15-20’sini oluşturan laktoferrin AS’ndeki demiri bağlayarak hem

bebeği gastrointestinal sistem enfeksiyonlarına karşı korur hem de AS’ndeki demirin

biyoyararlılığını artırır. AS’nde β-Laktoglobulin bulunmaz. β-Laktoglobulin inek

sütünde bulunur ve alerjik cilt ve solunum yolu hastalıklarına yol açar. Anne sütü

proteininin %40'ını oluşturan kazein ise besleyici olarak kullanılmakta, bebeğe

kalsiyum, fosfor, aminoasit sağlamaktadır.

• Karbonhidratlar: Anne sütünde bulunan karbonhidratların en önemli komponenti

laktozdur. AS’ndeki laktoz miktarı inek sütündekinden daha yüksektir(7,1 g/dl-4,1

g/dl). Laktoz, yavaş ve kolay sindirilebildiğinden, kan şekerini iyi bir biçimde

düzenlemekte, kalsiyum, magnezyum gibi minerallerin emilimini artırarak kemik

mineralizasyonunu olumlu yönde etkilemektedir. Laktoz beyin ve spinal kordda

galaktopeptidlerin yapısına girerek beyin gelişiminde rol oynar. Ayrıca laktozun

sindirilemeyen kısmı barsaklarda fermente olarak asidofilik bakteriyel floranın

(Laktobasillus Bifidus) gelişiminde rol oynar. Bu komponente Bifidus Faktör/Büyüme

Faktörü denir. AS’nde laktoz dışında önemli miktarda glikoz, galaktoz, oligosakkaritler

ve bazı kompleks karbonhidratlar bulunur.

• Lipidler: AS kalorisinin %50’sini bileşimindeki lipidlerden alır. AS’nde inek sütüne

oranla hem daha fazla yağ bulunur(4,5 g/dl,3,8 g/dl) hem de biyoyaralılığı inek sütüne

oranla daha yüksektir. Anne sütünde bulunan lipaz, düşük safra konsantrasyonlarında

bile yağ sindirimine yardımcı olmaktadır. Anne sütündeki yağların %98'i trigliserittir.

16

Trigliserid yapısında en fazla bulunan yağ asitleri ise palmitik ve oleik asittir.

Araşidonik asit (AA), doksahegzaenürik asit (DHA), linoleik asit ve alfa linolenik asit,

sinir ve retina hücrelerinin yapısına girmekte, bu uzun zincirli poliansatüre yağ

asitlerinin eksikliğinde sinir sistemi ve görme fonksiyonlarının gelişimi yeterli düzeyde

olmamaktadır. Özellikle preterm bebeklerin annelerinin sütlerindeki uzun zincirli,

poliansatüre yağ asitleri diğerlerine oranla daha yüksektir. Bir emzirme döneminin

sonuna doğru salgılanan sütte, emzirmenin başlangıcına göre yağ oranı artış

göstermektedir. Bu son sütü alan bebek, doygunluk hissederek memeyi bırakmakta,

böylelikle obesite riskinden korunmaktadır. Anne sütünde, erken laktasyon döneminde

fosfolipid ve sinir sisteminin gelişiminde rolü olan kolesterol içeriği yüksektir. Bu

durumun lipid enzim sisteminin erken aktivasyonu ve ileride gelişebilecek

hiperlipidemi ve aterosklerozun önlenmesinde etkili olabileceği öne sürülmektedir.

• Vitamin ve Mineraller: AS’nde D ve K vitamini dışında bütün vitaminler yeterli

düzeydedir. Doğum sonrası yapılan vitamin K uygulaması ve postnatal 15.gün başlanan

D vitamini desteği ile vitamin ihtiyacı tamamlanmış olur.

Mineraller de AS’nde inek sütüne oranla daha düşük düzeyde ancak daha yüksek bir

biyoyararlanım düzeyinde bulunurlar. Anne sütünün potasyum içeriği sodyuma oranla

yüksektir ve intrasellüler sıvılarla uyum göstermektedir. Sodyum komponentinin

düşüklüğü ise yenidoğanın tam olgunlaşmamış böbrek fonksiyonlarına uyum gösterir.

Ca. P ve selenyumun AS’ndeki düzeyi annenin diyetinden etkilenir. Çinko, bakır,

krom, selenyum, demir, magnezyum düzeyleri ise laktasyon dönemine göre değişiklik

gösterir. Örneğin kolostrumun çinko ve selenyum düzeyi daha yüksektir.

AS Ca oranı(34 mg/dl) inek sütü Ca oranından(120 mg/dl) düşük olmasına rağmen

Ca/Fosfor oranı(2/1) daha yüksek olduğu için AS’ndeki Ca‘un emilimi daha fazladır ve

çocuğun kemik ve diş gelişimi için daha uygundur.

AS’ndeki demirin emilimi de inek sütüne oranla daha yüksektir(%50 ye %5–10). Bu

özelliği ile de ilk 6 ay çocuğu demir eksikliği anemisine karşı korur.

• Büyüme Faktörleri-Hormonlar ve Enzimler: AS başta GİS ve MSS olmak üzere pek

çok sistem üzerine etki eden büyüme faktörleri içerir. Epidermal Büyüme Faktörü,

17

dönüştürücü büyüme faktörü (TGFα ve TGFß ), Sinir Büyüme Faktörü(NGF), İnsülin

Benzeri Büyüme Faktörü, Meme Kaynaklı Büyüme Faktörü, Eritropoetin, Taurin,

Etanolamin, Fosfoetanolamin ve İnterferonlar gibi. Bu faktörler sayesinde beynin

bilişsel fonksiyonlarının AS alan çocuklarda daha yüksek olduğu bildirilmiştir(31).

Ayrıca AS’nde lipaz, lipoprotein lipaz, galaktozil transferaz başta olmak üzere pek çok

enzim ve GnRH, TRH, TSH, LHRH, T3,T4, PTH ve Prolaktin gibi pek çok hormon

bulunur.

• Antimikrobiyal ve Antiinflamatuar Faktörler: Laktoferrin, lizozim, fibronektin, Salgısal

IgA, musin, C3, oligosakkaritler, lipitler anne sütündeki antimikrobiyal faktörlerdendir.

Vitamin A, C, E, katalaz, glütatyon peroksidaz, alfa-1 antitripsin, alfa-1

antikemotripsin, prostoglandin E 1-2, EGF, TGF, IL-10 antienflamatuar faktörlerdir.

Ayrıca, anne sütünde interlökinler, interferon gama ve TNFgibi immünomodülatörler

bulunmaktadır. Monosit, makrofaj, PNL, T ve B lenfositleri ise hücresel bileşenleri

oluşturmaktadır(32). Başta salgısal IgA olmak üzere diğer inmünoglobulinler;

salmonella, şigella, kolera, poliovirüs, rotavirüs, RSV ve diğer mikroorganizmalarla

gelişen enfeksiyonları önler. Anne sütü bu özellikleri ile bebeği sepsis, bakteriyemi,

menenjit, solunum yolları enfeksiyonları, gastroenteritler, üriner sistem enfeksiyonları,

akut otitis mediadan korur. Bunun yanı sıra Tip 1 diabetes mellitus, lenfoma, crohn

hastalığı, çölyak hastalığı ve atopik hastalıkların gelişim riskini azaltır(33).

4.3. Anne Sütünün Faydaları

Anne sütü yenidoğan da optimum büyüme gelişme için gerekli olan bütün sıvı, enerji,

besin öğelerini içeren biyoyararlılığı yüksek sindirimi kolay doğal bir besindir. AS ve

emzirmenin hem anne hem bebek için başta beslenme olmak üzere sağlık, bağışıklık,

gelişimsel, psikolojik, sosyal ve ekonomik yönden pek çok yararları vardır. Bebeğin ilk 6 ay

sadece AS ile beslenmesi, 6 aydan sonra ek besinlerle birlikte emzirmenin 2 yaşın sonuna

kadar sürdürülmesi ile elde edilen faydalar sadece AS ile beslenme sürecine sınırlı kalmayıp

tüm yaşam boyu devam eder.

18

Anne sütü ve emzirmenin faydalarını çocuk için, anne için ve toplum için olmak üzere

üç başlık altında toplanabilir.

Çocuk İçin Faydaları:

• Doğumdan sonra ilk 6 ay bebeğin fizyolojik ve psikososyal ihtiyaçlarını tek başına

karşılayan AS anne ve bebek arasındaki duygusal bağın kurulmasında önemli rol oynar.

• Hücresel ve humoral immüniteyi güçlendirerek çocuğu alt solunum yolu

enfeksiyonları, otitis media, bakteriyel menenjit, idrar yolu enfeksiyonu, NEC ve akut

gastroenterit gibi enfeksiyonlardan korur. Ayrıca normal floranın oluşmasına yardımcı

olarak ve aşıların etkinliğini artırarak da bağışıklık sistemine destek olur.

• Tip 1 diabetes mellitus, alerjk hastalıklar, lenfoma, crohn hastalığı, ülseratif kolit gibi

kronik hastalıklar ve alerjik hastalıklara yakalanma riskini azaltır.

• Anne bebek arasındaki duygusal bağı güçlendirerek bebeğin ruhsal, bedensel ve zekâ

gelişimi açısından gelişmesine yardımcı olur.

• Çene-diş gelişimini olumlu etkiler, diş çürümelerine karşı korur.

• AS ile beslenme çocuğu obeziteye karşı koruyucu faktörlerden biridir. Yapılan bir

çalışmada AS’nün obesiteye karşı küçük ancak sürekli koruyucu bir etkisi olduğu

gösterilmiştir.

Anne için Faydaları:

• Doğum sonrası oksitosik etki ile uterusun toplanmasına yardımcı olur, postpartum

kanamayı azaltır.

• Annenin gebelikte aldığı kiloları vermesini kolaylaştırır.

• Annelik duygusunun gelişimine yardımcı olur. Emzirmenin annede sakinleştirici etkisi

vardır.

• Anneyi Meme Ca, Over Ca, Endometrium Ca ve osteoporoza karşı korur.

19

Toplum İçin Faydaları:

• Beslenme harcamalarını azaltarak aile ve ülke ekonomisine katkı sağlar.

• AS almamaya bağlı gelişen hastalıkların tedavisi için yapılan harcamaları ve

hastalıklardan kaynaklanan iş günü kaybını azaltır.

• WHO ‘ne göre AS ile optimal beslenme ile dünyada her yıl ölen 10,6 milyon çocuğun

%13’ünün ölümü engellenebilir(34).

4.4. Anne Sütünün Nöromotor Gelişim Üzerine Etkileri

Anne sütü ile beslenme, bebeğin zekâ gelişimini ve entellektüel yapısını olumlu yönde

etkilerken, konuşma sorunlarının da daha az olmasını sağlar. Anne sütü ile beslenen bebeklerin

daha erken aylarda yürüdükleri, gelişim indekslerinin daha iyi olduğu gözlenmiştir.

Anne sütü alan çocuklar beş yaşına geldiklerinde de bilişsel işlevlerinin biberonla

beslenenlere göre daha yüksek olduğu gösterilmiştir. Dört-dokuz ay anne sütü almış olan 7–13

yaşındaki ilkokul çocuklarının mental ve fizik gelişimlerinin hiç anne sütü almayanlara göre

daha iyi olduğu bildirilmiştir. İlkokulda yapılan bir başka çalışmada anne sütü alan çocukların

(7,5–8 yaşında) biberon alan çocuklara göre Wechsler Çocuklar için Zekâ Ölçeği sekiz puan

daha yüksek olarak bulunmuştur. Anne sütü ile beslenen çocuklarda matematik puanlarının

daha yüksek olduğu bildirilmiştir.

Taurin, uzun zincirli doymamış yağ asitleri ve sinir büyüme faktörlerinin beyin

gelişiminde önemli rolü vardır. Kolostrum da içeriği açısından beyin gelişiminde oldukça

önemlidir. Myelinizasyon gebeliğin son haftalarında ve doğumdan sonraki ilk altı haftada çok

hızlıdır. Myelinizasyon için gerekli yağ asitleri (Iinoleik asit, linolenik asit) intrauterin

yaşamda plasenta tarafından temin edilir. Bu yağ asitlerinin sentezi yenidoğan bebeklerde ve

özellikle prematür bebeklerde ilk birkaç haftada yeterli değildir ve dışarıdan alınması

gereklidir. Daha büyük çocuklarda bu yağ asitlerinin sentezi karaciğer ve astrositlerde

yapılabilmektedir. Linoleik asit eikosapentonoik asitin ve dokosaheksanoik asitin; linolenik

asit ise araşidonik asitin yapımında kullanılır. Dokosaheksanoik asit ve araşidonik asit hücre

20

zarının yapımında, özellikle beyin gelişiminde önemlidir. İnek sütünde ve mamalarda bu yağ

asitleri çok azdır ve oranları farklıdır(35). Anne sütünde linoleik asit: linolenik asit oranı 5:1

iken inek sütünde bu oran 1:1'dir. Bebeklerin aldıkları besinlerin içindeki yağ asitlerine göre,

beyin lipidlerinin bileşimlerinin de değiştiği bilinmektedir. Biberonla beslenen bebeklerde

myelin sentezinde dokosaheksanoik asit yerine dokosapentanoik asit kullanılır. Ancak bu

asitler kullanılarak yapılan myelin sabit olmadığından yaşamın ileri dönemlerinde

demiyelinizasyon riski artmaktadır. Biberonla beslenen çocuklarda multipl skleroz insidansının

arttığına ilişkin çalışmalar vardır. Bu durum anne sütündeki protein ve yağların bebeğin beyin

gelişimi için en uygun miktarda ve yapıda olmasına bağlıdır.

AS alım süresiyle kognitif fonksiyonlar arasındaki ilişkinin bulunması amacıyla 5

yaşındaki 3880 çocuk üzerinde yapılan bir çalışmada AS’nün güçlü pozitif bir etkisi olduğu

ortaya çıkmıştır(36).

Çocukların nörogelişimsel olarak daha iyi olmaları için AS ile beslenmenin biyolojik

dayanakları henüz tam kesin değildir ancak AS’nün en büyük etkilerini hızla gelişen beyin

üzerinde gösteren DHA ve AA aracılığı ile bu etkisini gösterdiği şu anda en fazla kabul gören

görüştür. Şu ana kadar AS, Formula, ve DHA destekli Formula ile beslenen çocuklar üzerinde

pek çok çalışma yapılmıştır. Bir cochrane sistematik review şu sonuca varmıştır; Formüla sütü

DHA ile zenginleştirmenin erken vizual olgunlaşma dışında hiçbir uzun dönem faydası

görülememiştir(37). Bunun aksini iddia eden bildiriler de yayınlanmıştır(38). Ama bu karşıt

görüşlü çalışmaların hepsinde AS ile beslenen çocukların visual ve nörogelişimsel sonuçları

AS ile beslenmeyen çocuklara göre anlamlı derecede daha iyi bulunmuştur(39).

4.5. Anne Sütünün Verilemeyeceği Durumlar

Anne sütü her çocuğun büyüme ve gelişmesi için en iyi besin kaynağı olmasına karşın,

çok ender de olsa bazı durumlarda bebeğin anne sütüyle beslenmesi sakıncalı olabilmektedir.

Bunlar;

• Annenin ağır hastalığı ya da psikozu, kemoterapi ve radyoterapi almakta olması.

21

• Annenin aktif tüberkülozu balgamda basil negatif oluncaya kadar emzirmenin

ertelenmesine neden olmaktadır.

• HIV'in endemik olduğu ve beslenme sorunlarının yaygın olduğu gelişmemiş ülkelerde

HIV'li annenin emzirmesi önerilmektedir. Ancak HIV yönünden endemik olmayan ve

beslenme sorunu olmayan gelişmiş ülkelerde emzirme önerilmemektedir.

• Anne memesinde ve meme çevresinde aktif herpes lezyonlarının bulunması.

• Galaktozemi gibi süt ürünlerinin alınmasının yasak olduğu metabolik hastalıklar

• Annenin CMV enfeksiyonu, Rubella, Hepatit B taşıyıcısı olması, mastit ve meme

absesi gibi sorunları emzirmeyi engellememektedir(40).

22

GEREÇ VE YÖNTEM

Çalışmaya başlamadan önce etik kuruldan gerekli onay alındı. Çalışmaya dâhil edilecek

çocukların aileleri çalışmanın amacı ve içeriği hakkında bilgilendirildi ve ankete katılım

konusunda gönüllü olanlar çalışmaya alındı.

Bu çalışma, Haseki Eğitim ve Araştırma Hastanesi sağlam çocuk polikliniğine

İstanbul’un çeşitli ilçe ve semtlerinden başvuran 0–6 yaş arası, bilinen her hangi bir kronik

hastalığı olmayan, cinsiyet ayrımı yapmadan rastgele seçilen 251 adet çocuk üzerinde

gerçekleştirildi. Çocuğa ait bilgiler tercihen çocukların anne ve/veya babasından yoksa

çocuğun gelişimini yakından takip etme imkânı olan birinci derece yakınlarından elde edildi.

Araştırmada çocuğa ait kişisel bilgileri elde etmek için kullanılmak üzere 6 bölümden

oluşan bir anket formu oluşturuldu (Bkz.Ek–1).

Çalışmada kullanılan anket formu Ek-1’de yer almakla birlikte temelde aşağıdaki

bölümlerden oluşmaktadır;

• Çocukla ilgili bölüm; adı-soyadı, doğum tarihi, ay olarak yaşı, cinsiyeti, boyu, kilosu,

doğum bilgileri, varsa geçirilmiş olan hastalık ya da kaza bilgisi, kreş-anaokulu bilgisi,

• Kardeş bilgileri

• Anne sütü uygulamasına yönelik bölüm; doğum sonrası emzirme eğitimi alıp almadığı,

ilk anne sütü alma zamanı, ilk üç saat içerisinde almadı ise sebebi, ay olarak tek başına

anne sütü ve toplam anne sütü(AS + ek gıda) alma süresi, anne sütünü kesme sebebi,

görüşülen kişinin anne sütü uygulamasına yönelik bilgi düzeyi, anne sütü vermesi için

anneyi en çok destekleyen veya teşvik eden kişi(eş, anne, baba, kardeş, diğer)

• Görüşme yapılan kişiye ait bilgiler bölümü; Adı(tercihen), çocuğa yakınlık

derecesi(anne, baba, büyükanne, diğer), eğitim düzeyi bilgileri,

• Anne ve Babanın eğitim düzeyine ait bilgiler; anne ve babanın o anki çalışma durumu,

mesleği ve eğitim düzeyi, anne çalışıyorsa doğum sonrası işe başlama zamanı(ay),

23

• Psiko-sosyal ve motor gelişimin değerlendirilmesi amacıyla kullanılan AGTE’ye ait

sorulara verilen cevapların işaretlendiği bölüm.

Çalışmaya alınan çocukların fiziksel gelişimleri boy ve kilo ile psiko-sosyal ve motor

gelişimleri ise Ankara Gelişim Tarama Envanteri(AGTE) kullanılarak değerlendirildi.

Boy uzunluğu ölçümü; 0–24 aylık çocuklarda sırtüstü yatar pozisyonda baş tarafında

sabit tahta bulunan cetvel yardımı ile 24 aydan büyük çocuklarda ise duvara monte edilmiş bir

mezura ile gerçekleştirildi.

Çocuk ağırlığı ölçümü; 0–24 aylık çocuklar bebek terazisinde, 24 aydan büyük çocuklar

ise yer baskülü ile çıplak tartıldı. Bu ölçümlemelerden elde edilen çocuk boy ve ağırlıkları

kullanılarak çocukların kilo ve boy persentilleri hesaplandı. Elde edilen bu değerler yardımıyla

aşağıdaki formül kullanılarak ‘boya göre ağırlık’ değerleri hesaplandı.

• Boya göre ağırlık(%) = [ Çocuğun ağırlığı(gr) / Aynı boydaki 50.persentildeki bir

çocuğun ağırlığı(gr) ] * 100

Çocuk yaşı ay üzerinden hesaplandı. Bu hesaplamada AGTE’nin önerisi dikkate alındı.

Anket değerlendirme tarihi itibariyle çocuk bir aydan 15 ve üzeri gün almış ise o çocuk yaşı o

aya bir eklenerek elde edildi. Örneğin 20 ay 18 günlük bir çocuğun yaşı 21 ay olarak kabul

edilirken, 8 ay 14 günlük olan bir çocuğun yaşı ise 8 ay olarak kabul edildi. Çalışmada yer alan

prematüre çocukların boy ve kilo persentil değerleri hesaplanırken düzeltilmiş yaşları

kullanıldı. Ancak AGTE’ye göre değerlendirme yapılırken düzeltilmemiş yaşları esas alındı.

AGTE uygulanırken sorular çocukların yaşına uygun yerden itibaren sorulmaya

başlandı, mümkün olduğunca anlaşılabilir bir dil kullanılarak ve gerektiğinde örnekler

verilerek aileden en sağlıklı yanıtlar alınmaya çalışıldı.

Anket çalışması bittikten sonra öncelikle çocuğun Dil-Bilişim(DB), İnce Motor(IM),

Kaba Motor(KM) ve Sosyal Beceri-Öz Bakım(SB-ÖB) alt test puanları hesaplandı. Elde edilen

bu dört puanın toplanmasıyla Genel Gelişim(GG) ham puanı elde edildi. DB, IM, KM, SB ve

GG ham puanlarını yorumlamak için iki çeşit profil kullanıldı; ‘GG ve Alt Test Ham Puanları

Profili’ ve ‘T-Puanları Profili’.

24

• GG ve Alt test Ham Puan Profili: Çocuğun takvim yaşına göre %20 ve %30 altındaki

yaşlar ve bu yaşlara uyan puanlar bulundu. Çocuğun puanı kendi yaş düzeyine eşit ya

da üstünde ise ‘Normal Yüksek’(NY), kendi yaş düzeyi ile %20 yaş düzeyi arası (%20

dahil) ise ‘Normal Düşük(ND), %20 ile %30 arası(%30 dâhil) yaş düzeyine düşen bir

puan almışsa ‘Düşük Aralık (DA), kendi yaş düzeyinin %30 altındaki bir yaş düzeyine

giriyorsa ‘Çok Düşük’ (ÇD) olarak isimlendirildi. Çocuğun bu beş alt test ham

puanından en az bir tanesi ÇD ise ya da iki ya da daha fazlası DA ise çocuğun

gelişiminin geri(G) olduğu kabul edildi.

• T-puanları profiline göre ise 40–60 arası değerler normal(N), 60’ın üstündeki değerler

yüksek(Y), 40’ın altındaki değerler ise gelişme geriliği (G)olarak değerlendirildi.

Çalışmada elde edilen veriler önce MS-Excel ortamına işlendi. Burada bir takım

gruplandırmalar ve değerlendirmeler yapıldı. Verilerin istatistiksel analizleri için ise NCSS

2007 & PASS 2008 Statistical Software (Utah, USA) programı kullanıldı.

Çalışma verileri değerlendirilirken tanımlayıcı istatistiksel metodların (Ortalama,

Standart sapma) yanı sıra niceliksel verilerin karşılaştırılmasında normal dağılım gösteren

parametrelerin gruplar arası karşılaştırmalarında Oneway ANOVA test ve iki grup

değerlendirmelerinde Student T test kullanıldı. Normal dağılım göstermeyen parametrelerin

gruplar arası karşılaştırmalarında Kruskal Wallis test ve iki grup değerlendirmelerinde ise

Mann Whitney U test kullanıldı. Parametreler arası ilişkilerin karşılaştırılmasında Spearman’s

korelasyon analizi kullanıldı. Niteliksel verilerin karşılaştırılmasında ise Ki-Kare test

kullanıldı. Sonuçlar %95’lik güven aralığında, anlamlılık p<0.05 düzeyinde değerlendirildi.

25

BULGULAR

Çalışma 0–6 yaş arası, bilinen her hangi bir kronik hastalığı olmayan, cinsiyet ayrımı

yapılmadan rastgele seçilen 251 adet çocuk üzerinde gerçekleştirildi.

1. DEMOGRAFİK BULGULAR

Çalışmada yer alan çocuklar ve anket sorularının yöneltildiği katılımcılara ait bazı

demografik bilgiler aşağıdaki şekilde özetlenebilir.

• Çocukların cinsiyet dağılımları

Araştırmada yer alan 251 çocuktan 115’ini erkek,

138’ini kız çocuğu oluşturmakta. Oransal açıdan

bakıldığında grup %46 erkek, %54 ise kız

çocuktan oluşmuştur.

Şekil–3: Çocukların cinsiyet dağılımı

• Anne-Baba akrabalık ilişkisi

Araştırmada yer alan çocukların anne-baba arası akrabalık

durumu incelendiğinde anne-babaların %13,94’ü (n=35)

akraba, %86,06’sının (n=216) her hangi bir akrabalık ilişkisi

bulunmamaktadır ( Şekil 4).

Şekil–4: Anne-Baba arasında akrabalık durumu.

26

• Kreş-Anaokulu bilgisi

Araştırmada yer alan çocukların kreş-anaokuluna

gidip gitmediklerine ilişkin sorulan soruya alınan

yanıtlara göre çocukların %23,51’inin (n=59) kreş

ya da anaokuluna gittiği, %76,49’unun (n=192)

ise bir kreş ya da anaokuluna gitmediği bilgisi

elde edildi(Şekil 5).

Şekil–5:Kreş-Anaokulu bilgisi

• Kardeş bilgisi

Kardeş sayıları incelendiğinde; %37,5’sinin

(n=94) hiç kardeşi yokken, %44,2’sinin

(n=111) bir kardeşi, %12,4’ünün (n=31) iki

kardeşi, %6’sının (n=15) üç kardeşi olduğu

görülmektedir.(Şekil 6).

Şekil–6:Kardeş bilgisi

• Çocukların doğum yeri, zamanı ve doğum şekli;

Tablo 2’de görüldüğü gibi 251 çocuktan 96’sı normal doğumla(NSVD-%38), 155’i

sezeryanla (CS-%62) doğmuştur.. Doğum zamanına ilişkin olarak Tablo-2’de özetlendiği gibi

230 çocuk ‘term’( ≥ 37 GH), 21 çocuk ise ‘preterm’ olarak doğmuştur. Çocukların 2 tanesi

evde, 114 tanesi devlet hastanesinde, 135 tanesi ise özel hastanede doğmuştur.

27

Tablo 2: Çocukların doğum yeri, zamanı ve doğum şekli dağılım ve yüzdeleri

Doğum Zamanı Doğum Şekli

Doğum Yeri Preterm Term Toplam

D.Hastane 5 61 66 CS

Ö.Hastane 12 77 89 CS Toplam 17 138 155 D.Hastane 1 47 48

Ev 2 2 NSVD Ö.Hastane 3 43 46

NSVD Toplam 4 92 96 Genel Toplam 21 230 251

• Doğum yeri-emzirme eğitimi alma ilişkisi

Doğum yerlerine göre emzirme eğitimi alanların sayı

ve oranları incelendiğinde annelerin %71’ine (n=179)

doğum sonrası emzirme eğitimi verilirken

%29(n=72)’unun emzirme eğitimi almadığı

görülmüştür.

Emzirme eğitimi alma sayı ve oranının doğum yerine

göre durumu ise Tablo 3 ve Şekil 7’de

gösterilmektedir.

Şekil 7: Doğum yerine göre emzirme eğitimi alma sayıları

Elde edilen veriler doğum yeri-emzirme eğitimi alma ilişkisi açısından incelendiğinde

devlet hastaneleri ile özel hastanelere ait oranlarının birbirine çok yakın olduğu görülmüştür.

Tablo 3: Doğum yerine göre emzirme eğitimi alma sayı ve oranları

Aldı Almadı Doğum Yeri

Adet(n) % Adet(n) % Toplam(n)

D.Hastane 84 73,68 30 26,32 114 Ev 2 100,00 2 Ö.Hastane 95 70,37 40 29,63 135 Genel Toplam 179 71,31 72 28,69 251

28

• Doğum zamanı-doğum tartısı ilişkisi

Araştırmada yer alan çocukların doğum tartıları ele

alındığında toplam 21 çocuğun(%8) doğum tartısı 2500

gram’ın altında, 230 çocuğun(%92) doğum tartısı ise 2500

gram’ın üzerinde idi (Şekil 8).

Şekil 8: Doğum Tartısı Sayı ve Oranları

Elde edilen bu verilerin kendi

içerisinde doğum zamanları

irdelendiğinde ise; 2500 gr altında yer

alan 21 çocuktan 14 tanesi prematüre

olarak, 7 tanesi ise miadında

doğmuştu. Doğum tartısı 2500

gram’ın üzerinde yer alan grupta ise 7 tane prematüre, 223 tane term çocuk vardı( Tablo 4).

• İlk anne sütü alma saatine göre çocukların gruplandırılması

Çalışmada yer alan çocuklar ilk anne sütü alma saati bakımından incelendiğinde Tablo

5’de görüldüğü gibi %89,2(n=224)’sinin postnatal ilk üç saat içerisinde, %6,4(n=16)’ünün 3–

12 saat içerisinde ve %4,4(n=11)’ünün 12 saatten sonra ilk anne sütünü aldıkları

görülmektedir.

Tablo 5: İlk anne sütü alma saatine göre çocuk sayı ve oranları

İlk AS Alma Saati Toplam (n) Yüzde(%) İlk Üç Saat 224 89,24%

3–12 Saat 16 6,37% 12 Saat Sonra 11 4,38%

Toplam 251 100,00%

Tablo 4: Doğum zamanı-doğum tartısı ilişkisi

D.Tartısı Doğum Zamanı Toplam (n) Yüzde (%) Preterm 14 5,58% 2500 Gr

Altı Term 7 2,79% Toplam 21 8,37%

Preterm 7 2,79% 2500 Gr Üstü Term 223 88,84%

Toplam 230 91,63% Genel Toplam 251 100,00%

29

• İlk anne sütü alma saati-doğum yeri ilişkisi

Çalışmada yer alan çocukların ilk anne sütü

alma saatlerinin doğum yerine göre dağılımı

Şekil-6’da verilmiştir. Görüldüğü gibi ilk üç

saat içerisinde anne sütü alma yüzdeleri özel

hastaneler ile devlet hastaneleri arasında

belirgin bir farklılık göstermemektedir.

Doğum yerinden bağımsız toplamda ilk üç

saat içerisinde anne sütü alanların oranı

%89,2(n=224) olarak bulunmuştur.

Şekil 9: İlk anne sütü alma saati-doğum yeri ilişkisi

• İlk üç saatte anne sütü almama nedenleri

Tablo 6: İlk üç saatte anne sütü almama nedenleri

A.Sütü Alma Saati İlk 3 saat içinde almama sebebi Toplam Anne rahatsızlığı 2 Bebek tutmadı 2 Yoğun bakımda kaldığı için 1

12 Saat Sonra

Prematürite 6 Toplam 11

Anne rahatsızlığı 6 Bebek küçük ememez diye verilmemiş 1 Bebek tutmadı 2 Bilmiyor 1 Kordon Dolanması 1 Kuvözde kalma EMR(+) 1 Kuvözde kalma (Mekonyum aspirasyonu) 1

3–12 Saat

Prematürite 3 Toplam 16

Genel Toplam 27

30

İlk üç saat içerisinde anne sütü almayan çocuklar nedenleri bakımından irdelendiğinde

prematürite en sık görülen sebep olarak karşımıza çıkmaktadır (%33,3, n=9). Bunu anne

rahatsızlığı izlemektedir(%29,6, n=8). Diğer bilgiler Tablo 6’da verilmiştir.

• Emzirme eğitimi - ilk üç saatte anne sütü almama ilişkisi

Doğum sonrası emzirme eğitimi ile ilk üç saat içerisinde anne sütü almama nedenleri

irdelendiğinde Tablo 7’deki değerler elde edilmektedir. Burada annenin sağlık durumunun

elvermemesinin, ilk AS verme saatinin gecikmesinde prematüriteden sonra en sık rastlanan

sebep olduğu görülmektedir.

Tablo 7: Emzirme eğitimi-ilk üç saatte anne sütü almama nedeni ilişki tablosu

Emzirme Eğitimi Varsa ilk 3 saat içinde almama sebebi Toplam Anne rahatsızlığı 7 Bebek tutmadı 3 Bilmiyor 1 Kordon Dolanması 1 Kuvözde kalmış. Mekonyum aspirasyonu. 1 Yoğun bakımda kaldığı için 1

Aldı

Prematüre 9 Toplam 23

Anne rahatsızlığı 1 Bebek küçük ememez diye verilmemiş 1 Bebek tutmadı 1

Almadı

Kuvözde kalmış EMR(+) 1 Toplam 4

Genel Toplam 27

• Anne sütü verme bilinç düzeyi

Katılımcılara ‘sizce AS tek başına ne kadar süreyle verilmeli’ ve ‘sizce AS en fazla kaç

ay verilmeli’ şeklinde iki soru yöneltildi. Bu sorularla katılımcıların AS verme sürelerine

ilişkin bilgi düzeyleri saptanmaya çalışıldı. Alınan yanıtların adet ve yüzdeleri Tablo 8’de

gösterilmektedir.

31

Tablo 8: Anne sütü verme sürelerine ilişkin bilgi düzeyi dağılımı

Sizce tek başına AS kaç ay verilmeli?

Toplam (n)

Yüzde (%)

Sizce AS en fazla kaç ay verilmeli?

Toplam (n)

Yüzde (%)

3 2 0,80% 12 26 10,36% 4 9 3,59% 15 1 0,40% 5 4 1,59% 18 15 5,98% 6 220 87,65% 20 1 0,40% 8 6 2,39% 24 199 79,28% 9 1 0,40% 28 1 0,40% 10 1 0,40% 30 4 1,59% 12 8 3,19% 36 4 1,59%

Toplam 251 100,00% Toplam 251 100,00%

Katılımcıların ‘tek başına anne sütü kaç ay verilmeli?’ sorusuna ‘6 ay’ cevabını

verenlerin oranının %87.65(n=220) ve yine ‘en fazla kaç ay verilmeli’ sorusuna verilen

yanıtların ise %79.28(n=199) gibi büyük bir oranının ’24 ay’ olması dikkat çekici bulunmuştur.

• Sizce Anne sütü tek başına ne kadar verilmeli sorusuna alınan yanıtlar

Katılımcılara ‘tek başına anne sütü ne

kadar süreyle verilmeli’ sorusuna alınan

yanıtlar Şekil-10’da gösterilmektedir. İlk

altı ay diyenlerin oranı %88 (n=220) iken

6 aydan daha az diyenlerin oranı %6

(n=15) bulunmuştur. Bu sonuçlar bu

konudaki bilinç düzeyinin oldukça yüksek

olduğunu göstermektedir.

Şekil 10: Tek başına AS verme süresi bilgi düzeyi

Tek başına anne sütü verme süresini ‘altı aydan daha az’ olarak yanıtlayan

katılımcıların çocuğa yakınlık derecesi ve eğitim düzeyi açısından incelemesi yapıldığında

Tablo 9’deki sonuç çıkmaktadır.

32

Tablo 9: AS altı aydan az verilmeli yanıtı verenlerin çocuğa yakınlık derecesi-eğitim düzeyi.

Yakınlık Derecesi Eğitim Düzeyi 3 ay 4 ay 5 ay İlkokul 1 1 1 Lise 1 2 Anne Üniversite 5 2

Baba Üniversite 1 Büyükanne Okuryazar 1

Toplam 2 9 4

• Anne sütü alım süreleri

Çocukların anne sütü alım sürelerine yönelik; ‘Tek başına anne sütü alım süresi(ay)’ ve

‘AS + Ek gıda alım süresi(Toplam AS alım süresi)’ ne ilişkin yöneltilen sorulara alınan

yanıtların adet ve yüzdeleri Tablo 10’de görüldüğü gibidir. Çocukların yaklaşık

%57(n=144)’sinin tek başına AS’nü 5–6 ay aldığı görülmektedir.

Tablo 10: Anne sütü alım süreleri dağılım tablosu

Tek başına AS alım süresi (ay)

Toplam (n) Yüzde

(%) Toplam AS alım

süresi (ay) Toplam (n)

Yüzde (%)

0 21 8,37% 0 1 0,40% 1–2 22 8,76% 1–6 56 22,31% 3–4 46 18,33% 7–12 68 27,09% 5 43 17,13% 13–18 61 24,30% 6 101 40,24% 19–24 53 21,12%

7–9 15 5,98% 25–30 9 3,59% 11–12 3 1,20% 31–36 3 1,20%

Toplam 251 100,00% Toplam 251 100,00%

• Anne sütünü kesme nedenlerinin irdelenmesi

Katılımcılardan anne sütünü kesme nedenlerine dair alınan yanıtlar gruplandırıldığında

Tablo 11’de yer alan veriler elde edilmiştir. Bunlar içinde ‘çocuk bıraktı’, ‘yeterli gördüğüm

için’ ve ‘süt kesildi’’ AS’nü kesmenin en sık sebepleri olarak görülmektedir.

33

Tablo 11: Anne sütünü kesme nedenleri dağılım tablosu

Anne Sütünü Kesme Nedeni Toplam(n) Yüzde(%) Doktor önerisiyle 3 1,20% Uyku Düzenini sağlamak 3 1,20% Anne ilaç kullandığı için 5 1,99% Yoğun bakımda yatış sebebiyle 5 1,99% Annenin hastalığı 6 2,39% Çalışma şartları - işe başlama 8 3,19% Beslenmesini düzelmek için 12 4,78% Gebelikten Dolayı 17 6,77% Halen devam ediyor 42 16,73% Süt kesildi 42 16,73% Yeterli olduğu düşünülmüş 44 17,53% Çocuk bıraktı 64 25,50%

Toplam 251 100,00%

• Anne sütü vermede anneyi en çok destekleyen-teşvik eden kişi

Katılımcılara anne sütünü vermede anneyi en çok teşvik eden kişinin kim olduğuna dair

çoktan seçmeli(Eşi, Anne, Baba, Kardeş ve Diğer) bir soru yöneltildi. Bu soruya verilen

yanıtların dağılımı Tablo 12’de gösterilmektedir.

Tablo 12: Anne sütü vermede anneyi en çok teşvik eden kişi dağılım tablosu

AS verme konusunda en çok teşvik eden kişi? Toplam (n) Yüzde (%) Eşi 134 53,39% Anne 46 18,33% Baba 2 0,80% Kardeş 5 1,99% Diğer 22 8,76% Hiç kimseden destek almadım 42 16,73%

Toplam 251 100,00%

Burada en çok destek verenin %53,39 (n=134) oranla ‘Eş’ olması, ikinci sırada

‘Anne’nin (%18,33 ile) gelmesi ve üçüncü sırada %16,73(n=42) ile ‘hiç kimseden destek

almadım’ yanıtı verenlerin gelmesi dikkat çekici bulunmuştur.

34

• Anne eğitim düzeyi

Anne eğitim düzeyleri incelendiğinde annelerin %38.95’inin (n=97) üniversite mezunu,

%20,72’sinin (n=52) lise mezunu, %30,28’inin(n=76) ise ilkokul mezunu olduğu

görülmektedir. (Tablo 13).

Tablo 13: Anne eğitim düzeyi dağılım tablosu

Eğitim Düzeyi Toplam Yüzde(%) Okuryazar Değil 8 3,19% Okuryazar 5 1,99% İlkokul 76 30,28% Ortaokul 13 5,18% Lise 52 20,72% Üniversite 97 38,65%

Toplam 251 100,00%

• Anne çalışma ve meslek durumu

Araştırmada yer alan çocukların annelerinin çalışma durumu ve meslekleri bakımından

elde edilen sonuçlar Tablo 14’de verilmektedir. Çalışan anne oranı %51,39 (n=129) iken,

annelerin %48,61 (n= 122)’i anket tarihi itibariyle çalışmamaktadır.

Tablo 14: Anne çalışma ve meslek dağılım tablosu

Anne İş Durumu Anne Mesleği Toplam Yüzde(%) Öğretmen 8 3,19% Diş Hekimi -Doktor 21 8,37% Ebe - Hemşire 48 19,12% Eczacı 1 0,40% İşçi 4 1,59% Laborant 4 1,59% Memur - Sekreter 15 5,98% Mimar - Mühendis 18 7,17% Serbest Meslek 1 0,40%

Çalışıyor

Tekniker-Teknisyen 9 3,59% Çalışan Toplam 129 51,39%

Avukat 1 0,40% Diş Hekimi 1 0,40% Hemşire 3 1,20%

Çalışmıyor

Ev Hanımı 117 46,61% Çalışmayan Toplam 122 48,61%

Genel Toplam 251 100,00%

35

Annelerin %46,61(n=117)’inin ev hanımı olduğu, ücretli her hangi bir işte çalışmadığı

ve çalışan annelerin de büyük oranda sağlık sektöründe hizmet verdiği ( doktor, diş hekimi,

ebe, hemşire, laborant, teknisyen vb) görülmektedir.

• Baba eğitim düzeyi

Baba eğitim düzeyleri incelendiğinde babaların %46,22’si (n=116) üniversite mezunu,

%23,51’i(n=59) lise mezunu, %19,92’si (n=50) ise ilkokul mezunudur. Babaların eğitim

düzeyi sayı ve oranları Tablo 15’de verilmiştir.

Tablo 15: Baba eğitim düzeyi dağılım tablosu

Baba Eğitim Düzeyi Toplam Yüzde(%) Okuryazar 5 1,99% İlkokul 50 19,92% Ortaokul 21 8,37% Lise 59 23,51% Üniversite 116 46,22%

Toplam 251 100,00%

• Anne ve Baba eğitim düzeyleri

Araştırmada yer alan çocukların anne ve babalarına ait eğitim düzeyleri eşleştirme sonuçları

Tablo 16’de verilmektedir.

Tablo 16: Anne-Baba eğitim düzeyleri eşleştirme tablosu

Baba Eğitim Düzeyi Okuryazar İlkokul Ortaokul Lise Üniversite Toplam

Okuryazar Değil 3 5 8 Okuryazar 4 1 5 İlkokul 2 38 16 15 5 76 Ortaokul 3 1 5 4 13 Lise 1 24 27 52 A

nne

Eği

tim

D

üzey

i

Üniversite 2 15 80 97 Toplam 5 50 21 59 116 251

36

• Baba çalışma ve meslek durumu

Araştırmada yer alan çocukların babalarına ait çalışma durumu ve mesleklerine ilişkin

elde edilen veriler Tablo 17’da yer almaktadır. Babaların %96,41 (n=242)’inin çalıştığı, %3.59

(n=9)’unun ise hali hazırda bir işte çalışmadığı saptanmıştır.

Tablo 17: Baba çalışma ve meslek dağılım tablosu

Baba İş Durumu Baba Mesleği Toplam Yüzde(%) Bankacı 3 1,20% Doktor 28 11,16% Esnaf - İşletmeci 13 5,18% İşçi 55 21,91% Memur 25 9,96% Mimar- Mühendis 17 6,77% Öğretmen 24 9,56% Güvenlik Çalışanı 6 2,39% Serbest Meslek 42 16,73% Şoför 12 4,78% Tekniker 7 2,79%

Çalışıyor

Diğer 10 3,98% Çalışan Toplam 242 96,41%

Çalışmayan Toplam 9 3,59%


• Doğum sonrası işe başlama zamanı

Katılımcılara doğum sonrası işe

başlama sürelerine yönelik sorulan

sorulara alınan yanıtların adet ve

yüzdeleri Tablo 18’de

gösterilmektedir.

Annelerin %51’inin (n=128)

doğum sonrası hiç çalışmadığı,

%18,33’ünün (n=46) ise 4–6 ay sonra işe başladığı saptanmıştır.

Tablo 18: Doğum sonrası işe başlama zamanı dağılım tablosu

Doğum Sonrası İşe Başlama Zamanı(ay)

Toplam(n) Yüzde(%)

0–3 27 10,76% 4–6 46 18,33% 7–9 11 4,38%

10–12 11 4,38% 13–18 20 7,97% >19 8 3,19%

Doğum sonrası ücretli bir işte çalışmayan 128 51,00%


37

• Tek başına AS alım süresine göre Genel Gelişim ham puanı dağılımı

Çocukların tek başına AS alım sürelerinin gruplandırılması ve AGTE sonucunda elde

edilen genel gelişim ham puanına (GG) göre dağılımı Tablo 19’da gösterilmektedir.

Tablo 19: Tek başına AS alım süresi – Genel Gelişim Ham puan dağılımı

Genel Gelişim Ham Puanı Tek başına anne sütü alım süresi(ay) ÇD DA ND NY Toplam

0 - 2 7 13 22 01 – 02 1 2 7 11 21 03 – 04 2 2 16 26 46 04 – 06 - 6 54 84 144 07 – 08 - 1 5 5 11 09 – 12 - - - 7 7 Toplam 3 13 89 146 251

• Tek başına AS alım süresine göre GG ve alt testler Ham puan profili & T-puan

profili dağılımı

Çocukların tek başına AS alım sürelerine göre gruplandırılması ve bu gruplamaya göre

AGTE sonucunda elde edilen GG ve alt testler ham puanlar profili & T-puanı profillerinin

dağılımı Tablo 20’de gösterilmektedir. Tabloda yer alan; G: Gelişme geriliği, N: Normal

gelişim, Y: Yaşıtlarına göre gelişimi daha ileri anlamında kullanılmıştır.

Tablo 20: Tek başına AS alım süresi – Ham puan profili & T-puan profili dağılımı

Ham Puan Profili Sonucu Tek basına AS

alım süre(ay) G N Toplam 0 4 18 22

01–02 7 14 21 03–04 9 37 46 05–06 35 109 144 07–08 4 7 11 09–12 1 6 7

Toplam 60 191 251

T-puan Profili Sonucu Tek basına AS alım süre(ay) D N Y

Toplam

0 3 17 2 22 01–02 1 20 - 21 03–04 5 37 4 46 05–06 16 108 20 144 07–08 1 8 2 11 09–12 - 5 2 7

Toplam 26 195 30 251

38

• Toplam AS alım süresi – GG ve alt testler Ham puan profili & T-puan profili

dağılımı

Çocukların toplam AS alım sürelerine göre elde edilen GG ve alt testler ham puanlar

profili & T-puanı profillerinin dağılımı Tablo 21’de gösterilmektedir.

Tablo 21: Toplam AS alım süresi – Ham puan profili & T-puan profili dağılımı

Ham Puan Profili Sonucu Toplam AS alım

süresi (ay) G N Toplam 0 - 1 1

01–03 5 11 16 04–06 13 26 39 07–09 6 26 32 10–12 4 34 38 13–15 11 10 21 16–18 10 30 40 19–24 9 43 52 24–30 1 8 9 30–36 1 2 3

Toplam 60 191 251

T-puanı Profili Sonucu Toplam AS alım

süresi (ay) G N Y Toplam 0 - - 1 1

01–03 1 14 1 16 04–06 7 30 2 39 07–09 4 27 1 32 10–12 2 28 8 38 13–15 3 17 1 21 16–18 6 25 9 40 19–24 3 43 6 52 24–30 - 8 1 9 30–36 - 3 - 3

Toplam 26 195 30 251

• Toplam AS alım süresi – Genel Gelişim puanı dağılımı

Çocukların toplam AS alım sürelerinin AGTE sonucunda elde edilen genel gelişim

puanlarına (GG) göre dağılımı Tablo 22’de gösterilmektedir.

Tablo 22: Toplam AS alım süresine göre Genel Gelişim puanı dağılımı

Genel Gelişim Profili Toplam AS alım süresi (ay) CD DA ND NY Toplam

0 - - - 1 1 01–03 1 1 4 10 16 04–06 1 3 17 18 39 07–09 - 1 15 16 32 10–12 - 2 7 29 38 13–15 - 1 10 10 21 16–18 1 2 17 20 40 19–24 - 3 18 31 52 24–30 - - 1 8 9 30–36 - - - 3 3

Toplam 3 13 89 146 251

39

• Toplam AS alım süresi – Dil Bilişim puanı dağılımı

Katılımcılardan elde edilen çocukların toplam AS alım sürelerinin gruplandırılması ve

AGTE sonucunda elde edilen dil bilişim puanına(DB) göre dağılımı Tablo 23’de

gösterilmektedir.

Tablo 23: Toplam AS alım sürelerine göre DB puanı dağılımı

DB puanı Toplam AS alım süresi (ay) CD DA ND NY Toplam

0 - - - 1 1 01–03 1 2 3 10 16 04–06 1 3 18 17 39 07–09 1 - 13 18 32 10–12 - 2 9 27 38 13–15 - 2 10 9 21 16–18 1 2 18 19 40 19–24 - 3 17 32 52 24–30 - - 2 7 9 30–36 - - - 3 3

Toplam 4 14 90 143 251

40

2. İSTATİSTİKSEL BULGULAR

Bu bölümde toplanan verilerin NCSS 2007 & PASS 2008 Statistical Software programı

kullanılarak istatistiksel açıdan değerlendirilmesinden elde edilen bulgular ele alındı.

Çalışma 251 çocuk(olgu) üzerinden yapılmış olup çocukların yaşları 5–71 ay arasında

değişmekte ve ortalaması 34.57±18.92’dir.

• Fiziksel gelişim parametrelerinin dağılımı

Çocukların boyları 60 cm ile 125 cm arasında değişmekte ve ortalaması 92.93±14.40

cm olarak elde edilmiştir. Çocuklar kilo bakımından 6kg ile 34kg arasında değişmekte olup,

ortalaması 14.40±4.37kg’dır. Boylarına göre ağırlıkları 63 ile 155 arasında değişmekte olup,

ortalaması 100,73±13.26’dır. Boy, kilo, boya göre ağırlık ve yaş’a ait tanımlayıcı özelliklerin

dağılımı Tablo 24’de gösterilmektedir.

Tablo 24: Boy, kilo, boya göre ağırlık ve yaş istatistiksel dağılım tablosu

Min-Max Ortalama±SD

Boy (cm) 60–125 92,93±14,40 Kilo (kg) 6–34 14,40±4,37 Boya Göre Ağırlık 63–155 100,73±13,26 Yaş (ay) 5–71 34,57±18,92

Boy ve kilo persentili bakımından incelendiğinde elde edilen dağılımlar Tablo 25’de

gösterilmektedir

• Boy persantilleri incelendiğinde; %1.2 (n=3) olgu 3’ten küçük persentilde, %3.2 (n=8)

olgu 97’den büyük persentilde, %9.2 (n=23) olgu 10–25 persentilde, %2 (n=5) olgu 10.

persentilde, %17.5 (n=44) olgu 25–50 persentilde, %5.6 (n=14) olgu 25. persentilde,

%2.8 (n=7) olgu 3–10 persentilde, %0.4 (n=1) olgu 3. persentilde, %10.4 (n=26) olgu

50–75 persentilde, %11.2 (n=28) olgu 50. persentilde, %14.3 (n=36) olgu 75–90

persentilde, %8 (n=20) olgu 75-90 persentilde, %7.6 (n=19) olgu 90-97 persentilde,

%4.4 (n=11) olgu 90. persentilde, %2.4 (n=6) 97. persentilde görülmektedir.

41

Tablo 25: Boy ve kilo persentili istatistiksel dağılım tablosu

Boy Persentili Kilo Persentili

n (%) n (%) <3 3 (%1,2) -

>97 8 (%3,2) 11 (%4,4) 10–25 23 (%9,2) 32 (%12,7)

10 5 (%2) 8 (%3,2) 25–50 44 (%17,5) 41 (%16,3)

25 14 (%5,6) 13 (%5,2) 3–10 7 (%2,8) 1 (%0,4)

3 1 (%0,4) 2 (%0,8) 50–75 26 (%10,4) 30 (%12)

50 28 (%11,2) 19 (%7,6) 75–90 36 (%14,3) 13 (%5,2)

75 20 (%8) 15 (%6) 90–97 19 (%7,6) 15 (%6)

90 11 (%4,4) 8 (%3,2) 97 6 (%2,4) 6 (%2,4)

• Kilo persentilleri incelendiğinde; 4.4 (n=11) olgu 97’den büyük persentilde, %12.7

(n=32) olgu 10-25 persentilde, %3.2 (n=8) olgu 10. persentilde, %16.3 (n=41) olgu 25-

50 persentilde, %5.2 (n=13) olgu 25. persentilde, %0.4 (n=1) olgu 3-10 persentilde,

%0.8 (n=2) olgu 3. persentilde, %12 (n=30) olgu 50-75 persentilde, %7.6 (n=19) olgu

50. persentilde, %5.2 (n=13) olgu 75-90 persentilde, %6 (n=15) olgu 75-90 persentilde,

%6 (n=15) olgu 90-97 persentilde, %3.2 (n=8) olgu 90. persentilde, %2.4 (n=6) 97.

persentilde görülmektedir.

• Anne sütüne ilişkin dağılımlar

Çocukların anne sütüne ilişkin dağılımları Tablo 26’da gösterilmektedir. Çocukların tek

başına anne sütü alım süreleri 0 ile 12 ay arasında değişmekte olup, ortalaması 4.70±2.23 aydır.

Toplam AS alım süreleri 0 ile 36 ay arasında değişmekte olup, ortalaması 13.90±7.78 aydır.

Annelerin %71,3’ü (n=179) doğum sonrasında emzirme eğitim almışken, %28,7’si

(n=72) almamıştır.

42

Tablo 26: Anne sütüne ilişkin istatistiksel dağılımlara ait tablo

Min-Max Ortalama±SD Tek Başına Anne Sütü Alım Süresi (ay) 0–12 4,70±2,23 Toplam Anne Sütü Alım Süresi (ay) 0–36 13,90±7,78 Adet(n) %

Evet 179 71,3 Doğum Sonrası Emzirme Eğitimi Hayır 72 28,7

İlk 3 saat 224 89,2 3–12 saat 16 6,4

Anne Sütü Alım Saati

12 saat sonra 11 4,4

Çocukların %89,2’si (n=224) ilk üç saatte anne sütü almışken, %6,4’ü (n=16) üç ile on

iki saat arası, %4,4’ü (n=11) on iki saat sonra anne sütü almıştır.

• Psiko-sosyal motor gelişim ölçümlerine ait dağılımlar

Çocukların psiko-sosyal motor ölçümlerine ait dağılımlar Tablo 27’de gösterilmektedir.

Toplam puan profili sonucu 26 ile 85 puan arasında değişmekte olup, ortalaması 50.58±8.87

puandır.

IM puanları incelendiğinde; %13.5’inin (n=34) çok düşük aralıkta, %13.5’inin (n=31)

düşük aralıkta, %24.3’ünün (n=61) normal düşük aralıkta, %48.6’sının (n=122) normal yüksek

aralıkta olduğu görülmektedir.

KM puanları incelendiğinde; %4.4’inin (n=11) çok düşük aralıkta, %6.4’ünün (n=16)

düşük aralıkta, %15.9’unun (n=40) normal düşük aralıkta, %45.8’inin (n=115) normal yüksek

aralıkta olduğu görülmekte iken, %27.5’inde (n=69) tepe etkisi görülmektedir.

SB-ÖB puanları incelendiğinde; %5.2’sinin (n=13) çok düşük aralıkta, %4.4’ünün

(n=11) düşük aralıkta, %19.5’inin (n=49) normal düşük aralıkta, %70.9’unun (n=178) normal

yüksek aralıkta olduğu görülmektedir.

Genel gelişim puanları incelendiğinde; %1.2’sinin (n=3) çok düşük aralıkta, %6.4’ünün

(n=16) düşük aralıkta, %34.3’ünün (n=86) normal düşük aralıkta, %58.2’sinin (n=146) normal

yüksek aralıkta olduğu görülmektedir.

43

Tablo 27: Psiko-sosyal motor ölçümlerine ait istatistiksel dağılım tablosu

Min-Max Ortalama±SD T- Puan Profili Sonucu 26-85 50,58±8,87 Adet(n) %

Çok düşük aralık 5 2 Düşük aralık 21 8,4 Normal düşük 28 32,7

DB Puanı

Normal yüksek 143 57 Çok düşük aralık 34 13,5 Düşük aralık 31 13,5 Normal düşük 61 24,3

IM Puanı

Normal yüksek 122 48,6 Çok düşük aralık 11 4,4 Düşük aralık 16 6,4 Normal düşük 40 15,9 Normal yüksek 115 45,8

KM Puanı

Tepe etkisi 69 27,5 Çok düşük aralık 13 5,2 Düşük aralık 11 4,4 Normal düşük 49 19,5

SB-ÖB Puanı

Normal yüksek 178 70,9 Çok düşük aralık 3 1,2 Düşük aralık 16 6,4 Normal düşük 86 34,3

Genel Gelişim Puanı

Normal yüksek 146 58,2 Geri 60 23,9 Ham Puan

Profili Sonucu Normal 191 76,1

GG ve Alt Testler Ham puan Profili sonucu incelendiğinde: olguların %23,9’unun

(n=60) gelişiminin geri, %76,1’inin (n=191) gelişiminin normal olduğu görülmektedir.

• Anne sütü alımına ilişkin dağılımlar

Emzirme eğitimi alma durumuna göre tek başına anne sütü alım süreleri istatistiksel

olarak anlamlı farklılık göstermemekte iken (p>0.05), emzirme eğitimi almayanların toplam

anne sütü alım süresi emzirme eğitimi alanlardan istatistiksel olarak anlamlı yüksek

bulunmuştur (p<0.05).

44

Emzirme eğitimi ile çocukların anne sütü alımlarına ilişkin istatistiksel dağılımı Tablo

28’de özetlenmektedir.

Tablo 28: Emzirme eğitimi alma durumuna göre tek başına anne sütü alımı ve toplam anne

sütü alımının değerlendirmesi

Emzirme Eğitimi

Aldı (Evet) Almadı (Hayır)

Ortalama±SD Ortalama±SD

p

Tek Başına Anne Sütü Alım Süresi (ay) 4,61±2,27 4,94±2,13 0,286

Toplam AS Alım Süresi (ay) 13,22±7,77 15,57±7,61 0,030*

Student T test kullanıldı *p<0.05

• Anne eğitim düzeyi - Anne sütü alım ilişkisinin değerlendirmesi

Anne eğitim düzeylerine göre tek başına ve toplam AS (anne sütü + ek gıda) alımına

ilişkin istatistiksel dağılımlar Tablo 29’da gösterilmektedir. Elde edilen verilere göre tek başına

anne sütü alım süresi ve toplam anne sütü alım süresi anne eğitim düzeyine göre istatistiksel

olarak anlamlı farklılık göstermemektedir (p>0.05).

Tablo 29: Anne eğitim düzeyine göre tek başına ve toplam AS alım değerleri

Anne Eğitim Düzeyi

Okuryazar İlkokul Ortaokul Lise Üniversite

Ort±SD Ort±SD Ort±SD Ort±SD Ort±SD

p

Tek başına anne sütü alım süresi (ay)

4,83±1,94 4,81±2,1 4,8±2,82 4,67±2,05 4,61±2,43 0,982

Toplam AS

alım süresi (ay) 12,37±6,84 15,10±7,90 12,90±7,11 14,42±7,85 13,08±7,83 0,436

Oneway ANOVA test kullanıldı

45

• Anne çalışma(iş) durumuna göre AS alım süresi ilişkisinin değerlendirilmesi

Tek başına anne sütü alım süresi ve toplam anne sütü alım süresi annenin çalışma

durumuna göre istatistiksel olarak anlamlı farklılık göstermemektedir (p>0.05). İlgili

istatistiksel veriler Tablo 30’da gösterilmektedir.

Tablo 30: Anne çalışma durumuna göre tek başına ve toplam AS alım değerleri

Anne İş Durumu

Çalışıyor Çalışmıyor

Ort±SD Ort±SD

p

Tek Başına Anne Sütü Alım Süresi (ay)

4,61±2,33 4,80±2,13 0,515

Toplam Anne Sütü Alım Süresi (ay)

13,42±7,90 14,40±7,65 0,322

Student T test kullanıldı

• Baba eğitim düzeyi - Anne sütü alım süresi ilişkisinin değerlendirmesi

Tablo 31: Baba eğitim düzeyine göre tek başına ve toplam AS alım değerleri


Ek Gıdalarla Beraber Anne Sütü Alım Süresi (ay) Baba Eğitim

Düzeyi Ort±SD Ort±SD

Yok 4,94±1,66 13,81±7,10

Okuryazar 5,40±1,34 11,40±6,84

İlkokul 4,55±2,27 14,48±8,14

Ortaokul 4,92±2,5 12,19±6,58

Lise 4,64±2,07 14,94±7,887

Üniversite 4,76±2,37 13,25±7,73

p 0,951 0,677

Oneway ANOVA test kullanıldı

46

Tek başına anne sütü alım süresi ve toplam anne sütü alım süresi baba eğitim durumuna

göre istatistiksel olarak anlamlı farklılık göstermemektedir (p>0.05). İlgili istatistiksel veriler

Tablo 31’da gösterilmektedir.

• Baba çalışma(iş) durumuna göre anne sütü alım süresi değerlendirmesi

Tek başına anne sütü alım süresi ve ek gıdalarla beraber anne sütü alım süresi babanın

çalışma durumuna göre istatistiksel olarak anlamlı farklılık göstermemektedir (p>0.05). İlgili

istatistiksel veriler Tablo 32’da gösterilmektedir.

Tablo 32: Baba iş durumuna göre tek başına ve toplam AS alım değerleri

Baba İş Durumu

Çalışıyor Çalışmıyor

Ort±SD Ort±SD

p


Toplam Anne Sütü Alım Süresi (ay) 13,86±7,77 14,89±8,48 0,698


• Doğum şekline göre anne sütü alım süresi değerlendirmesi

Tek başına anne sütü alım süresi ve toplam anne sütü alım süresi doğum şekline göre

istatistiksel olarak anlamlı farklılık göstermemektedir (p>0.05). İlgili istatistiksel veriler Tablo

33’de gösterilmektedir.

Tablo 33: Doğum şekline göre tek başına ve toplam AS alım değerleri

Doğum Şekli

CS NVSD

Ort±SD Ort±SD

p


Toplam Anne Sütü Alım Süresi (ay) 15,05±7,31 13,18±7,99 0,064


47

• Tek başına anne sütü alımı ile ilgili diğer değerlendirmeler

Çocukların tek başına anne sütü alım süresi ile boy persantilleri, kilo persantilleri, boya

göre ağırlık, anket yapılan kişinin eğitim düzeyi, babanın eğitim düzeyi ve kardeş sayısı

arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır (p>0.05). İlgili istatistiksel

veriler Tablo 34’da gösterilmektedir.

Tablo 34: Tek başına anne sütü alım sürelerine ait istatistiksel değerler


r p

Boy Persantil 0,018 0,780

Kilo Persantil 0,079 0,217

Boya Göre Ağırlık 0,056 0,378

Anket Eğitim Düzeyi - 0,050 0,432

Baba Eğitim düzeyi 0,007 0,907

Kardeş Sayısı 0,048 0,445 r: Spearman’s rho korelasyon katsayısı p: Anlamlılık düzeyi

• Toplam(AS+Ek gıda) anne sütü alımı ile ilgili diğer değerlendirmeler

Toplam anne sütü alım süresi ile boy persentilleri, kilo persentilleri, boya göre ağırlık,

anket uygulanan kişinin eğitim düzeyi, babanın eğitim düzeyi ve kardeş sayısı arasında

istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır (p>0.05).

Tablo 35: Toplam anne sütü alım sürelerine ait istatistiksel değerler

Toplam Anne Sütü Alım Süresi (ay)

r p

Boy Persentili -0,120 0,059

Kilo Persentili 0,040 0,533

Boya Göre Ağırlık 0,141 0,025*

Anket Eğitim Düzeyi -0,080 0,208

Baba Eğitim düzeyi -0,048 0,449

Kardeş Sayısı 0,062 0,325 r: Spearman’s rho korelasyon katsayısı p: Anlamlılık düzeyi

48

Bununla birlikte boya göre ağırlık ölçümleri ile toplam anne sütü alım süresi arasında

ise pozitif yönde %14,1 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmaktadır. İlgili

istatistiksel veriler Tablo 35’de gösterilmektedir.

• Kreş veya anaokuluna gitme durumuna göre fiziksel gelişimin değerlendirilmesi

Kreş ya da anaokuluna gitme durumuna göre boya göre ağırlık ölçümleri, boy

persantilleri ve kilo persantilleri istatistiksel olarak anlamlı farklılık göstermemektedir

(p>0,05). İlgili istatistiksel veriler Tablo 36’da gösterilmektedir.

Tablo 36: Kreş-anaokuluna göre fiziksel gelişim değerlendirme tablosu

Kreş-Anaokulu

Evet Hayır

Ort±SD (Medyan) Ort±SD (Medyan)

p

+Boya Göre Ağırlık 103,47±16,98 99,89±11,81 0,134

++Boy Persantil 7,94±3,04 (8) 7,65±3,03 (7) 0,577

++Kilo Persantil 7,62±2,92 (8) 7,32±2,59 (7) 0,525

+Student t test

++Mann-Whitney U test

• DB puanına göre anne sütü alım süresi ilişkisinin değerlendirilmesi

Tablo 37: DB puanına göre tek başına ve toplam AS alım süresi değerleri


Toplam Anne Sütü Alım Süresi (ay) DB Puanı


Çok düşük aralık (ÇD) 3,10±2,35 (4) 8,50±6,59 (7)

Düşük aralık (DA) 4,60±2,62 (6) 11,71±6,54 (10)

Normal düşük (ND) 4,52±2,03 (5) 13,77±7,27 (14)

Normal yüksek (NY) 4,87±2,27 (6) 14,48±8,19 (12)

p 0,265 0,212

Kruskal Wallis test

49

Tek başına anne sütü alım süresi ve toplam anne sütü alım süresi DB profiline göre



• IM puanına göre anne sütü alım süresi ilişkisinin değerlendirilmesi

Tek başına anne sütü alım süresi ve toplam anne sütü alım süresi IM puanına göre



Tablo 38: IM puanına göre tek başına ve toplam AS alım değerleri


Toplam Anne Sütü Alım Süresi (ay) IM Puanı



Düşük aralık (DA) 4,34±2,45 (4,75) 12,46±7,39 (11,5)

Normal düşük (ND) 4,28±2,28 (5) 12,85±7,83 (12)

Normal yüksek (NY) 4,92±2,19 (5,5) 15,05±8,01 (15)

p 0,170 0,147

Kruskal Wallis test

• KM puanına göre anne sütü alım süresi ilişkisinin değerlendirilmesi

Tablo 39: KM puanına göre tek başına ve toplam AS alım değerleri


Toplam Anne Sütü Alım Süresi (ay) KM Puanı



Düşük aralık (DA) 4,37±2,80 (5,25) 11,94±8,11 (10)

Normal düşük (ND) 5,05±1,74 (5,75) 14,30±7,53 (14)

Normal yüksek (NY) 4,47±2,27 (5) 12,94±7,31 (12)

Tepe Etkisi 4,97±2,36 (6) 15,87±8,47 (18)

p 0,655 0,137

Kruskal Wallis test

50

Tek başına anne sütü alım süresi ve toplam anne sütü alım süresi KM puanına göre


39’da gösterilmektedir.

• SB-ÖB profiline göre anne sütü alım süresi ilişkisinin değerlendirilmesi

Tek başına anne sütü alım süresi ve toplam anne sütü alım süresi SB-ÖB puanına göre


40’da gösterilmektedir.

Tablo 40: SB-ÖB puanına göre tek başına ve toplam AS alım değerleri

Tek Başına Anne Sütü Alım Süresi (ay

Toplam Anne Sütü Alım Süresi (ay) SB-ÖB Puanı



Düşük aralık (DA) 5,0±2,11 (6) 15,59±8,15 (18)

Normal düşük (ND) 4,54±1,89 (5) 13,70±6,56 (14)

Normal yüksek (NY) 4,77±2,31 (5,5) 14,24±8,01 (12)

p 0,192 0,053

Kruskal Wallis test

• GG puanına göre anne sütü alım süresi ilişkisinin değerlendirilmesi

Tablo 41: GG puanına göre tek başına ve toplam AS alım değerleri


Toplam Anne Sütü Alım Süresi (ay) Genel Gelişim(GG)

Puanı Ort±SD (Medyan) Ort±SD (Medyan)


Düşük aralık (DA) 4,34±2,31 (5,25) 13,0±7,43 (12,5)

Normal düşük (ND) 4,64±2,06 (5,5) 13,20±7,04 (13,5)

Normal yüksek (NY) 4,81±2,34 (5,5) 14,52±8,19 (12,5)

p 0,416 0,418

Kruskal Wallis test

51

Tek başına anne sütü alım süresi ve toplam anne sütü alım süresi genel gelişim puanına


Tablo 41’de gösterilmektedir.

• Ham Puan Profiline göre anne sütü alım süresi ilişkisinin değerlendirilmesi

Tek başına anne sütü alım süresi ve toplam anne sütü alım süresi ham puan profili

sonucuna göre istatistiksel olarak anlamlı farklılık göstermemektedir (p>0.05). İlgili

istatistiksel veriler Tablo 42’de gösterilmektedir.

Tablo 42: Ham puan profiline göre tek başına ve toplam AS alım değerleri


Toplam Anne Sütü Alım Süresi (ay) Ham Puan Profili

Sonucu Ort±SD (Medyan) Ort±SD (Medyan)

Geri 4,80±2,20 (6) 12,89±7,84 (13,5)

Normal 4,67±2,25 (5) 14,21±7,86 (12)

p 0,313 0,055

Mann-Whitney U test

• T- Puan profiline göre anne sütü alım süresi ilişkisinin değerlendirilmesi

Tek başına anne sütü alım süresi ve toplam anne sütü alım süresi toplam puan profiline


Tablo 43’de gösterilmektedir.

Tablo 43: T-puan profiline göre tek başına ve toplam AS alım değerleri dağılımı


Ek Gıdalarla Beraber Anne Sütü Alım Süresi (ay) T- Puan Profili


Düşük 4,63±2,06 (5,75) 11,87±6,62 (11)

Normal 4,59±2,37 (5) 14,0±8,09 (12)

Yüksek 5,49±2,29 (6) 14,99±6,44 (16)

p 0,148 0,269

Kruskal Wallis test

52

• DB Puanına göre anne ve baba eğitim düzeyinin değerlendirilmesi

Anne eğitim düzeyine göre DB profili istatistiksel olarak anlamlı farklılık

göstermektedir (p<0.01); DB profilinin, okuryazar olanlarda normal yüksek olma oranı

yüksek; ilkokul mezunlarında normal düşük olma oranı yüksek; ortaokul mezunlarında da

normal düşük olma oranı yüksek; lise mezunlarında normal yüksek olma oranı yüksek,

üniversite mezunlarında da normal yüksek olma oranı yüksek bulunmuştur. İlgili istatistiksel

veriler Tablo 44’de gösterilmektedir.

Tablo 44: DB puanına göre anne ve baba eğitim düzeyi değerleri

DB Puanı

Çok Düşük Aralık

Düşük Aralık

Normal Düşük

Normal Yüksek

n (%) n (%) n (%) n (%)

p

Okuryazar 3 (%20) 3 (%20) 3 (%20) 6 (%40)

İlkokul 0 (%0) 6 (%8,3) 34 (%47,2) 32 (%44,4)

Ortaokul 0 (%0) 3 (%30) 4 (%40) 3 (%30)

Lise 1 (%1,9) 2 (%3,7) 14 (%25,9) 37 (%68,5)


Üniversite 1 (%1) 7 (%7) 27 (%27) 65 (%65)

0,001**

Yok 2 (%25) 3 (%37,5) 2 (%25) 1 (%12,5)

Okuryazar 1 (%20) 0 (%0) 1 (%20) 3 (%60)

İlkokul 0 (%0) 6 (%7,9) 37 (%48,7) 33 (%43,4)

Ortaokul 0 (%0) 4 (%30,8) 5 (%38,5) 4 (%30,8)

Lise 1 (%1,9) 2 (%3,8) 13 (%25) 36 (%69,2)

Baba Eğitim Düzeyi

Üniversite 1 (%1) 6 (%6,2) 24 (%24,7) 66 (%68)

0,001**

Ki-Kare test **p<0,01

• IM puanına göre anne ve baba eğitim düzeyinin değerlendirilmesi

Anne eğitim düzeyine göre IM puanı istatistiksel olarak anlamlı farklılık göstermektedir

(p<0.01); IM puanının, okuryazar olanlarda çok düşük aralıkta olma oranı yüksek

bulunmuşken; diğer eğitim düzeylerinde IM puanının normal yüksek olma oranı yüksek

bulunmuştur.

53

Tablo 45: IM puanına göre anne ve baba eğitim değerleri

IM Puanı


Düşük Aralık

Normal Düşük

Normal Yüksek

n (%) n (%) n (%) n (%)

p

Okuryazar 8 (%53,3) 3 (%20) 0 (%0) 4 (%26,7)

İlkokul 9 (%12,5) 7 (%9,7) 22 (%30,6) 34 (%47,2)

Ortaokul 2 (%20) 2 (%20) 2 (%20) 4 (%40)

Lise 6 (%11,1) 7 (%13) 11 (%20,4) 30 (%55,6)


Üniversite 9 (%9) 15 (%15) 26 (%26) 50 (%50)

0,004**

Yok 6 (%75) 1 (%12,5) 0 (%0) 1 (%12,5)

Okuryazar 2 (%40) 1 (%20) 0 (%0) 2 (%40)

İlkokul 9 (%11,8) 8 (%10,5) 24 (%31,6) 35 (%46,1)

Ortaokul 3 (%23,1) 2 (%15,4) 3 (%23,1) 5 (%38,5)

Lise 6 (%11,5) 6 (%11,5) 12 (%23,1) 28 (%53,8)


Üniversite 8 (%8,2) 16 (%16,5) 22 (%22,7) 51 (%52,6)

0,001**


Baba eğitim düzeyine göre IM puanı istatistiksel olarak anlamlı farklılık göstermektedir

(p<0.01). IM puanının, eğitimi olmayanlarda düşük aralıkta olma oranı yüksek; okuryazar

olanlarda normal yüksek olma oranı yüksek; ilkokul ve ortaokul mezunlarında normal düşük

olma oranı yüksek; lise ve üniversite mezunlarında ise normal yüksek olma oranı yüksek

bulunmuştur. İlgili istatistiksel veriler Tablo 45’de gösterilmektedir.

• KM puanına göre anne ve baba eğitim düzeyinin değerlendirilmesi

KM puanı ile anne eğitim düzeyi arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki

bulunmamaktadır (p>0.05). KM puanı ile baba eğitim düzeyi arasında istatistiksel olarak

anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır (p>0.05). İlgili istatistiksel veriler Tablo 46’da

gösterilmektedir.

54

Tablo 46: KM puanına göre anne ve baba eğitim değerleri

KM Puanı


Düşük Aralık

Normal Düşük

Normal Yüksek Tepe Etkisi

n (%) n (%) n (%) n (%) n (%)

p

Okuryazar 1 (%9,1) 1 (%6,3) 2 (%5) 6 (%5,2) 6 (%7,2)

İlkokul 4 (%36,4) 5 (%31,3) 11 (%27,5) 30 (%26,1) 22 (%31,9)

Ortaokul 0 (%0) 1 (%6,3) 2 (%5) 3 (%2,6) 4 (%5,8)

Lise 2 (%18,2) 5 (%31,3) 7 (%17,5) 25 (%21,7) 15 (%21,7)


Üniversite 4 (%36,4) 4 (%25) 18 (%45) 51 (%44,3) 23 %(33,3)

0,977

Yok 1 (%9,1) 1 (%6,3) 2 (%5) 2 (%1,7) 2 (%2,9)

Okuryazar 0 (%0) 0 (%0) 0 (%0) 3 (%2,6) 2 (%2,9)

İlkokul 4 (%36,4) 6 (%37,5) 12 (%30) 33 (%28,7) 21 (%30,4)

Ortaokul 1 (%9,1) 1 (%6,3) 3 (%7,5) 3 (%2,6) 5 (%7,2)

Lise 2 (%18,2) 5 (%31,3) 4 (%10) 26 (%22,6) 15 (%21,7)


Üniversite 3 (%27,3) 3 (%18,8) 19 (%47,5) 48 (%41,7) 24 (%34,8)

0,792

Ki-Kare test

• SB-ÖB puanına göre anne ve baba eğitim düzeyinin değerlendirilmesi

SB-ÖB puanı ile anne ve babanın eğitim düzeyi arasında istatistiksel olarak anlamlı bir

ilişki bulunmamaktadır (p>0.05). İlgili istatistiksel veriler Tablo 47’de gösterilmektedir.

Tablo 47: SB-ÖB puanına göre anne ve baba eğitim düzeyi değerleri

SB-ÖB Puanı


Düşük Aralık

Normal Düşük

Normal Yüksek

n (%) n (%) n (%) n (%)

p

Okuryazar 2 (%15,4) 0 (%0) 5 (%10,2) 8 (%4,5)

İlkokul 2 (%15,4) 3 (%27,3) 19 (%38,8) 48 (%27)

Ortaokul 0 (%0) 0 (%0) 1 (%20) 9 (%5,1)

Lise 1 (%7,7) 3 (%27,3) 6 (%12,2) 44 (%24,7)


Üniversite 8 (%61,5) 5 (%45,5) 18 (%36,7) 69 (%38,8)

0,226

55

Yok 2 (%15,4) 0 (%0) 3 (%6,1) 3 (%1,7)

Okuryazar 0 (%0) 0 (%0) 1 (%2) 4 (%2,2)

İlkokul 1 (%7,7) 3 (%27,3) 20 (%40,8) 52 (%29,2)

Ortaokul 1 (%7,7) 0 (%0) 2 (%4,1) 10 (%5,6)

Lise 2 (%15,4) 3 (%27,3) 6 (%12,2) 41 (%23)


Üniversite 7 (%53,8) 5 (%45,5) 17 (%34,7) 68 (%38,2)

0,251

Ki-Kare test

• GG puanına göre anne ve baba eğitim düzeyinin değerlendirilmesi

Genel Gelişim (GG) puanına göre anne ve baba’nın eğitim düzeylerine ilişkin

istatistiksel veriler Tablo 48’de gösterilmektedir. Anne eğitim düzeyine göre genel gelişim

puanı istatistiksel olarak anlamlı farklılık göstermektedir (p<0.01); genel gelişim puanının,

okuryazar ve ilkokul mezunlarında normal düşük olma oranı yüksek; ortaokul, lise ve

üniversite mezunlarında ise normal yüksek olma oranı yüksek bulunmuştur.

Tablo 48: GG puanına göre anne ve baba eğitim değerleri



Düşük Aralık

Normal Düşük

Normal Yüksek

n (%) n (%) n (%) n (%)

p

Okuryazar 2 (%13,3) 2 (%13,3) 6 (%40) 5 (%33,3)

İlkokul 0 (%0) 3 (%4,2) 35 (%48,6) 34 (%47,2)

Ortaokul 0 (%0) 0 (%0) 4 (%40) 6 (%60)

Lise 0 (%0) 4 (%7,4) 12 (%22,2) 38 (%70,4)


Üniversite 1 (%1) 7 (%7) 29 (%29) 63 (%63)

0,001**

Yok 2 (%25) 1 (%12,5) 4 (%50) 1 (%12,5)

Okuryazar 0 (%0) 1 (%20) 2 (%40) 2 (%40)

İlkokul 0 (%0) 3 (%3,9) 35 (%46,1) 38 (%50)

Ortaokul 1 (%7,7) 0 (%0) 5 (%38,5) 7 (%53,8)

Lise 0 (%0) 4 (%7,7) 13 (%25) 35 (%67,3)


Üniversite 0 (%0) 7 (%7,2) 27 (%27,8) 63 (%64,9)

0,001**


56

Baba eğitim düzeyine göre genel gelişim puanı istatistiksel olarak anlamlı farklılık

göstermektedir (p<0.01); genel gelişim puanının, eğitimi olmayanlarda ve ilkokul

mezunlarında normal düşük olma oranı yüksek; diğer eğitim düzeylerinde ise normal yüksek

olma oranı yüksek bulunmuştur.

• Ham Puan Profiline göre anne ve baba eğitim düzeyinin değerlendirilmesi

Ham Puan profiline göre anne ve baba’nın eğitim düzeylerine ilişkin istatistiksel veriler

Tablo 49’da gösterilmektedir. Anne eğitim düzeyine göre ham puan profilleri istatistiksel

olarak anlamlı farklılık göstermektedir (p<0.05); okuryazar annelerde ham puan profilinin

düşük olma oranı yüksek bulunmuşken, diğer eğitim düzeylerinde normal olma oranı yüksek

bulunmuştur.

Tablo 49: Ham puan profiline göre anne ve baba eğitim değerleri

Ham Puan Profili

Normal Düşük

n (%) n (%)

p

Okuryazar 7 (%46,7) 8 (%53,3)

İlkokul 52 (%72,2) 20 (%27,8)

Ortaokul 8 (%80) 2 (%20)

Lise 43 (%79,6) 11 (%20,4)


Üniversite 81 (%81) 19 (%19)

0,049*

Okur-yazar değil 2 (%25) 6 (%75)

Okuryazar 3 (%60) 2 (%40)

İlkokul 57 (%75) 19 (%25)

Ortaokul 10 (%76,9) 3 (%23,1)

Lise 40 (%76,9) 12 (%23,1)


Üniversite 79 (%81,4) 18 (%18,6)

0,017*

Ki-Kare test *p<0,05

Baba eğitim düzeyine göre ham puan profilleri istatistiksel olarak anlamlı farklılık

göstermektedir (p<0.05); eğitimi olmayan babalarda ham puan profilinin düşük olma oranı

yüksek bulunmuşken, diğer eğitim düzeylerinde normal olma oranı yüksek bulunmuştur.

57

• T- puan profiline göre anne ve baba eğitim düzeyinin değerlendirilmesi

T- puan profiline göre anne ve baba’nın eğitim düzeylerine ilişkin istatistiksel veriler

Tablo 50’de gösterilmektedir. Anne eğitim düzeyine göre T- puan profili istatistiksel olarak

anlamlı farklılık göstermektedir (p<0.05); okuryazar annelerde T- puan profilinin düşük olma

oranı yüksek bulunmuşken, diğer eğitim düzeylerinde normal olma oranı yüksek bulunmuştur.

Tablo 50: T-puan profiline göre anne ve baba eğitim değerleri

T-puan profili

Düşük Normal Yüksek

n (%) n (%) n (%)

p

Okuryazar 7 (%46,7) 6 (%40) 2 (%13,3)

İlkokul 6 (%8,3) 62 (%86,1) 4 (%5,6)

Ortaokul 0 (%0) 10 (%100) 0 (%0)

Lise 3 (%5,6) 42 (%77,8) 9 (%16,7)


Üniversite 10 (%10) 75 (%75) 15 (%15)

0,001**

Okur-yazar değil

6 (%75) 2 (%25) 0 (%0)

Okuryazar 1 (%20) 2 (%40) 2 (%40)

İlkokul 5 (%6,6) 67 (%88,2) 4 (%5,3)

Ortaokul 1 (%7,7) 12 (%92,3) 0 (%0)

Lise 4 (%7,7) 40 (%76,9) 8 (%15,4)


Üniversite 9 (%9,3) 72 (%74,2) 16 (%16,5)

0,001**


Baba eğitim düzeyine göre T- puan profili istatistiksel olarak anlamlı farklılık

göstermektedir (p<0.05); eğitimi olmayan babalarda T- puan profilinin düşük olma oranı

yüksek bulunmuşken, diğer eğitim düzeylerinde normal olma oranı yüksek bulunmuştur.

• Kreş veya anaokuluna göre psiko-sosyal motor ölçümlerin değerlendirmesi

Kreş-anaokuluna gitme durumuna göre psiko-sosyal motor ölçüm verileri Tablo 51’de

gösterilmektedir.

58

Tablo 51: Kreş-anaokuluna gitme durumuna göre psiko-sosyal motor ölçüm değerleri

Kreş-Anaokulu Evet Hayır n (%) n (%)

p

Çok düşük aralık 0 (%0) 5 (%100) Düşük aralık 4 (%19) 17 (%81) Normal düşük 13 (%15,9) 69 (%84,1)

DB Puanı

Normal yüksek 42 (%29,4) 101 (%70,6)

0,067

Çok düşük aralık 3 (%8,8) 31 (%91,2) Düşük aralık 7 (%20,6) 27 (%79,4) Normal düşük 9 (%14,8) 52 (%85,2)

IM Puanı

Normal yüksek 40 (%32,8) 82 (%67,2)

0,005**

Çok düşük aralık 1 (%9,1) 0 (%0) Düşük aralık 4 (%25) 12 (%75) Normal düşük 6 (%15) 34 (%85) Normal yüksek 13 (%11,3) 102 (%88,7)

KM Puanı

Tepe etkisi 35 (%50,7) 34 (%49,3)

0,001**

Çok düşük aralık 4 (%30,8) 9 (%69,2) Düşük aralık 2 (%18,2) 9 (%81,8) Normal düşük 4 (%8,2) 45 (%91,8)

SB-ÖB Puanı

Normal yüksek 49 (%27,5) 129 (%72,5)

0,036*

Çok düşük aralık 0 (%0) 3 (%100) Düşük aralık 4 (%25) 12 (%75) Normal düşük 11 (%12,8) 75 (%87,2)


Normal yüksek 44 %(30,1) 102 (%69,9)

0,019*

Düşük 51 (%26,7) 140 (%73,3) Ham Puan Profili Normal 8 (%13,3) 52 (%86,7)

0,033*

Düşük 5 (%19,2) 21 (%80,8) Normal 37 (%19) 158 (%81)

T- Puan Profili

Yüksek 17 (%56,7) 13 (%43,3) 0,001**

Ki-Kare test *p<0,05 **p<0,01

Kreş ya da anaokuluna gitme durumuna göre DB puan istatistiksel olarak anlamlı

farklılık göstermemektedir (p>0.05).

Kreş ya da anaokuluna giden çocuklarda IM puan normal yüksek düzeyde olma oranı

diğer düzeylerden istatistiksel olarak anlamlı yüksektir (p<0.01).

Kreş ya da anaokuluna giden çocuklarda KM puan tepe etkisi düzeyinde olma oranı


59

Kreş ya da anaokuluna giden çocuklarda SB-ÖB puan çok düşük düzeyde olma oranı


Kreş ya da anaokuluna giden çocuklarda genel gelişim puan normal yüksek düzeyde

olma oranı diğer düzeylerden istatistiksel olarak anlamlı yüksektir (p<0.05).

Kreş ya da anaokuluna giden çocuklarda ham puan profilinin normal düzeyde olma

oranı düşük düzeyde olma oranından istatistiksel olarak anlamlı yüksektir (p<0.05).

Kreş ya da anaokuluna giden çocuklarda T- puan profilinin yüksek düzeyde olma oranı


60

TARTIŞMA

Yeni doğan ve süt çocuğu beslenmesinde ideal bir besin olan anne sütünün mükemmel

içeriğinin çocuğun sağlık ve gelişimine sayısız yararlar sağladığı çeşitli araştırmalar sonucu

elde edilmiş ve ulusal-uluslararası sağlık kuruluşları tarafından da tescillenmiştir.

UNICEF(United Nations Children’s Fund) ve Dünya Sağlık Örgütü (World Health

Organization- WHO) çocukların doğumdan itibaren ilk 6 ay boyunca sadece anne sütü

almalarını (başka katı ve sıvı gıdalar ve su almadan) ve yedinci aydan itibaren ek gıdalara

başlanılmasını önermektedirler. İlk 6 aydan sonra ek gıda uygulamasına başlansa bile anne

sütünü vermeye ilk 24 ay(2 yaşına kadar) devam edilmesi tavsiye edilmektedir.

UNICEF’in 1995–2002 yılları arası yayınladığı istatistik verilerde; ilk 6 ay sadece anne

sütü verilme oranı az gelişmiş ülkelerde %35 iken, ülkemizin de içinde bulunduğu gelişmekte

olan ülkelerde bu oran %39 olarak sunulmuştur. 6–9 ay ek besinlerle birlikte anne sütü

verilme oranı az gelişmiş ülkelerde %66 iken, gelişmekte olan ülkelerde bu oran %55 olarak

verilmiş ve 2 yaşına kadar emzirme oranı az gelişmiş ülkelerde %63 iken gelişmekte olan

ülkelerde bu oran %51 olarak verilmiştir(41).

Gelişmiş ülkelerde ise Amerika Birleşik Devletlerinde 2005’de yapılan bir araştırmaya

göre ilk altı ay sadece anne sütü verilme oranı %39,12 ve ilk 12 ay AS verilme oranı ise %20

olarak sunulmaktadır(42). İtalya’da yapılan başka bir araştırmada ise ilk altı ay emzirme oranı

%47, ilk 12 ay emzirme oranı ise %12 olarak elde edilmiştir(43). Bu çalışmada; ilk altı ay

sadece anne sütü verdim diyenlerin oranı %40,24 (n=101) ve tek başına anne sütü 6 ay ve daha

fazla verenlerin oranı ise %47,22(n=199) bulunmuştur. Bu oranın gelişmiş ülkelerde bulunan

değerlere hemen hemen eşit olmasının ülkemiz açısından sevindiricidir. ‘Herkese sağlık

projesi 2010’ hedefine(%50) yaklaşılmış olmasına rağmen, 2015 hedeflerinin(%80) hala çok

gerisinde olduğumuz görülmektedir.

Ülkemizde yenidoğan bebeklerin %98’i emzirilmektedir. Ancak altı aylık bebekler

arasında yalnız anne sütü ile beslenen bebek oranı%5’in altındadır. Bu durum emziren

annelerin ilk altı ay boyunca ek besin vermeden bebeklerini yalnız anne sütü ile beslemeye

devam etmek açısından destelenmeleri gerektiğini göstermektedir(44).

61

Dünyada ve ülkemizde tek başına anne sütü verme süresi istenilen düzeyin altında

olmakla birlikte ülkemizde özellikle son yıllarda teşvik edilen pek çok program ve

bilinçlendirme eğitim çalışmalarıyla, genç nüfus’un eğitim seviyesinin yükselmesine de paralel

olarak artış göstermektedir.

Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA) 2003 sonuçlarına göre 4–7 ay sadece

anne sütü ile beslenen bebeklerin oranı %12,4 verilmiştir(7). Bu çalışmada elde edilen verilere

göre ise tek başına AS verme süresini 5 ay ve daha üstü belirtenlerin oranı %64,54(n=162)

dikkat çekici ve sevindirici bulunmuştur. Burada katılımcıların bu konudaki bilinç

seviyelerinin yani tek başına anne sütü verme süresi ne kadar olmalı sorusuna 6 ay üstü yanıtını

verenlerin oranının %94(n=236) olarak elde edilmesinin katkısı olduğu düşünülmektedir.

Bununla birlikte emzirme eğitimi alma durumuna göre tek başına anne sütü alma süreleri

istatistiksel olarak anlamlı farklılık göstermemekte iken (p>0.05), emzirme eğitimi

almayanların ek gıdalarla beraber anne sütü alım süresi emzirme eğitimi alanlardan istatistiksel

olarak anlamlı yüksek bulunmuştur (p<0.05).

Herkese Sağlık Projesi 2010 hedeflerine bakıldığında emzirmeye başlama oranını %

75’e, ilk 6 ay anne sütü verme oranını % 50’ ye yükseltmeyi ve çocukların 1 yaşına kadar anne

sütü alım oranını ise %25 olarak gerçekleştirmeyi hedeflemektedir. Dünya Sağlık Örgütü’nün

21. yüzyıl hedeflerine paralel olarak Türkiye’nin de bebek ve çocuk ölümlerini azaltmaya ve

sağlığını iyileştirmeye yönelik hedefleri bulunmaktadır. Türkiye, 2020 yılına kadar bütün yeni

doğanların, bebeklerin ve okul öncesi yaşlardaki çocukların yaşama sağlıklı başlamalarını ve

sağlıklı yaşamayı sürdürebilmelerini sağlamayı hedeflemektedir. Bu hedeflerden birisi de 2015

yılına kadar, ilk altı ay tek başına anne sütü alan çocuk oranını %80’e çıkarmayı

hedeflemektedir(45).

Anne sütü alım süresini(tek başına AS ve Toplam AS) etkileyen etmenlerin

araştırmasına yönelik elde edilen bulguları incelediğimizde anne eğitim düzeyi, anne

çalışma(iş) durumu, baba eğitim düzeyi, baba çalışma(iş) durumu, doğum şekli, kardeş

sayısının tek başına AS alım süresine etkisinin varlığı istatistiksel olarak tespit edilemedi. 2006

yılında Şanlıurfa’da yapılan başka bir çalışmada(46) da ilk dört ay sadece anne sütü verme

bakımından annelerin okur-yazar olup olmaması yönünde bir farklılık bulunamamıştır. Ayrıca

aynı çalışmada çocuğun yaşı, kardeş sayısı, doğum aralığının da anne sütü ile beslenmeyi

62

etkilemediği tespit edilmiştir. Çetinkaya ve arkadaşlarının Kayseri’de yaptığı diğer bir

çalışmada da benzer bir şekilde anlamlı ilişki bulunamadığı ifade edilmiştir(47). 2007 yılında

Dr.Ülker’in İstanbul’da yaptığı bir araştırmada(48).da yine bu çalışmadakine benzer sonuçlar

elde edilmiştir, yani anne eğitim düzeyi ile anne sütü alım süreleri arasında anlamlı bir ilişki

bulunamamıştır.

2008 yılında Van’da yapılan bir araştırmada(49) ve Ünsal ve arkadaşlarının 2005

yılında yaptığı yayında(50) anne sütü tercihi ile çocuk sayısı arasında istatistiksel olarak

anlamlı bir ilişki saptanmıştır. Her iki çalışmada da çocuk sayısı arttıkça kadınların anne

sütünü daha az tercih ettiği gözlemlenmiştir. Bu çalışmada ise gerek tek başına gerekse toplam

anne sütü alım süresi ile kardeş sayısı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki

bulunamamıştır(p>0.05). Çalışmalardaki bu farklılığın farklı bölgelerden seçilen ailelerin

çocuk sayıları arasındaki farklılıklardan kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Bu çalışmada

ailelerin %81,70’si(n=205) tek çocuklu ya da en fazla iki çocuklu ailelerden oluşmaktadır.

Anne eğitim düzeyinin yüksek olmasının daha az sayıda çocuk sahibi olma, ailede

çocuk basına düşen gelirin daha yüksek olması, annenin çocuk beslenmesine daha çok zaman

ayırması ve emzirmeye daha uzun süre devam etmesi ile ilişkili olduğu gösterilmiştir(51). Bu

çalışmada ise anne eğitim düzeylerine göre tek başına ve toplam AS alımına ilişkin istatistiksel

verilere göre tek başına anne sütü alım süresi ve toplam anne sütü alım süresi ile anne eğitim

düzeyi arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunamamıştır(p>0.05). Bu çalışmaya

katılan annelerin %38.95’i(n=97) üniversite mezunu, %30,28’i(n=76) ilkokul mezunu,

%20,72’si (n=52) ise lise mezunudur. Çocuğun anne ya da babasından en az birinin lise

mezunu olma oranı ise yaklaşık %58’dir(n=146). Bu sonuçlar benzer çalışmalarda yer alan

katılımcıların eğitim seviyelerine göre oldukça yüksek bulunmuştur. Ayrıca, İstanbul’da

ailelerin eğitim düzeylerinden bağımsız AS uygulamaları bilinçlendirme programlarına daha

kolay erişebiliyor olmalarının, kırsal kesime göre daha sosyal bir yaşam sürmelerinin eğitimli-

eğitimsiz anne arasındaki bilinçlenme düzeyi farkını ortadan kaldırdığı düşünülebilir.

Annelerin eğitim ve sosyal düzeyleri ne olursa olsun; çoğunun anne sütünün

çocuklarının gelişimi ve hastalıklardan korunması için en yararlı besin olduğunu bildiği ve

anne sütü vermeye başladığı görülmüştür. Yine Türkiye’de emzirmenin yaygın olduğu ve tüm

çocukların %97’sinin bir süre emzirilmiş olduğu bilinmektedir(52, 53).

63

Çocukların temel sağlık göstergelerinin başında büyüme gelmektedir. Ülkemizde

bebeklerin büyümesini değerlendirmede kullanılan Neyzi eğrilerinin, örneklerinde bebeklerin

beslenme özelliklerinin belirtilmemiş olması dolayısıyla anne sütü ile beslenen bebeklerin

büyüme farklılıklarını ne ölçüde doğru yansıttığı bilinmemektedir. Bebeklik döneminin temel

besini olan anne sütünün alınmaması veya yetersiz miktar ya da sürelerde alınması gelişme

geriliği için zemin hazırlamaktadır(54).

Anne sütü yalnızca çocuğun beslenmesi için değil gelişiminin sağlanması için de

gereklidir. Anne sütü ile beslenen bebeklerin daha erken aylarda yürüdükleri, 18 aylıkken

yapılan Bayley Bebek Gelişim Ölçeği puanlarının biberon ile beslenenlere göre daha fazla (7,7

puan) olduğu saptanmıştır. Aynı çalışmada anne eğitimi, annenin sigara ya da alkol kullanımı,

sosyoekonomik durum, çocuğun cinsiyeti, doğum ağırlığı etkileri kontrol edilerek yapılan

analizlerde de anne sütü alan çocukların zekâ katsayıları daha yüksek (3,5–5,7 puan)

bulunmuştur(55).

Bu çalışmada; çocukların tek başına anne sütü alım süresi ile boy persentilleri, kilo

persentilleri, boya göre ağırlık, anketi yapanın eğitim düzeyi, babanın eğitim düzeyi ve kardeş

sayısı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır (p>0.05). Yine toplam

anne sütü alım süresi ile boy persentilleri, kilo persentilleri, anket uygulanan kişinin eğitim

düzeyi, babanın eğitim düzeyi ve kardeş sayısı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki

bulunmamaktadır (p>0.05). Ancak boya göre ağırlık ölçümleri ile toplam anne sütü alım süresi

arasında ise pozitif yönde %14,1 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmuştur.

Anne sütüyle beslenmenin sağlığa olumlu etkisi yalnızca verildiği süre ile de kısıtlı

değildir. Anne sütü alan çocuklar beş yaşına geldiklerinde de bilişsel işlevlerinin biberonla

beslenenlere göre daha yüksek olduğu gösterilmiştir. Dört-dokuz ay anne sütü almış, 7–13

yaşındaki ilkokul çocuklarının mental ve fizik gelişimlerinin hiç anne sütü almayanlara göre

daha iyi olduğu bildirilmiştir. İlkokulda yapılan bir başka çalışmada anne sütü alan çocukların

(7,5–8 yaşında) biberon alan çocuklara göre Wechsler Çocuklar için Zekâ Ölçeği sekiz puan

daha yüksek olarak bulunmuştur. Anne sütü ile beslenen çocuklarda konuşma sorunlarının

daha az olduğu ve matematik puanlarının daha yüksek olduğu bildirilmiştir(55).

Şanlıurfa’da yapılan bir çalışmada; psiko-motor gelişim ile çocuk yaşı ve ilk dört ay

sadece anne sütü verme arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Anne sütü ile beslenmenin

64

psikomotor gelişim geriliğini 1,7 kat azalttığı saptanmıştır(46). 2004 yılında Auestad ve

arkadaşları çeşitli ülkelerde benzer çalışmalar sonucu elde edilen verileri kullanarak anne sütü

ile beslenmenin çocukların psiko-motor gelişimleri üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Çalışma

sonucunda anne sütü ile beslenen çocukların bilişsel ve motor beceri puanlarının daha yüksek

olduğu, nörolojik sorunlara ise daha az rastlandığını tespit etmişlerdir. Bu durumun anne sütü

içeriğinde bulunan yağ asitlerinin beyin gelişimini hızlandırmasının bir sonucu olabileceği

şeklinde açıklamışlardır(56). Şanlıurfa’da yapılan çalışmada da anne sütü verme süresinin

uzadıkça dil gelişimi, motor gelişimi ve sosyal beceri puanlarının anlamlı olarak yükseldiği

bulunmuştur(46). Ancak bu çalışmada psiko-motor gelişim üzerine anne sütü etkisi

incelendiğinde istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Bu duruma bölgesel kalkınmışlık

düzeyi, ailelerin sosyo-ekonomik düzey farklılıkları ve çalışmamız kapsamında yer alan

ailelerin büyük oranda belirli bir sosyo-ekonomik düzeyin üzerinde olması neden gösterilebilir.

Çocuklara ait verilerden AGTE kullanılarak elde edilen psiko-sosyal motor ölçüm

değerlerinin istatistiksel olarak incelenmesi sonucunda; T-puan profili 26 ile 85 puan arasında

değişmekte olup, ortalaması 50.58±8.87 puandır. Gelişim envanteri alt test sonuçlarında DB

puanı incelemesinde; %2’sinin (n=5) çok düşük aralıkta, %8.4’ünün (n=21) düşük aralıkta,

%32.7’sinin (n=28) normal düşük aralıkta, %57’sinin (n=143) normal yüksek aralıkta olduğu

görülmektedir. IM puanı incelemesinde; %13.5’inin (n=34) çok düşük aralıkta, %13.5’inin

(n=31) düşük aralıkta, %24.3’ünün (n=61) normal düşük aralıkta, %48.6’sının (n=122) normal

yüksek aralıkta olduğu görülmektedir. KM puanı incelemesinde; %4.4’inin (n=11) çok düşük

aralıkta, %6.4’ünün (n=16) düşük aralıkta, %15.9’unun (n=40) normal düşük aralıkta,

%45.8’inin (n=115) normal yüksek aralıkta olduğu görülmekte iken, %27.5’inde (n=69) tepe

etkisi görülmektedir. SB-ÖB puanı incelemesinde; %5.2’sinin (n=13) çok düşük aralıkta,

%4.4’ünün (n=11) düşük aralıkta, %19.5’inin (n=49) normal düşük aralıkta, %70.9’unun

(n=178) normal yüksek aralıkta olduğu görülmektedir. Genel gelişim puanı incelemesinde;

%1.2’sinin (n=3) çok düşük aralıkta, %6.4’ünün (n=16) düşük aralıkta, %34.3’ünün (n=86)

normal düşük aralıkta, %58.2’sinin (n=146) normal yüksek aralıkta olduğu görülmektedir. GG

ve alt testler Ham Puan Profili sonucu %23,9 (n=60) olgunun gelişiminin geri, %76,1 (n=191)

olgunun gelişiminin normal olduğu görülmektedir. Bu sonuçlara göre araştırmada yer alan

çocukların genel olarak psiko-sosyal ve motor gelişimleri belli bir seviyenin üzerinde olup

ağırlıklı olarak normal ve üstü değerler elde edilmiştir.

65

SONUÇ

Bu çalışmada; İstanbul ilinde 0–6 yaş grubu 251 çocuk ve yakınlarından elde edilen

anne sütü uygulama verileriyle çocuklardaki büyüme ve gelişim üzerindeki etkilerini

araştırıldı. Araştırmada Ankara Gelişim Tarama Envanteri (AGTE) kullanılarak psiko-sosyal

ve motor gelişim düzeyleri değerlendirildi. Fiziksel gelişim düzeyleri ise yaşa göre boy, yaşa

göre ağırlık ve boya göre ağırlık antropometrik göstergeleri kullanılarak değerlendirildi. Elde

veriler istatistiksel analizlere tabi tutuldu ve kapsamlı sonuçları bulgular bölümünde yer

almaktadır.

Çalışmada İstanbul ilinin farklı bölgelerinden polikliniğe gelen 0–6 yaş arası çocukların

fiziksel ve psiko-sosyal motor gelişimleri ile anne sütü uygulamaları arasındaki ilişki düzeyinin

araştırılması gerçekleştirildi. Daha önce farklı bölgelerde(Kayseri, Şanlıurfa, Van) benzer yada

yakın çalışmalar yapılmıştı. Ancak ülkemiz her bölgesinden bireylerin yaşadığı, ülke

nüfusunun yaklaşık %20’sini oluşturması bakımından yapılan bu çalışmanın ülkemiz genelini

güncel bir şekilde yansıttığı düşünülmektedir.

Yaratılan her memeli canlının ilk ve temel doğal besin kaynağı anne sütüdür. Özellikle

insanlarda anne sütünün; yeni doğan canlı ve bu canlının gelişimine temel alt yapı sağlayan pek

çok yararı bulunmaktadır. Bu yararlardan bazıları; fiziksel, ruhsal ve zeka gelişim katkısı, steril

olması, çağımızda yoğun görülmeye başlayan bazı hastalıkları(Obezite, kansızlık, Tip I

diyabet, çölyak, alerjiye karşı koruyucu olması, solunum yolu ve gastrointestinal vb) önlemesi

yada azaltıcı etkisinin olması, sindiriminin kolay olması şeklinde sıralanabilir.

Çalışmada yer alan çocukların; 136’sı kız, 118’i erkek olmak üzere yaşları 5 ile 71 ay

arasında, boyları 60cm ile 125cm arasında, kiloları 6kg ile 34kg arasında ve boylarına göre

ağırlıkları 63 cm ile 155 cm arasında olduğu tespit edilmiştir.

Çocukların boy ve kilo persentilleri incelendiğinde boy persentil bakımından sadece

%1,2’si(n=3) çok düşük ( <3) değerinin altında kalmış, %2,4’ü (n=6) ise aşırı büyük (>97)

bulunmuştur. Geriye kalan %96,4’ü (n=242) normal değer aralığında ölçümlenmiştir. Kilo

persentil değerlerinde ise çok düşük değere rastlanmamış sadece %2,4’ü (n=6) ise aşırı büyük

(>97) bulunmuştur. Geriye kalan %97,6’sı (n=245) normal değer aralığında ölçümlenmiştir. Bu

66

sonuçlara göre araştırmada yer alan çocukların genel olarak fiziksel gelişimlerinin sağlıklı

olduğu söylenebilir.

Çalışmada elde edilen verilerin değerlendirilmesi sonucunda anne sütü alım süresinin

ve şeklinin çocuğun psiko-sosyal, motor ve fiziksel gelişimi üzerine bir etkisinin olup olmadığı

yönelik araştırma sonuçları Şekil 11’de özetlenmiştir.

Şekil–11: Anne sütünün büyüme ve gelişme üzerine etki analiz sonucu

Araştırmadan elde edilen verilere göre AS alım süresini etkileyen etmenler

incelendiğinde annenin eğitim düzeyi ve çalışma durumu, babanın eğitim düzeyi ve çalışma

durumu, çocukların doğum şekli, kardeş sayıları ile tek başına ya da toplam AS alım süreleri

arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunamamıştır(p>0.05). Emzirme eğitimi ile tek

başına AS alım süresi arasında ise istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunamamış(p>0.05)

olmakla birlikte toplam AS alım süresi arasında istatistiksel olarak pozitif yönde bir ilişkinin

varlığı tespit edilmiştir.

Tek başına ve toplam( AS + ek gıda) AS alım süresi ile çocukların fiziksel gelişim(boy

persantil, kilo persantil) değerleri ve psiko-sosyal gelişim değerleri arasında istatistiksel olarak

anlamlı bir ilişki bulunamamıştır(p>0.05). Boya göre ağılık değeri ile tek başına AS alım süresi

arasında ise istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunamamıştır(p>0.05), boya göre ağırlık

67

değeri ile toplam AS alım süresi arasında istatistiksel olarak pozitif yönde bir ilişkinin varlığı

tespit edilmiştir.

Anne ve babanın eğitim düzeyleri ile çocukların Kreş-Anaokuluna gidip gitmemesi ile

çocuğun psiko-sosyal ve motor gelişimleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişkinin

varlığı tespit edilmiştir. Psiko-sosyal motor gelişimine yönelik analiz sonuçlarının yer aldığı

ayrıntılı bilgiler Tablo 52’de özetlenmiştir.

Tablo 52: Psiko-sosyal ve motor gelişim sonuçları (�:anlamlı ilişki yok,�:p<0,01, �: p<0,05 )

Analiz Etki Parametresi DB

Puanı

IM

Puanı

KM

Puanı

SB-OB

Puanı

GG

Puanı

Ham P.

Profili

T-Puan

Profili

Tek Başına AS süresi � � � � � � �

Toplam AS süresi � � � � � � �

Anne Eğitim Düzeyi � � � � � � �

Baba Eğitim Düzeyi � � � � � � �

Kreş-Anaokulu � � � � � � �

Çalışmada elde edilen bulgulara göre tek başına ya da toplam AS alım süresi ile psiko-

sosyal motor gelişim arasında %95 güven aralığında anlamlı bir ilişkiye rastlanmadı. Bununla

birlikte bazı yayın veya araştırma sonuçlarında ise AS alım süresi ile çocuğun psiko-sosyal

gelişimi arasında pozitif ilişkinin varlığına dair bilgiye de rastlamaktadır. Bu çalışmada

istatistiksel olarak anlamlı bir ilişkinin varlığı tespit edilemedi.

Bu durum;

• Çalışmada yer alan çocukların fiziksel ve psiko-sosyal motor gelişim düzeylerinin

genel olarak belirli bir düzeyin üzerinde ve birbirlerine yakın olması,

• Ailelerin eğitim seviyelerinin ve AS bilinç seviyelerinin yüksek olması,

• AS verme sürelerinin gelişmiş ülke seviyelerinde olması ve

• Ailelerin önemli bir kısmının sosyo-ekonomik seviyelerinin belirli bir ortalamanın

üzerinde olmasıyla açıklanabilir.

68

Anne ve baba eğitim düzeyi ile DB puanı, IM puanı, Genel Gelişim puanı ve T-puan

profili arasında güçlü pozitif(p<0,01), Ham Puan profili arasında ise pozitif(p<0,05) anlamlı bir

ilişkinin varlığı tespit edilmiştir. KM ve SB-OB puanları ile arasında ise anlamlı bir ilişkiye

rastlanamamıştır (p>0,05).

Kreş-Anaokulu’na gitmenin SB-ÖB puanı, Genel Gelişim puanı, Ham Puan Profili

üzerinde pozitif (p<0,05), IM puanı, KM puanı ve T-Puan Profili üzerinde ise güçlü pozitif

(p<0,01) bir etkiye sahip olduğu tespit edilmiştir. DB puanı üzerinde ise istatistiksel olarak

anlamlı bir ilişki tespit edilememiştir(p>0,05).

Anne sütü özellikle ilk 6 aylık dönemde çocuğun bütün gereksinimlerini

karşılamaktadır. Yapılan çalışmalarla anne sütünün üstünlüklerine her gün yenileri eklenmekte

ve yararlı pek çok yanları ise henüz keşfedilmeye açık araştırma yapılmayı beklemektedir.

Çocuğun hem fiziksel hem psiko-sosyal motor gelişimi üzerine olumlu etkileri göz

önüne alındığında anne sütü kullanımının yaygınlaştırılması için daha çok çaba sarfedilmesi

gerektiği açıktır. Anne sütünün yararları konusunda toplum bilinci tv, radyo, internet gibi toplu

iletişim araçları kullanılarak artırılmaya çalışılmalıdır. Anne sütü kullanımının ülkemizde

yaygın olduğu ancak uygulamada sıkça hatalara rastlandığı göz önüne alınarak eğitim

faaliyetlerinde yaygın uygulama hataları üzerinde daha fazla durulması gerekmektedir.

Ülkemizdeki gerek tek başına gerekse toplam anne sütü verme süreleri gelişmiş ülkeler

seviyesinin üzerine çıkartılmalı, bu konuda aileler cesaretlendirilmelidir. Özellikle çalışan

annelerin yeterli süre ve kaliteli bir şekilde anne sütü verebilmeleri için aileleri ve toplum

tarafından desteklenmeleri ve gerekli yasal kolaylıkların sağlanması çok önemlidir.

Her ne kadar bu çalışmada anne sütünün çocuğun psiko-sosyal motor gelişimi üzerine

olumlu etkisi istatistiksel olarak anlamlı olmasa da (p<0,05) , bu konudaki diğer çalışmalarla

bir bütün olarak bakıldığında önemsenmesi gerektiği düşünülmektedir.

Çocuğun psiko-sosyal motor gelişimi üzerine belirgin pozitif etkisi olduğu gösterilen

anne-baba eğitim düzeyi ve okul öncesi eğitim bu çalışmada en öne çıkan veriler olmuştur.

Anne-babanın eğitim seviyesinin yükseltilmesi, okul öncesi eğitimin yaygınlaştırılması

69

toplumda her açıdan daha sağlıklı(fiziksel, psiko-sosyal motor açıdan) bireylerin yetişmesi için

çok önemli gözükmektedir.

Bu çalışma ülkemizde sağlıklı nesillerin yetişmesi çalışmalarına katkı sağlamak ve anne

sütü uygulamalarının çocuk gelişimi üzerine etkisini araştırmak üzere gerçekleştirildi. Bu

çalışmada elde edilen bulgular diğer araştırma sonuçları ile birlikte değerlendirildiğinde

sağlıklı bireylerin oluşumunda anne sütünün yeri doldurulamayacak bir öneme sahip olduğu

anlaşılacaktır. Anne sütü kullanımını yaygınlaştırmak için sarf edilecek emekler de karşılıksız

kalmayacaktır.

70

KAYNAKLAR

1 Report of WHO Expert Comitte. Physical Status: The Use and Interpretation of

Anthropometry. Geneva;1995

2 Tayfun Kır, Süleyman Ceylan, Metin Hadse. Antropometrinin Saglık Alanında

Kullanımı. Turkiye Klinikleri J Med Sci 2000; 20:378–384

3 Bertan M, Özcebe H. Çocuk, Nüfus ve Politikalar, Bertan M, Güler Ç(ed), Halk

Sağlığı Temel Bilgiler:Güneş Kitapevi, Ankara 1995; 163-172.

4 The State of The World’s Children 1999. New York: Oxford University

Press, 1999:97.

5 T.C. Başbakanlık Devlet _İstatistik Enstitüsü. Türkiye İstatistik Yıllığı:Devlet

İstatistik Enstitüsü Matbaası, Ankara 1997:83

6 Türkçü F, Alikasifoglu M, Arvas A, Gür E, Can G, Sağlam Çocuk Kliniğine

Düzenli Getirilen Bebeklerin Demografik Özellikleri, Çocuk Sağlığı ve

Hastalıkları Dergisi 2000; 43:158–164.

7 Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Türkiye Nüfus ve Sağlık

Araştırması 2003, Ankara, Haziran 2004.

8 Samur G, Anne Sütü, Sağlık Bakanlığı Yayın No:726, ISBN: 978–975–590–242–5,

Şubat 2008; s:9

9 Gür E, Sağlam Çocuk İzlemi. İ.Ü.Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi

Etkinlikleri. Sağlam Çocuk İzlemi Sempozyum Dizisi, Ekim 2003; 35:9-16.

71

10 Well-Baby Examination. Encyclopedia of Children’s Health,

URL: http://www.answers.com , Aralık 2008

11 Center of Disease Control and Prevention. 1600 Clifton Rd, Atlanta, GA

12 American Academy of Pediatrics.Committee on Qualty İmprovement. Subcommitte

on the Dysplasia of the Hip Joint.Pediatrics 2000;105:896905

13 American Academy of Pediatrics. Committee on Practice and Ambulatory Medicine.

Section on Ophthalmology.Eye examination and vision screening in infants,children

and young adults.Pediatrics 1996; 98-1537.

14 Task Force on Newborn and İnfant Hearing Loss: Detection and İntervention.

Pediatrics 1999; 103–52730

15 American Academy of Pediatrics.Committee on Nutrition. Cholesterol in

Childhood.Pediatrics 1998; 101-1417.

16 Neyzi O, Ertuğrul T. Pediatri I – Cilt 1, İstanbul: Nobel Tıp Kitapevi 1993, s:69–99

17 URL: http://csh.dergisi.org/images/table_CSH_279_0.jpg, Mart 2009

18 Neyzi O, Ertuğrul T. Pediatri I–Cilt1, İstanbul: Nobel Tıp Kitapevi,1993; s: 98–100

19 Canadian Task Force on the Periodic Health Examination (1994) The Canadian

Guide to Clinical Preventive Health Care. Ottawa: Minister of Supply and Services

Canada. Chapter 26 "Preschool Screening for Developmental Problems"

72

20 Frankenburg, William K.; Dobbs, J.B. (1967). "The Denver Developmental

Screening Test". The Journal of Pediatrics 71 (71): 181–191

21 Yalaz K, Epir S: Denver Gelişimsel Tarama Testi El Kitabı. Meteksan Matbaası.

Ankara 1982

22 Frankenburg, William K.; Dobbs, J.B., Archer P, Shapiro H "The Denver II", A

major revision and restandartization of the DDST, Pediatrics. 1992; 89:91-7

23 Borowitz K.C, Glascoe F.P: Sensitivity of the Denver Developmental Screening Test

in Speech and Language Screening. Pediatrics. 1986, 6(8):1075-1078.

24 Miller V.Onotera R.T,Deinard A.S:Denver Developmental Screening Test. Cultural

Variations in Southeast Asian Children.J.Pediatri,1984(104)3:481-483.)

25 Brenneman SK. Testes de desenvolvimento do bebê e da criança. In: Tecklin JS.

Fisioterapia pediátrica. 3ª ed. Porto Alegre, RS: Artmed; 2002. p. 42–8.

26 Fisberg M, Pedromonico MR, Braga JA, Ferreira AM, Pini C, Campos SC, et al.

Comparação do desempenho de pré-escolares, mediante teste de desenvolvimento de

Denver, antes e após intervenção nutricional. Rev Assoc Med Bras. 1997;43:99-104.

27 Dias BR, Piovesana AM, Montenegro MA, Guerreiro MM. Desenvolvimento

neuropsicomotor de lactentes filhos de mães que apresentaram hipertensão arterial na

gestação. Arq Neuropsiquiatr. 2005;63:632-6.

28 Frankenburg, William K. (2002). "Developmental Surveillance and Screening of

Infants and Young Children". Pediatrics 109 (109): 144–145. URL:

http://dx.doi.org/10.1542%2Fpeds.109.1.144 , Şubat 2009

29 Savaşır I, Sezgin N, Erol N, Ankara Gelişim Tarama Envanteri(AGTE) El Kitabı,

Genişletilmiş 3.Baskı, Ankara 2005, s:1–2

73

30 WHO-Unicef.Breastfeeding Counseling:A Training Course. WHO/CDR/93.4,

Geneva,World Health Organization 1993.

31 Reynolds A.Breastfeeding and Brain Development. Pediatr. Clinic of North

Amer.2001; 73:417-21

32 Goldman AS. The immune system of human milk: Antimicrobial, antiinflammatory

and immunomodulating properties. Pediatr Infect Dis J 1993;12:664–72.

33 Türk Pediatri Arşivi 2007; 42 Özel Sayı: 11–5

34 WHO Evidence on the long term effects of breastfeeding:systematic reviews and

meta analyses.Geneva:WHO 2007.

35 Crowford MA, Hossom AG,Williams G(1976).Essential Faty Ascids and Fetal

Growth.Lancet;28:452-3)

36 Journal of Pediatrics and Child Health(2001);37(5):465–469.

37 Simmer K.Longchain PUFA Suplementation on Preterm İnfant.Am.Journal Of Clinic

Nutrition 1996;64(2):142-151.

38 Pediatrics 2001;108(2):359–371-Journal fo Pediatrics 2002;140(5):547–554.

39 Stephanie A.Atkinson,PhD-Canada-Published online May 27-2003

40 Emel Gür, Anne Sütü İle Beslenme, İÜ Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Çocuk Sağlığı

Hastalıkları Anabilim Dalı, Türk Ped Arfl 2007; 42 Özel Sayı: 11–5

74

41 UNICEF Demografik göstergeler,beslenme,istatistik tabloları; URL:

http://www.unicef.org/turkey/pdf/_dcd04g2.pdf, Haziran 2008

42 Centers for Disease Control and Prevention Breastfeeding Rates by Socio-

demographic Factors; URL:http://www.cdc.gov/breastfeeding , Eylül 2008

43 Giovannini M, Banderali G, Valentina C, Breastfeeding in Italy.ITEMS;2002.

http://www.danoneinstitute.org/ItalianNewsletter/ITEMSJune2002.pdf, Ekim 2008

44 Neyzi O, Ertuğrul T.Pediatri I – Cilt 1”, Nobel Tıp Kitapevi, 2002; s:183–198

45 URL: http://www.sabem.saglik.gov.tr/kaynaklar/1477_33herkese_saglik_hedef21.pdf ,

Herkese sağlık Türkiye’nin hedef ve stratejileri. Bebek ve çocuk sağlığının

geliştirilmesi, Aralık 2008

46 Dr.Zeynep Ş, Dr.Mehmet Ali K, Dr.Fatma E, Dr.Miyaser K, Dr.Fatma G; Şanlıurfa

Tılfındır Sağlık Ocağı Bölgesinde Anne Sütü Uygulamaları ve Büyüme-Gelişme

İlişkisi;Harran Üniversitesi Tıp Fak., Türkiye Klinikleri J Pediatr 2006, 15:39-45

47 Çetinkaya F, Şenol V., Çeler R., Bebek A., Öztürk Y; Kayseri’de kentsel alanda 12-

36 aylık çocuklarda anne sütü alma durumu; Çocuk Sağlığı Hastalıkları Dergisi,

1999, 42:375-88

48 Dr.Ülker ÖNCÜ, 1–5 Yaş Arası Çocukların Persantillerine Ailelerin Sosyoekonomik

Düzeyinin ve Anne Beslenme Konusundaki Bilgisinin Etkisi, Tıpta Uzmanlık Tezi,

2007, İstanbul

49 Dr.Burçak ATMACA, 15–49 Yaş Kadınların Anne Sütü ile İlgili Bilgileri ve

Davranışları, Tıpta Uzmanlık Tezi, Van, 2008

75

50 Ünsal H, Atlıhan F, Özkan H, Targan Ş, Hassoy H, Toplumda anne sütü verme

eğilimi ve buna etki eden faktörler. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2005;

48(3): 226–233.

51 Bertini G, Perugi S, Dani C, Pezzati M, Tronchin M,Rubaltelli FF. Maternal

education and the incidence and duration of breast feeding: a prospective study. J

Pediatr Gastroenterol Nutr 2003; 37(4):447-52.

52 URL: http://www.hips.hacettepe.edu.tr/tnsa2003/index_old.htm , Haziran 2008

53 Tunçbilek E, Kurtuluş E, Hancıoğlu A. Bebeklerin, çocukların ve annelerin

beslenmesi. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, Hacettepe Üniversitesi Nüfus

Etütleri Enstitüsü, Ankara 1998, Türkiye, s:128-134.

54 Şendemir E. Güleşen Ö. Oygucü İH, Cankur NS, İkiz İ. Çimen A, Eren T:Gemlik

ilçesi ilkokul öğrencilerinde antropometrik ölçümlerle büyüme ve gelişmenin

değerlendirilmesi: Bas uzunluğu ve genişliği ile boy ve ağırlık arasındaki ilişkiler.

55 Doç. Dr. Songül Yalçın, Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve

Hastalıkları Anabilim Dalı - Sosyal Pediyatri Ünitesi,

URL:http://www.onsayfa.com/forum/bebek-ve-cocuk/8233-anne-sutunun-mental-

motor-gelisime-etkisianne-sutunun-mental-motor-gelisime-etkisi.html, Eylül 2008

56 Auestad Netal., Visual, Cognitive and language assesment at 39 months: A folllow-

up study of children fed formulas containing long-chain polyunsaturared fatty of age.

The J Pediatr 2004: 145:600-5

-

76

EK: Anket Formu

Çocukla İlgili Bilgiler

Adı Soyadı : Cinsiyeti : � Erkek � Kız Boyu (cm) : Persantil: Kilosu : Persantil:

Boya göre ağırlık ……………………….

Doğum Tarihi (gün / ay / yıl) : . . / . . / … … Yaşı (ay) : Değerlendirme tarihi (gün/ay/yıl) : . . / . . / … … Kreş-Anaokuluna gidiyor mu? : � Evet � Hayır Doğum Tartısı : � 2500 gr. Altı � 2500 gr. Üstü Doğum Boyu (cm) : Doğum Şekli : � NSVD � CS Doğum Zamanı : � Term � Preterm(≤ 37 GH) Doğum Yeri : � Ev � Devlet Hastanesi � Özel Hastane Geçirilmiş hastalık ya da kaza : � Evet � Hayır Anne-Baba arasında akrabalık : � Var � Yok

Varsa Kardeş Bilgileri

Kardeş I : Yaşı: Cinsiyeti: � Erkek � Kız Kardeş II : Yaşı: Cinsiyeti: � Erkek � Kız Kardeş III : Yaşı: Cinsiyeti: � Erkek � Kız

Anne Sütü Uygulamasına Yönelik Bilgiler Doğum sonrası emzirme eğitimi : � Aldı � Almadı İlk Anne Sütü(AS) alma saati? : � İlk 3 saat � 3-12 saat � 12 saatten sonra İlk üç saat içinde almadı ise sebebi : Tek başına Anne sütü alım süresi(ay) : AS + Ek gıda alım süresi(ay) : Anne Sütünü kesme sebebi : Sizce AS tek başına ne kadar verilmeli? : Sizce AS en fazla kaç ay verilmeli? : AS vermesi için anneyi en çok destekleyen ya da teşvik eden kişi

: � Eşi � Anne � Baba � Kardeş � Diğer: ……………..

Görüşülen Kişi İle İlgili Bilgiler

Adı-Soyadı (Tercihen) : Çocuğa yakınlık derecesi : � Anne � Baba � Büyükanne � Diğer: ………………… Anket yapılan kişinin eğitim düzeyi : � Okuryazar değil � İlkokul � Ortaokul

� Okuryazar � Lise � Üniversite

Anne – Baba Eğitim ve Çalışma Durum Bilgileri Annenin şu anki çalışma durumu : � Çalışmıyor � Çalışıyor Mesleği: ………..……… Annenin eğitim düzeyi : � Okuryazar değil � İlkokul � Ortaokul

� Okuryazar � Lise � Üniversite Babanın çalışma durumu : � Çalışmıyor � Çalışıyor Mesleği: .………….…… Babanın eğitim düzeyi : � Okuryazar değil � İlkokul � Ortaokul

� Okuryazar � Lise � Üniversite Annenin doğum sonrası işe başlama zamanı(ay)

:

77

Puanlama 1: Evet 0: Hayır B: Bilinmiyor DB İM KM SB DB İM KM SB DB İM KM SB

1 50 102 2 51 103 3 52 104 4 53 105 5 54 106 6 55 107 7 56 108 8 57 109 9 58

24, 2

5, 2

6, 2

7, 2

8, 2

9 A

YL

AR

10

10 –

11

AY

LA

R

59 11 DB İM KM SB 12 DB İM KM SB 110

İLK

ÜÇ

AY

[1.

2.3

Ayl

ar]

13 60 111 61 112

DB İM KM SB 62 113

14 63 114 15 64 115 16 65 116 17 66 117 18 67 118 19 68 119 20 69

30, 3

1, 3

2, 3

3, 3

4, 3

5 A

YL

AR

120 21

12 –

13

AY

LA

R

70 22 DB İM KM SB 23 DB İM KM SB 121 24 71 122 25 72 123 26 73 124

4 –

5 A

YL

AR

27 74 125 75 126

DB İM KM SB

14 –

15

AY

LA

R

76 127

28 128 29 DB İM KM SB 129 30 77 130 31 78 131 32 79 132 33 80 133 34 81 134 35 82

36, 3

7, 3

8, 3

9, 4

0, 4

1, 4

2, 4

3, 4

4, 4

5, 4

6, 4

7 A

YL

AR

135 36 83 37

16 –

17

AY

LA

R

84 DB İM KM SB 38 136 39 DB İM KM SB 137 40 85 138 41 86 139 42 87 140

6 –

7 A

YL

AR

43 88 141 89 142

DB İM KM SB 90 143

44 91 144 45 92 145 46 93 146 47 94 147 48 95 148 8

– 9

AY

LA

R

49 96 149 97 150

98 151 99 152

100 153

Düşünce ve Öneriler: ………………………………………… ………………………………………….…….………………………………………………………………………..……..

18, 1

9, 2

0,21

, 22,

23

AY

LA

R

101

48 A

YD

AN

72

AY

SO

NU

NA

KA

DA

R

154

Documents

0–6 yaş grubu çocuklarda anne sütü uygulamalarının büyüme-gel