METODI SOCIOLOŠKOG ISTRAŽIVANJA

METODI SOCIOLOŠKOG ISTRAŽIVANJA

• Arli Hokšild: Kako rukovoditi srcem (1983)• Istraživanje o stjuardesama – “emocionalni rad”• Novi način istraživanja ponašanja na radnom mestu• Upravljanje sopstvenim osećanjima u uslužnim

delatnostima• Kompanije upravljaju ne samo našim fizičkim pokretima

nego i osećanjima• Posmatranje sa učestvovanjem• Osećaj distance zaposlenih prema sopstvenim

osećanjima• Primena pristupa i rezultata na druga društva – sve

rašireniji “emocionalni rad”

SOCIOLOŠKA PITANJA

• Zadatak sociološkog istraživanja: dublji uvidi od površnog razumevanja svakodnevnog života

• Razumevanje naših života na nov način: iznenađujuća pitanja i iznenađujući odgovori

• U kakvim uslovima žive manjinske grupe?• Kako je moguće da tolika glad vlada u svetu koji je

bogatiji nego ikada?• Kakav će biti uticaj sve šire upotrebe informacione

tehnologije u našem životu?• Da li se porodica kao institucija raspada?• Ključno pronalaženje najpogodnijih metoda istraživanja i

analize rezultata za svaki problem

SOCIOLOŠKA PITANJA

• Jedan deo pitanja u sociološkom istraživanju činjeničnog karaktera

• Primer: Koji su najčešći oblici kriminala?• Koliki udeo osoba koje počine krivično delo bude

uhvaćen?• Koliko njih bude osuđeno i zatvoreno?• Nepouzdanost zvaničnih statistika: tek polovina krivičnih

dela bude prijavljeno policiji• Važnost komparativnih (uporednih) pitanja: poređenja u

okviru istog društva i u okviru različitih društava• Poređenje pravnog sistema V. Britanije i SAD

SOCIOLOŠKA PITANJA

• Poređenje društvenih odnosa u sadašnjosti i prošlosti• Pitanja razvojnog karaktera: analiza prethodnih

društvenih oblika i glavnih pravaca promena• Empirijska istraživanja: traženje odgovora na pitanje

kako se nešto dešava• Neophodno tumačenje (interpretacija) činjenica:

postavljanje teorijskih pitanja• Činjenično pitanje: Šta se desilo? • Komparativno pitanje: Da li se ovo desilo svuda?• Razvojno pitanje: Da li se ovo i ranije dešavalo?• Teorijsko pitanje: Šta je u osnovi ove pojave?

DA LI JE SOCIOLOGIJA NAUKA?

• Uverenost osnivača i klasika sociologije u naučni karakter istraživanja društvenog života čoveka

• Nauka: korišćenje sistematskih metoda empirijskog istraživanja, analiza podataka, teorijsko mišljenje i logička procena argumenata u procesu razvoja znanja o nekom problemu

• Sociologija – naučni poduhvat: sistematske metode empirijskog istraživanja, analiza podataka i ocena teorija u svetlu postojećih dokaza i logičkih argumenata

• Razlika sociologije i prirodnih nauka: prvi razlog samosvest ljudi, svrha i smisao ljudskog delanja

DA LI JE SOCIOLOGIJA NAUKA?

• Razumevanje motiva samoubistva: snažne autodestruktivne namere pojedinca

• Drugi razlog razlikovanja proučavanja društva od proučavanja prirode: stalno stvaranje i obnavljanje društva ljudskim delovanjem

• Reprodukovanje društvenih institucija u vremenu i prostoru kroz ponavljanja delanja pojedinaca

• Potencijalni emancipatorski doprinos sociologije• Prednost sociologije u odnosu na prirodne nauke:

postavljanje pitanja “objektima istraživanja” - drugim ljudima

• Teškoća sociologije u odnosu na prirodne nauke: promene ponašanja ispitanika u toku istraživanja (društveno poželjni odgovori)

ISTRAŽIVAČKI PROCES

• Faze istraživanja:• Problem koji se istražuje: nedostatak znanja o

institucijama, društvima i kulturama ali i praznina u našem razumevanju

• Koliki udeo stanovništva ima snažna religiozna osećanja?

• Koliko je nepovoljniji ekonomski položaj žena u odnosu na muškarce?

• Istraživačko pitanje: Šta se dešava i zašto se dešava?• Zašto se menja stepen religioznosti?• Zašto su žene ređe od muškaraca na rukovodećim

položajima?• Javljanje istraživačkih problema i u toku samog

istraživanja

ISTRAŽIVAČKI PROCES

• Pregled ranijih istraživanja: pregled postojeće literature

• Da li su raniji istraživači već uočili istu zagonetku• Na koji način su pokušali da je reše?• Koje aspekte problema nisu istražili?• Preciziranje problema: jasno formulisanje problema• Definisanje hipoteze – pretpostavke o pojavi koja se

proučava• Izbor metoda za prikupljanje podataka: odluka o

načinu prikupljanja podataka• Sprovođenje istraživanja: prevazilaženje prepreka

praktične prirode

ISTRAŽIVAČKI PROCES

• Interpretacija rezultata: uočavanje implikacija, izvođenje zaključaka, ponovno povezivanje sa istraživačkim problemom

• Predočavanje rezultata: izveštaj o istraživanju u obliku članka ili knjige

• Navođenje novih istraživačkih problema i pitanja, te smernica daljih istraživanja

• Preplitanje i preklapanje faza u stvarnom sociološkom istraživanju

RAZUMEVANJE UZROKA I POSLEDICE

• Analiza odnosa između uzroka i posledice kao jedan od glavnih problema u metodologiji istraživanja

• Uzročna veza između dva događaja ili dve situacije: odnos u kojem jedan događaj ili situacija proizvode drugi događaj, odnosno situaciju

• Utvrđivanje uzroka i posledica kao jedan od glavnih zadataka sociološkog istraživanja (zajedno sa teorijskim mišljenjem)

UZROČNOST I KORELACIJA

• Korelacija: postojanje konzistentne veze između dva skupa događaja ili varijabli (promenljivih)

• Varijabla: bilo koja dimenzija u odnosu na koju se pojedinci ili grupe menjaju

• Primeri varijabli ili promenljivih: starost, razlike u prihodima, stopa kriminala, klasne razlike

• Korelacija ne mora značiti i uzročno-posledični odnos• Prividne korelacije• Primer smanjenja broja roda i pada stope rađanja• Dirkem: korelacija stopa samoubistva i godišnjih doba

(rast stope od januara do juna ili jula)• Aktivniji društveni život u proleće i leto nego zimi• Pojačanje osećanje izolovanosti ili usamljenosti

pojedinaca

UZROČNI MEHANIZAM

• Teškoće utvrđivanja uzročne veze u korelaciji• Izražena povezanost između stepena obrazovanja i

uspeha u karijeri u modernim društvima• Obrazovanje nije jedino objašnjenje• Obrazovni uspeh više zavisan od porodice iz koje osoba

potiče• Bolji uspeh pojedinaca iz imućnijih porodica koje brinu o

školovanju i imaju bogate kućne biblioteke• Uzrok: stav roditelja prema deci i uslovi za učenje koje

porodica obezbeđuje• Važnost stavova i subjektivnih razloga ljudi kao uzročni

činioci u odnosima između promenljivih u društvenom životu

KONTROLE

• Nezavisna varijabla ili promenljiva: ona koja proizvodi efekat na zavisnu promenljivu

• Zavisna varijabla ili promenljiva: ona koja koju se vrši uticaj

• Kontrole: održavanje nekih promenljivih stalnim da bismo mogli da procenimo uticaj drugih

• Primer: istraživanje tvrdnje da odsustvo majke u detinjstvu predstavlja uzrok ozbiljnih problema ličnosti u odraslom dobu

• Kontrola ostalih uticaja kojima bi se mogla objasniti povezanost

• Poređenje slučajeva u kojima deca nisu imala ljubav i pažnju ni od koga i slučajeva u kojima su dobijali ljubav i pažnju (od majke ili nekog drugog)

UTVRĐIVANJE UZROKA

• Moguće objašnjenje korelacije mnoštvom uzroka• Utvrđivanje uzročnih odnosa na osnovu prethodnih

istraživanja u nekoj oblasti proučavanja• Primer istraživanja uzročne veze između pušenja i raka

pluća• Snažna korelacija dva faktora• Pušači skloniji oboljevanju od raka pluća nego pušači,

strastveni pušači skloniji oboljevanju od onih koji manje puše

• Obrnuto prikazivanje korelacije: znatan udeo onih koji obole od raka pluća pušači

• Precizni uzročni mehanizmi još uvek nepoznati• Alternativna objašnjenja: predispozicija za oboljevanje od

raka pluća ujedno i predispozicija za pušenje

ETNOGRAFIJA

• Etnografija: proučavanje ljudi i grupa koje istraživač obavlja na licu mesta u toku izvesnog perioda, pri čemu se koristi posmatranjem (opservacijom) ili intervjuima kako bi upoznao njihovo društveno ponašanje

• Cilj: otkrivanje značenja na kojima počiva društveno delanje

• Uključivanje istraživača u interakcije unutar društvene grupe

• Dugotrajno prisustvo u okviru grupe, organizacije ili zajednice

• Nužno opravdanje i objašnjenje prisustva etnografa članovima zajednice

• Važnost sticanja poverenja i obezbeđivanja saradnje u dužem periodu

ETNOGRAFIJA

• Teškoće etnografskog istraživanja: osećaj usamljenosti u zajednici koja se proučava

• Odbijanje članova zajednice da daju podatke ili iskreno govore o sebi

• Izlaganje fizičkoj opasnosti u nekim situacijama: proučavanje bandi delinkvenata

• Prednosti etnografije: mogućnost sticanja obilja podataka, razumevanja ponašanja članova grupe “iznutra”, kvalitativno istraživanje, mogućnost prilagođavanja novim i neočekivanim okolnostima

• Nedostaci etnografije: moguće proučavati samo manje grupe ili zajednice, presudna veština istraživača da stekne poverenje članova zajednice ili grupe, moguće poistovećivanje onemogućava objektivno proučavanje

ANKETIRANJE

• Kvantitativni postupak prikupljanja podataka• Cilj ankete: prikupljanje podataka koji se mogu statistički

analizirati (radi uočavanja obrazaca ili pravilnosti)• Etnografska istraživanja: detaljno proučavanje manjih

segmenata društvenog života• Ankete: manje detaljna proučavanja na širim oblastima

društvenih odnosa• Glavni instrument prikupljanja podataka kod anketiranja

– upitnik• Populacija: grupa ljudi koja se proučava• Dve vrste upitnika: zatvoreni i otvoreni• Zatvoreni upitnici: ograničen broj odgovora• Lakša statistička obrada ali ograničen obim podataka

ANKETIRANJE

• Upitnici sa otvorenim pitanjima: veća sloboda izražavanja ispitanika

• Detaljniji podaci ali i teža statistička obrada• Važnost jasne formulacije pitanja i za anketare i za

ispitanike• Nužno vođenje računa o karakteristikama ispitanika pri

sastavljanju upitnika• Da li će ispitanici razumeti pitanje?• Da li ispitanici imaju dovoljno informacija da bi dali

odgovor na pitanje?• Da li će ispitanici uopšte popuniti upitnik?• Pilot istraživanje kao prethodnica ankete: uočavanje

mogućih nedostataka upitnika

ANKETIRANJE

• Sprovođenje istraživanja na uzorku• Važenje rezultata za celokupnu populaciju (ako je uzorak

dobro napravljen)• Reprezentativnost uzorka: obuhvatanje grupe

pojedinaca koji su tipični za ukupnu populaciju• Slučajni uzorak: ista verovatnoća svakog pojedinca iz

populacije da bude izabran• Srbija: istraživanja na reprezentativnim uzorcima od oko

2000 pojedinaca/domaćinstava• Prednosti ankete: lakše kvantifikovanje i analiza

podataka, veći obuhvat ispitanika• Nedostaci: površno odgovaranje, veliki broj

nepopunjenih upitnika, nedostatak saznanja o onima koji odbiju popunjavanje upitnika

EKSPERIMENTI

• Eksperiment: pokušaj da se proveri ispravnost hipoteze pod strogo kontrolisanim uslovima koje postavlja sam ispitivač

• Česta primena eksperimenta u prirodnim naukama• Ograničenje primene eksperimenta u sociologiji:

“neprirodno” ponašanje ispitanika• Hotornski efekat: istraživanja tridesetih godina 20. veka

u fabrici u Hotornu pored Čikaga• Proučavanje produktivnosti u različitim uslovima rada

(nivo osvetljenja, trajanje pauze, broj radnika u timu)• Ubrzavanje tempa rada kao posledica svesti o učešću u

istraživanju• Eksperiment Filipa Zombarda (1972): studenti-

dobrovoljci u ulogama zatvorskih čuvara i zatvorenika

EKSPERIMENTI

• Zaprepašćujući rezultati• Autoritarno ponašanje “čuvara”, otvoreno neprijateljstvo

prema “zatvorenicima”, naređivanje i verbalno zlostavljanje

• “Zatvorenici”: mešavina apatije i otpora, poput pravih zatvorenika

• Povećanje napetosti između sve grupe do prekida eksperimenta u ranoj fazi

• Zaključak: na ponašanje u zatvoru više utiče sama priroda zatvorskog ograničenja nego individualne osobine zatvorenika

ŽIVOTNE ISTORIJE

• Postupak specifičan za sociologiju i društvene nauke• Životne istorije: podaci o životu nekog pojedinca

prezentovani od strane samog pojedinca• Dopuna drugim izvorima: pisma, izveštaji savremenika,

novinski članci • Različiti stavovi o vrednosti biografija kao istraživačkog

metoda: nepouzdane ili detaljne• Čuvena studija Tomasa i Znanjeckog u pet tomova:

Poljski seljak u Evropi i Americi (1918-1920)• Detaljna i suptilna analiza migracije i integracije u nova

društva i kulture

ISTORIJSKA ANALIZA

• Neophodnost vremenske perspektive za objašnjenje prikupljenog materijala o nekom problemu

• Usmena istorija: razgovor sa akterima događaja iz bliže prošlosti

• Istraživanje dalje prošlosti: nužnost korišćenja dokumenata i pisanih podataka

• Primer dokumentarnog istraživanja u istorijskom kontekstu: studija Entonija Ešvorta (1980) o životu u rovovima u Prvom svetskom ratu

• Korišćenje različitih dokumentarnih izvora: zvanične istorije rata, beleške i dnevnici vojnika, lična sećanja

• Svesno ignorisanje komandi u pogledu ratnih dejstava: obustavljanje neprijateljstava na Božić i organizovanje fudbalske utakmice

KOMBINOVANJE KOMPARATIVNOG I ISTORIJSKOG ISTRAŽIVANJA

• Komparativna analiza u istorijskom kontekstu: istraživanje Tede Skokpol o društvenim promenama – Države i društvene revolucije (1979)

• Težnja da se stvori teorija o poreklu i prirodi revolucije na osnovu detaljnog empirijskog proučavanja

• Analiza revolucija u tri različita istorijska konteksta: revolucija u Francuskoj 1789. godine, revolucija u Rusiji 1917. godine i revolucija u Kini 1949. godine

• Sekundarna analiza zvaničnih dokumenata i istorijskih dela

• Objašnjenje revolucionarne promene ukazivanjem na društvenu strukturu

• Nastanak revolucija bez unapred utvrđenih namera• Primer revolucije u Rusiji

KOMBINOVANJE KOMPARATIVNOG I ISTORIJSKOG ISTRAŽIVANJA

• Proučavanje društvene promene: primer globalizacije• Istraživanje načina na koji sve izraženija globalizacija

utiče na ljude u različitim društvenim kontekstima: posmatranje s učestvovanjem, ankete, životne istorije

• Primer: prilagođavanje pojedinaca globalnom tržištu radne snage

• Proučavanje globalizacije u celini: nužnost šireg istorijskog i komparativnog istraživanja

• Uticaj nameravanih i nenameravanih posledica na globalizaciju

• Poreklo i kasniji uticaj interneta

STATISTIČKI POJMOVI

• Upotreba statističkih tehnika pri analizi rezultata u sociološkim istraživanjima

• Mere centralne tendencije (načini izračunavanja srednje vrednosti)

• Koeficijenti korelacije (mere kvantitativnog slaganja između zavisne i nezavisne promenljive)

• Tri metoda izračunavanja srednje vrednosti: prosek (aritmetička sredina), modus, medijana

• Modus: numerička vrednost koja se najčešće javlja u nekom skupu podataka

• Medijana: sredina u uređenom skupu brojeva• Standardna devijacija: odstupanje od proseka

(aritmetičke sredine) – stepen disperzije ili raspon određenog skupa brojeva

STATISTIČKI POJMOVI

• Koeficijent korelacije: stepen međusobne zavisnosti između dve ili više promenljivih (od – 1 do 1)

• Savršena pozitivna korelacija (1): dve promenljive međusobno potpuno zavisne

• Nepostojanje zavisnosti dve promenljive (0)• Savršena negativna korelacija (-1): dve promenljive

postoje u potpuno inverznom odnosu• Nepostojanje savršenih korelacija u društvenim naukama• Visoke korelacije (pozitivne i negativne): 0,6 i više• Primer klasnog porekla i glasanja na izborima

ŠIRA LITERATURA

• Milić Vojin. 1996. Sociološki metod. Beograd: Nolit.

• Ilić Vladimir. 2006. Uporedni metod u sociologiji. Zrenjanin: Gradska narodna biblioteka „Žarko Zrenjanin”.

• Đurić Mihailo. 2009. Problemi sociološkog metoda : kritičko razmatranje stanja u zapadnoevropskoj i američkoj sociologiji. Beograd: Službeni glasnik; Pravni fakultet.