1

บทท 1

ระยะท 1 ศกษารวบรวม ขอมลสมเดจพระนเรศวร ตงแต ป พ.ศ. 2098 – 2117

1.1 พระราชสมภพ

สมเดจพระนเรศวรมหาราชทรงพระราชสมภพเมอ พ.ศ. 2098 (ค.ศ. 1555) ณ เมองพษณโลก ในรชสมยของสมเดจพระมหาจกพรรด ภายหลงการบรมราชาภเษกเพยง 7 ป สมเดจพระนเรศวรมหาราชทรงเปนพระราชโอรสของสมเดจพระมหาธรรมราชาธราชซงเดมเปนขาราชการชนผใหญมบรรดาศกดเปนขนพเรนเทพ ไดเปนหวหนารฐประหารจบ-ขนวรวงศาธราชและทาวศรสดาจนทรปลงพระชนมไดเปนผลส าเรจ และไดทลเชญพระเทยรราชาซงเปนพระอนชากษตรยพระชยราชาธราช ซงอยในฐานะเปนเจาฟาในปจจบนขนเสวยราชยทรงพระนามวา สมเดจพระมหาจกรพรรด เมอ พ.ศ. 2093 (ค.ศ. 1550) ดวยเหตแหงความชอบนเอง สมเดจพระมหาจกรพรรดจงทรงใหสถาปนาขนพเรนเทพขนเปนพระมหาธรรมราชาซงมฐานะเทยบเจาฟาในสมยน และทรงพระราชทานพระวสทธกษตรยพระราชธดาซงประสตแตสมเดจพระศรสรโยทยพระอครมเหส ใหอภเษกเปนพระชายาและใหพระมหาธรรมราชาครองเมองพษณโลกซงเดมเรยกวาเมองสองแคว มอ านาจปกครองหวเมองฝายเหนอทงปวง

หากสบยอนกลบไปเรองของการสบเชอสายของสมเดจพระนเรศวรมหาราชนนทรงไดรบสายโลหตมาจากพระเจาขนรามค าแหง (พระรวง) พระเจาอทอง และสมเดจพระศรสรโยทย ซงเปนสมเดจพระอยยกาของพระองคโดยตรง ขณะทสายพระโลหตของพระเจาขนรามค าแหงสบมาทางพระชนก ในขณะทสายพระโลหตของสมเดจพระศรสรโยทยสบมาทางพระชนนของพระองค

ทงน เมอครงสมเดจพระนเรศวรสมภพยศเจาฟายงไมมในประเพณกรงศรอยธยา สมเดจพระชนกกยงทรงพระยศเปนเพยงเจาขณฑสมาแตพระชนนเปนสมเดจพระราชธดา พระองคเปนพระราชนดดา คงทรงพระยศเปนพระองคเจา ฝรงจงเรยกในจดหมายเหตแตงสมยนนวา The Black Prince ตรงกบค าวา “พระองคชายด า” และเรยกพระอนชาเอกาทศรถวา The White Prince “พระองคชายขาว” เปนคกน คงแปลไปจากพระนามทคนทงหลายเรยกสมเดจพระนเรศวรเมอยงทรงพระเยาววา “พระองคชายด า” อาจจะมขนานนามอกตางหากแตไมปรากฏ (กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2547, น. 9 – 10) สมเดจพระนเรศวรทรงมพระพนาง 1 ทรงพระนามวา “พระสพรรณกลยาน” ซงตอมาไดเปนสมเดจพระสนมของพระเจาหงสาวด สวนพระนองยาองคหนง ทรงพระนามวา “พระเอกาทศรถ” ซงไดรบรชทายาทเปนองคกษตรยเสวยราชยตอจากสมเดจพระนเรศวร

2

ภาพ 1 พระวสทธกษตร พระราชมารดาแหง สมเดจพระนเรศวร

ทมา: สมดภาพพระราชประวต สมเดจพระนเรศวรมหาราช, 2506, น. 11

พระนเรศวร หรอ พระนเรศ ค าวา “นเรศวร” ทบางครงอาจสะกดเพยนเปน “นะเรศวร” หรอ “ณเรศวร” โดยรปศพทแลวมาจากการสนธของค าวา นร (คน) กบค าวา อศวร (พระอศวร หรอความเปนใหญ) แตในระยะหลง เรมมการตงขอสงสยวาพระนาม “พระนเรศวร” อาจจะไมใชพระนามทถกตองของพระองค ซงเขาใจวาผทน าเสนอขอสนนษฐานนเปนคนแรกคอ ดร.วนย พงศศรเพยร ไดกลาวปาฐกถาในงานร าลกครบรอบ 400 ปสมเดจพระนเรศวรมหาราช เมอ 19 สงหาคม พ.ศ. 2533

3

ภาพ 2 พระสพรรณกลยา พระนเรศวร และพระเอกาทศรถ ทรงเตบโตและเจรญวย

ณ พระราชวงจนทนเมองพษณโลก

ทมา: ถายโดยผวจย 26 มกราคม 2562

ทงนเพราะพระนาม “นเรศวร” นนเปนพระนามทคนพบแตในเอกสารทสรางขนในสมยรตนโกสนทรเปนหลก เมอพจารณาหลกฐานอนๆ ประกอบ จะพบวาหลกฐานทมอายถงสมยอยทธยา ไมมฉบบไหนระบพระนามวา “พระนเรศวร” เลย สวนมากมกระบพระนามวา “พระนเรศ” และหลกฐานสมยรตนโกสนทรหลายชนกยงระบพระนามแบบนนเชนเดยวกน ซงจะยกตวอยางตอไปน

พระราชพงศาวดารพมา ฉบบหอแกว (Hmannan Maha Yazawindawgyi) ระบพระนามวา

พรนรจ (ဗြနရစ) ออกเสยงตามส าเนยงพมาวา Bra Narit ซงคงเพยนมาจาก “พระนรศ” หรอ “พระ

นเรศ”

4

ศลาจารกหมายเลข K27 หรอศลาจารกวดโรมโลก ทจงหวดตาแกว ประเทศกมพชา จารกเหตการณทสมเดจพระนเรศวรยกทพไปตเมองละแวกใน พ.ศ. 2132 (ค.ศ. 1589) ระบพระนามวา “พระ นเรสส”

ต านานพนเมองเชยงใหม ซงเปนเอกสารของลานนาระบพระนามวา “พระนเรศ”

โคลงมงทรารบเชยงใหมทแตงใน พ.ศ.2157 ระบพระนามวา “นอเรศ” หรอ “นอเรตย”

พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา ของ เยเรเมยส ฟาน ฟลต (Jeremias Van Vliet) หวหนาสถานการคาของบรษทอนเดยตะวนออกของดตช (Vereenigde Oost-Indische Compagnie-VOC) ประจ ากรงศรอยทธยา ซงเขยนใน พ.ศ. 2183 (ค.ศ. 1640) ระบพระนามวา “พระนเรศราชาธราช” (Pra Naerith Raetsia Thieraij)

สงคตยวงศ ซงสมเดจพระพนรตน (แกว) วดพระเชตพน เมอครงมสมณศกดเปนพระพมลธรรมไดแตงในสมยรชกาลท 1 ระบพระนามในภาษามคธวา “นรสสราชา”

พระไอยการกระบดศก ปขาล จลศกราช 955 (พ.ศ.2136/ค.ศ. 1593) ในประมวลกฎหมายตราสามดวง ไดระบพระนามวา “สมเดจบรมบาทบงกชลกษณอคบรโสดมบรมหนอนรา เจาฟานเรศเชษฐาธบด”

เอกสารค าใหการขนหลวงหาวด ซงเปนค าใหการของเชลยไทยสมยเสยกรงครงท 2 แปลจากภาษามอญ ระบพระนามวา “พระนเรศร” มพระนามทแปลกออกไปบางเชนพระราชพงศาวดารฉบบหลวงประเสรฐอกษรนต ทช าระใน พ.ศ. 2224 (ค.ศ. 1681) สมยสมเดจพระนารายณ ทระบพระนามวา “ส มเดจพระณะรายบพดรเปนเจา” “สมเดจพระณรายเปนเจา” หรอ “สมเดจพระณรายบอพตรเปนเจา” สนนษฐานเปนพระนามทเรยกเฉลมพระเกยรตเปนพเศษวาทรงเปนพระนารายณอวตาร ซงยงในเอกสารอนๆ อยางเชนค าใหการชาวกรงเกา และต านานพราหมณนครศรธรรมราชกเรยกพระองควา “พระนารายณเมองหาง” เพราะพระองคสวรรคตทเมองหาง

เอกสารสมยรตนโกสนทรเอง แมจะปรากฏพระนาม “นเรศวร” แลว แตกมพระนาม “นเรศ” อย อยางเชน พงศาวดารฉบบพนจนทนมาศ (เจม) ทม “พระนเรศ” หรอ ฉบบบรตชมวเซยมทม “พระนเรจ” “พระณะเรศเจา” ซงในฉบบทช าระตอๆ มาถกแกเปน “นเรศวร” ทงหมด หรอในพระราชหตถเลขาทรชกาลท 4 พระราชทานไปยงเซอรจอหน เบาวรง ทบพระนามวา “Naresr (นเรศร)”

จะเหนไดวาในหลกฐานสวนใหญของทงไทยและตางประเทศ ตงแตเอกสารทวไปจนถงพระนามแบบทางการอยางทพบในพระไอยการกระบดศกจะระบพระนามวา “นเรศ” ซงมาจากการสนธของค าวา นร (คน) กบค าวา อศ (ผเปนใหญ)

5

จงท าใหเกดขอสนนษฐานทวาพระนามทถกตองนาจะเปน “พระนเรศ” มากกวา “พระนเรศวร”

ซงถาขอสนนษฐานดงกลาวถกตองกน ามาสขอสงสยตอมาวาแลวพระนามพระนเรศเปนพระนามทถกตอง แลวค าวา นเรศ (นร + อศ) กลายเปน นเรศวร (นร + อศวร) (อรอษา สวรรณประเทศ, 2554, น. 3)

ขณะท วนย พงศศรเพยร (2533) ไดสนนษฐานโดยองจากศลาจารกวดพระธาตศรสองรก ซงสรางขนในรชกาลของสมเดจพระมหาจกรพรรดหรอพระเฑยรราชาซงเปนพระอยกา (ตา) ของสมเดจพระนเรศวร

โดยในจารกนนระบพระนามสมเดจพระมหาจกรพรรดวา "ส เดจพระปรมมหาจกกรพตตวรราชาธราช (สมเดจพระบรมมหาจกรพรรดวรราชาธราช)"

วนย พงศศรเพยร (2533) ไดสนนษฐานวาสมเดจพระนเรศวรซงเปนพระนดดา (หลาน) ของสมเดจพระมหาจกรพรรด กนาจะใชสรอยพระนาม “วรราชาธราช” ตอทายแบบเดยวกน เพอเปนการแสดงออกเชงสญลกษณถงสายสมพนธกบพระอยกา

โดยพระนามจรงของสมเดจพระนเรศวร ตามการสนนษฐานของ ดร.วนย นาจะเปน สมเดจพระนเรศ วรราชาธราช

แตเหตทกลายมาเปน “นเรศวร” นน ดร.วนยไดสนนษฐานไววา เปนการตดค าผดจาก นเรศ-วรราชาธราช เปน นเรศวร-ราชาธราช

“ถาหากวา อาลกษณในราชส านกสมเดจพระนารายณฯ ซงช าระพงศาวดารและไดพบเอกสารเกาซงเผอญมพระนามทถกตองของสมเดจพระนเรศวรฯอย กมความเปนไปไดไมนอยทจะตดค าผดเปน ‘นเรศวร-ราชาธราช’ โดยเขาใจวา ‘ราชาธราช’ เปนสรอยวลยกยองพระเกยรตยศของพระมหากษตรยททรงพระนามวา ‘นเรศวร’ (นร + อศวร)”

ขอสนนษฐานอกประการทเปนไปไดคออาจจะมการสะกดพระนามวา "นเรศวร" แตออกเสยงวา "นะ-เรด" ทงนเพราะในสมยโบราณไมไดเครงครดในการใสเครองหมายทณฑฆาตในการก ากบเสยง บางทพบวาไมไดใสกไมออกเสยง เชน วงศ สะกดวา วงศ หรอ โลกย สะกด โลกย ค าวา "นเรศวร" จงอาจออกเสยงเหมอนค าวา "นเรศวร" กได (อรอษา สวรรณประเทศ, 2552, น. 2 – 3)

6

ภาพ 3 แผนดนอนเปนทอยของพมา มอญ และไทย

ทมา: สมดภาพพระราชประวต สมเดจพระนเรศวรมหาราช, 2506, น. 14

1.2. สงครามชางเผอก

พ.ศ. 2106 (ค.ศ. 1563) พระเจาบเรงนองทรงยกทพเขามาตกรงศรอยธยา โดยเขามาทางดานแมละเมา ก าลงประมาณ 500,000 คนพรอมดวยชาง มา และอาวธยทโธปกรณจ านวนมาก โดยยกเขามาทางเมองตาก ดวยก าลงมากกวาสามารถยดหวเมองเหนอไดเกอบทงหมดโดยสะดวกจนมาถงเมองพษณโลก พระมหาธรรมราชาไดทรงสเปนสามารถและท าการปองกนเมองอยางด พระเจาบเรงนองจงขอเจรจา พระมหาธรรมราชาจงสงพระสงฆจ านวน 4 รป เพอท าการเจรจาแตไมเปนผลส าเรจ อกทงในเมองยงขาดเสบยง และเกดไขทรพษขนในเมองระบาด ดวยสมเดจพระมหาธรรมราชาเกรงวาหากขนสรบตอไป

7

ดวยก าลงคนทนอยกวาอาจท าใหเมองเมองพษณโลกถกท าลายลงเหมอนกบหวเมองเหนออนๆ กเปนได พระมหาธรรมราชา จงยอมออนนอมตอพระเจาบเรงนอง

พระเจาบเรงนอง ทรงบงคบใหพระมหาธรรมราชาและเจาเมองอนๆ ถอน ากระท าสตยใหอยใตบงคบของพมาท าใหพษณโลกตองแปรสภาพเปนเมองประเทศราชของหงสาวดและไมขนตอกรงศรอยธยา แลวใหพระธรรมราชาครองเมองพษณโลกดงเดม แตอยในฐานะเปนหวเมองประเทศราชของหงสาวด พระเจาบเรงนองทรงขอพระนเรศวรไปเปนองคประกนทหงสาวดในป พ.ศ. 2107 (ค.ศ. 1564) พรอมทงสงใหยกทพตามลงมาเพอตกรงศรอยธยาดวย

พระองครบชนะทพอยธยาทชยนาท และลงมาตงคายลอมพระนครทง 4 ทศ กองทพพมายกมาประชดเขตเมองใกลทงลมพลพระมหาจกรพรรดทรงใหกองทพบก เรอ ระดมยงใสพมาเปนสามารถ แตสไมไดจงถอย ทางพมาจงยดไดปอมพระยาจกร(ทงลมพล) ปอมจ าปา ปอมพระยามหาเสนา(ทงหนตรา) แลวลอมกรงศรฯอยนาน พระมหาจกรพรรดทรงเหนวาพมามก าลงมากการทจะออกไปรบเพอเอาชย คงจะยากนก จงทรงสงใหเรอรบน าปนใหญลองไปยงทหารพมาเปนการถวงเวลาให เสบยงอาหารหมดหรอเขาฤดน าหลากพมาคงจะถอยไปเอง แตพมาไดเตรยมเรอรบ และปนใหญมาจ านวนมากยงใสเรอรบไทยพงเสยหายหมด แลวตงปนใหญยงเขามา ในพระนครทกวน ถกชาวบานลมตาย บานเรอน วด เสยหายเปนอยางมาก แตถงแมวาพมาจะยงปนใหญเขาสพระนครเปนระยะๆ แตกไมสามารถเขาสตวเมองได

พระเจาบเรงนองจงมพระราชสาสนใหสมเดจพระมหาจกรพรรดทรงเลอกจะรบใหรแพรชนะหรอเลอกยอมสงบศก โดยทสมเดจพระมหาจกรพรรดทรงเลอกสงบศก อยธยาจงตองยอมปฏบตตามขอเรยกรองของพมา โดยมอบชางเผอก 4 ชางใหแกพมา มอบตวบคคลทคดคานไมใหสงชางเผอกแกพมาเมอครงกอนสงครามชางเผอก ไดแก พระราเมศวร(พระราชบตรในพระมหาจกรพรรด) เจาพระยาจกรมหาเสนา และพระสมทรสงคราม ไปเปนตวประกน สงชางใหแกพมาปละ 30 เชอก สงเงนใหแกพมาปละ 300 ชง และใหพมามสทธเกบภาษอากรในเมองมะรด โดยมการเจรจาขนบรเ วณสถานทประทบชวคราวระหวางวดพระเมรสาธการรามกบวดหศดาวาสโดยสมเดจพระมหาจกรพรรดทรงตอรองขอดนแดนของอยธยาทงหมดทพระเจาบเรงนองยดไวคน พระเจาบเรงนองกถวายคนแตโดยด จากนนพมากถอยกลบไปหงสาวด

ถงแมวาพมาจะไดรบประโยชนจากขอตกลงดงน แตพระเจาบเรงนองยงไมทรงประสบความส าเรจในการไดกรงศรอยธยาเปนเมองประเทศราช ดงนน พระเจาบเรงนองจงทรงพยายามด ารหาวธในการเอาชนะกรงศรอยธยา กอนทจะมารบอกครงหนง

ในป พ.ศ. 2111 (ค.ศ. 1568) พระเจาบเรงนองยกทพใหญมาหมายตกรงศรอยธยาใหแตกพายกองทพพมาลอมกรงศรอยธยาอยหลายเดอนแตกยงไมสามารถเขายดไดเพราะทหารกรงศรอยธยาไดตอสอยางเขมแขง เพอรอใหถงฤดน าหลากซงจะท าใหกองทพพมาตงคายอยไมได ระหวางทศกมาประชดกรงนนสมเดจพระมหาจกรพรรดประชวรและเสดจสวรรคตในเดอนพฤษภาคม พ.ศ. 2111 (ค.ศ. 1568) พระ

8

มหนทรเสดจขนครองราชยเปนกษตรยพระนามวาสมเดจพระมหนทราธราช และทรงตอสปองกนกรงศรอยธยาตอไปหลงจากนนทางพมาไดใชกลอบายใหพระยาจกรมาเปนไสศกกรงศรอยธยาจงเสยแกพมาในป พ.ศ. 2112 (ค.ศ. 1569)

จากเหตการณในครงน ท าใหสมเดจพระมหนทราธราชถกจบไปเปนเชลยทหงสาวด รวมทง ขาราชบรพารอกจ านวนหนงและท าใหกรงศรอยธยาไดกลายเปนประเทศราชของกรงหงสาวดนบแตนนมาซงนบเปนการสญเสยอสรภาพของคนไทยเปนครงแรก

หลงจากเสรจสนสงครามชางเผอกสมเดจพระมหาจกรพรรดไดปรบปรงบานเมองเพอเตรยมรบศก รวมทงสรางสมพนธไมตรกบพระเจาไชยเชษฐาธราชแหงอาณาจกรลานชาง ซงเปนเหตใหพระมหนทรพระราชโอรสของสมเดจพระมหาจกรพรรดเกดความขดแยงกบพระมหาธรรมราชาเจาผครองเ มองพษณโลกพระมหนทรจงไดใหพระเจาไชยเชษฐาธราชสงกองทพมาชวยตเมองพษณโลก แตพระมหาธรรมราชาสามารถปองกนเมองไวไดพระเจาบเรงนองทรงทราบเหตการณทเกดขน ทรงสถาปนาพระมหาธรรมราชาเปนเจาประเทศราชของกรงหงสาวดปกครองเมองพษณโลกและหวเมองฝายเหนอโดยไมขนตอกรงศรอยธยา จากการขดแยงระหวางพระมหาธรรมราชากบพระมหนทรท าใหทางกรงศรอยธยาออนแอลง

ทงน ศ.ดร.สเนตร ชตนธรานนท แสดงความคดเหนในหนงสอ “พมารบไทย วาดวยการสงครามระหวางไทยกบพมา” วา สงครามกบพมาในป พ.ศ. 2106 และ 2112 (ค.ศ. 1563 และ 1569) ในรชกาลสมเดจพระมหาจกรพรรด สงผลเชงบวกตอเสถยรภาพการเมองภายในอยธยา เมอดจากหลกฐานในพระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา และบนทกจากตางชาตซงมทศทางเนอหาสอดคลองกนวา ชวงหลงการปฏรปการปกครองของสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ พ.ศ. 1991-2031 (ค.ศ. 1448 – 1488) กลมผน าทางการเมองอยธยายงชงอ านาจทางการเมองกนหลายครง อาท กรณเจาอาย เจาย เจาสามพระยา กรณขนวรวงศาหรอขนชนราช และยงมความขดแยงภายในระหวางราชนกลของสมเดจพระมหาจกรพรรดกบสมเดจพระมหาธรรมราชา ทด าเนนเรอยมาตงแต พ.ศ. 2106 (ค.ศ. 1563) มายตลงเมอ พ.ศ. 2112 (ค.ศ. 1569)

1.3. องคประกน ณ กรงหงสาวด

ค าใหการชาวกรงเกาและค าใหการขนหลวงหาวด ซงเขยนปลายกรงศรอยธยา ระบวา พระนเรศวรถกน าตวไปกรงหงสาวดเมอาย 9 ขวบ แตฉบบของวนวลต ซงเขยนในสมยพระเจาปราสาททอง ระบวา 13 ขวบ ขณะทพงศาวดารฉบบหอแกวบนทกเพยงวาใน พ.ศ. 2112 (ค.ศ. 1569) พระเจาบเรงนองทรงรบถวายพระสพรรณกลยา ขณะพระชนม 17 พรรษาจากพระมหาธรรมราชาน ากลบไปหงสาวดพระองคเดยว มไดกลาวถงพระนเรศวร จดหมายเหตรวมสมยของชาวยโรปกมไดพาดพงถง

9

จากเอกสาร ค าใหการของชาวกรงเกาและค าใหการขนหลวงหาวด โดยสมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพสนนษฐานวาพมาจดไวจากการสอบถามเชลยชาวกรงศรอยธยยาเมอกรงแตกครงท 2 นน ในสวนทวาดวยสมยพระนเรศวรลวนผดหมด (วนย พงศศรเพยร , 2533, น. 86) เรองสมเดจพระนเรศวรถกน าไปพมาเมออาย 9 ขวบ จงไมมน าหนกเพยงพอ โดยฉบบวนวลต ซงระบอาย 13 ขวบ มน าหนกความจรงมากกวา

…พระมหาธรรมราชากจ าตองถวายสมเดจพระนเรศวรจงตองเสดจออกไปอยเมองหงสาวด เมอชนษาได 9 ขวบ

(กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2546, น. 14)

...สมเดจพระนเรศวรเสดจไปเมองหงสาวดได 6 ป พระชนษาเขา 15 ป เปนหนมแลว พระเจาหงสาวดกใหเสดจมาในกองทพหลวงดวย

(กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2546, น. 23)

...แลวถวายพระสพรรณกลยาณแกพระเจาหงสาวดบเรงนองเมอประทบอย กรงศรอยธยานน พระเจาหงสาวดไดพระพนางเปนชายาเหมอนอยางเปนตวจ าน าแทนแลวกอนญาตใหสมเดจพระนเรศวรอยชวยสมเดจพระชนก

(กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2546, น. 32)

จากเอกสารพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบวน วลต (2546) กลาวถงเหตการณตอนเสยกรง ศรอยธยาวา

…เมอพระเจาแผนดนพะโคยดไดกรงศรอยธยา ทรงแตงตงออกญาพษณโลกเปนพระเจาแผนดน จากนนพระเจาแผนดนกเสดจกลบพรอมพระนรศ (พระนเรศวร) พระโอรสองคแรกของพระเจาแผนดนองคใหมแหงกรงสยาม ซงมพระชนมายได 13 พรรษา

(วน วลต, 2546, น. 23)

นอกจากนนค าใหการชาวกรงเกากลาววา “...เสยกรง...และมอบราชสมบตใหพระสธรรมราชา (พระธรรมราชา) พระมหนทร กบ พระสพรรณกลยา และ พระนเรศวร นนพระเจาหงสาวดใหเอาไปดวย”

10

ภาพ 4 พระนเรศวรไดเดนทางตามเสดจพระเจาหงสาวดไปเปนพระราชบตรบญธรรม (องคประกนหงสาวด)

ทมา: ถายโดยผวจย 26 มกราคม 2562

อยางไรกดพระนเรศวรในวยเยาวยงคงอยทพมาระยะหนง เพราะฉบบวนวลตกลาววาสมเดจพระนเรศวรทรงถกเสยดสเยยหยนจากกษตรยพมา ค าเสยดสท าใหพระนเรศวรขนเครองพระทยหนกลบพษณโลกขณะทกษตรยพมาใหกองทพไลตดตามแตไมทน

11

ภาพ 5 พระเจาหงสาวดอปการะพระนเรศวรและใหการศกษาต าราพชยสงคราม การปกครองแผนดนและวฒนธรรม

ทมา: สมดภาพพระราชประวตสมเดจพระนเรศวรมหาราช, 2506, น. 33

เมอพจารณาจากเอกสารดงทกลาวมา นาจะเปนจรงวา สมเดจพระนเรศวรเสดจไปเปนตวประกนพรอมพระมหนทรและพระพนางสพรรณกลยา ครงเสยกรงศรอยธยา พ.ศ. 2112 (ค.ศ. 1569) ขณะมพระชนมาย 13 ชนษา โดยเหตเมอครงสงครามชางเผอก พระราเมศวรพระราชโอรสงคใหญของพระมหาจกพรรดถกน าตวเปนประกน เชนเดยวกนสงครามเสยกรงศรอยธยายอมน าพระนเรศวรพระราชโอรสองคใหญของพระมหาธรรมราชาไปเปนตวประกนดวย

12

ภาพ 6 พระองคด า (พระนเรศวร) พระชนษา 10 ป เลนกระบกระบองกบมงสามเกยดตอพระพกตพระเจาหงสาวด (บเรงนอง) ณ เมองหงสาวด

ทมา: ภาพจตกรรมวดสวรรณดาราราม จงหวดพระนครศรอยธยา

ขณะทหนงสอค าใหการขนหลวงหาวด ฉบบหลวง กลาววา “อนพระนเรศรกมารกบพระประทมราชาอนเปนทมหาอปราชนนชอบพอรกใครตอกน สญญาวาพนองพระครรภเดยวกน มไดมความรงเกยจเดยดฉนตอกน เปนทปรกษาหารอตอกน เลนชนไกกนอยอตรา พระนเรศรเมอแรกมาแตกรงไทยนนพระชนม ไ ด 10 ป ม า อย ห งษ า ได 5 ป เ ปน 15 ป ม า เ ม อ จ ะม เ ห ต ใ หญ น น พ ร ะน เ ร ศ ร ก บ อปราชาชนไกกน ไกขางอปราชานนแพไกพระนเรศร ในเพลานนมไดมไชย ฝายขางอปราชานนทงอายทงขดอชฌาไศรย จงท าจรตแกม จงจบไหลพระนเรศรสนพลาง จงวามาวาไกขนชเลยนมไชยกบเราหนกหนา พระนเรศรจงอชฌาไศรย เพราะวาตวนพลดมาตางเมองจงท ากนไดทกลางสนาม แลวจงจ าใจพดไปตามเรองวาไกนราคาคาเมอง กคมเคองแคนกนมาแตวนนน จงคดวาเปนชายเหมอนกน จกไดเหนกน พระ

13

นเรศรจงหมายมนกบอปราชาหงษามาแตครงนน แลวกหาพลโยธา จงไดโจรปากบหมอเฒาเหลาพรานปา ๆ จงถวายชาง ชอมงคลคชานน มฝเทาฝงากลาหาญหนกหนา ถวายทงพวกพลเหลาพรานลวนกลาหาญชาญไชย ครนเตรยมพลพรอมแลว พระนเรศรจงลอบสงสารลบใหเขาไปถงพระพนางขางใน จงบอกความวานองจกหนไปภารา ฝายพระพนางนนกลวพระเจาหงษาจกร จงวาถาหนไดกจกไมมรณา ถาไมพนกจกพากนบรรไลย จงตรสวาอยาเปนหวงดวยพเลย เจาจกไปกตามอชฌาไศรยเถด จงอธฐานแลวประทานพรใหเจาจงไปด ใหพนมอไพรเถด ครนพระนเรศรไดฟงพระพนางวาดงนน กตรอมพระไทยหนกหนา ถาแมนมไดเตรยมการแลวกท าเนาเถด นเตรยมพรอมแลว เราจกไมหนกเกลอกความจกรไปเมอภายหลง ดงแกลงสงหารตวเสยใหบรรไลย จ าเปนกจ าจกตองไป จ าใจจ าจกจากกน แลวพระองคจงก าหนดเพลากบพรานปาทงปวง กบพลของพระองคดวยกนไดหกรอยเศษ ครนเพลาพลบลงแลวกลอบหน แลวออกจากเมองหงษา จงกวาดตอนทงมอญแลลาวไป ทงพลเกาพลใหมไดเกาพน แลวจงยกมาทางเมองจตตอง แลวมาทางเมองมตตมะ แลวจงมาถงทาขามน าพลน จงยกมาทางอทรญ ครนถงสะมแลว กรบมาจนถงพระเจดยสามองค แลวจงยกมาตงคอยทาอยทซอยหนาภม ๚”

ภาพ 7 ภาพเขยนสมเดจพระนเรศวรมหาราชทรงเลนชนไกกบมงสามเกยด

ทมา: ภาพจตกรรมวดสวรรณดาราราม จงหวดพระนครศรอยธยา

14

1.4. สงครามเสยกรงศรอยธยาครงท 1

พระเจาหงสาวดขอชางเผอกไปแลว เวนอย 4 ปกเกดศกหงสาวดมาตเมองไทยอก อนเหตการณทจะเกดสงครามคราวนกเนองมาแตสงครามคราวกอน ตวพระเจาหงสาวดยงไมไดเมองไทยเปนเมองขน จงพยายามทจะใหไทยแตกกนเปน 2 พวก ใหจ าตองยอมอยในอ านาจของพระเจาหงสาวดดวยกนทง 2 ฝาย ใชทางอบายยกยองพระมหาธรรมราชาใหมอ านาจขนทางหวเมองเหนอ กรงศรอยธยาจะบงคบบญชาวากลาวอยางแตกอน พระเจาหงสาวดกเขากดกนอดหนนพระมหาธรรมราชาจงสนทชดชอบกบพระเจาหงสาวดยงขน แลเหนหางจากกรงศรอยธยาไปทกท จนทสดไทยเกดรบกนขนเอง จงเลยพาศกหงสาวดเขามาตบานเมอง

การสงครามครงน เรมแตพระเจาหงสาวดมชยชนะไปจากกรงศรอยธยา กลบไปถงเมองหงสาวดไมชากไดขาววาพระเจาเชยงใหมเมกตคบคดกบพระยานครล าปาง พระยาชเลยง (แพร) พระยานาน แลพระยาเชยงแสน จะตงแขงเมองไมยอมขนตอเมองหงสาวดตอไป พระเจาหงสาวดจงยกกองทพหลวงเขามาตเมองเชยงใหม เมอปลายปชวด พ.ศ. 2107 (ค.ศ. 1564) นน เกณฑพระมหาธรรมราชาใหยกกองทพขนไปชวยดวย ฝายพระเจาเชยงใหมเหนวาศกเหลอก าลงกยอมออนนอมตอพระเจาหงสาวด แตเจาเมอง 4 คน จบไดแตพระยาเชยงแสนคนเดยว อก 3 คนหนไปพงพระเจาไชยเชษฐาเจากรงศรสตนาคนหตอยณเมองเวยงจนท พระเจาไชยเชษฐาไมยอมสงตวให พระเจาหงสาวดขดเคองจงคดจะยกกองทพไปตกรงศรสตนาคนหต พอไดขาววาพวกไทยใหญทจบเปนเชลยเอาไปไวทเมองหงสาวดพากนเปนขบถขน พระเจาหงสาวดจงใหพระมหาอปราชายกกองทพไปตกรงศรสตนาคนหต สวนพระเจาหงสาวดเลกทพหลวงกลบไปเมองหงสาวด เอาตวพระเจาเชยงใหมเมกตไปดวย กองทพพระมหาธรรมราชานนกใหเลกกลบมาบานเมองเหมอนกน (กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2546, น. 20 – 21)

พระมหาอปราชายกกองทพไปถงกรงศรสตนาคนหต ตไดหวเมองรายทางเขาไปโดยล าดบจนถงเมองเวยงจนท ซงเปนราชธานของพระเจาไชยเชษฐา พระเจาไชยเชษฐาตอสเหนเหลอก าลงกทงเวยงจนทเสย พากองทพไปซมหลบอยในปา พระมหาอปราชาไดเมองเวยงจนทจบไดญาตวงษและมเหส สนมก านล ของพระเจาไชยเชษฐาสงไปเมองหงสาวดเปนอนมาก แลวใหกองทพออกตดตามพระเจาไชยเชษฐา ดานพระเจาไชยเชษฐาช านาญทองทกวาพวกหงสาวด ถากองทพทไปตดตามมก าลงมากกหลบเลยงเสย ถาเปนกองนอยกออกโจมตเอาแตกพายกลบมา แตกองทพหงสาวดเทยวตดตามอยจนถงระดฝนกจบพระเจาไชยเชษฐาไมได พระมหาอปราชาเหนไพรพลบอบช ามากนก จงใหเรยกกองทพกลบไปตงรวมกนอยทเมองเวยงจนท หมายวาพอสนระดฝนจงจะใหออกตามจบพระเจาไชยเชษฐาตอไป พอกองทพหงสาวดถอยไปรวมอยทเมองเวยงจนท พระเจาไชยเชษฐาไดทกใหเทยวตตดล าเลยงเสบยงอาหารซงจะไปสงยงเมองเวยงจนททกๆ ทาง จนกองทพหงสาวดอดอยาก รพลพากนเจบไขลมตายลงเปนอนมาก พอสนระดฝนพระมหาอปราชากตองรบเลกทพกลบไป กองทพพระเจาไชยเชษฐาตดตามตไปจนปลายแดน กตศพทจงเลองลอวาพระเจาไชยเชษฐามชยชนะพระเจาหงสาวดในครงนน

15

แตเมอพระเจาไชยเชษฐาไดราชธานคน ไดแตเมองเปลาเพราะพวกหงสาวดเกบรบทรพยสมบต ทงจบพระมเหษแลสนมก านลไปเสยเกอบหมด พระเจาไชยเชษฐาจะหาพระมเหสใหม จงใหราชทตเชญพระราชสาสนกบเครองราชบรรณาการมาถวายสมเดจพระมหาจกรพรรด ทลขอพระเทพกษตร ราชธดาไปเปนอครมเหส ฝายขางกรงศรอยธยา สมเดจพระมหาจกรพรรดกบพระมหนทรก าลงแคนพระเจาหงสาวด กยนดทจะเปนสมพนธมตรกบพระเจาไชยเชษฐา แตบงเอญเวลานนพระเทพกษตรราชธดาประชวรอย จงใหรอตอไปท านองจะเกรงวาพระเจาไชยเชษฐาคงจะผนแปรไปเปนสมพนธมตรเสยกบเมองอน จงพระราชทานพระแกวฟาอนเปนราชธดาเกดดวยพระสนมไปแทน ครนพระเจาไชยเชษฐาทราบวามใชราชธดาของสมเดจพระสรโยไทยกไมพอพระหฤทย ใหพาพระแกวฟากลบสง วาจะขอประทานเฉพาะพระเทพกษตร ดวยประสงคจะใครไดวงศสมเดจพระสรโยไทย ซงมพระเกยรตยศเปนอยางยอดของสตรไปเปนพระอครมเหส สมเดจพระมหาจกรพรรดกโปรดบญชาตาม (กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2546, น. 22 – 25)

...ในปเดยวนนพระเจาลานชาง ใหพระราชสาสนมาถวายวาจะขอสมเดจพระเจาลกเธอพระเทพกระษตรเจา แลทรงพระกรณาพระราชทานแกพระเจาหลานชาง แลครงนนสมเดจพระเจาลกเธอพระเทพกระษตรเจาทรงพระประชวร จงพระราชทานสมเดจพระเจาลกเธอพระแกวฟา พระราชบตรใหหลานชาง ศกราช 926 ชวดศก (พ.ศ.2107) พระเจาลานชางจงเชญใหสมเดจพระแกวฟาพระราชบตรลงมาสงยงพระนครษรอยทธยา แลวาจะขอสมเดจพระเจาลกเธอพระเทพกระษตรเจานน แลจงพระราชทานสมเดจพระเทพกระษตรเจาไปแกพระเจาลานชาง ครงนนพระเจาหงษารเนอความทงปวงนน จงแตงทพมาซมอยกลางทาง แลออกชงเอาสมเดจพระเทพกระษตรเจาได ไปถวายแกพระเจาหงษา (กรมศลปากร, 2542, น. 225)

การทกรงศรอยทธยากบกรงศรสตนาคนหตใหทตไปมาวากนดวยเรองของราชธดาครงนน พระมหาธรรมราชาทราบความ เพราะทตเดนทางดานสมอสอ (ในแขวงมณฑลเพชรบร) ไมหางเมองพษณโลกนก ครนทราบวาสมเดจพระมหาจกรพรรดจะประทานพระเทพกษตรไปยงกรงศรสตนาคนหต พระมหาธรรมราชาไมเหนชอบดวย ดวยพระเทพกษตรเปนพระนองนางของพระวสทธกษตรรวมพระมารดาเ ด ย ว ก น บ า งท พ ร ะ ว ส ท ธ กษ ต ร เ อ ง จะ เป นผ ท ไ ม เ ห น ชอบด ว ย ด ว ย ร อ ย ว า พ ร ะ เ จ าห ง สาวดคงจะยกกองทพมาตกรงศรสตนาคนหตอก พระมเหส สนมก านล ของพระเจาไชยเชษฐาเคยถกกองทพหงสาวดจบไปไดคราวหนงแลว ถารบกนขนอกเกรงพระเทพกษตรจะไปเปนอนตราย ท านองพระวสทธกษตรจะทลขอใหพระมหาธรรมราชาคดคาน อย าใหส งพระเทพกษตร ไปยงกร งศรส ต นาคนหต แตในเวลานนสมเดจพระมหาจกรพรรดไมไวพระทยพระมหาธรรมราชาเสยแลว จงไมทรงหารอเรองทจะประทานพระเทพกษตรแกพระเจาไชยเชษฐา พระมหาธรรมราชาจะไปทลหามปรามสมเดจพระมหาจกรพรรดไมได จงไหคนเรวรบไปทลความแกพระเจาหงสาวด พระเจาหงสาวดกใหกองทพมาซมสกด

16

ทางอย พอขาหลวงกรงศรอยธยาเชญพระเทพกษตรไป กองทพพมากเขาชงนางพาไปเสยยงเมองหงสาวด ฝายพระมหาธรรมราชาคงอบายบอกลงมาทลสมเดจพระมหาจกรพรรด วาพระเจาหงสาวดใหมาชงพระเทพกษตรไปโดยอ าเภอพระทย พระมหาธรรมราชาหาไดรเหนดวยไม ขางกรงศรอยธยากรเทาทนพระมหาธรรมราชา แตไมอาจจะวากลาวอยางไร ดวยตดพระเจาหงสาวดอย สมเดจพระมหาจกรพรรดเหนจะรสกอปรยศอดสในครงนมาก จงทรงมอบราชการบานเมองแกพระมหนทรแลวเสดจออกผนวช และในหนงสอพระราชพงษาวดารวา ขาราชการกออกบวชตามเสดจดวยเปนอนมาก

สมเดจพระมหาจกรพรรดเสดจออกทรงผนวชครงนน ทแทเสมอเรงใหเกดเหตรายแกบานเมอง เพราะท าใหเกดรวนเรในขาราชการ อนเหนไดเชนทพากนออกบวชตามเสดจเสยเปนอนมากนน แตขอส าคญนนคอท เป น เหต ใหพระมหาธรรมราชาส นความย า เกรงกร งศร อยทธยา เพราะพระ มหนทรเปนแตนองของพระมเหสมใชเปนพระราชบดาเหมอนสมเดจพระมหาจกรพรรด เพราะฉะนนจงปรากฎในหนงสอพระราชพงษาวดารวา พอพระมหนทรขนวาราชการเมอง พระมหาธรรมราชากตงเก ยงแยงจะตองการอยางไรกอางพระเจาหงสาวดบงคบบญชาลงมายงกรงศรอยธยา พระมหนทรกจ าตองผอนผนท าตาม ดวยเกรงอ านาจพระเจาหงสาวด พระมหนทรไดความคบแคนพระหฤทยหนกเขาจงคดจะก าจดพระมหาธรรมราชาเสย ครงนนพระมหนทรไดพระยาราม (รณรงคผวาราชการเมองก าแพงเพชร) ซงเอาใจออกหางจากพระมหาธรรมราชามาอยในกรงศรอยธยาเปนทปรกษา จงคดกลอบาย บอกความลบไปยงพระเจาไชยเชษฐาใหยกกองทพกรงศรสตนาคนหตลงมาตเมองพษณโลก พระมหนทรจะยกกองทพกรงศรอยธยา ขนไปประหนงวาจะไปชวยเมองพษณโลก เมอไดทแลวใหชวยกนจบพระมหาธรรมราชาใหจงได ฝายพระเจาไชยเชษฐากแคนพระมหาธรรมราชาอยดวยเรองพระเทพกษตร จะลงมาตเมองพษณโลกอยครงหนงแลว แตสมเดจพระมหาจกรพรรดหามเสยจงมไดยกลงมา ครนพระมหนทรชวนขนไปจงใหตระเตรยมกองทพ พอถงฤดแลงปลายปขาล พ.ศ. 2109 (ค.ศ. 1566)พระเจาไชยเชษฐากยกกองทพมายงเมองพษณโลก ท ากตศพทใหปรากฎแพรหลายวาจะลงมาตกรงศรอยธยา เพราะสมเดจพระมหาจกรพรรดไดทรงสญญาวาจะประทานพระเทพกษตร แลวแกลงใหไดอปรยศอดส ใหคนทงหลายเขาใจวาทมาตเมองพษณโลกกอน เพราะเปนเมองดานของกรงศรอยธยาขางฝายเหนอ พระเจาไชยเชษฐายกลงมาครงนน หมายจะรบเรงระดมตใหไดเมองพษณโลกกอนกองทพพระเจาหงสาวดยกมาชวย ปรากฎในหนงสอพระราชพงษาวดารวา กองทพกรงศรสตนาคนหตยกมาเปน 5 ทพ มาทางเมองนครไทย ครนมาถงเมองพษณโลก กองทพพระเจาไชยเชษฐาตงทต าบลโพธเรยง ตรงประตสวรรคออกไปทางดานตะวนออก หางเมองประมาณ 50 เสน ทพพระยาแสนสรนทรขวางฟาตงทบานเตาไหทางดานเหนอ ทพพระยามอไฟตงทต าบลวดเขาพราหมณ เขาใจวาทางดานตะวนออกเฉยงเหนอ ทพพระยานคร (พนม) ตงทต าบลสระแกวทางดานตวนออกเฉยงใต ทพพระยามอเหลกตงทต าบลบางสะแก (กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2546, น. 25 – 27)

ฝายพระมหาธรรมราชาเมอไดขาววากองทพกรงศรสตนาคนหตยกมา ยงไมสงสยวายกมาโดยกลอบายของพระมหนทร จงบอกขาวศกลงมายงกรงศรอยธยาขอกองทพขนไปชวย แลวใหขนเสบยงอาหารตอนผคนเขาในเมองพษณโลก ตระเตรยมปองกนเมองเปนสามารถ แลวยงไมวางพระทย ใหบอกไปขอ

17

กองทพพระเจาหงสาวดมาชวยอกทางหนง พระมหนทรไดรบใบบอกพระมหาธรรมราชาขอกองทพขนไปชวยกสมหมาย จงมรบสงใหพระยาสหราชเดโชไชยกบพระทายน ารบคมก าลงขนไปกอนกองหนงเหมอนอยางวาจะใหขนไปชวยรกษาขางในเมองพษณโลก ด ารสสงเปนความลบไปแกพระยาสหราชเดโชไชยวา ถากองทพกรงศรสตนาคนหตกบกองทพกรงศรอยธยาขนไปถงพรอมกนเมอใด ใหพระยาสหราชเดโชไชยเปนไสศกขนในเมอง ครนพระยาสหราชเดโชไชยลวงนาไปแลว พระมหนทรจงทรงจดกองทพเรอ ใหพระยารามซงเปนพระยาจกร คมกองหนาพระมหนทรเสดจเปนจอมพลในกองหลวงยกตามขนไปยงเมองพษณโลก กองหนาไปตงอยทวดจฬามณ กองหลวงตงอยทปากพงขางใตเมองลงมา

ฝายพระยาสหราชเดโชไชยขนไปถงเมองพษณโลก กลบไปเขาเปนพวกพระมหาธรรมราชา ทลความลบทงปวงใหทรงทราบ พระมหาธรรมราชาจงใหหามกองทพกรงศรอยธยา มใหเขาไปในเมอง แลวใหท าแพไฟขนเปนอนมาก จดไฟปลอยแพใหลอยลงมาไหมกองทพเรอกรงศรอยธยาแตกรนลงมาจนถงทพหลวง ฝายขางกองทพกรงศรสตนาคนหตเมอรวากองทพกรงศรอยธยา ยกขนไปถง กเขาระดมตเมองพษณโลก รบพงกนแตเวลานนกองทพกรงศรอยธยาถอยลงมาเสยแลว กองทพกรงศรสตนาคนหตกตเอาเมองไมได พอไดขาววากองทพพระยาภกามกบพระยาเสอหาญ ซงพระเจาหงสาวดใหเขามาชวยพระมหาธรรมราชา มาจวนจะถงเมองพษณโลก พระเจาไชยเชษฐากเลกทพกลบไปเมองเวยงจนท พระมหนทรทรงทราบวากองทพกรงศรสตนาคนหตเลกกลบไปแลว กเลกทพหลวงกลบลงมากรงศรอยธยา

พอเสรจการศกพระมหาธรรมราชากเสดจไปเมองหงสาวดไปทลรองทกขตอพระเจาหงสาวด ในเรองทพระมหนทรคบคดกบพระเจาไชยเชษฐามาท าราย พระเจาหงสาวดกสมคเน จงอภเษกพระมหาธรรมราชาใหเปนพระศรสรรเพชญท 3 เจาฟาพษณโลก เรยกในพงษาวดารพมาวา “เจาฟาสองแคว” เปนประเทศราชขนตอเมองหงสาวด มใหขนกรงศรอยธยาตอไป

ฝายพระมหนทรเมอถอยทพกลบมาถงกรงศรอยทธยาแลว ครนทราบความวาพระมหาธรรมราชาออกไปเมองหงสาวด กเขาพระไทยวาคงไปฟองรองยยงพระเจาหงสาวดใหมาท ารายกรงศรอยธยา เกรงการจะหนกแนนเหลอก าลง ดวยเหนขาราชการยงรวนเรไมเปนน าหนงใจเดยวกน จงไปทลวงวอนสมเดจพระมหาจกรพรรดใหลาผนวซ เชญเสดจขนครองราชสมบตวาราชการบานเมองดงแตกอน แลวสมเดจพระมหาจกรพรรดกบพระมหนทรกรบเสดจขนไปยงเมองพษณโลกดวยกน ในเวลาพระมหาธรรมราชายงอยทเมองหงสาวด จงรบพระวสทธกษตรราชธดาซงเปนพระอครชายาพระมหาธรรมราชา กบทงพระโอรสธดามาจากเมองพษณโลก หวงจะใหพระมหาธรรมราชาเปนหวง ไมกลาขอกองทพหงสาวดมาตกรงศรอยธยา และครงนนเมอสมเดจพระมหาจกรพรรดเสดจกลบมาถงเมองนครสวรรค ใหพระมหนทรคมกองทพขนไปยงเมองก าแพงเพชร หวงจะท าลายเมองเสยมใหขาศกอาศยเปนทมนไดตอไป ครนกองทพยกขนไปถง ขนอนทรเสนากบขนตางใจซงพระมหาธรรมราชาใหรกษาเมองก าแพงเพชร ทราบวากองทพกรงศรอยธยา จะขนไปท าลายเมองก าแพงเพชร ดวยเกดเปนอรกบพระมหาธรรมราชา กไมเขาดวย ครงนนกองทพกรงศรอยธยาซงยกขนไปคงประมาท โดยคาดวาจะไมมผ ใดตอส กพายแพพวกเมองก าแพงเพชร พระมหนทรเหนวาจะท าการไมส าเรจกเลกทพกลบลงมา

18

สมเดจพระมหาจกรพรรดเสดจกลบมาถงกรงศรอยธยา กใหลงมอจดการตระเตรยมปองกนพระนคร ดวยคาดวาคงมศกหงสาวดมาในไมชา และการตระเตรยมครงนนไดจดการแกไขเพมเตมเครองปองกนพระนคร มปรากฎในหนงสอพระราชพงษาวดารหลายประการ คอ

1. ใหแตงปอมเพชรแลหอรบ ระยะไกลกนแตเสนหนง อธบายความขอนวา ปอมเพชรซงตงตรงแมน าขางดานใต ไดสรางขนแตเมอเตรยมสศกคราวกอน พรอมกบกอก าแพงพระนคร คราวนแกไขตกแตงใหแขงแรงขน แลหอรบนนของเดมยงหางนก ใหสรางเพมเตมขนใหมทกระยะเสน 1 รอบพระนคร

2. วางปนใหญไวระยะแต 10 วา ปนบเรยมจารงมณฑกระยะไกลแต 5 วา ขอนอธบายวา ปนบนปอมปราการนนใหเอาปนขนาดเของตงรายระยะ 10 วาตอกระบอก 1 รายปนขนาดยอมลงมาระยะ 5 วาตอกระบอก 1

3. ก าแพงพระนคร ขณะนนตงโดยขบวนเกา แลยงมไดรอลงตงในรมแมน า พระยารามกใหตงคายรายไปตามรมน าเปนชนหนงแลวไวปนจารงมณฑกส าหรบคายนนกมาก” ขอนอธบายวา ความทกลาวตรงนหมายเฉพาะแตดานตะวนออก (คอตงแตวงจนทรเกษม ลงมาจนวดสวรรณดาราราม) ดานเดยว ดงจะเหนไดเมอกลาวถงเวลารบกนตอไปขางหนา เพราะดานตะวนออกนแมน าสกเวลานนยงลงทางบานมามาออกปากเขาสารหางพระนครนก ตองขดคเมองอกชนหนง เรยกวาคลองขอนา แนวก าแพงพระนครดานตะวนออกครงนนกยงอยพนวดเสนาศน จงใหตงคายรายขางนอกก าแพง รกษาคเมองอกชนหนง

4. ใหปลกหอโทนในกลางน าใกลรมฝงออกไป 5 วา รอบพระนคร มใหขาศกเอาเรอเขามาตรมพระนครได ขอนอธบายวา นอกจากดานตะวนออก อก 3 ดาน ทมล าแมน าเปนคพระนครอยแลวใหปลกหอรบลงไปในล าแมน า รายเปนระยะไปทง 3 ดาน

ฝายพระมหาธรรมราชาอยทเมองหงสาวด ครนไดทราบวา สมเดจพระมหาจกรพรรดกบพระ มหนทรขนไปรบพระวสทธกษตรกบพระโอรสธดาพาไปไวเปนตวจ าน าทกรงศรอยธยากตกพระทยรบน าความไปทลแกพระเจาหงสาวด เชนนน พระเจาหงสาวดจงส งให เตรยมกองทพจะมาตกร งศร อยธยา ใหพระมหาธรรมราชากลบมากอน ใหมาตระเตรยมกองทพหวเมองเหนอไว แลวพระเจาหงสาวดกใหกะเกณฑเมองประเทศราชแลหวเมองขนทงปวงเขากองทพ พอปลายฤดฝนพระเจาหงสาวดกยกกองทพหลวงออกจากพระนคร เมอวนอาทตยเดอน 11 แรม 6 ค า ปมโรง จลศกราช 930 พ.ศ. 2111 (ค.ศ. 1568)กระบวนทพพระเจาหงสาวดยกเขามาครงน จดเปนทพกษตรย 7 ทพ คอพระมหาอปราชาทพ 1 พระเจาแปรทพ 1 พระเจาตองอทพ 1 พระเจาองวะทพ 1 กองทพเหลานมกองทพไทยใหญสมทบทกทพ แลใหพระราชบตรซงครองเมองสารวดสมทบกบพวกเมองเชยงใหมเชยงตงอกทพ 1 ทพหลวงของพระเจาหงสาวดทพ 1 กองทพไทยของพระมหาธรรมราชาอกทพ 1 จงรวมเปน 7 ทพดวยกน พงษาวดารพมาวา รวมทกทพเปนจ านวนพล 500,000 ยกเขามาทางดานแมละเมา แลมาประชมทพทเมองก าแพงเพชรเหมอนคราวกอน

19

ฝายขางกรงศรอยธยา ในคราวนไมมทาทางทจะไปรบพงทอนไดเหมอนคราวกอน เพราะหวเมองเหนอเปนขบถไปเขาขางขาศกเสยทงหมด แมผคนในมณฑลราชธานกตนแตกหลบหนเสยมาก รวบรวมไพรพลไมไดเตมตามจ านวน เพราะเหตเหลานจงไดแตเอาพระนครเปนทมนคอยตอสขาศกอยแหงเดยว กองทพพระเจาหงสาวดกยกลงมาไดโดยสะดวก มาถงกรงศรอยธยาแตเดอนอายใหตงคายรายลอมพระนครไว ดานเหนอพระเจาหงสาวดตงอย ณ ทงลมพล ขางในกรงศรอยธยา เอาปนนารายนสงหารตง “ในชองมมสบสวรรค” ยงไปถงกองทพพระเจาหงสาวด ถกชางมารพลลมตาย พระเจาหงสาวดจงใหถอยทพหลวงไปตงทบานมหาพราหมณ ใหพนทางปนใหญ แลใหกองทพพระเจาตองอ ทพพระยาพะสม ทพพระยาอภยคามน ทพมอญเมองเมาะตมะ ตงรายกนไปขางดานเหนอ ดานตะวนออกใหกองทพพระมหาอปราชากบกองทพพระมหาธรรมราชาไปตง ดานตะวนตก ใหกองทพเจาเมองสารวด กบกองทพเมองเชยงใหม แลพวกเจาฟาไทยใหญไปตง ดานใตใหกองทพพระเจาองวะลงมาตง พเคราะหตามแผนทกองทพขาศกซงตงลอมกรงศรอยธยา คราวน ไมกลาเขามาตงใกลเหมอนคราวกอน คงเปนดวยไทยมปนใหญทมก าลงแรงมากขน คอยยงกราดมใหเขามาได

ดานการรกษาพระนครตอสขาศกครงน สมเดจพระมหาจกรพรรดใหพระยารามเปนผบญชาการทวไป สวนพนกงานรกษาหนาทนน ขางดานตะวนออกเปนดานส าคญ เพราะคเมองยงแคบ เปนทางทขาศกจะเขาไดงายกวาทางอน ใหพระยากลาโหม พระยาพลเทพ พระมหาเทพ เปนนายกองพล ๓ กอง แลใหผวาราชการหวเมองมณฑลราชธาน ซงเกณฑเขามาชวยตอสขาศกเขาสมทบ ประจ ารกษาแตประตหอรตนไชยลงไปจนเกาะแกว (คอแตหวรอลงไปจนปากเขาสาร เหนอวดพระเจาพนนเชง) ดานใตอนเปนบานจนแลแขกฝรง ใหพระยาคลงเปนนายกองพล รกษาแตเกาะแกว 5 ถงประตไชยระยะ 1 ใหพระยาอนทรานครบาลเปนนายกองพล รกษาแตประตไชยไปจนถงประตชขนระยะ 1 ดานตะวนตกใหพระทายน าเปนนายกองพล รกษาแตประตชขนไปจนมมศาลหลวง 6 ดานเหนอพระยาสหราชเดโชไชยเปนนายกองพล รกษาแตมมศาลหลวงมาถงพระราชวงระยะหนง พระยาธรรมาเปนนายกองพล รกษาแตพระราชวงมาจนขอนา (ทหวรอบรรจบดานตะวนออก) ระยะ 1 พระยารามผบญชาการทวไปคมพลตงอยททองสนามหลวง แลวจดกองแลนเตรยมไวส าหรบเปนกองหนนพนกงานรกษาหนาท ในเวลาตองการก าลงชวย ดานละ 5 กอง ทง 4 ดาน แลครงนนสมเดจพระมหาจกรพรรดใหมพระราชสาสนขนไป ยงกรงศรสตนาคนหต ขอใหพระเจาไชยเชษฐายกกองทพลงมาชวยดวยอกทางหนง

พงษาวดารพมากลาววา เมอกองทพหงสาวดเขามาตงลอมกรงศรอยธยาแลว พระเจา หงสาวดเรยกแมทพทงปวงมาประชมปรกษาการทจะตกรงศรอยธยา พระมหาอปราชาเหนวาก าลงกองทพทยกมามมาก ควรจะเขาตหกเอาพระนครใหพรอมกนทกดานทเดยว เพราะชาวนไปจะเกดความล าบากดวยเรองเสบยงอาหาร อกประการหนง ถาชาไปถงฤดฝนกจะท าการไมถนด จงเหนวาควรจะรบเขาระดมตเอากรงศรอยธยาเสยใหไดโดยเรว พระเจาหงสาวดไมเหนชอบดวย วากรงศรอยธยามแมน าลอมเปนทคบขนมนคงไมเหมอนเมองอน แลวการทไทยจดปองกนบานเมองกตระเตรยมไวเปนสามารถ ถงคนนอยกอาจจะสคนมากได ถายกเขาตพรอมกนทกดานดงวา จะเสยรพลลมตายมากนก ถาฉวยตไมไดดงคาดกจะพากนเสยทขาศกทกทพ จ าจะตองคดอานตกรงศรอยธยา ถงจะชาวนไปกอยาใหมทาทางทจะเสยทขาศก

20

จงกะการใหเขาตพระนครแตขางตะวนออกดานเดยว ดวยคเมองยงแคบดงกลาวมาแลว ดานอนเปนแตใหลอมไวใหมนคง พระเจาหงสาวดจงยายคายหลวงมาตงทใกลวดมเหยงคขางดานตะวนออก ใหกองทพพระมหาธรรมราชาไปเทยวตดตนตาลสงมาใหมาก แลวใหพระมหาอปราชาเปนผอ านวยการตพระนคร ใหตงคายแนวแรกหางคเมองออกไปประมาณ 30 เสนกอน อาศยคายนนจดเตรยมการพรอมแลวกใหรกเขามาตงคายอกแนวหนง หางคายเกาเขามาประมาณ 10 เสน ขดดนท าสนามเพลาะ ถมเชงเทนแลวเอาไมตาลปกรายเปนเสารเนยดกนปนทยงไปจากในกรงศรอยธยา พวกหงสาวดทเขามาตงคายถกชาวพระนครเอาปนใหญยงลมตายเปนอนมาก จะเขามาท าการกลางวนไมได ตองลอบเขามาตงคายตอเวลากลางคน เจาหนาทในพระนครกแตงกองอาสาออกทะลวงฟน สรบกนมไดขาด พระเจาหงสาวดตองใหไพรพลมาเพมเตมอกเปนอนมาก จงตงคายแนวทสอง ลงได ครนท าคายแนวทสอง มนคงแลวกใหรกเขามาตงแนวทสาม ถงคเมอง ตอนนใกลคายไทยยงไดถนด ถกพวกหงสาวดลมตายลงมากกวาแตกอน ตองขดอโมงคเดนบงตวเขามาเปนหลายสาย ครนใกลล าน าแลวจงขดอโมงคแลนหากนตามแนวคาย ท าการแตในเวลากลางคน พยายามอยกวา 2 เดอนจงเขามาตงคายแนวทสาม ไดถงคเมอง แตกมาตดอยเพยงนน ดวยพวกชาวพระนครยงรกษาหนาทแขงแรง พวกหงสาวดจะขามคเมองเขามา กถกไทยยงลมตายตองถอยกลบออกไปหลายคราว ขามเขามาไมได พระเจาหงสาวดจงใหกองทพเรอออมลงมาทางตะพานเผาเขา (คอทเรยกวาคลองสกกทกวนน) มาออกบางไทร ลงมาตงตรวจตรารกษาล าแมน าแตเมองธนบรเมองนนทบรขนมา กกเรอมใหขนมาชวยทกรง ศรอยธยาไดแลว ทางโนนใหระดมคนเขาถมคท าทางขามเขามาตพระนคร ใหแบงนาทกนเปน 3 ตอน ตอนขางใตใหกองทพพระมหาอปราชาถมคท าทางเขามาตรงเกาะแกว (ตรงนาวดสวรรณดาราราม) ทางหนง ตอนกลางใหพระเจาแปรคมพล ท าทางขามคเขามาทวดจนทนตรงบางเอยน (หลงสถานอยธยาทกวนน) ทางหนงตอนเหนอใหกองทพพระเจาองวะถมคท าทางเขามาตรงตะพานเกลอ (ทใตวงจนทรเกษม) อกทางหนง พระเจาหงสาวดคาดโทษวา ถาดานไหนท าไมส าเรจจะเอาโทษแมทพถงชวต พระมหาอปราชา พระเจาองวะ พระเจาแปร ตางเกรงพระราชอาญากใหเอาไมตาลท าทบทพอบงตวไพรพล แลวรบเรงขบตอนเขามาถมคลอง ชาวพระนครเอาปนยงตายเสยมากกวามาก พวกหงสาวดกยงขบกนหนนเนองเขามา คนขางหนาตายลง คนมาขางหลงกเอาดนถมทบศพเลยมา ดวยความกลวพระอาญาพระเจาหงสาวดเปนก าลง

ขณะนสมเดจพระมหาจกรพรรดประชวรสวรรคต ชาวพระนครกมความวาเหว พระยาราม พระยากลาโหม และพระมหาเทพ เหนวาไพรพลพากนยอทอจะรกษาคายรมคเมองไวไมได จงใหกองทพถอยเขามาตงคายอกแนวหนงขางในพระนครเอาก าแพงเมองเปนแนวหนาตอสขาศก พระเจาหงสาวดเหนไดทกใหขบพลเขาตพระนครทางดานตะวนออกพรอมกน ขาศกเขาเมองไดทตรงเกาะแกว แตพระมหาเทพผเปนนายดานตรงนนเขมแขงในการศก เอาคายแนวในเมองทท าขนใหมเปนทมนตอสรบขาศกไวอย พวกหงสาวดลมตายลงเปนอนมาก จะตหกเอาพระนครไมไดกตองถอยขามคกลบออกไป

พระเจาหงสาวดพยายามตกรงศรอยธยามาแตเดอนอาย ปมะโรง จนถงเดอน 5 ปมะเสง พ.ศ. 2112 (ค.ศ. 1569)ยงไมไดพระนครกทรงพระวตก เพราะใกลจะถงฤดฝน จงปรกษาพระมหาธรรมราชาวาจะท าอยางไรจงจะใหเสรจศกเสยไดโดยเรว พระมหาธรรมราชาทลวาการตอสรกษาพระนครนน พระยา

21

รามเปนตวส าคญอยคนเดยว ถาไดตวพระยารามมาเสยแลว กเหนจะไดพระนครโดยงาย พระมหาธรรมราชาจงรบอาสา แลวมหนงสอลบใหขาหลวงเดมถอเขามาถวายพระวสทธกษตร วาศกหงสาวดเขามาประชดตดพระนครถงเพยงนแลว ไมพอทสมเดจพระมหนทราธราชจะดอดงตอสใหผคนลมตายตอไป ควรจะใหมาขอเปนไมตรกบพระเจาหงสาวดเสยโดยด เหตการณทงปวงทไดเปนมานน พระเจาหงสาวดกรบสงอยวา เปนเพราะพระยารามคนเดยวยยงใหพนองแตกราวกนขน ถาสมเดจพระมหนทรสงตวพระยารามออกมาถวายเสย พระเจาหงสาวดกคงจะยอมเปนไมตรเหมอนอยางครงกอน พระวสทธกษตรน าหนงสอนนไปถวายสมเดจพระมหนทร เชนนน จงใหขาราชการทงปวงปรกษากนวาควรจะท าประการใด ในขณะนนขาราชการทงปวงเหนวาการตอสปองกนพระนครเสยเปรยบขาศกมากนก กพากนยอทอ แมตวพระยารามเองกสนความคดทจะตอสอยางไรตอไป จงเหนพรอมกนโดยมากวาควรจะขอเปนไมตรกบพระเจาหงสาวดตามทพระมหาธรรมราชาแนะน าเขามา สมเดจพระมหนทรจงอาราธนาสมเดจพระสงฆราชใหออกไปเจรจาขอเปนไมตรกบพระเจาหงสาวด แลใหขาราชการผใหญพาตวพระยารามออกไปถวายพระเจาหงสาวดดวย พระเจาหงสาวดใหรบตวพระยารามไวแลว จงใหแมทพทงปวงประชมปรกษากน วาควรจะเปนไมตรกบสมเดจพระมหนทรหรอประการใด แมทพทงปวงทลวากรงศรอยธยาเหมอนอยในเงอมมอแลว ทจะยอมเปนไมตรหาควรไม พระเจาหงสาวดจงมรบสงแกทตวา ถาสมเดจพระมหนทรจะใครใหเลกการสงครามกตองรบแพยอมเปนเชลย อยามขอความขอรองอยางหนงอยางไรจงจะยอม ทตน าความกลบเขามาทลสมเดจพระมหนทรกมรบสงใหปรกษาขาราชการเหมอนหนหลง คราวนขาราชการทงปวงเหนแนแกใจ วาพระเจาหงสาวดหมายจะเทครวเอาชาวกรงศรอยธยาไปเปนเชลย ตางกโกรธแคนพากนมมานะ ทลอาสาสมเดจพระมหนทรจะตอสศกหงสาวดตอไป เพราะเหนวายงไมชาเทาใดกจะถงฤดน าหลาก พระเจาหงสาวดคงจะตองเลกทพกลบไป ขออยาเพงใหยอมแพแกพระเจาหงสาวด สมเดจพระมหนทรทรงเหนชอบดวยกบญชาตาม จงใหตรวจตราปองกนพระนครใหกวดขนยงขน หาออกไปยอมออนนอมตอพระเจาหงสาวดไม

ขณะนนพระไชยเชษฐากรงศรสตนาคนหตยกกองทพลงมาทางเมองเพชรบรณ หมายจะมาชวยกรงศรอยธยา พระเจาหงสาวดทราบความจงปรกษากบพระมหาธรรมราชาแลวคดกลอบายเกลยกลอมพระยารามใหแตงเปนศภอกษรกรงศรอยธยา มขนไปถงกองทพกรงศรสตนาคนหตวา กองทพหงสาวดทมาลอมกรงนน เขาตพระนครหลายครง กองทพกรงศรอยธยาตานทานไวได เดยวนออนก าลงระส าระสายอยแลว ขอใหกองทพกรงศรสตนาคนหตรบยกลงมาชวยตกระหนาบเถด กองทพหงสาวดคงจะแตกพายไป แลวใหแกะปลอมตราพระราชสหประทบศภอกษร ใหพวกไทยกองทพพระมหาธรรมราชาถอไป แลวพระเจาหงสาวดจงใหพระมหาอปราชายกกองทพขนไปซมอยในแขวงเมองสระบรคอยตกองทพกรงศรสตนาคนหตทจะยกลงมา ฝายพระเจาไชยเชษฐาไดรบศภอกษรปลอม มไดสงสยวาเปนกลอบาย จงเรงใหกองทพรบยกลงมาโดยประมาท กองทพนามาถงแขวงเมองสระบรทพระมหาอปราชาซมอยกออกโจมต กองทพกรงศรสตนาคนหตไมทนรตวกแตกพายยบเยน เสยชางมาผคนใหพระมหาอปราชาจบมาไดเป นอนมาก พระเจาไชยเชษฐาเหนวาจะเอาไชยชนะขาศกไมได กถอยทพกลบไปกรงศรสตนาคนหต

ฝายพระเจาหงสาวดมไชยชนะกองทพกรงศรสตนาคนหตแลว ใหเขาระดมตกรงศรอยธยาอกหลายครงกเขาเมองไมได ดวยในตอนนขางในกรงศรอยธยาขาราชการทงปวงพรอมใจกนตอสเปนสามารถ

22

พระมหาธรรมราชารบอาสาเขามาเจรจาความกบชาวพระนคร ประสงคจะเกลยกลอมใหยอมแพโดยด พวกชาวพระนครกไมฟงกลบเอาปนยงพระมหาธรรมราชาตองหนกลบออกไป จนถงเดอน 7 ยงตไมไดกรงศรอยธยา พระเจาหงสาวดกยงมความวตกดวยใกลฤดน าเขาแลว จงปรกษากบพระมหาธรรมราชาคดกลอบายเอาพระยาจกร ซงไดตวไปจากกรงศรอยธยาพรอมกบพระราเมศวรนนมาเกลยกลอม พระยาจกรรบอาสาจะเขามาเปนไสศก พระเจาหงสาวดจงแกลงใหจ าพระยาจกรแลวเอาตวไปคมไวในคายทางดานตะวนตก สงเปนความลบแกนายทพทควบคมใหแกลงท าละเลยใหพระยาจกรหนได เวลากลางคนวนหนงพระยาจกรหนมาทงเครองพนธนาการ เขามาหาเจาหนาทรกษาพระนครทางดานวดสบสวรรค ครนรงเชานายทพพมาซ าใหเอาผคมมาตดศรษะเสยบไวทรมน าใหไทยเหน จะมใหสงสยวาแกลงปลอยพระยาจกรเขามา ฝายสมเดจพระมหนทรไมทรงทราบวาเปนกลอบายของพระเจาหงสาวด ส าคญวาพระยาจกรหนเขามาไดกทรงยนด ดวยพระยาจกรเคยเปนขาราชการผใหญ ทงไดตอสพระเจาหงสาวดแขงแรงเมอคราวกอน จงทรงตงพระยาจกรใหเปนผบญชาการรกษาพระนครแทนทพระยาราม พระยาจกรกตงตนคดอบายท าการทรยศตางๆ เปนตนวาพระศรเสาวราชนองยาเธอแปด พระองคหนง ซงชวยบญชาการรบพงขาศกแขงแรง พระยาจกรกทลยยงสมเดจพระมหนทรวาจะเปนขบถ จนตองถกส าเรจโทษ ขาราชการคนไหนทมฝมอตอสขาศกเขมแขง พระยาจกรกแกลงยายนาทใหไปรกษาการทางทจะไมมขาศกเขามา เอาคนทเหนวาออนแอมารกษานาททส าคญ พระยาจกรพยายามท าการทรยศมาจนเหนวาการรกษาพระนครออนแอมากอยแลว กลอบใหสญญาออกไปยงกองทพพระเจาหงสาวด พระเจาหงสาวดจงใหเขาระดมตพระนครพรอมกนทกดาน กเสยกรงศรอยธยาแกพระเจาหงสาวด เมอวนอาทตย เดอน 9 แรม 11 ค า ปมเสง จลศกราช 931 พ.ศ. 2112 (ค.ศ. 1569) เวลาแตตงลอมเมองมาได 9 เดอน

พงษาวดารพมากลาววา พอพระเจาหงสาวดไดกรงศรอยธยาแลว ไมชาน ากหลากลงมาทวมทตงกองทพอยแตกอนแทบทวทกแหง ถาหากพระเจาหงสาวดตไมไดกรงศรอยธยาอยางชาอกสกเดอน กจะตองเลกทพกลบไป เรองราวเปนเชนน เมออานแลวนาเสยใจ วาเพราะไทยทรยศกนเอง หาไมกเหนจะไมเสยกรงศรอยธยา ในครงนน สวนพระยาจกรผทรยศนน ในหนงสอพงษาวดารพมาวา พระเจาหงสาวดจะปนบ าเหนจใหเปนเจาเมองพษณโลก แตไมกลาอยดหนาไทยดวยกนเอง พระยาจกรจงสมครไปรบราชการทเมองหงสาวด และมปรากฎในเรองค าใหการชาวกรงเกาวา เมอเสรจสงครามคราวนแลวพระเจาหงสาวดเอาพระยาจกรไปเลยงไวหนอยหนง แลวพาลเอาผดใหประหารชวตเสย ดวยเกลยดชงวาเปนคนคดทรยศตอบานเมองของตวเอง

พระเจาหงสาวดตกรงศรอยธยาไดครงนน ถอวาไดดวยตองรบพงเสยรพลเปนอนมาก จงใหท าแกกรงศรอยธยาอยางเชลย เกบรบทรพยสมบตทงปวงบรรดาทตองการ แลใหรวบรวมผคนพลเมองทงชายหญงกวาดเอาไปเปนเชลย เหลอไวใหประจ าเมองแต 10,000 คน สวนสมเดจพระมหนทราธราชกบทงพระญาตวงษและขาราชการโดย กใหคมเอาไปเมองหงสาวดดวย แตสมเดจพระมหนทรไปประชวรสวรรคตเสยกลางทาง หาไปถงเมองหงสาวดไม

23

ครงนนพระเจาหงสาวดพกอยทกรงศรอยธยาจนตลอดฤดฝน ใหอภเษกพระมหาธรรมราชาขนเปนพระเจาแผนดน เมอวนศกร เดอน 12 ขน 6 ค า ปมะเสง จลศกราช 931 พ.ศ. 2112 (ค.ศ. 1569) แลวใหกองทพพมาอยชวยรกษากรงศรอยธยา 3,000 คน พระเจาหงสาวดมอบบานเมองแกสมเดจพระมหาธรรมราชาธราชแลว กยกทพหลวงขนไปตกรงศรสตนาคนหตทางเมองพษณโลก เมองไทยกเปนประเทศราชขนแกเมองหงสาวดแตนนมาตลอดเวลา 15 ป จงไดกลบไปเปนอสระดวยอานภาพของสมเดจพระนเรศวรมหาราช

1.5. สมเดจพระนเรศวรทรงปกครองเมองพษณโลก

หลงจากทพระเจาบเรงนองตกรงศรอยธยาแตก เมอ พ.ศ. 2112 (ค.ศ. 1569) มะเสงศก วนอาทตย เดอน 9 แรม 11 ค า และไดสถาปนาสมเดจพระมหาธรรมราชาครองกร งศรอยธยาในฐานะประเทศราชของหงสาวดตอไป หลงจากนน พระนเรศวรไดหนกลบมาไทยโดยทพระเจาบเรงนองยนยอมดวยอนเนองมาจากพระสพรรณกลยาไดขอไว หลงจากทพระองคด ากลบมากรงศรอยธยา สมเดจพระมหาธรรมราชาไดทรงพระราชทานนามใหวา "พระนเรศวร" และโปรดเกลาฯ ใหเปนพระมหาอปราชไปปกครองเมองพษณโลก ทรงปกครองเมองอยางดและทรงเรมเตรยมการทจะกอบกเอกราชของกรงศรอยธยา (คณะลกเสอจงหวดพษณโลก, 2514, น. 83 – 84) เมอเสรจศกหงสาวด เมองไทยกยงตองตอสกบเขมรทจะเขามา หวงจบไทยเปนเชลยแตกตองแพไทยเลกทพกลบไป การทเขมรมาตไทยนนท าใหผคนทกระจดกระจายหนเขามาอยในพระนครจ านวนมาก สมเดจพระมหาธรรมราชาไดก าลงพลจนสามารถสรางปอมปราการและขดขยายคเมอง และมพระราชประสงคจะบ ารงเมองทางเหนอตอไป จงโปรดใหสมเดจพระนเรศวรขนไปปกครองเมองพษณโลก บงคบบญชาหวเมองเหนอทงปวง เมอ พ.ศ.2114 (ค.ศ. 1571) เวลานนพระชนษาได 16 ป (กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2546, น.33-37)

24

ภาพ 8 สมเดจพระนเรศวรทรงคดเลอกบตรหลานขาราชการมาฝกการรบแบบสมยใหมดวยพระองคเอง

ทมา: ถายโดยผวจย 26 มกราคม 2562

ระหวางทไทยยงเปนประเทศราชแกพมาอย และสมเดจพระนเรศวรทรงเปนมหาอปราชอย เมองพษณโลก ผคนพลเมองของไทยถกกวาดตอนไปพมาเปนจ านวนมาก การขนไปปกครองเมองพษณโลกของสมเดจพระนเรศวรปรากฏในพระราชพงศาวดารกรงเกาฉบบหลวงประเสรฐเชนกน ความวา

...ศกราช 933 มะแมศก (พ.ศ.2114) น านอย อนงสมเดจพระณะรายบพดรเปนเจา เสดจขนไปเสวยราชสมบตเมองพศณโลก

(กรมศลปากร, 2542, น. 226)

25

ภาพ 9 สมเดจพระนเรศวรไดรบการสถาปนาเปนพระมหาอปราชครองเมองพษณโลก พ.ศ. 2114

ทมา: ถายโดยผวจย 26 มกราคม 2562 ป พ.ศ.2112 (ค.ศ. 1569)พระยาจนจนต เปนขนนางจนคนหนง ในกมพชา รบอาสานกพระสฏฐามาปลนเมองเพชรบร แตมาพายแพแกไทยตเมองไมไดตาม สญญา จะกลบกมพชากเกรงจะถกท าโทษจงพาพรรคพวกหนมาสวามภกดตอไทย สมเดจพระ มหาธรรมราชาทรงรบเลยงไว อยมาภายหลงพระยาจนจนตคงมความผดจงลอบลงเรอส าเภาหน จากพระนคร สมเดจพระนเรศวรฯ ซงประทบอยทกรงศรอยธยา ทรงทราบจงจดเรอพายรบตาม ไปทน เรอส าเภาจนจนตทปากน า เสดจออกทรงยงพระแสงปนสบนก ในขณะนนเองขาศกยงสวน มาถกรางพระแสงปนแตกอยกบพระหตถ พระองคกไมหลบเลยงทรงพยายามจะยงขาศกตอไป พระเอกาทศรถเกรงวาสสมเดจพระเชษฐาจะเปนอนตราย จงตรสสงเรงเรอล าททรงเองเขาไป ขวางเรอสมเดจพระเชษฐา พอเรอส าเภาพระยาจนจนตไดลมจงแลนหนออกทะเลไป

การทไดเสดจไปประทบอยหงสาวด 8 ปนน กเปนประโยชนยงเพราะทรงทราบทงภาษาและนสยใจคอ ตลอดจนลวงรความสามารถของพมา เปนทนส าหรบคดอานตอส เมอพระเจาหงสาวดตกรงศรอยธยาไดนน อางวาขาราชการในกรงเกลยดชงสมเดจพระมหาธรรมราชา จงตองถอนขาราชการเมองเหนอทเคยใชสอยลงมารบราชการในกรงมากดวยกน จ านวนขาราชการทางเมองเหนอจงบกพรอง ตองหาตวตงขนใหมพระนเรศวรทรงทรงขวนขวายหาคนส าหรบทรงใชสอยโดยฝกทหารทอยในรนราวคราว เดยวกนตามวธยทธของพระองคทงสน จงเปนก าลงของพระนเรศวรในเวลาตอมา และความคาดคดของ

26

พระเจาบเรงนองแหงหงสาวดกก าลงจะกลายเปนความจรงเมอ พระนเรศวรทรงคดทจะกอบกอสรภาพขนในแผนดนอนเปนเมองทพระองคทรงพระราชสมภพ

ภาพ 10 สมเดจพระนเรศวรทรงเปนแมกองงานในการอนรกษพระอโบสถวดพระ ศรรตนมหาธาต พษณโลก พ.ศ. 2114 – 2118

ทมา: ถายโดยผวจย 26 มกราคม 2562

1.6. การตกรงศรอยธยาของเขมร

เมอป พ.ศ. 2113 (ค.ศ. 1570) พระยาละแวกหรอสมเดจพระบรมราชา กษตรยเขมร ซงเคยเปนเมองขนของไทยมากอน ตงแตครงสมเดจพระรามาธบดท 1 (พระเจาอทอง) เหนไทยบอบซ าจากการท าสงครามกบพมา ไดถอโอกาสยกก าลงเขามาซ าเตมกรงศรอยธยา โดยยกกองทพมก าลง 20,000 คน เขามาทางเมองนครนายก เมอเขามาถงกรงศรอยธยาแลวไดตงทพอยทต าบลบานกระทม แลวเคลอนพลเขาประชดพระนคร โดยไดเขามายนชางบญชาการรบอยในวดสามพหาร และวางก าลงพลรายเรยงเขามาถงวดโรงฆอง ตอไปถงวดกฎทอง และน าก าลงพล 5,000 คน ชาง 30 เชอก เขายดแนวหนาวดพระเมรราชการาม พรอมกบใหทหารลงเรอ 50 ล า แลนเขามาปลนพระนครตรงมมเจาสนก

27

สมเดจพระมหาธรรมราชา เสดจออกบญชาการรบปองกนพระนครเปนสามารถ กองทพเขมรพยายามยกพลเขาปลนพระนครอย 3 วน แตไมส าเรจจงยกกองทพกลบไป และไดกวาดตอนผคนชาวบานนาและนครนายกไปยงประเทศเขมรเปนจ านวนมาก

1.7. สงครามตเมองลานชาง

เมอสมเดจพระนเรศวรครองเมองเหนอได 3 ป ถงปจอ พ.ศ. 2117 (ค.ศ. 1574) ไดขาวไปถงเมองหงสาวดวา พระเจาไชยเชษฐาเมองลานชางไปตเมองญวนเลยเปนอนตรายหายศนยไป และทเมองลานชางเกดชงราชสมบตกน พระเจาหงสาวดเหนไดทกยกกองทพหลวงไปตเมองเวยงจนท ครงนนตรสสงมาใหไทยยกกองทพไปสมทบดวย สมเดจพระมหาธรรมราชา กบสมเดจพระนเรศวรเสดจไปเองทง 2 พระองค เวลานนสมเดจพระนเรศวรพระชนษาได 19 ป เหนจะไดเปนต าแหนงเชนเสนาธการในกองทพ แตเมอยกไปถงหนองบวล าภดานของเมองเวยงจนท เผอญสมเดจพระนเรศวรไปประชวรออกทรพษ พระเจาหงสาวดทรงทราบกตรสอนญาตใหกองทพไทยกลบมามตองรบพง (พมาน แจมจรส, 2548, น. 69)

การออกศกครงนพระนเรศวรกไมไดแสดงความสามารถมากนก เนองจากเมอกองทพไทยเดนทางถงเมองหนองบวล าภอนเปนเมองหนาดานของเวยงจนทพระองคทรงเปนไขทรพษเสยกอน พระเจาบเรงนองจงทรงอนญาตใหกองทพไทยยกกลบไดไมตองไปรบพงกบกองทพลาว “พระเจาหงสาวดยกชางมารพลไปเมองลานชางก าหนดใหสมเดจพระเจาอยหวกรงเทพฯ และสมเดจพระณเรศวรเปนเจาเสดจขนไปดวย แตสมเดจพระเอกาทฐรถพระบกาตรสใหอยรกษาพระนคร ฝายสมเดจพระราชบดากบสมเดจพระนเรศวรเปนเจากยกชางมารพลไปถงต าบลหนองบวในจงหวดลานชาง ขณะนนสมเดจพระนเรศวรเปนเจาทรงพระประชวรทรพษ” (กรมศลปากร, 2543, น. 78)

พระเจาหงสาวดไดเมองเวยงจนทแลวกตงใหเจาอปราชเดมซงไดตวไปไวเมองหงสาวดตงแตพระมหาอปราชาตเมองครงแรกนน ครองอาณาเขตลานชางเปนประเทศราชขนตอกรงหงสาวดตอมาราชอาณาเขตของพระเจาหงสาวดบเรงนองกแผถงทสด ดวยไดประเทศตางๆ รวมเขาไวในอ านาจหมด ทงเมองพมา มอญ ไทยใหญ ไทยนอย และยกไข ไมตองท าศกสงครามตอไปอก พระเจาบเรงนองกบ าเพญบารมในการท านบ ารงราชอาณาเขตมาจนตลอดรชกาล มในพงศาวดารพมาวา ใหเกณฑคนทงในหวเมองใกลและเมองประเทศราชตางๆ ไปท าการซอมแปลงแตงพระนครและแกไขปอมปราการเมองหงสาวดตามแบบพระนครศรอยธยาซงเคยเหนวามนคงมาก

พระนเรศวรยงคงปกครองเมองสรางกองก าลงของตนเองทเมองพษณโลกอยางตอเนอง หากมเวลากจะเสดจมาเยยมพระราชบดาและพระราชมารดาทกรงศรอยธยาบางเปนครงคราว พรอมกนนนบางขณะกเสดจไปเมองพมาเพอเขาเฝาพระเจาบเรงนองบาง ซงการเดนทางดงกลาวท าใหพระองครจกคนเคยกบผคนชาวพมามอญ และเสนทางเขาออกเมองหงสาวดเปนอยางด

28

บทท 2

ระยะท 2 ศกษารวบรวม ขอมลประวตและวรกรรมของสมเดจพระนเรศวรมหาราช

ตงแตป พ.ศ. 2121 – 2133

2.1. วรกรรมตดตามเรอส าเภาพระยาจนจนต

ในรชสมยของสมเดจพระมาธรรมราชาธราชในชวงทอยธยาเปนเมองประเทศราชของหงสาวดความสมพนธระหวางอาณาจกรอยธยาและอาณาจกรละแวก (เขมร/กมพชา) นนอยในสถานะทหวาดระแวงกนอย เสมอ เมอคร งทสมเดจพระนเรศวรเสดจไปประทบอยท เมองเหนอ ทางพระนครศรอยธยานนกยงเกดความยากล าบากจากการรบกวนจากอาณาจกรละแวกอยหลายครง นบแต ครงทพระบรมราชากษตรยแหงละแวกไดยกทพมาตกรงศรอยธยาเมอ พ.ศ. 2113 (ค.ศ. 1570) นบเปนทเลองลอระบอเกยรตกนในบรรดาพวกเขมรกนวากองทพของพวกเขามอานภาพทสามารถเขามาตถงพระนครศรอยธยา และเมอพระบรมราชาสนพระชนมแลว นกพระสฏฐาราชอนชาไดขนครองราชยสมบตตอ กอยากทจะแสวงหาพระบารมบาง จงไดยกกองทพมาตพระนครศรอยธยาอกครงหนง เมอป พ.ศ. 2118 คราวนละแวกไดยกกองทพมาทางเรอและสามารถขนมาไดถงวดพระเจาพนญเชง แตทวารบแพจงตองถอยทพกลบไป แตกเทยวไลจบผคนพลเมองในแขวงจงหวดธนบร และพระประแดงเอาไปเปนเชลยจ านวนมาก แตนนกท าใหละแวกไมกลายกทพเขามาตกรงศรอยธยาอก ไดแตเพยงท าการปลนทรพยจบเชลยศกตามหวเมองของอยธยาทมก าลงออนแออยเนอง ๆ (กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2547, น. 41 – 42)

จนเมอ พ.ศ. 2121 (ค.ศ. 1578) พระยาจนจนต ขนนางชาวจนของราชส านกละแวกไดรบอาสานกพระสฏฐามาปลนเมองเพชรบร แตทวาตองพายแพตเมองมไดตามสญญาทใหไวกบพระสฏฐา จะกลบไปยงละแวกกเกรงทจะถกท าโทษ พระยาจนจนตจงพาสมครพรรคพวกหนมาสามภกดตออยธยา สมเดจพระมหาธรรมราชาธราชคดวาอาจเปนประโยชนตอราชส านกอยธยาเกยวกบขอมลทางการเมองของละแวกพระองคจงไดรบเลยงพระยาจนจนตไว ในเวลาเดยวกนนนสมเดจพระนเรศวรทพระชนษาได 24 ป แลวกไดเสดจลงมาเฝาสมเดจพระชนก และประทบอยทวงจนทรอนโปรดใหสรางขนใหมไวเปนทประทบเวลาเสดจมายงกรงศรอยธยา และพอเมอสมเดจพระนเรศวรไดทรงทรบวารพะยาจนจนตก าลงหนพระองคกตระหนกพระหฤทยไดวาตวพระยาจนจนตนนเปนผสบขาวไปใหพวกเขมร พระองคจงไดตรสเรยกพวกขาหลวงทตามเสดจมากจากเมองเหนอพากนลงเรอพายรบตามลงไปยงปาแมน าเจาพระยา (กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2547, น. 42) ฝายพระยาจนจนตไดชวยกนระดมยงปนใหญและปนเลกปองกนเรอส าเภาของตนเองอยางแขงขน จงท าใหเรอรบของอยธยาไมสามารถเขาใกลได ในชวงเวลานนเปน

29

ชวงเวลาในยามกลางคนมการยงตอบโตกนอยางตอเนองทงฝายเขมร และอยธยาจนเมอฟาสวางกมองเหนกนไดอยางชดเจน ตอนหนงในขณะระดมยงกนอยสมเดจพระนเรศวรทรงพระแสงปนนกสบประทบยนหนาเรอ ทรงตรสสงใหเรงเรอเขาไปเทยบเรอส าเภาขาศก เพอจะทรงน าทหารปนขนเรอ เมอไดระยะแมนย าพระองคกทรงยงถกนายทหารผใหญบนเรอส าเภาตายไป 3 คน พวกทหารเขมรของพระยาจนจนตกยงตอบโตกลบมาอยางรนแรงกระสนนดหนงถกไมรางพระแสงปนของพระองคแตกอยกบพระหตถ แตพระองคกไมทรงหลบเลยงแตอยางใด ฝายสมเดจพระเอกาทศรถซงอยในเหตการณทรงเกรงวาพระเชษฐาจะทรงเปนอนตรายจงตรสสงใหเรงเรอเขาก าบงเรอพระเชษฐา ซงเหตการณเชนนดเหมอนจะเคยเกดขนมาแลวเมอครงทสมเดจพระสรโยทยพระอยกเคยทรงเอาพระวรกายเขาก าลงพระสวามซงเปนการแสดงความกลาหาญเปนอยางยง การรบในปากแมน าเจาพระยานนยงด าเนนไปอยางตอเนองกระทงเรอส าเภ าของพระยาจนจนตแลนออกไปจากแมน าเจาพระยาแลวนนกไดรบลมทะเลและใชใบเรอไดสะดวกขน เรอรบอยธยาเปนเรอเลกไมสามารถสคลนลมไหวจ าตองถอยขบวนกลบขนมาตามล าน าและพบกบสมเดจพระมหาธรรมราชาทคมก าลงทหารลงเรอหนนตามมาทเมองพระประแดง พระนเรศวรทรงกราบทลเหตการณตาง ๆ ทเกดขนใหพระชนกทราบ แลวทงหมดจงเคลอนทพกลบสพระนคร

ในวรกรรมการทสมเดจพระนเรศวรไดเอาพระองคเองเขารบนนปรากฏแกบรรดาผทไปตามเสดจ กเกดเลองลอถงความกลาหาญของสมเดจพระนเรศวร แมแตการทสมเดจพระเอกาทศรถไดเขาชวยหยดสมเดจพระเชษฐาดวยความจงรกภกดกคงเลองลอเชนเดยวกน กระทงมการน ามาบนทกเปนประวตศาสตร นอกเหนอจากกลายเปนเรองราวทตองบนทกแลว สงทเปนประโยชนอยางยงในเวลานนกคอ การแสดงใหเหนถงความกลาหาญของยวกษตรยทงสองพระองคซงกลายเปนประเดนส าคญทท าใหปวงชนชาวไทยและขาราชบรพารมองเหนและมความหวงทจะกอบกเอกราชไดในภายภาคหนา (เอกรงค, 2549, น. 127 – 130) การรบของสมเดจพระนเรศวรในครงน พล.โท.นรศ ศรเนตร อดตรองแมทพภาคท 3 ไดใหขอพจารณาการรบดงกลาวไววา

1. การรบในครงนสมเดจพระนเรศวรไดน าก าลงไลตดตามพระยาจนจนตดวยพระองคเอง โดยมไดหวนเกรงตอภยนตรายทจะไดรบ พระองคไดแสดงออกถงความเปนผน าและความกลาหาญ อนเปนการสงผลดในการใหขวญและก าลงใจของทหารในกองทพใหเกดความฮกเหมมจตใจในการรกรบ ไมเ กรงกลวตออรราชศตร

2. จากผลการน าก าลงไลตดตาม และยงตอบโตทหารกบพชาอยางองอาจและจรงจง สงผลใหขาศกเกรงกลวพระบารมของสมเดจพระนเรศวรและกองทพละแวกน ากลงมารกรานอยธยานอยลงกวาเดม (พล.ท.นรส, 2548, น. 36)

30

ภาพ 11 พระนเรศวรเสดจมาจากพษณโลก ทรงทราบวาพระยาจนจนตลงส าเภาหนจากพระ

นคร เสดจทรงเรอกราบไลตามไปถงปากน าเจาพระยา แตเรอส าเภาออกน าลกไดลมจงตามไมทน พ.ศ. 2116

ทมา: ภาพจตกรรมวดสวรรณดาราราม จงหวดพระนครศรอยธยา

2.2. วรกรรมรบดวยยทธศาสตรใหมกบเขมรทไชยบาดาล

หลงจากนนไมนานในปเดยวกน พ.ศ. 2121 (ค.ศ. 1578) กองทพละแวกไดพยายามเขาตอยธยาอกครงหนง โดยจดสงทพใหญเขามา ดวยกนสองทพ โยให พระทศโยธา และพระสรนทรราชา คมกองทพเขามาทางเมองโคราช และสามารถยดเอาเมองโคราชไวไดจากนนกเดนทพตอมาจนถงสระบร ในระหวางนน พระนเรศวรทรงพ านกอยในกรงศรอยธยา จงทรงอาสาน าทพออกรบ โดยจดทพออกไปพรอมกบพระอนชา พระเอากาทศรถ น าก าลงพลจ านวน 3,000 คน ไปดกรอกองทพของพวกเขมร ณ เมองชยบาดาล โดยพระองคไดจดทพสวนหนงแบบสงครามจรยทธ คอยดกซมอยปาดงใหญ แลวเมอทพเขมรเดนทางเขามาถงกองทพของสมเดจพระนเรศวรกไดบกเขาโจมตจนกองทพของเขมรไมทนตงตว จากนนทพใหญกเขาเสรมไลตอนทหารเขมรจนแตกกลบไปทโคราช ทพของสมเดจพระนเรศวรและพระเอกาทศรถ ไลตอน

31

ตดตามตไปจนถงโคราช แลวพระองคกแบงทพอกทพไปโอบลอมไลตจนทพใหญทงสองของพระยาจากอาณาจกรละแวกไดแตกอยางยบเยนจนตางตองหลบหนกลบเขากมพชาไป จากความพายแพครงนเองกท าใหพระยาละแวก หรอพระสฏฐา เรมหวาดเกรงกลงของอยธยาจงไมคดน าทพกลบมรกรานอยธยาอกเปนรยะยาว (ดวงธดา, 2537, น. 44 – 45)

ชยชนะในครงนของพระองคไดกลายเปนสงทเลองลอตอกนไปอยางมาก โดยเฉพาะกลยทธการใชก าลงทหารจ านวนเลกนอย แตมความสามารถสง เขาซมโจมตในชยภมทดและในเวลาทเหมาะสมทสด ซงสามารถน าชยชนะมาไดอยางงายดายเชนนนน ยอมจะตองเปนบญชาการจากผทมความสามารถอยางแทจรง สมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ไดเคยกลาวถงพระปรชาสามารถของสมเดจพระนเรศวรเอาไววา “ในระหวางเวลา 15 ป เมองไทยตองเปนประเทศราชขนหงษาวดอยนนพระเจาหงษาวดเกณฑกองทพไปชวยรบขาศกหลายครงสมเดจพระนเรศวรไดมโอกาสจดการทพศกฝกหดทแกลวทหารมาแตแรกตอมาพวกเขมรเมองลแวกเหนเมองไทยออนก าลงยกกองทพเขามากวาดตอนผคนไปเปนเชลยสมเดจพระนเรศวรไดทรงคมกองทพออกรบพงพวกเขมรแตกพายไปดวยก าลงแลอบายหลายคราว ไดความช านาญการสงครามยงขนโดยล าดบ” (กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2460, น. 16)

การศกในคราวนไดกลายเปนเรองทเลองลอกระทงรไปถงเมองหงสาวดซงกเรมกลายเปนเหตใหราชส านกกรงหงสาวดเรมระแวงสงสยอ านาจของราชส านกอยธยามากยงขน ซงส าหรบพระนเรศวรแลวนนยงพระองคทรงพระชนษาเพมมากยงขน ความสามารถในการรบและการวางแผนกเรมกลายเปนทประจกษใหเหนชดเจนยงขนตามไปดวย และทส าคญทสด กบผลงานทแสดงออกมาทงเรองความกลาหาญ และประเดนเรองความสามารถในการออกรบ และการวางแผนกลยทธดานการสงครามทเปนอนประจกษแกสายตาของบรรดาเหลานายทหาร กยงกลายเปนตวเรงและเปนสงสรางความเชอมนใหกบบรรดาทหารในกองทพมากยงขน หรอจะบอกวาเปนการสรางความเชอมนในเรองโอกาสทจะกบานกเมองใหกบทหารไดมากยงขนนนเอง (เอกรงค, 2549, น. 132)

2.3. วรกรรมการรบทเมองลมเมองคง

ในป พ.ศ. 2124 (ค.ศ. 1581) พระเจาหงสาวดบเรงนอง หรอ ผชนะสบทศ ทเสวยราชย ณ กรงหงสาวดอยได 18 ป กเสดจสวรรคตเมอมพระชนษาได 65 พรรษา มงชยสงห ราชโอรสผด ารงต าแหนงพระมหาอปราชไดขนครองราชยสมบตตอมา และทรงพระนามวา พระเจานนทบเรง (ด ารงรา ชานภาพ, 2546, น. 44) เจาครองเมองประเทศราชตาง ๆ อยในเวลานนคอ พระเจาตองอกบพระเจาแปร เปนโอรสรชทายาทพระเจาตองอ และพระเจาแปรองคแรกซงเปนพระอนชาพระเจาบเรงนอง พระเจาเชยงใหมเปนราชบตรของพระเจาบเรงนอง พระเจาองวะเปนบตรเขยของพระเจาบเรงนอง ประเทศราชทเปนชาตอนคอ พระเจามนปะลอง เมองยกไข พระเจาหนอเมอง ครองเมองลานชาง (พมาน แจมจรส, 2548, น. 73)

32

พระเจานนทบเรงไดทรงตงมงกยอชวาราชโอรสขนเปนพระมหาอปราช ในครงเมอมการเปลยนแปลงพระมหากษตรยตามธรรมเนยมจงตองเรยกเจาเมองประเทศราชตาง ๆ หรอหวเมองทอยใตขอบขณฑสมาของหงสาวด มาเขาเฝาตามประเพณการเปลยนรชกาลใหม บรรดาเจาเมองตาง ๆ หรอผแทนกไดคมกองทพมาเขาเฝาพรอมกนทกประเทศ แมแตอยธยาเองซงขณะนนสมเดจพระมหาธรรมราชาทรงชรามากแลวกไดใหสมเดจพระนเรศวรซงมชนษา 26 พรรษา เดนทางไปเขาเฝาแทน ขาดอยเพยงเมองเดยวทไมยอมมาสวามภกด หรอแสดงความยนดดวยนนคอเมองคง อนเปนเมองของพวกไทยใหญ การกระท าดงกลาวของพวกไทยใหญส าหรบพระเจานนทบเรงแลวถอวาเปนการลองด และรสกขดเคองพระทยเปนอยางมากจ าเปนตองปราบเมองคงลงใหเหนเปนตวอยางจะไดมใครคดกระดางกระเดองตอหงสาวดอก นอกจากนนพระเจานนทบเรงยงทรงเหนวาเมองคงมใชเมองใหญ การปราบเมองคงในครงนนาจะเปนโอกาสใหพระมหาอปราชพระองคใหมไดแสดงฝมอใหเปนทประจกษกบสายตาพระเนตรของบรรดาเจาเมองขนตาง ๆ

พระเจานนทบเรงจงมรบสงตรสวา “เจานายชนผใหญไดเคยท าศกสงครามมามากแลว ครานควรจะใหเจานายชนหนม ๆ ไดตเมองคงใหเคยการศกเสยบาง” พระองครบสงใหพระมหาอปราชน าทพกรงหงสาวดทพหนง ให พระสงกะทต หรอนดจนหนองน าทพอาณาจกรตองอทพหนง และสดทายใหสมเดจพระนเรศวรน าทพอาณาจกรอยธยาอกทพหนง เปนสามทพเดนทพไปตเมองคงดวยกน เจานายทงสามพระองคนเคยชอบพอกนมาตงแตเยาววย เมอครงทตองใชชวตอย ณ วงของพรเจาบเรงนองดวยกนมา จงมใชเรองล าบากททงสามจะท างานรวมกน ส าหรบเมองคงนนเปนหนงเมองของพวกไทยใหญอนมทตงอยบนภเขาสงยากแกการโจมต เมอแมทพทงสามไดเหนชยภมแลวจงปรกษาพจารณากนวา ทางทจะเขาไปตเมองคงไดนนจ ากดและแคบดวยเปนซอกเขา ไมอาจใชกงทงสามกองทพเขาตพรอมกนได ทงก าลงทหารของเมองคงกไมนาจะมมากนก จงตกลงกนวาจะน าทพผลดเวรกนเขาตเมองคงคราวละหนงกองทพ

กองทพแรก เปนของพระมหาอปราช ทไดท าการเขาตในเวลากลางคน แตทวายงไมทนไดเขาถงตวเมอง กถกกอนหนทชาวเมองชวยกนกลงลงมา ท าใหตองยอมถอยรนลงมายงเชงเขา

กองทพทสองเปนของพระสงกทต ไดท าการเขาตในวนตอมากตองประสบกบความพายแพเชนเดยวกบทพของพระมหาอปราช

ระหวางการบกโจมตทงสองนเองสมเดจพระเนรศวรไดถอโอกาสเสดจเลดลอดขนไปตรวจภมประเทศบรเวณรอบ ๆ เมองคง และทรงพบวามหนทางลบเลก ๆ ขนไปยงเมองคงอกทางหนงได

กองทพทสามของสมเดจพระนเรศวร พระองคไดทรงวางอบายจดทพออกเปนสองกอง กองแรกใหเปนทพเลกขนไปดานหนาทางเขาเมอง สวนอกทพหนงเปนทพใหญมก าลงพลมากกวา ไปแอบซมอยทางเขาอกดานหนงเมอตกถงเวลาค ากถงเวลาขนตเมอง พระองคไดใหทพแรกท าทโหรองใหเสยงดงอกทกเขาไวจนบรรดาชาวเมอง และทหารเมองคงตองเรงกนมาชวยรบโดยไมทนระวงทางเขาอกดานหนงทเปด

33

เปนชองวางอย เมอนนสมเดจพระนเรศวรจงไดยกก าลงเขาสเมอง และสามารถจบตวเจาเมองคงไดส าเรจในทสด

ในการรบคร งนแทนทจะเปนชยชนะของพระมหาอปราชแหงหงสาวดทจะไดส าแดงความสามารถใหเปนทประจกษกบสายตาของเมองประเทศราชทวไป กลบกลายเปนชยชนะของสมเดจพระนเรศวร ซงการสงครามครงนเองกเรมกลายเปนชนวนบาดหมางและสรางความไมพอใจใหแกพระมหาอปราช และพระสงกะทตเปนอยางมากตอตวสมเดจพระนเรศวร อนเปนชนวนใหเกดเรองบาดหมางตอมาอกในรยะตอมา (อานนท, 2554, น. 61 – 63)

ภาพ 12 พระนเรศวรตเมองคงเมอ พ.ศ. 2121 พลกองใหญของพระนเรศวรขนทางดานขาง ตเมองแตก และจบตว พระเจาฟาเงยวเมองคงได

ทมา: ภาพจตกรรมวดสวรรณดาราราม จงหวดพระนครศรอยธยา

34

พล.ท. นรศ ศรเนตร กไดพจารณาถงพระปรชาสามารถทางการรบดงกลาวของสมเดจพระนเรศวรเอาไว 3 ขอวา

1. พระองคทรงรอบรในวชาเสนาธการกจหรอฝายอ านวยการ กอนจะน าก าลงเขาตทหมาย สงแรกทตองกระท าคอการตรวจภมประเทศ เพอน าขอมลมาวเคราะหเลอกหนทางปฏบตใหไดเปรยบขาศก 2. พระองคทรงรอบรหลกด าเนนกลยทธ คอมการลวงขาศกใหเขาใจวาจะเขาตดานหนา จงวางก าลงมากสวนดานเขาตหลกขาศกวางก าลงปองกนนอย

3. ความส าเรจของการรบในครงน ไดเปนไปตามหลกการสงครามในปจจบนหลายขอ ทเหนเดนชดกมการรวมก าลง การออมก าลง การด าเนนกลยทธ ความงาย การจโจม และความรวดเรว (พล.ท. นรศ, 2548, น. 38)

นอกเหนอไปจากวกรรมและอบายในการรบอนชาญฉลาดของสมเดจพระนเรศวรแลว ยงมเรองเลากนถงการรงเกยจกนระหวางพวกทหารไทย กบพวกพมามอญในระหวางศกเมองคงในครงนอกว า วนหนง ณ กรงหงสาวด สมเดจพระนเรศวรไดเลนชนไกกบพระมหาอปราช ไกพระมหาอปราชชนแพไกของพระองค พระมหาอปราชทก าลงขนเคองจงตรสออกมาวา “ไกเชลยตวนเกงจรงหนอ” สมเดจพระนเรศวรกตรสตอบไปในทนทวา “ไกตวนอยาวาแตจะพนนเอาเดมพนเลย ถงจะชนเอาบานเมองกนกได” ดงน ชวนใหเหนวาทสมเดจพระนเรศวรเสดจไปแสดงความสามารถของกองทพอยธยาเมอคราวตเมองคงน ยงเปนตนเหตทหงสาวดเรมระแวงอยธยา ส าหรบพระเจานนทบเรงกคงไมพอพระทยทสมเดจพระนเรศวรไดรบชยชนะ แตกจ าเปนตองชมเชยและพระราชทานบ าเหนจรางวลถงขนาด แลวจงใหเสดจกลบอยธยาได (กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2547, น. 46 - 47)

การชนไกครงดงกลาวไดกลายเปนต านานเลาขานกนมาจนถงปจจบน โดยเฉพาะต านานเรอง ไกชนพระนเรศวร ทถอวาเปนไกสายพนธเลศทางดานกฬาชนไกในประเทศไทย โดยไกชนพระนเรศวนนน เปนไกชนสายพนธเหลองหางขาวดงค ากลาวทวา “ไกเหลองหางขาวไกเจาเลยง” จงเปนทตองการของนกเลงไกปจจบนอยางมาก ถงกบพดกนวา “ไกเหลองหางขาวกนเหลาเชอ” อนหมายความวาไกเหลองหางขาว เมอไดคตแลวไมตองนงด ไปสงเหลามากนเชอกอนไดตองชนะแน ๆ ต าราไกชนของเกรยงไกร ไทยออน บอกวาไกเหลองหางขาวเปนไกมสกล มประวตโดดเดน ล าหกล าโคนด แทงแมนย า อาจแทงเขาตาหรอเขารหพอด รปรางยาว 2 ทอน สงระหงด สสรอยเปนสเหลอง ปากสเหลอง เนอชมพอมแดง แขงเหลองอมขาว เลบและเดอยสเหลองอมขาว (นายสตวแพทยนสต ตงตระกล อางถงใน พมาน, 2550, น. 283)

35

ภาพ 13 ภาพลกษณะไกชนพระนเรศวร หรอ ไกสายพนธเหลองหางขาว

ทมา : http://kaichon.bkkseo.com (สบคนเมอ 20 ก.พ. 2562)

2.4. การเกดกบฏพระเจาองวะตอกรงหงสาวดและการประกาศอสรภาพของสมเดจพระนเรศวร

หลงการสวรรคตของพระเจาบเรงนอง และการขนครองราชยสมบตแทนโดยพระเจานนทบเรงนน เปนทพงเขาใจกนวาบารมมากมายเหมอนดงพระบดา ครนสนพระเจาบเรงนองไปแลวบรรดาเมองขน และประเทศราชตาง ๆ กเรมแสดงอาการเปนอนออกมา ดงจะเหนไดจากกรณเมองคง ซงในเรองนพระเจานนทบเรงเองกรและเขาใจด จงไดทรงเรมวางแผนทจะแสดงแสนยานภาพใหเปนทประจกษ อกทงยงทรงระแวงบรรดาประเทศราชตาง ๆ พรอมกนไปรวมทงกรงศรอยธยา

ระหวางทสมเดจพระนเรศวรยกทพกลบอยธยายงทรงไมทนไดขามเขตแดน ทางฝายหงสาวด โดยพระเจานนทบเรงกมพระกระแสรบสงใหนนทสกบราชสงคร าเกณฑก าลงฝายพมาและไทยใหญจ านวนหลายพนคน ท าทางตงแตเมองเมาะตะมะ ผานดานแมสอดเขามาถงเมองก าแพงเพชร เตรยมยงฉางสะสมเสบยงอาหารไวเปนระยะตามรายทาง โดยมศนยก าลงของพมาอยทก าแพงเพชร โดยทางหงสาวดไดอาง

36

เหตผลวาเตรยมเอาไวเพอเปนการบ ารงเสนทางตดตอระหวางหงสาวดกบอยธยาใหตดตอกนสะดวกยงขน แตพระนเรศวรกทรงทราบวาเหตการณเชนนเปนการปองปราบขขวญไทย แสดงใหเหนวาหากทางอยธยามอาการผดสกเกตเมอไร กจะเขาท าลายเสยเมอนน ทงนกเพอไมเปดโอกาสใหอยธยาสามารถทจะประกาศเอกราชของตวเองไดนนเอง สมเดจพระนเรศวรทรงเขาใจในจดปรสงคเหลานนได จงทรงวางพระองคเสมอนวาไมรเทาทน แตในขณะเดยวกนกไดทรงตระเตรยมก าลงทหารใหทวความเขมแขงขนและรอคอยโอกาสแขงขนกบหงสาวดอยางลบ ๆ เชนกน

ครนเมอถง พ.ศ. 2126 (ค.ศ. 1583) เกดเหตการณทนาสนใจอยางหนงขน คอ กอนทมงกยอชวา พระโอรสของพระเจานนทบเรงจะไดรบการแตงตงเปนพระอปราชนนไดอภเษกสมรสกบเจาหญงธดาของพระเจาองวะ ซงพระเจาองวะองคนเปนนองเขยของพระเจาบเรงนอง จงเปรยบเสมอนเปนการสมรถกนของลกพลกนอง แตเมอมงกยอชวาไดทรงขนเปนพระมหาอปราชแลวกไดอภเษกสมรสกบชายาใหมอกองคหนง จงเกดกรณหงหวงทะเลาะววาทกนอยเนอง ๆ ครงหนงถงกบมการทบตกน นลาฏ (หนาผาก) ของพระชายาองคแรกไปกระทบกบพระแทนถงกบพระโลหตไหล นางถอวาเปนเรองใหญจงเอาผาชบโลหต แลวสงไปทลพระบดาวาถกพระสวามขมเหงอยางหนกถงกบเลอดตกยางออก ทงพระเจานนทบเรงกทรงเขาขงพระมหาอปราชซงท าใหนางตองอปยศอดสเปนอยางยง ดวยเหตนท าใหพระเจาองวะทเปนอรกบพระเจานนทบเรงอยกอนแลวจงมใจออกหางจากหงสาวดในทนท พระเจาองวะนอกจากจะท าตวออกหางแลวยงไมพอ ไดสงทตไปชกชวนเจาเมองแปร เจาเมองตองอ และเจาเมองเชยงใหมใหรวมกบตนอกดวย แตผครองแควนทงสามมยามท าตามกลบจบทตทมาตอรองสงตวไปใหหงสาวด ครนเมอพระเจาหงสาวดนนทบเรงทราบขาว และทราบวามขาราชการเกแกในกรงหงสาวดไปเขากบกรงองวะ กตรสสงใหจบตวขาราชการทสงสยพรอมบตรและภรรยาเผาไปเสยทงเปนจ านวนมาก

พรอมกนนนบเรงนองกไดจดทพเตรยมเขาตเมององวะ นอกจากนนกยงไดลองพระทยเจาเมองประเทศราชอน ๆ วาจะยงสวามภกดตอหงสาวดอยหรอไม พระองคจงตรสสงใหเจาเมองแปร เจาเมองตองอ พระเจาเมองเชยงใหม พระเจาลานชาง และพระเจากรงศรอยธยา ใหจดทพยกไปสมทบในการตเมององวะ เจาเมองตาง ๆ กไดจดทพไปหนนชวยเหลอกองทพพระเจากรงหงสาวด แตมเพยงกองทพไทยเทานนทแจงไปวาจะสงสมเดจพระนเรศวรเปนตวแทนพระมาธรรมราชาธราชไปชวยในการรบ แตทวากองทพอยธยาไปไมถงตามก าหนดทนดหมายไว จงเปนเหตใหพระเจาหงสาวดระแวงวาพระนเรศวรจะเขากบพระเจาองวะ จงตรสสงใหพระมหาอปราชคมพลรกษาเมองหงสาวดเอาไว และเมอสมเดจพระนเรศวรเสดจไปถงยงกรงหงสาวดใหรอนรบอยางดแลวคดหาวธก าจดพระนเรศวนเสย ความจรงแลวเมอทราบขาววาองวะมใจเปนอนตอหงสาวด สมเดจพระนเรศวรกเรมมความคดทจะประกาศเอการาชแลวเชนกน ครงนนถงกบพระราชด ารสออกมาวานาจะถงเวลาแลวทไทยจะตองรบตอสเพอหลดพนจากการเปนเมองขนของพมา ทงนเพราะหากวาทพของหงสาวดสามารถเอาชนะองวะแลว อาณาจกรตอไปจงนาจะเปนกรงศรอยธยา ทจะตองถกโจมตอยางหนกอกหนหนง ซงครงนนพระองคจงไดด ารสใหทรงเดนทพอยางไมเรงรบ เพอใหถงกรงหงสาวดอยางชาทสด (ชาดา, 2549, น. 78 – 81)

37

สมเดจพระนเรศวรใชเวลากวาสองเดอนครงกวาจะเดนทางถงเมองแครง อนตงอยบรเวณชายแดนระหวางอาณาจกรหงสาวด และอยธยา พระมหาอปราชทนรอใหสมเดจพระนเรศวรเสดจเดนทางหงสาวดไมไหวจงใหพระยามอญสองคน คอพระยาเกยนตกบพระยารามพรอมทหารฝมอดเดนทางมาคอยรบเสดจสมเดจพระนเรศวรทเมองแครงและรบสงวา หากสบโอกาสดเมอไร ใหจงรบปลงพระชนมสมเดจพระนเรศวนโดยทนท ส าหรบเมองแครงอนเปนเมองของชาวมอญนน หลงพระเจาบเรงนองสวรรคตแลว พระมหาเถนคนฉองซงเปนชาวมอญเชนกนกขอเดนทางออกจากรงหงสาวดมาจ าพรรษาทชานเมองแครง ชาวมอญทกคนนบถอศรทธาพระมหาเถรคนฉองเปนอยางมาก รวมถงพระยาเกยรตและพระยาราม และเมอทงสองพระยามาถงยงเมองแครงแลวกรสกหนกใจเปนอยางยงทตองรบหนาทมาสงหารสมเดจพระนเรศวรทซงเตบโตดวยกนมาครนเมอสมเดจพระนเรศวรทรงเสดจเปนองคประกน ณ กรงหงสาวดเมอครนเยาววย พระยามอญทงสองไดน าเรองนไปปรกษากบพระมหาเถรคนฉองวาจะกระท าการเชนไรด พระมหาเถรคนฉองรบฟงแลวกสงหามพระยาเกยรต และพระยาราม โดยบอกวาสมเดจพระนเรศวรนนทรงเปนมตรกบชาวมอญมาตลอด จนเมอสมเดจพระนเรศวรไดเสดจไปนมสการพระมหาเถรคนฉองระหวางแวะใหกองทพพกทชานเมองแครง พระมาเถรคนฉองซงรกและเอนดสมเดจพระนเรศวรมานบตงแตครงเยาววย เมอรการเสดจไปยงกรงหงสาวดในครงนจะมการลอบปรงพระชนมกรสกสงสารเหลอก าลง จงไดเลาเรองพระยาเกยรต พระยารามใหฟงรวมทงไปเรยกทงสองคนเขามายนยนตอเบองพระพกตรสมเดจพระนเรศวร (ทต.สม, 2551, น. 160 – 161) เมอสมเดจพระนเรศวรทรงทราบเรองแลวนน พระองคกรสกคดนอยพระทยและอาฆาตแกพระเจาหงสาวด พระองคจงตรสแกพระมหาเถรคนฉองวา การทพระอาจารยมเมตตามาบอกถงเหตการณแกขาพระเจาในครงน เปนพระคณอนหาทสดมได ถาหากพระอาจารยจะยงคงพ านกอยในเมองมอญน กเกรงวาจะเปนอนตรายตอพระอาจารย ขาพระเจาจะน าพระอาจารย และพระยาเกยรต พระยาราม รวมทงญาตโยมชาวมอญทงปวงเดนทางลงไปยงกรงศรอยธยา โดยจะดแลพระอาจารยและพระยาเกยรต พระยารามโดยอยางกตเวท พระมหาเถรคนฉอง พระยาเกยรต พระยาราม กจะยอมตดตามไปดวยด หลงจากนนสมเดจพระนเรศวรกไดกระท าการประกาศอสรภาพตดขดจากกรงหงสาวด โดยไดตรสแกทหารอยธยาทตามเสดจมา และชาวมอญ ณ เมองแครงวา “เราหาความผดมได ซงพระเจาหงสาดคดรายตอเรากอนนน อนแผนดนพระมหานครศรอยธยา กบแผนดนเมองหงสาวด ขาดจากทางพระราชไมตรกน เพราะเปนอกศลกรรมนยมส าหรบทจะใหสมณพราหมณาประชาราษฎรไดความเดอดรอน” เมอตรสแลวพระหตถขวาของพระองคททรงพระสวรรณภงคารอย ไดหลงอทกธาราลงเหนอพนพระสธาดล และตรสค าประกาศอสรภาพออกไปวา “เทพเจาทงหลาย อนมมหทธฤทธและททพจกขทพโสต ซงสถตอยทกทศานทศจงเปนทพพยานดวย พระเจาหงสาวดมไดตงอยโดยคลองสจรตมตรภาพขตตยราชประเพณเส ยสามคครสธรรม ประพฤตพาลทจรตคดจะท าภยนตรายแกเรา ตงแตวนนไป กรพระมหานครศรยธยากบเมองหงสาวดมไดเปนสวรรณปฐพเดยวดจหนงแตกอน ขาดจากกนแตวนนไปตราบเทากลปาวสาน” ครนเมอพระองคทรงหลงพระสวรรณภงคารส าเรจแลว กยงไดตรสสงเหลาพระยาเสนามขมนตรทงหลายวา "เราจะยกทพกลบลงไปพระนครครงน จะพาพระมหาเถรคนฉอง และญาตโยม กบพระยาเกยรต พระยารามไป แลวจะต

38

กวาดครอบครวรามญหวเมองรายทางไปดวย” (พระราชพรงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบจนทนมาศ (เจม), 2553, น. 143 – 144)

ภาพ 14 พระนเรศวรทรงประกาศอสรภาพทรงหลงน าทกษโณทกใหตกเหนอพนแผนดน ทมา: ภาพจตกรรมวดสวรรณดาราราม จงหวดพระนครศรอยธยา

การประกาศอสรภาพของสมเดจพระนเรศวร ณ เมองแครงในครงน เกดขนเมอเดอน 6 ปวอก พ.ศ. 2127 (ค.ศ. 1584) เมอพระองคประกาศค าอสรภาพแลวพระองคจงไดตรสถามพวกชาวมอญแหงเมองแครงวา จะเขาขางไหน ระหวางอยธยากบหงสาวด พวกมอญโดยสวนมากสมครพรรคพวกเขากบทางอยธยา สมเดจพระนเรศวรจงสงการใหจบตวเจาเมองกรมการของพมาประจ าเมองแครง แลวเอาเมองแครงเปนทตงการประชมทพ ครนจดกองทพพรอมเสรจแลว พระองคกสงใหยกกองทพหลวงจากออกจากเมองแครงตรงไปยงกรงหงสาวด ฝายพระมหาอปรายพอไดทราบวาพระยาเกยรต และพระยาราม กลบไปเขาสวามภกดกบสมเดจพระนเรศวร กไมกลายกกองทพออกมาดงทก าหนดไว เปนแตใหรกษาพระนครใหมนคง พระนเรศวรเสดจยกกองทพขามแมน าสะโตง ไปจนใกลจะถงกรงหงสาวด และไดทราบขาววา พระเจาหงสาวดรบพงกบพระเจาองวะถงขนเกดศกชนชางกน และพระเจา หงสาวดมชย และก าลงยกทพ

39

กลบคนมาหงสาวดอยแลว สมเดจพระนเรศวรจงตองจ าใจไมตเอา กรงหงสาวดในคราวนน จงสงใหทหารแยกยายกนเทยวไปบอกพวกครวไทยทพมากวาดตอนมาแตเมอครนสงครามเสยกรงครงท 1 ใหพากนเทครวอพยพกลบสอยธยา เปนอนไดครอบครวไทยคนมาถง 10,000 เศษ และสงใหเดนทางลวงหนาไปกอน โดยสมเดจพระนเรศวรทรงคมกองทพหลวงคอยปองกนเหลาทหารพมาทตามตดมาแตภายหลง มงกยอชวาพระมหาอปราชแหงกรงหงสาวดไดสงใหสรกรรมาคมกองทพเปนทพหนา พระมหาอปรายเปนทพหลวง ยกตดตามสมเดจพระนเรศวร ทพหนาเดนทางมาทนทแมน าสะโตง แตเมอพระนเรศวรเสดจขามฟากกมาแลว จงหยดยงตอสกนอยทรมน า แมน าสะโตงนนเปนแมน าทกวางใหญ แรงปนของพลทหารมสามารถยงถงฝงดวยกนทงสองฝาย แตพระนเรศวรทรงสามารถยงพระแสงปนถกสรกรรมมานายทพหนาของหงสาวดตายอยกบคอชางได พวกรพลหงสาวดเมอเหนเชนนนกครนคราม พากนเลกทพกลบไป สวนสมเดจพระนเรศวรกสามารถเดนทางกลบสอยธยาไดโดยสะดวก สวนพระแสงปนททรงยงถกสรกรรมาตายในครงนน มนามปรากฏวา “พระแสงปนตนขามแมน าสะโตง” ซงถอวาเปนพระแสงอษฎาวธอนเปนเครองราชปโภคส าหรบแผนดน สบมาจนบดน (น.พ. วบล, 2550, น. 12 - 13) ในคราทสมเดจพระนเรศวรก าลงด าเนนการเทครวกลบกรงศรอยธยาในครงน พระองคไดชวนพระพนางเสดจกลบไปพรอมกนดวย ดงปรากฏตามค าใหการชาวกรงเกาวา

…วนหนงจงเขาเฝาพระสวรรณกลยาแลวทลความตามทคดไวนนทกประการ แลวทลจะใหพระพนางเธอหนกลบพระนครศรอยธยาดวย พระสวรรณกลยาจงตรสตอบวา บดนพกมบตรดวยพระเจาหงสาวดแลว จะหนไปไดอยางไร พอจงกลบไปเถดตรสแลวจงอวยชยใหพรแกสมเดจพระนเรศวร... เจาจงมชยชนะแกขาศกศตรกบานเมองไดดงปรารถนาเทอญ

(สรสวด, 2542, น. 91)

ส าหรบเรองของปนทสมเดจพระนเรศวรทรงใชในการยงสรกรรมานน ในพระราชพงศาวดารไดบนทกไววา พระองคไดทรงใชพระแสงปนนกสบยาว 9 คบ (ประมาณ 235 เซนตมเตร) นายแพทยส าราญ วงศพาห ไดใหรายละเอยดอนนาสนในเกยวกบปนกระบอกดงกลาวไวดงน พระแสงปนท สมเดจพระนเรศวรและสมเดจพระเอกาทศรถทรงใชนนเปนปนนกสบ ค าวา นกสบ นน สรางความสบสน บางทานอาจเขาใจวาเปนปนคาบศลา (Flintlock) เพราะตวทจบหนเหลกไฟ (Pyrites) สวนมากจะออกแบบเปนรปนกคาบหนเหลกไฟ จงท าใหหลายทานเขาใจวาปนทมกลไกลจดชนวนแบบนกสบ เปนปนคาบศลา แตนายแพทยส าราย ไดสนนษฐานวาปนนกสบเปนปนคาบชด (Matchlock) มากกวา ชอพระแสงปนทพระนเรศวรทรงใชยง ตามประวตศาสตรไทยเรยกวาปนนกสบ หลายทานอาจเขาใจวาเปนปนคาบศลา เพราะปนคาบศลามรปรางคลายนกคาบหน เวลาเหนยวไก นกจะจกลงบนแผนเหลก เกดประกายไฟ ท าใหเกด

40

สบสนใจค าวา นกสบ ซงจะเหนวาสมเดจพระนเรศวรทรงใชพระแสงปนทแมน าสะโตง กอนจะสรางปนคาบศลาถง 50 ป (พมาน, 2550, น. 290 – 292)

พล.ท. นรศ กไดใหขอพจารณาการบทแมน าสะโตงครงนไววา 1. สมเดจพระนเรศวรทรงมทกษะในการใชอาวธทกชนด โดยเฉพาะทรงยงพระแสงปนไดแมนย าและยงไดระยะไกล ท าใหผน าแมกองทพพมาเสยชวตสงผลใหขาศกตองพายแพยอมถอนก าลงกลบ 2. สมเดจพระนเรศวรทรงเพมอ านาจก าลงรบทมตวจนทงการยงและการด าเนนกลยทธ อ านาจก าลงรบทจะชนะขาศกดวยอาวธประจ ากาย คอ ดาบ ทวน งาว ยอมไมเพยงพอ พระองคจงแสวงหาอาวธทมสมรรถภาพสงจากประเทศตะวนตก ไดแก อาวธปนเลกยาว และปนใหญมาใชในกองทพมากขน (พล.ท. นรศ, 2548, น. 40)

ภาพ 15 สมเดจพระนเรศวรทรงปนขามแมน าสะโตง

ทมา : เพจประวตศาสตรโลก สบคน 25 มนาคม 2562

41

2.5. การปราบกบฏพราะยาพชย พระยาสวรรคโลก

หลงจากวรกรรมทรงพระแสงปนทรมแมน าสะโตง เมอสมเดจพระนเรศวรเสดจกลบถงพระนครศรอยธยา พระองคไดกราบทล พระชนกพระมหาธรรมราชาธราชถงเหตการณทเกดขน และไดตดสนพระทยเปนทเดดขาด จะไมยอมออนนอมตอเมองหงสาวดอกตอไป สมเดจพระมหาธรรมราชาธราชกทรงเหนชอบดวย และมอบพระราช าอ านาจบงคบบญชาราชการเปนสทธขาดตงแตนน ส าหรบพวกมอญทสวามภกดตอสมเดจพระนเรศวร และตดตามมาจากเมองแครง พระองคไดพระราชทานทดนบรเวณใกลวดขมน และวดขนแสนไมหางจากวงจนทรทประทบสกเทาไหร และทรงอวยยศใหพระยาเกยรต พระยาราม ใหเปนขนนางผใหญไดพานทองเปนเครองยศ ส าหรบพระมหาเถรคนฉองนนพระองคไดทรงตงใหเปนพระราชาคณะ

ในชวงเวลาเดยวกนมชาวไทยใหญกลมหนงทพากนหลบหนอ านาจของหงสาวดมาขออาศยอย ณ เมองพษณโลกเปนจ านวนมาก สมเดจพระนเรศวรจงไดรบสงใหผดแลรกษาเมองพษณโลกนนรบพวกไทยใหญไว นนทสกบราชสงคร าแมทพพมา ไดสงสารมายงผรกษาเมองพษณโลกใหสงพวกไทยใหญกลบไป ผรกษาเมองพษณโลกกไดสงสารกลบไปวา ขณะนสมเดจพระนเรศวรผครองเมองมไดอย ณ พษณโลก ไมสามารถตดสนใจกระท าการใด ๆ ได นนทส กบราชสงคร า กยงสงสารมาขมขวาถาเมองพษณโลกไมสงพวกไทยใหญกลบคนไปกจะยดเอาชาวก าแพงเพชรเปนตวประกน สมเดจพระนเรศวรจงรบสงใหเกณฑผคนในเมองเหนอใหจดเปนกองทพหนง และใหพระชยบร กบ พระศรถมอรตนทหารเอกของสมเดจพระนเรศวรเปนแมทพหนา ทรงบญชาใหทพหนายกเมองก าแพงเพชร สวนพระองคจะยกทพหลวงหนนตามไป เมอเหนวากองทพอยธยายกทพกนมาหมายจะเอาชนะพวกตน นนทสกบราชสงคร าจงสงเลกทพออกจากเมองก าแพงเพชรและเดนทางกลบสหงสาวด ฝายพระชยบรกบพระศรถมอรตนยกทพหนามาถงเมองก าแพงเพชร ทราบวากองทพพมาเพงลาถอย จงเรงกองทพตดตามไปในทนท พวกไทยใหญทกระจดกระจายกนอยเปนเมองเลก ๆ ทมประมขเปนเจาฟาปกครอง อาท เจาฟาเมองจ เจาฟาเมองแจ และเจาฟาอกหลายเมอง ตางพากนสวามภกดตอสมเดจพระนเรศวร และน าทหารของตนเทาทมเขารวมกบกองทพอยธยาตามตทหารพมาไปอกดวย ทพหนาของพระชยบรกบพระศรถมอรตนตามไปทนกองทพนนทสกบราชสงคร าทต าบลแมระกา เกดการสรบกนขนตะลมบอน และนายทพทงสองฝายถงกบชนชางกนแตไมมฝายหนงฝายไดเพลยงพล า กองทพหงสาวดสศกครงนไมไดกพากนหนไป กองทพอยธยาไลตามตจนสดเขตชายแดนจงตางพากนถอยทพกลบมา ในขณะเดยวกนทสมเดจพระนเรศวรมรบสงใหหวเมองฝายเหนอเกณฑคนไปรบกบนนทสและราชสงคร านน พระยาสวรรคโลกผครองเมอง สวรรคโลก และพระยาพชยผครองเมองพชยไดประเมนวา กองทพอยธยาภายใตการน าของสมเดจพระนเรศวรนนมจ านวนนอยเกนไป ไมสามารถรบเอาชยชนะจากกองทพหงสาวดไดแน อกประการหนงทงสองพระยายงคงเกรงกลวบารมของหงสาวดอย จงบดพลวไมจดทพยกไปสมทบกบกองทพสมเดจพระนเรศวร และไดพากนคดเปนกบฏ พระยาพชยไดน าก าลงทหารไปรวมตวกบ พระยาสวรรคโลก แลวไดยดเมองสวรรคโลกเปนทมน เพราะเมองสวรรคโลกนนมปอมปราการและก าแพงเมองมนคง แขงแรง ทงสองพระยาตงใจจะรกษาเมองเอาไว เพอรอใหหงสาวด หรอเมองเชยงใหมสงกองทพลงมาชวย เมอสมเดจพระนเรศวรทราบถงการกอกบฏจงให

42

กองทพทงหมดมารวมกนทเมองตาก จากนนไดยกทพหลวงมาทางบานดานลานหอย ครงถงเมองสโขทยกใหตงพลบพาทประทบ ณ ขางวดศรชม สมเดจพระนเรศวรทรงพระด ารวา “คนไทยยงมผกลวเกรงพมาอย ไมรวมตวเปนน าหนงใจเดยวอยางมนคง หากเปนเชนนตอไปยอมขาดพลงกลาแขงในการสรบกบพวกพมา”

ภาพ 16 สมเดจพระนเรศวรเตรยมสศกหงสาวด ครนเมอยกทพขนไปตเมองสวรรคโลก เมอเสดจไปถงเมองสโขทยชาวเมองตางพากนมาทวดศรชม เพอเขาเฝาและถอน าพระพพฒน ภาพเขยนโดย พระยาอนศาวสนจตรกร (จนทร จตรกร) พ.ศ. 2474

ทมา : ภาพจตรกรรมวดสวรรณดาราม จงหวดพระนครศรอยธยา

43

ครนเมอสมเดจพระนเรศวรน าทพเดนทางไปถงเมองสวรรคโลกแลว กรบสงใหตงคายรายลอมเมองเอาไว แลวสงขาหลวงหลวงไปบอกกลาวใหพระยาทงสองออกมาสารภาพผด แตพระยาทงสองกลบมท าตามและตดหวขาหลวงทสงสารและโยนออกมานอกก าแพงเมอง เหตนท าใหสมเดจพระนเรศวรทรงพโรธอยางยง และสงใหแยกกองทพออกเปน 3 กองเขาตเมองสวรรคโลกสามทาง คอ ดานเหนอ ดานใต และดานตะวนตก แตกเขามเมองมไดเนองจากในเมองตอสปองกนเมองสดความสามารถ เหตน สมเดจพระนเรศวรจงรบสงใหตงคายประชด แลวสรางหอรบใหสงเทากบก าแพงเมอง เอาปนใหญยงเขาไปในเมอง พวกทหารทรกษาเชงเทนอยกพากนระส าระสาย แลวทรงด ารสใหบกเขาไปเผาประตเมองดอนแหลมดานทศใตกระทงทลายลง กองทพของสมเดจพระนเรศวรกเขาเมองได จบกมพระยาพชยและพระยาสวรรคโลก และมรบสงใหประหารชวตพระยาทงสองเสย ตอมาเพอมใหมใครคดกระดางกระเดองและงายตอการควบคมพระองคจงสงใหยายราษฎรตามหวเมองฝายเหนอเขามาอยในพระนครศรอยธยาเสยทงหมด เพอเตรยมสศกกบหงสาวด และปลอยใหหวเมองเหนอทงรางไป (ราช, 2549, น. 71 – 75)

ภาพ 17 ฉากสมเดจพระนเรศวรทรงรบสงใหประหารพระยาพชย และพระยาสวรรคโลก ในภาพยนตรเรองต านานสมเดจพระนเรศวรมหาราช ภาคศกนนทบเรง

ทมา: ภาพยนตรต านานสมเดจพระนเรศวรมหาราช โดย ม.จ. ชาตรเฉลม ยคล

44

2.6. การรบกบพระยาพสม และการรบกบพระเจาเชยงใหมทบานสระเกศ

ฝายหงสาวดในฤดแลงของป พ.ศ. 2129 (ค.ศ. 1586) พระเจานนทบเรงกไดยกองทพลงมาหวงตกรงศรอยธยา แตพระเจาหงสาวดอาจจะประเมนก าลงทหารและความสามารถในการบญชาการรบของพระนเรศวรต าเกนไป ดงนนจงยกกองทพมาเพยงแค 30,000 คนเทานน พรอมก าลงเสรมจากเชยงใหมทเปนประเทศราชอยลงมาสมทบ แตก าลงทหารรวมกนกยงนอยกวาเมอครงทพระเจาบเรงนอกยกกองทพเขามาโจมตในรชสมยของพระหาจกรพรรด เนองดวยพระเจานนทบเรองคาดหมายวาทางฝายกรงศรอยธยานนเพงจะฟนตวจากภยสงครามคงยงมนาจะมก าลงและเสบยงมากพอทจะตอสกบกองทพของตนได พระเจานนทบเรงไดทรงจดกองทพเปนสองสายเพอบกเขาโจมตกรงศรอยธยา ทางหนง คอ ทางเหนอ ใหพระเจาเชยงใหมทยกทพมาสมทบรวมกบมงนรธาชอ (พระราชอนชาของพระเจานนทบเรง) ยกกองทพเชยงใหม และกองทพพมาทก าลงคน 100,000 คน ทางใตใหพระยาพสม (ผเปนพระเจาอาของพระเ จานนทบเรง) เปนแมทพคมก าลงทหาร 30,000 เขามาทางดานเจดยสามองค

แตดวยพระปรชาสามารถหยงเชงศกของสมเดจพระนเรศวร พระองคไดทรงบญชาการใหพระยาสโขทยเปนแมทพ จดเตรยมก าลงทหารบกชาวเมองเหนอไว 10,000 คน และใหพระยาจกรจดเตรยมกองเรอทหารอาสาสมครชาวกรงไว 1 กอง และใหพระยาพระคลงเปนหลวงยกกระบตรใหขนยายเสบยงอาหารออกไปใหพนเสนทางทพขาศกทจะผานเพอปองกนการยดเอาเสบยงอาหารพรอมทงใหเตรยมอพยพผคนใหเขามาอาศยอยภายในก าแพงเมองเสยเพอหนภยสงคราม สวนในดานการศกนนกองทพหงสาวดมจดออนทางดานการตดตอสอสารกนระหวางกองทพทงสองสาย ประกอบกบกองทพของพระยาพสมเคลอนทพผานเขามาถงดานเมองกาญจนตงแตเดอนอายซงเปนชวงทน ายงมมากไมสะดวกทจะเคลอนยายพลจ านวนมาก สมเดจพระนเรศวรจงสงใหกองเรอของพระยาจกรออกไปตงมนรกษาเมองสพรรณเพอขดตาทพเอาไวชวคราวกอน พอกองทพของพระยาพสมเขามาจะยดเมอง พระยาจกรซงไดเปรยบเพราะมปนใหญกไดยงสกดตงแตระยะไกล ทพพมาขาดปนใหญทจะตอบโตจงตองถอยทพออกไปตงมนอยทเขาพระยาแมน ครนเมอเดอนย พนดนแหง สมเดจพระนเรศวรจงสงการใหพระยาสโขทย น ากลงเขาตพระยาพสมทเขาพระยาแมน ขณะทพระองคและพระเอกาทศรถกน าทพหลวงเคลอนไปตงมนทวเศษชยชาญ แลวจงเรมเคลอนขบวนลงใตเมอเดนทพไปถงต าบลสามขนอนแขวงเมองสพรรณบร กทราบวากองทพพระยาพสมไดถอยหนพนเขตแดนไทยไปเสยแลว

ส าหรบกองทพอกสายหนงของพระเจาเชยงใหมทเดนทางลงมาทางเหนอกวาจะรวากองทพพระยาพสมไดถอยหนไปแลวกผานไปถง 15 วน อนเนองมาจากจดอานของการขาวและการสอสาร ทางฝายสมเดจพระนเรศวรไดทรงใชวธการรบแบบกองโจร คอแอบซมโจมตกอกวนตดก าลงและปลนเอาเสบยงอยางตอเนอง สรางความปนปวนใหกบกองทพพมาฝายเหนอมาก ตอมาเมอกองทพพระเจาเชยงใหมไดเดนทางมาถงบานสระเกศ แขวงเมองวเศษไชยชาญ แลวกปลอยใหทหารออกกอกวนชาวบานไปรอบบรเวณนน พรอมกนกไดสงการใหเจาเมองพะเยาคมกองอาสาเขาเผาบานเรอนราษฎร และเผาขาวในเขตชานเมองกรงศรอยธยา สมเดจพระนเรศวรจงรบน าก าลงออกขบไลพรอมดวยสมเดจพระเอาทศรถ การรบ

45

ในครงนรนแรงและหนงหนวงถงขนสงผลใหเจาเมองพะเยาเสยชวตกลางสนามรบและฝายกรงศรอยธยาสามารถจบเชลยศกไดเปนจ านวนมาก เชลยศกไดเผยใหเหนถงแผนการของพระเจานนทบเรงทคดจะท าศกสงคราเปฯการยดเยอนบแรมป สมเดจพระนเรศวรจงตกลงพระทยวาจะตองตทพผลกดนทางฝายกองทพพระเจาเชยงใหมใหถอยอกไปใหพนหวเมองชนในเสยกอน ทงนกเพอมใหรวมก าลงก นเขากบกองทพของหงสาวดทจะยกเขามาภายหนาได พระองคจงทรงตรสสงระดมพล 50,000 คนไวใหพรอมรบแตยงมไดทนไดเคลอนพลยกทพกมขาววา มก าลงทหารขาศกไลจบกวาดตอนชาวบานทต าบลปากโมกไปเปนเชลยสงคราม สมเดจพระนเรศวรพอไดรบทราบขาวจงชกชวนพระเอกาทศรถพระอนชาพรอมทหารรกษาพระองคทอยใกลตวในขณะนน ลงเรอเรวมงหนาไปยงต าบลปาโมกในทนท

เมอสมเดจพระนเรศวรทรงเสดจไปถงทรงไดพบกบกองทพหงสาวดถง 5,000 คน ทก าลงเทยวไลจบกวาดตอนราษฎรอย พระองคตรสใหเทยบเรอเขาขางฝงแมน า จากนนสมเดจพระนเรศวรและพระเอกาทศรถจงน าก าลงขนบกคมก าลงเขาตะลมบอนสรบดวยพระองคเอง พระองคทรงยงปนถกนายทหารผใหญของฝายกองทพเชยงใหมเสยชวตคาทไปคนหนง เหตนนกสรางความตนตระหนกใหกบขาศก จนตองถอยรนไปทางเหนอ สมเดจพระนเรศวรทรงน าก าลงทหารเรงตดตามไป จนไดสรบกบกองทพสวนหนาของทพเชยงใหมทมพระยาเชยงแสนเปนแมทพ ทงสองฝายตางรบพงกนอยางดเดอด แตเนองดวยก าลงทหารของสมเดจพระนเรศวรมนอยกวาจงจ าตองลาถอย แตกองทพพระเจาเชยงใหมยงฮกเหมเรงตดตามมา ทางฝายสมเดจพระนเรศวรจงไดน าเรอเคลอนเขาแมน าเจาพระยาพรอมใชปนใหญตอบโต ท าใหพระเจาเชยงใหมตองถอยรนกลบไปอกครง และจดทพใหมพรอมก าลงกวา 15,000 คน ใหพระยาเชยงแสนยกทพลวงหนาลงมาตกองทพของสมเดจพระนเรศวร สวนตวของพระเจาเชยงใหมเองไดยกพล 60,000 คนตดตามลงมาซ าอกชนหนง

สวนฝายพระนเรศวรเองหลงจากทตงมนแลวคาดการณวากองทพของขาศกนาจะลงมาโจมตใหมอกครง แตการณกลบไมเปนเชนนนจงคดวานอาจะเปนอบายของพระเจาเชยงใหม พระองคจงรบสงใหพระราชมนคมก าลง 10,000 คนยกขนไปลาดตระเวนดททาของขาศก สวนพระองคกบพระอนชาจะยกพล 30,000 คนตดตามขนไป พระองคไดทรงวางกระบวนรบเปนกลศกเตรยมกองทพเขาซมโจมตอยตามปาขางทาง และใหขาหลวงขนไปสงพระราชมนใหน าก าลงถอยมา ในคราแรกพระราชมนเหนวาการรบของตนก าลงไดเปรยบจงมฟงค าสงจากสมเดจพระนเรศวร ท าใหพระองคทรงพโรธอยางหนก จงตรสออกไปวา หากพระราชมนมยอมกลบมากใหตดศรษะพระราชมนมาถวาย เมอพระราชมนไดทราบค าสงนจงตกใจและยอมปฏบตตามแตโดยด เมอพระราชมนไดถอยกองทพสวนหนามาตามรบสงแลวกจงไดทราบวาทงหมดเปนแผนอบายการศกของสมเดจพระนเรศวร เมอกองทพพระเจาเชยงใหมเขามาในบรเวณรบกสงสญญาณใหเขาโจมตดานขางพรอมกน เหตนจงท าใหกองทพเชยงหมเสยหายอยางหนกตองถอยหนไปยงฐานทมนบานสระเกศของตน กองทพอยธยากไลตดตามไปจนจบตวนายทพนายกอง ไพรพลอาว ธ และพาหนะไดเปนจ านวนมาก แลวรกตอหวงเขาตฐานทมนของกองทพเชยงใหมทบานสระเกศใหแตกไป เมอไปถงบานสระเกศกพบวา เจาเมองเชยงใหมหนเสยแตคนนนแลว จงไดจบตวพระยาเชยงแสนและเชลยศก

46

ไดราว 10ฐ000 คน ชาง 120 เชอก มาราว 100 ตว เรอรบ และเรอล าเลยงราว 400 ล า นอกจากนนมอาวธและขาวของอน ๆ อกมากมาย (เอกรงค, 2549, น. 185 – 189)

ภาพ 18 พระนเรศวรเคาตคายพระเจาเชยงใหมทบานสระเกศ จงหวดอางทอง พ.ศ. 2128 ทพเชยงใหมแตกยบเยนไดเครองราชปโภคของพระเจาเชยงใหม และชางมาเปนอนมาก ภาพเขยนโดย พระยาอนศาวสนจตรกร (จนทร จตรกร) พ.ศ. 2474

ทมา : ภาพจตรกรรมวดสวรรณดาราม จงหวดพระนครศรอยธยา

47

ส าหรบการรบทบานสระเกศในครงน พล.ท. นรศ กไดใหขอพจารณาเอาไว 3 ขอวา

1. สมเดจพระนเรศวรทรงน าทพไลตดตามขาศก ในขณะทขาศกเสยขวญ ระส าระสายปฏบตโดยเรงดวนอยางตอเนอง ท าใหขาศกไมมเวลาตงตว สงผลใหการรบไดรบชยชนะอยางเดดขาด

2. การไลตตามครงนประสบผลส าเรจ เนองจากสมเดจพรนเรศวรรบสงใหหนวยตาง ๆ เตรยมการลวงหนาการเคลอนทไปยงบานสระเกศกระท าในเวลากลางคน ไดผลในการจโจม ไดผลในการจโจม อกทงหนวยไลตดตามมความสดชนมความคลองแคลวในการเคลอนท และไดรบการฝกปฏบตงานในเวลากลางคนมาเปนอยางด

3. สมเดจพระนเรศวรทรงน ายทธวธแบบใหมมาใชในการท าสงครามกบพมา เชนเปลยนจากเคยตงรบในกรงศรอยธยามาเปนการรกบการใชหนวยจโจมเขาตขศกกอนเพอท าลายขวญและท าใหขาศกเสยกระบวนทพไปหลายครง (พล.ท. นรศ, 2548, น. 46)

2.7. พระวรกรรม พระแสงดาบคาบคาย และการประหารลกไวท าม พ.ศ.2129

นบแตทกองทพพระเจาเชยงใหมไดแตกหนไปแลว การศกสงครามกเปนไปอยางตอเนอง แตทวาเมอกองทพหงสาวดเรมยกองทพมาเขาตกรงศรอยธยาเมอใด กถกทหารอยธยาตจนตองถอยคนไปคายของตนทกท ในระหวางนนกองโจรซงสมเดจพระนเรศวรใหไปรวบรวมคนจดขนไวตามหวเมองตาง ๆ ทพากนรบตดล าเลยงเสบยงอาหารของขาศก จนเกดอตคดขนในกองทพพระเจาหงสาวด แลวกเกดโรคระบาดมผเจบไขไดปวยขน สมเดจพระนเรศวรเองกทรงเสดจออกไปปลนคายดวยตวพระองคเองอยหลายครง

ครงหนงเมอเดอน 3 แรม 10 ค า เวลาดก 5 นาฬกา พระองคไดเสดจออกปลอนคายพระยานคร ทปากน าพทธเลา ตขาศกแตกหนกระเจง กองทพอยธยาพอตไดคายแลวกท าการเผาไฟคายนนมอดเสย อกคราวหนง เมอเดอน 4 ขน 10 ค า เวลากลางคน พระองคกไดเสดจออกไปปลนคายพระเจาหงสาวดเอง เมอไดคายกองหนาแลวทหารของพระองคกไลแทงฟนขาศกเขาไปจนถงคายหลวง สมเดจพระนเรศวรเสดจลงจากมาพระทนงทรงคาบพระแสงดาบ น าทหารขนปคายของพระเจาหงสาวด จนถกขาศกแทงตกลงมา และทนใดนนขาศกกกรกนมามาก พระองคจงตองรบเสดจกลบคนเขาสพระนคร พระแสงดาบ ซงพระนเรศวรทรงใชในวนนน จงปรากฏนามวา “พระแสงดาบคาบคาย” ทมชอเสยงในเรองพระปรชาสามารถมาจนทกวนน (น.พ. วบล, 2550, น. 22 – 25)

การรบแบบบกการโจมตแบบพระแสงดาบคาบคายน พระเจานนทบเรงทรงตกพระทยอยางมาก ถงกบทรงตรสออกมาวา ท าไมสมเดจพระนเรศวรจงปฏบตพระองคราวกบเปนพลทหาร แลวนพระราชบดาทรงทราบหรอไมท าไมไมหามปราม ความกลาหาญของสมเดจพระนเรศวรในครงนไดสรางความนบถอแกพระเจานนทบเรงเปนยงนก โดยตรสกบแมทพนายกองของพมาวา ถาเปนไปไดใหลอมจบเปนสมเดจพระนเรศวรแลวน ามาถวายแกพระองค ขาวการบกปลนคายพมาของสมเดจพระนเรศวรไดถกกลาวขาน

48

กนออกไปทวทงกองทพ จนทหารพมาหวนเกรงทจะสกบกองทพพระองค พระเจานนทบเรงเหนวาตองจบสมเดจพระนเรศวนใหได จงตรสสง ลกไวท าม นายทหารฝมอเยยงยทธของพมา พรอมคดเลอกทหารฝมอสดยอดของกองทพกลมหนงใหออกไปวางกบดกและลอมจบสมเดจพระนเรศวรมาใหได ลกไวท ามสงทหารมากองหนงออกไปลอหลอกกองทพสมเดจพระนเรศวร พระองคทรงน ากองทหารรกไลตามไปโดยไมทนระวงทหารมาพมาถอย สมเดจพระนเรศวรทรงมาตามไปจนทหารราบไทยตามไมทน ในทสดกถงจดทพมาวางกบดกไว สมเดจพระนเรศวรตกอยทามกลางวงลอมของทหารพมาฝมอเยยมทสดกลมนน แมวาทหารพมาดาหนากนเขามา สมเดจพระนเรศวรกไดทรงตอสอยางกลาหาญ กบเหลาทหารพมาในคายลกไวท าม ซงมจ านวนถง 10,000 นาย ทท าการโอมหนนลอมกนเขามาเพอจบตวพระองคใหได ทหารพม าทเขารมลอมสมเดจพระนเรศวรเสยชวตดจใบไมรวง ลกไวท ามเหนชกชาไมไดการ เมอทพทหารราบของสมเดจพระนเรศวรก าลงจะตามมาทน ลกไวท ามจงควบมาถอดาบตงเขามาจะจบกมพระองค แตสมเดจพระนเรศวรทรงแทงสวนกลบดวยพระแสงทวนถกลกไวท ามเขาอยางจง บาดเจบสาหสและเสยชวตกลางสมรภม เมอทหารไทยมาถงจงชวยกนตฝาน าเสดจสมเดจพระนเรศวรออกจากวงลอมมาได

ภาพ 19 ลกไวท ามใหพวกพลลอมพระนเรศวรไว ตวเองกบทหารทศเขาไปจะจบพระองคพระนเรศวรเอาพระแสงทวนแทงลกไวท ามและฟนทหารทศดวยพระแสงดาบตายทงสองคน พ.ศ. 2129

ทมา: ถายโดยผวจย 26 มกราคม 2562

49

วรกรรมอนกลาหาญดงกลาวของสมเดจพระนเรศวร ไดเปนทเลองลอไปทวกองทพพมา และยงสงผลใหทหารไทยเกดความฮกเหมทไดตอสเคยงขางกบพระองค กองทพพมาเรมขวญเสยระส าระสาย ประกอบกบการล าเลยงเสบยงอาหารถกกองโจรทสมเดจพระนเรศวรจดตงขนมาจโจมสกดจนกองทพขาดแคลน ทหารอกอยาก เจบปวยลมตายเปนจ านวนมาก ตรงกนขามกบขวญก าลงใจของทหารไทยทแขงแกรงขนเรอย ๆ ท าการออกจโจมคายพมาครงใด ทหารพมากถกฆาลมตายเปนจ านวนมาก กองทพพระเจาหงสาวดนนทบเรงลอมกรงเศรอยธยาอยหาเดอนเตม มแตจะเพลยงพล าท าใหทหารพมาเสยชวตทกวนพระเจานนทบเรงทรงทอพระทยในการตกรงศรอยธยา ประกอบกบฤดฝนทก าลงใกลเขามา พระเจาหงสาวดนนทบเรงจงไดสงใหเลกทพเสดจกลบหงสาวด (ทพ.สม, 2551, น. 174 – 175)

พล.ท. นรศ กไดตงขอพจารณาถงวรกรรมในการออกปลนคายพมา และการประการลกไวท ามในครงนไววา

1. การทสมเดจพระนเรศวรทรงน าก าลงทหารออกปลนคายพมานน โดยมไดหวนเกรงตอภยนตรายทจะไดรบแสดงออกถงความเปนผน าทยอดเยยม กลาหาญ ซงยอมสงผลใหขวญก าลงใจของทหารในกองทพเกดความฮกเหม มจตใจรกรบไมเกรงกลงตอขาศกเหมอนเมอสงครามครงกอน ๆ

2. การเสดจออกปลนคายพมา และท าลายก าลงพมาแตกพายหลายครงเปนผลใหขาศกเกดความระส าระสายเสยขวญก าลงใจ และเกดความทอแทเปนยทธวธการรบแบบกองโจร แมวาก าลงฝายอยธยาจะนอยกวาแตกสามารถเอาชยชนะจากขาศกทมมากกวาได แสดงถงพระอจฉรยภาพ พระปรชาล าเลศของสมเดจพระนเรศวรททรงรเรมกลยทธนมาใชในการรบ

3. การรบกบลกไวท ามนนแมวาสมเดจพระนเรศวรจะตกอยในวงลอมขาศก แตพระองคท รงสามารถตงสตไมสะทกสะทาน ตดสนพระทยใชพระแสงทวนลกไวท ามจนเสยชวตและฆาทหารพมาอกหลายคน แสดงถงพระอจฉรยภาพในการใชอาวธพระแสงดาบ พระแสงทวน เนองจากไดมการฝกฝน และประสบการณจากการรบกบขาศกอยางนบครงไมถวน

4. สมเดจพระนเรศวรทรงน าทหารท าการรบโดยออกน าหนาประจญบานขาศกแทบทกครง ซงแสดงถงความองอาจ กลาหาญ รกรบ เปนการขมขวญ ท าใหขวญก าลงใจขาศกตกต าลงอยางเหนเดนชด (พล.ท. นรศ, 2548, น. 48)

50

ภาพ 20 พระนเรศวรทรงคาบพระแสงดาบขนปลนคายพระเจาหงสาวดแตพวกพมาตอสปองกนไว เขาคายไมได พ.ศ. 2129 พระชนษา 30 ป

ทมา : ภาพจตรกรรมวดสวรรณดาราม จงหวดพระนครศรอยธยา

2.8. การสบราชสมบต พ.ศ. 2133 (ค.ศ.1590)

นบจากทสมเดจพระนเรศวรทรงกร าศกสงครามกชาตบานเมองอยางหนกหนวงมานานถง 3 ปตดตอกน เมอครนป พ.ศ. 2130 (ค.ศ.1587) เมอสมเดจพระมหาธรรมราชาธราช พระชนกไดเสดจสวรรคตลงไปในป พ.ศ. 2133 (ค.ศ.1590) สมเดจพระนเรศวร ซงเปนพระราชโอรสองคใหญ และรงต าแหนงเปน “วงหนา” องคแรกของอยธยา กไดทรงเสดจรบราชสมบตสบตอมา ในวนท 29 กรกฎาคม พ.ศ. 2133 ขณะทพระองคมพระชนมายได 35 พรรษา

เกยวกบเรองการสบราชสมบตของสมเดจพระนเรศวรน มเกรดประวตศาสตรอยางหนงทปรากฏอยในพงศาวดารฉบบ วน วลต ทเลาวาในชนแรก สมเดจพระนเรศวรไมทรงยอมรบราชสมบต เพราะทรงม

51

ราชประสงคจะใหสมเดจพระอนชา พระเอกาทศรถขนครอง ดวยเหตผลทวาพระองคไดทรงท าการศกมาอยางยาวนาน ทรงเปอนเลอดมามากแลว หากจะทรงขนปกครองแผนดน กคงจะตองเขมงวดกวดขน จนเกดความเดอดรอนทวไป มการตอบโตตอรองกนอยนานกวาพระองคจะทรงยอมรบราชสมบต และเมอรบราชสมบตแลว พระองคทรงประกาศวา “ถาดงนน เราขอใหพวกทานทกคนจงเชอฟงเราปฏบตตามพระราชก าหนดกฎหมาย และชวยกนรกษาพระราชก าหนดกฎหมาย มใหขาดตกบกพรอง ผใดละเมดแมเพยงเลกนอย กจะตองถกลงโทษสถานหนก”

นอกจากน พระองคยงทรงประกาศในกาลตอมาอก หลงจากไดลงพระราชอาญาอยางแยบขาดแกบคคลแกบคลผละเมดแลวดวยวา “พวกเจาคนไทยทงหลาย จะตองปกครองดวยระบบน เพราะพวกเจานนดอดาน มสนดานหยาบ ตกอยในสภาพอนเหลวแหลก เราจะใชอาญาเชนนแกพวกเจาจนกวาจะเปนชาตทมผคนยอมรบนบถอ พวกเจานนเปรยบเหมอนหญาทขนอยในดนอนอดม ยงตดใหสนลงเทาไร กจะยงเจรญงอกงามดยงขนเทานน อนแปลไดวาสมเดจพระนเรศวรนนพระองคไดทรงประกาศใชกฎเหลกในการบรหารชาตบานเมอง อนเนองเปนการสมควรอยางยงตอสภาวะของอาณาจกรอยธยาในเวลานน (เสทอน, 2547, 101 – 103)

พอสมเดจพระนเรศวรเสวยราชยได 4 เดอน หงสาวดมาตเมองไทยสาเหตเกดจากการทตองถอยทพกลบไปเมอศกครงกอนท าใหเมองตาง ๆ แขงเมอง รวมถงเจาฟาไทยใหญเมองคง พระเจาหงสาวดปรกษากบเสนาบดในการปราบปราม เสนาบดคนหนงชอ สรชยนรธา ทลวา เกดจากการทไมสามารถปราบไทยได เมองตาง ๆ จงแขงเมองตาม ตองปราบเมองไทยใหได เมองอนจะไดย าเกรง พระเจาหงสาวดเหนชอบดวยและเปนชวงเปลยนพระเจาแผนดน คาดวาภายในเมองไทยยงคงไมปกต เปนโอกาสใหพระเจาหงสาวดจดกองทพ 2 ทพ ใหพระเจาแปรคมกองทพจ านวนพล100,000 คน ยกไปตเมองคงโดยมเจาเมองพสมกบเจาเมองพกามเปนทพหนาและใหพระมหาอปราชาเปนจอมพลคมทพหลวงจ านวน 200,000 คน มาตเมองไทยพระมหาอปราชายกออกจากเมองหงสาวดเมอเดอน 12 แรม 12 ค า พ.ศ.2133 (ค.ศ.1590) เดนกองทพเขามาทางดานพระเจดยสามองคเพราะใชเวลาในการขามแดนเพยง 15 วน กถงกรงศรอยธยาซงใกลกวาทางแมสอด ทางดานกรงศรอยธยากมความล าบากในการตอนผคนเขาพระนครแตสมเดจพระนเรศวรกยกกองทพหลวงไปถงเมองสพรรณบรเพอความไดเปรยบทางการรบ ขาศกเขามาถงเมองกาญจนบรจงใหซมกองทพหลวงไวแตงกองทพนอยไปลอขาศก ฝายกองทพพระมหาอปราชาคดวาไทยคงจะตงมนคอยตอสอยทพระนครศรอยธยาเหมอนครงกอนจงยกทพเขามาดวยความประมาท เมอพบกองทพลอกเขารบพงจนเขาไปอยในทซมกองทพหลวงท าใหกองทพหงสาวดแตกพายไป พระยาพกามกตายในทรบ สวนพระยาพสมกถกตามจบไดทบานจระเขสามพนกองทพหนาของพระมหาอปราชาแตกหน ไทยไลตดตามไปปะทะกบทพหลวงกท าใหทพหลวงแตก เชนกน ในพงศาวดารพมาวาไทยเกอบจะจบพระมหาอปราชาไดแตพระมหาอปราชากหนกลบไป ถงเมองหงสาวดเมอเดอน 5 ปเถาะ พ.ศ.2134 (ค.ศ.1591) พระเจาหงสาวดทรงขดเคองลงพระราชอาญาแกนายทพนายกอง สวนพระมหาอปราชานนจะใหแกตวใหม

52

ภาพ 21 แผนทอาณาจกรกรงศรอยธยา ในรชสมยของสมเดจพระนเรศวรมหาราช พ.ศ. 2133 – 2148

53

บทท 3

ระยะท 3 ศกษารวบรวม ขอมลสมเดจพระนเรศวร ตงแต ป พ.ศ. 2135 – 2148

3.1. สมเดจพระนเรศวรทรงพระสบน

เมอถงปมะโรง พ.ศ.2135 (ค.ศ.1592) พระเจาหงสาวดใหพระมหาอปราชามาตเมองไทยอกครงหนง โดยเกณฑกองทพ 3 เมอง คอ กองทพเมองหงสาวดไดเจาเมองจาปะโรเปนทพหนา พระมหาอปราชาเปนจอมพลคมทพหลวง กองทพเมองแปรและกองทพเมองตองอ รวม 3 ทพ จ านวนพล 240,000 คน ยกมาตกรงศรอยธยาทางดานพระเจดยสามองคทง 3 ทพ และสงใหพระเจาเชยงใหมคมเสบยงอาหารลงมาทางเรออกทพหนง พระมหาอปราชายกกองทพออกจากหงสาวดเมอวนพธเดอนอาย แรม 7 ค า ปมะโรง พ.ศ.2135 (ค.ศ.1592) เดนกองทพผานดานพระเจดยสามองคมาถงกาญจนบรไมมใครตอสจงยกมาเมองสพรรณบรเมอวนขน 14 ค า มความในพระราชพงศาวดาร แสดงถงความอศจรรยตอนหนงวา ขณะเมอสมเดจพระนเรศวร ประทบอยทคายหลวง ต าบลมะขามหวาน กอนวนทจะเสดจยกกองทพไปเมองสพรรณบร ในตอนกลางคน พระองคทรงพระสบนวา มน าทวมปา หลากมาแตทางทศตะวนตก พระองคเสดจลยน าไปพบจรเขใหญตวหนง ไดเขาตอสกน ทรงประหารจรเขนนสนชวตดวยฝพระหตถ สายน านนกเหอดแหงไป ทรงมรบสงใหโหรท านายพระสบนนน พระยาโหราธบดกราบทลพยากรณวา เสดจไปคราวนจะไดรบพงกบขาศก เปนมหายทธสงคราม ถงไดท ายทธหตถและจะมชยชนะขาศก

เรองของศภนมตครงทสองทไดกลาวไวในทบางแหงวา เมอใกลฤกษยกทพ สมเดจพระนเรศวรและสมเดจพระเอกาทศรถ เสดจไปยงเกยทรงชางพระทนงตามพชยฤกษนน พระองคไดทอดพระเนตรเหนพระบรมสารรกธาต ขนาดเทาผลสมเกลยง สองแสงเรองอราม ลอยมาในทองฟาทางทศใต แลวลอยวนรอบกองทพไทย เปนทกษณาวตรสามรอบ จากนนจงลอยขนไปทางทศเหนอ สมเด จพระนเรศวร และพระอนชาทรงปตยนดตนตนพระราชหฤทยยงนก ทรงนมสการและอธษฐานให พระบรมสารรกธาตนน ปกปองคมครองกองทพไทย ใหพนอนตรายจากผองภยทงมวล

ปรากฏเรองพระสบนนปรากฏในบทประพนธประเภทลลตเรอง ลลตตะเลงพาย ของสมเดจพระนเรศวรปรากฏในบทประพนธสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส และพระเจาบรมวงศเธอ กรมหมนภบาลบรรกษ ตอน พระสบนและพระนมตของพระนเรศวร วา

เทวญแสดงเหตให สงหร เหนแฮ เหนกระแสสาคร หลงลน ไหลลบวนาดอน แดนตก ทศนา พระแตเพงฤๅพน ทน านองสาย

54

พระกรายกรยางเยอง จรล ลยมหาวาร เรยวกวาง พอพานพะกมภล หนงกวาง ไสรนา โถมปะทะเจาชาง จกเคยวขบองค พระทรงแสงดาบแกว กบกร โจมประจญฟนฟอน เฟองน า ตางฤทธตางรบรอน ราญชพ กนแฮ สระทานทกถนทาถ า ทงทองชลธ นฤบดโถมถบส ศกธาร ฟอนฟาดสงสมาร มอดมวย สายสนธซงนองพนานต หายเหอด แหงแฮ พระเรงปรดาดวย เผดจเสยนเศกกษย ทนใดดลกเจา จอมถวลย สรางผทมถวลฝน หอนร พระหาพระโหรพลน พลางบอก ฝนนา เรวเรงทายโดยกระท ทถอยตแถลง พระโหรเหนแจงจบ ในมล ฝนแฮ ถวายพยากรณทล แดไท สบนบดนทรสร ฝนใฝ นนฤๅ หากเทพสงหรให ธราชรเปนกล นสนธซงนานน า นองพนา สณฑเฮย หนปจฉมทศา ทวมไซร คอทพอรรา- มญหม นนา สมดงลกษณฝนไท ธเรศนนอยาแหนง เหตแสดงแหงราชพอง ภยชรา ไดแกอปราชา เชษฐผ สงครามซงเสดจครา นใหญ หลวงแฮ แทจกถงยทธส ศกชางสองชน ซงผจญอรราชดวย เดชะ เพอพระเดโชชนะ ศกน า คอองคอมตรพระ จกมอด เมอแฮ เพราะพระหตถหากห า หนดวยขอคม เบองบรมขตตยทองทอง แถวธาร พระจกไลลยลาญ เศกไสร

55

รป บ รอราญ ฤทธราช เลยพอ พระจกชาญชเยศได ดงทาวใฝฝน (ส านกราชเลขาธการ, 2539) พระสบนของพระองคในเหตการณทน าทวม ซงหลากมาทางทศตะวนตกในขณะนน พระองคจง

ตดสนพระทยเสดจลยน าไปจนกระทงพบจระเขตวใหญมหมา จงไดเขาตอสห าหนกน ในทสดพระองคกทรงประหารจระเขตวนนดวยฝพระหตถของพระองคเอง ฉบพลนสายน าททวมอยนนกแหงเหอดไป

ภาพ 22 พระนเรศวรทรงสบนวา ลยน าไปพบจระเขใหญจะท ารายพระองค ทรงประหารจระเขตาย โหรท านายถวายวาจะทรงชนะศกหงสาวด พ.ศ. 2138 พระชนษา 40 ป

ทมา: ภาพจตกรรมวดสวรรณดาราราม จงหวดพระนครศรอยธยา

56

พอรงขนสมเดจพระนเรศวรไดทรงโปรดใหโหราธบดท านายพระสบนนนวาจะดรายประการใด ทางโหราธบดกราบทลค าพยากรณเอาไววา พระสบนของพระองคนนมความหมายวา พระองคนนจะไดรบพงกบเหลาขาศก อนถอวาศกครงนเปน “มหายทธสงคราม” ทายทสดแลวในการศกครงนพระองคจะไดรบชยชนะเหนอเหลาศตร

นอกจากนนยงมเรองเลาทถอวาเปนลางดวา ในเวลาใกลฤกษยกทพนน สมเดจพระนเรศวรแลสมดจพระเอกาทศรถทรงเสดจไปเกยชางพระทนงตามฤกษมงคล ในขณะนนเองพระองคทรงทอดพระเนตรเหนพระบรมสารรกธาต ซงขนาดเทาผมสมเกลยง สองแสงสทองเหลองอราม ลองลอยมาจากทองฟาทางทศใต แลวพระบรมสารรกธาตกเสดจวนอยรอบกองทพของกรงศรอยธยาสามรอบ จากนนกลองลอยขนไปทางทศเหนอ สมเดจพระนเรศวรและพระอนชานนทรงปตยนดอยางมาก ทรงนมสการอฐษฐานใหพระบรมสารรกธาตคมครองปกปกรกษาใหกองทพของพระองคพนจากผองภยทงมวล (ยอดมน เบาสวรรณ และธระวฒ ปญญา, 2553, น. 136 – 137)

3.2. สงครามยทธหตถ

ในป พ.ศ. 2135 (ค.ศ.1592) พระเจานนทบเรง โปรดใหพระมหาอปราชา น ากองทพทหารสองแสนสหมนคน มาตกรงศรอยธยาหมายจะชนะศกในครงน สมเดจพระนเรศวร ทรงทราบวา พมาจะยกทพใหญมาต จงทรงเตรยมไพรพล มก าลงหนงแสนคนเดนทางออกจากบานปาโมกไปสพรรรบรขามน าตรงทาทาวอทอง และตงคายหลวงบรเวณหนองสาหราย เชาของวนจนทร แรม 2 ค า เดอนย ปมะโรง พ.ศ. 2135 สมเดจพระนเรศวรและสมเดจพระเอกาทศรถทรงเครองพชยยทธ สมเดจพระนเรศวรทรงชาง นามวา เจาพระยาไชยานภาพ สวนพระสมเดจพระเอกาทศรถ ทรงชางนามวา เจาพระยาปราบไตรจกร ชางทรงของทงสองพระองคนนเปนชางชนะงา คอชางมงาทไดรบการฝกใหรจกการตอสมาแลวหรอเคยผานสงครามชนชาง ชนะชางตวอนมาแลว ซงเปนชางทก าลงตกมน ในระหวางการรบจงวงไลตามพมาหลงเขาไปในแดนพมา มเพยงทหารรกษาพระองคและจาตรงคบาทเทานนทตดตามไปทน

สมเดจพระนเรศวรทอดพระเนตรเหนพระมหาอปราชาทรงพระคชสารอยในรมไมกบเหลาทาวพระยา จงทราบไดวาชางทรงของสองพระองคหลงถล าเขามาถงกลางกองทพ และตกอยในวงลอมขาศกแลว แตดวยพระปฏภาณไหวพรบของสมเดจพระนเรศวร ทรงเหนวาเปนการเสยเปรยบขาศกจงไสชางเขาไปใกล แลวตรสถามดวยคนเคยมากอนแตวยเยาววา "พระเจาพเราจะยนอยใยในรมไมเลา เชญออกมาท ายทธหตถดวยกน ใหเปนเกยรตยศไวในแผนดนเถด ภายหนาไปไมมพระเจาแผนดนทจะไดยทธหตถแลว"

พระมหาอปราชาไดยนดงนน จงไสชางนามวา พลายพทธกอเขาชนเจาพระยาไชยานภาพเสยหลก พระมหาอปราชาทรงฟนสมเดจพระนเรศวรดวย พระแสงของาวแตสมเดจพระนเรศวรทรงเบยงหลบทน จงฟนถกพระมาลาหนงขาด จากนนเจาพระยาไชยานภาพชนพลายพทธกอเสยหลก สมเดจพระนเรศวรทรงฟนดวยพระแสงของาวถกพระมหาอปราชาเขาทองสะขวา สนพระชนมอยบนคอชาง

57

สวนสมเดจพระเอกาทศรถทรงฟนเจาเมองจาปะโรเสยชวตเชนกน ทหารพมาเหนวาแพแนแลว จงใชปนระดมยงใสสมเดจพระนเรศวรไดรบบาดเจบ ทนใดนน ทพหลวงไทยตามมาชวยทน จงรบทงสองพระองคกลบพระนคร พมาจงยกทพกลบกรงหงสาวดไป นบแตนนมากไมมกองทพใดกลายกมากล ากรายกรงศรอยธยาอกเปนระยะเวลาอกยาวนาน

บนทกประวตศาสตรเทดพระเกยรตสมเดจพระนเรศวรมหาราชในจดหมายเหตของโยส เซาเตน พ.ศ. 2178 (ค.ศ.1635) โดยเขยนขนในรชสมยของพระเจาทรงธรรมและสมเดจพระเจาปราสาททอง คอ จดหมายเหตของ โยส เซาเตน ผจดการคาบรษทฮอลนดาประจ ากรงศรอยธยา กลาววา

...เมอสมยกอนๆ การท าสงครามไดเกดขนเพราะชางเผอกเปนเหต และเมอ 60 ป

ทแลวเมา พระมหากษตรยหงสาวดเมอทรงรบชนะกรงศรอยธยาแลวกไดน าชางเผอกไปยงกรงหงสาวดและยงท าใหกษตรยสยามเปนเจาประเทศราชดวย ผสบสนตตวงศกษตรยสยาม (พระนเรศวร) จงประกาศอสรภาพและกระท าการรบพงจนพระนามของพระองคเปนทหวาดหวนเกรงขามแกชาวหงสาวดทวไป

(ประชมพงศาวดาร ภาคท 36, 2507, น. 19)

เหตการณยทธหตถในบนทกเลาเรองอาณาจกรสยามของวน วลต ในปตอมา พ.ศ 2179 (ค.ศ.

1636) วน วลต เจาหนาทสถานการคาของฮอลนดาประจ ากรงศรอยธยาไดเปนผจดการตอจาก โยส เซาเตน ในพ.ศ. 2181 (ค.ศ.1638) ไดเขยนบนทกเรองราวเกยวกบอาณาจกรสยามพรรณาเกยวกบสมเดจพระนเรศวรมหาราชไวคอนขางละเอยดแสดงวาพระประวตเกรดเลกเกรดนอยไดมการเลาขานเปนทรบรแพรหลายเรองทตองเสดจไปเปนตวประกน ณ ราชส านกกรงหงสาวดและการท ายทธหตถกบสมเดจพระมหาอปราชา

...ระหวางรชกาลของพระเจาแผนดนทงหลายในอดตของประเทศสยามบรรดา

พระจกรพรรดขององวะและของหงสาวดไดทรงมาท าสงครามรบพงดวยเปนหลายครงทกพระองคโดยเฉพาะอยางยงกษตรยขององวะไดสงพยายามเอาชนะประเทศใกลเคยงหลายครงหลายคราวประเทศสยามไดสงเครองบรรณาการใหองวะเปนเวลาหลายป แตในทสดชาวสยามโดยความชวยเหลอของชายผหนงซงคนทงหลายเรยกวา พระองคด า (The Black King) ไดสลดแอกของตางชาตไปไดพระองคทรงเปนรชทายาทของบลลงกสยามและเมอยงทรงพระเยาวพพระองคทรงเสดจไปเปนตวประกนทราชส านกหงสาวดอยางไรกตามเนองจากพระองคตองอดทนตอการดถกหมนประมาทนานบประการจงท าใหทรงคดหน คนหนงพระองคทรงนไปกบพวกขนนาง 300 คนซงลวนแตเปนขาราชบรพารของพระองค พระองคและพวกเขาเดนทางกลบประเทศสยามและเมอเขาการนร

58

ไปถงราชส านกองวะ พระเจาแผนดนทรงสงใหตดตามพวกทหลบหนนนแตเจาชายแหงประเทศสยามทรงปลนและเผาหมบานหลายแหงตามทางเสดจผานมาและพวกทไดตดตามพระองคกไดพบแตบานเมองทเสยหายราบเรยบความอดทนอดอยากท าใหพวกทไดตดตามตองกลบไปและเจาชายไดเสดจมาถงประเทศสยามโดยสวสดภาพพรอมพวกขาราชบรพารของพระองค การครงนทรงสรางความอดอดอยางยงแกราชส านกสยามพระเจาแผนดนและบรรดาขาราชการผใหญของพระองคทรงกลววา องวะจะมาโจมต แตเจาชายกท าใหพวกเขาทงหมดหายกลวโดยทรงเสนอทจะไปโจมตเจาชายของหงสาวด อยางไรกตามเนองจากพวกสยามไมคนเคยการท าสงครามอาวธยทธภณฑกเกาแกลาสมยและเครองใชในการสงครามอยางอนๆ กกระจดกระจายอยทวประเทศดงนนพวกทหารหงสาวดจงพรอมรบกวาชาวสยามและเขามาท าลายเมองทงหลายเปนจ านวนมาก ในทสดพวกหงสาวดกยกทพมายงกรงศรอยธยาถงหนากรงซงพวกเขาคดวาจะเอาชนะไดอยางงายดายแตเจาชายสยามทรงยกทพไปตานทานขาศกไดปะทะกบพวกเขา ณ บรเวณเหนอตวเมองขนไปครงไมลใกลกบวดปรกหกพงวดหนงซงขณะนยงคงอยทง 2 ทพยงไมทนประจนหนากนเมอเจาชายของหงสาวดและเจาชายของสยามผหนมแนน (ทงสองพระองคทรงขชางและแตงองคในฉลองพระองคของกษตรย) ทรงสญเสยการควบคมพระองคทงกองทพและการตอสกนอยางดเดอดเจาชายสยามทรงพงหอกของพระองคไปยงรางของเจาชายแหงหงสาวดและยดเอาชางทรงตวนนไวพวกขาทาสของพระองคซงตดตามพระองคมาอยางใกลชดไดฆาพวกโปรตเกสคนหนงซงนงอยขางหลงเจาชายหงสาวดในฐานะเปนคราญชางพวกทหารหงสาวดเหนวาผน าของตนถกฆาตายแลวกหนไป (จดหมายเหต วน วลต, น. 46 – 47)

ใน พ.ศ. 2183 (ค.ศ.1640) วน วลต ไดเขยนพงศาวดารกรงศรอยธยาอกเรองหนง เมอพรรณาถงรชกาลสมเดจพระมาหาธรรมราชาและสมเดจพระนเรศวรมหาราชไดย าเหตการณเรองราวความกลาหาญและการท ายทธหตถ โดยบรรยายละเอยดราวกบอยรวมในเหตการณอยางใกลชด และเสรมดวยจตนาการ มความวา

...พระเจาแผนดนพะโค ยกแสนยานภาพมากรงศรอยธยา พระนเรศวรยกทพกลบมาถงวดรางแหงหนง (ซงยงมซากปรากฏอยทกวนน) ชอวา แกรง (Crengh) หรอหนองสาหราย เพอพบกบกองทพพะโค เมอกองทพทงสองมาเผชญหนากนพระนเรศวรและพระมหาอปราชา (ซงฉลองพระองคเตมยศฐานนดรศกด และทรงชางศก) ตางกขบชางเขาหากนประหนงเสยสต ทงกองทหารไวขางหลงแตชางทรงของสมเดจพระนเรศวรเลก

59

กวาชางทรงของพระมหาอปราชามาก เมอเจาชายทงสองพระองคขบชางเขามาใกลกน ชางทรงของพระนเรศทเลกกวากตนกลวชางของพระมหาอปราชา พยามเบยงหวไปมาเพอหลบหน พระนเรศทรงตกพระทยตรสกบชางทรงวา “เจาผเปนบดาแหงแวนแควนน ถาเจาทงขาไปเสยตอนนกเทากบวาเจาทงตวของเจาเอง และโชยชยทงปวงเพราะขาเกรงวา เจาจะไมไดรบเกยรตยศอนใดอกแลว และไมมเจาชายองคใดทรงขเจาอก คดดเถดวาตอนนเจามอ านาจเหนอเจาชวตถงสองพระองค และเจาสามารถน าชยชนะมาใหแกขาได จงดประชาชนทนาสงสารของเรา พวกเราจะพายแพยบเยนเพยงใดและจะแตกสานซานเซนอยางไร ถาหากเราหนจากสนามรบ แตถาหากเรายนหยดอยอยางมนคงดวยความกลาหาญของเจาและดวยก าลงขาแขนของเราทงสอง ชยชนะจะตกเปนของเราอยางแนนอน และเมอไดรบชยชนะแลวเจากจะไดเกยรตยศรวมกบขา

...ขณะททรงมรบสง พระนเรศวกประพรมน ามนตซงปลกเสกโดยพราหมณเพอใชโอกาสเชนนลงยงหวชาง 3 ครง ทรงพระกนแสงจนกระทงหยาดพระสชลของเจาชายผกลาหาญกชงวงขนหนศรษะวงเขาหาขาศกตรงไปยงพระมหาอปราชาดจบาคลง การประลองยทธของชางตวนนเปนทนาสะพรงกลวและนาอศจรรย ชางทรงตวทใหญกวาพยามใชงาเสยชางตวทเลกกวาใหถอยกลบไปในทสดชางทรงตวทเลกกวากไดเปรยบวงเสยชางตวใหญไปเลกนอยและใชงวงฟาดอยางแรงชางตวใหญรอง แปรนแปรนท าใหพระมหาอปราชาทรงตกพระทย พระเจาแผนดนสยามจงทรงฉวยโอกาสก าราบพระเจาแผนดนพะโคโดยทรงตพระเศยรพระเจาแผนดนพะโคอยางแรงดวยขอชางซงใชในการบงคบชาง และทรงใชพระแสงของาวฟนพระมหาอปราชาจนกระทงหลนลงมาสนพระชนมบนพนดนและพระองคทรงจบชางไดทหารราชองครกษของพระองคซงตามมาททนกไดแทงทหารโปรตเกสซงนงตอนหลงชางพระทนงท าหนาทคอยโบกพดใหพระเจาแผนดนพะโคและบงคบชางเมอทหารพะโคเหนวาพระเจาแผนดนของตนสนพระชนมลงกถอยหนกนอลหมานกองทพไทยไดก าลงใจดกไดตดตามไปจบไดเชลยหลายคนทงทฆาตายกมมาก ทพพะโคแตกกระจายเหมอนแกลบปลวไปตามลมไดละทงทหารหลายพนคนไวขางหลง แตเนองจากทหารแตกทพไปทางบรเวณทถกท าลายแลวจงมฐานจ านวนนอยทกลบไปถงพะโค พระนเรศประสบชยชนะครงน เมอมพระชนมายได 32 พรรษา พระองคทรงสามารถปองราชอาณาจกรของพระบดาไดไมใหตกเปนเมองขนไดนบแตนนพระเจาแผนดนสยามกไมขนกบพระเจาแผนดนองคใดหนา (น. 218 – 219)

ดานพงศาวดารกรงเกาฉบบหลวงประเสรฐ พงศาวดารฉบบนเปนหลกฐานทางประวตศาสตรของไทยทบนทกพระเกยรตประวตสมเดจพระนเรศวรมหาราชเกาแกทสดเทาทพบในปจจบน (หลวงประเสรฐอกษรนตไดมาและน ามาใหหอสมดวชรญาณ เมอ ร.ศ. 126 ( พ.ศ.2450/ค.ศ.1907) มความวา

60

...ศกราช 946 วอกศก (พ.ศ. 2127) ครงนนสมเดจพระนารายณเปนเจา เสวยราช

สมบต ณ เมองพษณโลก รขาวมาวาพระเจาหงสากบพระเจาอางวะผดกน ครงนนเสดจไปชวยการศกพระเจาหงสา และอยในวนพฤหสบด แรม 3 ค า เดอน 4 ชางตนพลายสวสดมงคล และชางตนพลายแกวจกรรตนชนกน และงาชางตนพลายสวสดมงคลลยขางซาย และโหรท านายวาหามยาตราและมพระราชโองการตรสวา ไดตกแตงการนนสรรพแลวจงเสดจพยหยาตราไป ครนเถง ณ วนพธ แรม 9 ค าเดอน 5 เสดจออกตงทพไชยต าบลวดยมทายเมองก าแพงเพชร ในวนนนแผนดนไหว แลวจงยกทพหลวงเสดจไปถงเมองแครง แลวจงทพหลวงเสดจกลบคนมาพระนครศรอยธยา...ในปเดยวกนนนพระเจาหงสาใหพระเจาสาวถแลพระยาพสมยกพลลงมายงกรงพระนคร และ ณ วนพธขน 2 ค า เดอน 2 เพลาเทยงคนแลว 2 นาฬกา 9 บาท เสดจพยหยาตราไปตงทพต าบลสามขนอน ครงนนเศกหงสาแตกพายหนไป...

...ศกราช 947 ระกาศก (พ.ศ. 2128) พระเจาสาวถยกพลลงมาครงหนงเลา ตงทพต าบลสะเกษ แลตงอยแต ณ เดอนยเถงเดอนส ครนเถงวน 7 ค า เดอน 5 เวลารงแลว 4 นาฬกาบาท เสดจพยหยาตราตงทพไชยต าบลหลมพล และ ณ วนเสาร ขน 10 ค า เดอน 5 เสดจจากทพไชยโดยทางชลมารคไปทางปาโมก ครงนนตทพพระเจาสาวถซงตงอยต าบลสะเกษนนแตกพายไป

...ศกราช 948 จอศก (พ.ศ. 2129) ณ วนจนทรแรม 8 ค า เดอน 12 พระเจาหงสางาจสยางยกพลลงมาเถงกรงพระนคร ณ วนพฤหสบดขน 2 ค า เดอน 2 และพระเจาหงสาเขาลอมพระนคร และตงทพต าบลขนอนปากค และทพมหาอปราชาตงขนอนบางตนาว และทพทงปวงนนกตงรายกนไปลอมพระนครอย และครงนนไดรบพงกนเปนสามารถ และพระเจาหงสาเลกทพคนไปในศกราช 949 นน (พ.ศ. 2130) วนจนทรแรม 14 ค า เดอน 5 เสดจโดยทางชลมารคไปตทพมหาอปราชา อนตงอยขนอนบางตะนาวนนแตกพายลงไปตงอย ณ บางกระดาน วนศกรแรม 10 ค า เดอน 6 เสดจพระราชด าเนนออกไปตทพมหาอปราชา อนลงไปตงอย ณ บางกระดานนนแตกพายไป วนพฤหสบดขน 1 ค าเดอน 7 เสดจพระราชด าเนนพยหยาตราออกตงทพชย ณ วดเดชะ และตงคายขดคเปนสามารถ วนพฤหสบดขน 8 ค าเดอน 7 เอาปนใหญลงส าเภา ขนไปยงเอาคายพระเจาหงสา ตานมไดกเลกทพไปตง ณ ปาโมกใหญ วนจนทรขน 10 ค า เดอน 4 เสดจพระราชด าเนนออกไปตทพขาเศก นนแตกพายไป และไลฟนแทงขาเศกเขาไปจนคายพระเจาหงสานน วนองคารแรม 10 ค า เดอน 4 เสดจพระราชด าเนนออกตงเปนทพซม ณ ทงหลมพล และออกตทพขาเศก ครงนนไดรบพงตะลมบอนกนกบมาพระทนง และทรงพระแสงทวนแทงเหลาทหารตาย ครนขาเศกแตกพายเขาคายและไลฟนแทงขาเศกเขาไปจนเถงหนาคาย วนจนทรแรม 10 ค า เดอน 3 เพลานาฬกาหนงจะ

61

รง เสดจยกทพออกไปตทพพระยานคร ซงตงอย ณ ปากน ามทเลานน ครงนนเขาตทพไดเถงในคาย และขาเศกพายหนจากคายขาเศกเสยสน และพระเจาหงสากเลกทพคนไป (น. 463 – 466)

ขณะทพงศาวดารฉบบขนหลวงหาวด กลาววา

…สวนพระนเรศวรกบพระมหาอปราชากเขาชนชางชงชย แลวสรบฟนแทงกนดวย

พระแสงของาวตามกระบวนเพลงขอ กร ารอรบกน ประจนสกนไปตามเพลง สวนชางพระนเรศวรนนเลก กถอยพลางทางสชน ครนถอยไปอปราชา จงฟนพระนเรศวรดวยพระแสงของาว พระนเรศวรจงหลบ กถกพระมาลาบไปประมาณไดสนว ครงชางพระนเรศรถอยไปจงไดท ประจนหนงเรยกวาหนองขายนและพทรากระแทก กยงมททอนนนจนทกวนน ชางพระนเรศวรนนยนตนพทรานนเขาไดแลว จงชนกระแทกขนไป กค าคาง ชางพระมหาอปราชาเขา ฝายชางอปราชาเบอนหนาไป พระนเรศวรไดทกฟนดวยพระแสงของาว ชอเจาพระยาแสนพลพาย กถกอปราชา พระเศยรกขาดออกไปกบทบนคอชาง" (น. 308)

สวนเหตการณส าคญทพงศาวดารกรงเกาฉบบนบนทกไวเปนเนอความท าใหสมเดจกรมพรยา

ด ารงราชานภาพทรงมนพระทยวาไดทรงพบหลกฐานวาพระมหาอปราชามาตงประชมทพอยต าบลตระพงกร แลวมาชนชางกบสมเดจพระนเรศวร ทต าบลหนองสาหราย และเปนตนเคาใหทรงคนพระเจดยยทธหตถ คอ ความในพงศาวดารกรงเกาบนทกการท ายทธหตถไววา

...ศกราช 954 มะโรงศก (พ.ศ. 2135) วนศกรแรม 2 ค า เดอน 12 อปราชายกมาแตหงสาณ วนเสารแรม 1 ค าเดอน 1 เพดานชางตนพระยาไชยานภาพตกออกมาใหญประมาณ 5 องคล ครนเถงเดอนยมหาอปราชายกมาเถงแดนเมองสพรรณบร แตตงทพต าบลพงตร วนอาทตยขน 9 ค า เดอน 2 เพลารงแลว 4 นาฬกา 2 บาท เสดจพยหยาตราโดยทางชลมารค ฟนไมขมนามต าบลหลมพล ตงทพไชยต าบลมวงหวาน และ ณ วนพธขน12 ค าเดอน 2 เพลารงแลว 2 นาฬกา 9 บาท เสดจพยหยาตราโดยสถลมารค อนงเมอใกลรงขนวนขน 12 ค านน เหนพระสารรกธาตปาฏหารยไปโดยทางซงจะเสดจนน เถงวนแรม 2 ค าเดอน 2 เพลารงแลว 5 นาฬกา 3 บาท เสดจทรงชางตนพระยาไชยานภาพ เสดจออกรบมหาอปราชาต าบลหนองสาหราย ครงนนมไดตามฤกษและฝาย (ฝา) ฤกษหนอยหนง และเมอไดชนชางดวยมหาอปราชานน สมเดจพระนารายนบพตรเปนเจา ตองปน ณ พระหตถขางขวาหนอยหนง อนงเมอมหาอปราชาขขางออกมายนอยนน

62

หมวกมหาอปราชาใสนนตกลงเถงดน และเอาคนขนใสเลา ครงนนมหาอปราชาขาดคอชางตายในทนน และชางตนพระยาไชยานภาพ ซงทรงและไดชนดวยมหาอปราชาและมชยชนะนน พระราชทานใหชอเจาพระยาปราบหงสา

นอกจากน เนอความในตอนยทธหตถระหวางสมเดจพระนเรศวรกบพระมหาอปราชา กอนทจะเรมกระท ายทธหตถ กไดมเหตการณปาฏหารยเกดขนใหเหนเปนอศจรรย ดงทใน ค าใหการชาวกรงเกา ไดบรรยายไววา (ค าใหการชาวกรงเกา ค าใหการขนหลวงหาวด และพระราชพงศาวดารกรงเกาฉบบหลวงประเสรฐอกษรนต, 2515, น. 93)

…ดวยบญญาภนหารของสมเดจพระนเรศวรทจะไดชยชะแกพระมหาอปราชา ทงจะไดเปนพระมหากษตรยดวย กอนเมฆบนอากาศบนดาลเปนรปเศวตฉตรกางกนอยตรงพระคชาธารพระนเรศวร พระบรมธาตโตเทาผลมะงวกท าปาฏหารยเสดจผานมาทางกองทพพระนเรศวร พระองคกทรงยนดยกพระหตถขนนสมสการ พรอมทงนายทพนายกองทงปวง

ถงแมวา ค าใหการกรงเกาและค าใหการขนหลวงหาวด จะคาความนาเชอถอกบเหตการณทางประวตศาสตรคอนขางนอย เพราะเนอความคลาดเลอนไปจากขอเทจจรง และแมจะเชอกนวาคนไทยเหลานนไมไดเลาเรองราวทงหมดทรใหแกพมาแตค าใหการทงสองส านวนนไมสะทอนใหเหนภาพของสมเดจพระนเรศวรมหาราชในมมมองของผเลาขานถงเรองราวของพระองควา พระองคเปนวรกษตรยผซงมหาชนยกยองและยอมรบในบญญาบารมเปนอยางยง (อรอษา สวรรณประเทศ, 2552, น. 24)

ครานนพระมหาอปราชายกทพ 250,000 คน มาตกรงศรอยธยา สมเดจพระนเรศวรและสมเดจพระเอกาทศรถนา ก าลง 100,00 คน ไปตงรบทหนองสาหรายเมองสพรรณบรท าใหเกดการปะทะระหวางกองทพของพระองคและกองทพพมา เมอ 12 มกราคม พ.ศ. 2135 สมเดจพระนเรศวรทรงน าทหารตโตขาศกจนชางพระทนง ทงสองพระองคถลา เขาไปถงกองทพหลวงของพมาโดยทก าลงทหารไทยตามไปไมทนเมอเผชญหนากบทพพระมหาอปราชา พระองคทรงทาทายใหกระท ายทธหตถเยยงกษตรยขณะนนชางพระทนงถอยมาถงจอมปลวกแหงหนงจงมก าลงถนดดนชางพระมหาอปราชาเบนไปไดลางแบกถนด สมเดจพระนเรศวรทรงมชยไดจงฟนพระมหาอปราชาดวยพระแสงของาวขาดคอชางสนพระชนมสวนสมเดจพระเอกาทศรถกชนชางชนะมงจาปะโรแมทพพมา ฝายไทยจงไดชยชนะในขณะททพพมาตองสญเสยพระมหาอปราชา ซงเอกสารฝายไทยเรยกสงครามครงนวา “สงครามยทธหตถ”

63

ภาพ 23 พระนเรศวรทรงก าลงท ายทธหตถ มชยชนะเหนอพระมหาอปราชา ณ หนองสาหราย เมองสพรรณบร พ.ศ. 2135

ทมา: ถายโดยผวจย 26 มกราคม 2562

ดวยเหตผลดงกลาว สมเดจพระนเรศวรจงโปรดใหสรางพระเจดยขนองคหนง ตรงทไดกระท ายทธหตถกบพระมหาอปราชา ณ ต าบลทาคอย ซงปจจบนเปนต าบลดอนเจดย อยหางจากหนองสาหรายไปประมาณ 100 เสน พระเจดยทงรางมานานหลายรอยป เพงมาพบเมอป พ.ศ. 2456 (ค.ศ.1913) วดฐานเจดยไดดานละ 10 วา ความสงประมาณ 20 วา ตอมา ไดมการบ รณะเปนรปแบบทสมบรณ ตามแบบอยางเจดยทวดใหญชยมงคล ซงสนนษฐานวา สมเดจพระนเรศวรทรงใหสรางขนเปนอนสรณ แหงชยชนะครงนน ตามค ากราบทลแนะน าของสมเดจพระพนรตนวดปาแกว เปนเจดยกลมแบบลงกา ดงทปรากฎอยปจจบนน

สมเดจพระนเรศวร ทรงปนบ าเหนจความชอบอนเนองมาจากการสงครามครงนโดยทวกน คอ ชางพระทนงทชนชนะขาศก พระราชทานนามวา เจาพระยาปราบหงสาวด พระแสงของาวกไดนามวาเจาพระยาแสนพลพาย นบถอเปนพระแสงศกดสทธ ส าหรบพระเจาแผนดนทรงคชาธารในรชกาลหลง ๆ สบมา พระมาลาทพระองคทรงในวนนน กปรากฎนามวาพระมาลาเบยง ด ารงคงอยมาถงปจจบนน

64

เมอเสรจศกแลว สมเดจพระนเรศวรทรงโทมนส ทไมสามารถจะตขาศกใหแตกยบเยนไปไดเหมอนครงกอน เพราะเหตทแมทพนายกองไมสามารถตามเสดจใหทนการรบพงพรอมกน พระองคจงใหลกขน ประชมปรกษาโทษแมทพนายกองเหลานนตามพระอยการศก ลกขนปรกษากนแลววางบทวา

พระยาศรไสยณรงค มความผดฐานฝาฝนพระบรมราชโองการ ไปรบพงขาศกโดยพละการจนเสยทพแตกมา เจาพระยาจกร พระยาพระคลง พระยาเทพอรชน พระยาพชยสงคราม พระย ารามค าแหง มความผดฐานละเลย มไดตามเสดจใหทนทวงทการพระราชสงคราม ทงหมดน โทษถงประหารชวตดวยกน พระองคจงทรงใหเอาตวคนทงหมดดงกลาวไปจ าตรไว พอพนวนพระแลว ใหเอาไปประหารชวตเสย ตามค าพพากษาของลกขน

ครนถงวนแรม 14 ค า เดอนย สมเดจพระนพรตน วดปาแกว กบพระราชาคณะรวม 25 รป เขาไปเฝา ถามขาวถงการเสดจพระราชสงครามตามประเพณ สมเดจพระนเรศวรจงตรสเลาเหตการณทงปวงใหฟงทกประการ สมเดจพระพนรตนไดฟงแลวจงถวายพระพรถามวา พระองคมชยแกขาศก แตเหตไฉนขาราชการทงปวงจงตองรบราชทณฑ สมเดจพระนเรศวรตรสตอบวา นายทพนายกองเหลานกลวขาศกมากกวากลวพระองค ละใหแตพระองคสองคนพนอง ฝาเขาไปทามกลางขาศก จนไดท ายทธหตถกบพระมหาอปราชา ตอมชยกลบมาจงไดเหนหนาพวกเหลาน นหากวาพระองคยงไมถงท ตาย หาไมแผนดนกจะเปนของชาวหงสาวดเสยแลว เหตนพระองคจงใหลงโทษตามอาญาศก สมเดจพระพนรตนจงถวายพระพรวา เมอพเคราะหดขาราชการเหลาน ทจะไมกลวสมเดจพระนเรศวรนนหามได เหตทงนเหนจะเผอญเปน เพอจะใหพระเกยรตแกพระองคเปนมหศจรรย เหมอนสมเดจพระสรรเพชญพทธเจา เมอพระองคเสดจเหนออปราชตบลลงกใตควงไมโพธครงนน เทพเจากมาเฝาพรอมหมนจกรวาล พระยาวสวดมารยกพลเสนามาผจญ ถาพระพทธเจาไดเทพเจาเปนบรวาร มชยแกพระยามารกหาสเปนอศจรรยไม เผอญใหหมเทพเจาทงปวงปลาศนาการหนไปสน เหลอแตพระองคเดยวสามารถผจญใหเหลามารปราชยไปได จงไดพระนามวา พระพชตมาร โมฬศรสรรเพชญดาญาณ เปนมหาอศจรรยบนดาลไปทวอนนตโลกธาต กเหมอนทงสองพระองคครงน ถาเสดจพรอมดวยโยธาทวยหาญมาก และมชยชนะแกพระมหาอปราชา กจะหาสเปนมหศจรรยแผพระเกยรตยศ ใหปรากฎแกนานาประเทศไม อนเหตทเปนทงน เพอเทพเจาทงปวงอนรกษาพระองค จกส าแดงพระเกยรตยศ เปนแนแท

สมเดจพระนเรศวรไดทรงฟงแลวกทรงพระปตโสมนส ตรสวา พระผเปนเจาวานควรหนกหนา สมเดจพระพนรตนจงไดถวายพระพรวา ขาราชการซงเปนโทษเหลานกผดหนกหนาอยแลว แตทวาไดท าราชการมา แตครงสมเดจพระบรมอยกาธราช และสมเดจพระพทธเจาหลวง ตลอดมาจนถงพระองคดจพทธบรษท สมเดจพระบรมคร จงขอพระราชทานโทษคนเหลานไวสกครงหน ง จะไดท าราชการฉลองพระเดชพระคณสบไป สมเดจพระนเรศวร จงมรบสงวาเมอสมเดจพระพนรตนขอแลว พระองคกจะถวาย แตทวา จะตองไปตเมองตะนาวศร เมองทวายแกตวกอน สมเดจพระพนรตน

ถวายพระพรวา การจะใชไปตบานเมองนนสดแตพระองคจะสงเคราะห มใช กจของสมณะ แลวกถวายพระพรลาไป สมเดจพระนเรศวรจงโปรดใหนายทพนายกองทมความผดพนจากเวรจ า แลว

65

ทรงใหพระยาจกรยกกองทพมก าลงพล 50,000 คน ไปตเมองตะนาวศรทพหนง ใหพระยาพระคลงคมกองทพมก าลง 50,000 ไปตเมองทวายอกองทพหนง

3.3. บนทกเรองเจดยยทธหตถ

เรองเจดยยทธหตถน สมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพ ทรงนพนธไวในหนงสอนทานโบราณคด มขอมลทนารดงน

ในหนงสอพระราชพงศาวดาร ไดกลาวถงเจดยยทธหตถไววา เมอสมเดจพระนเรศวรมหาราช ทรงชนะยทธหตถแลว "ตรสใหกอพระเจดยสถาน สวมศพพระมหาอปราชาไว ณ ต าบลตระพงกร"

สมเดจกรมพระยาด ารง ฯ ไดทรงใหพระยากาญจนบร (นช) ไปสบหา ไดความวาบานตระพงกรมมาแตโบราณ เปนทดอนตองอาศยใชน าบอ มบอน ากรอฐขางในซงค าโบราณ เรยกวา ตระพงกร อยหลายบอ แตไมมเจดยทสมควรวาเปนของพระเจาแผนดนสรางอยในบรเวณนน

เมอไดประมวลเหตการณในประวตศาสตรไดขอสรปวา สมเดจพระนเรศวร โปรดใหสรางพระเจดยยทธหตถ ขนตรงทชนชางองคหนง แลวทรงสรางพระเจดยใหญอกองคหนง ขนานนามวา พระเจดยชยมงคล ขนทวดเจาพระยาไทย อนเปนทสถตของพระสงฆราชฝายขวา จงมกเรยกกนวา วดปาแกว ตามนามเดมของพระสงฆคณะนน

ในปแรกรชกาลท 6 พระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาละลกษณ) เมอยงเปนหลวงประเสรฐอกษรนต ไดพบหนงสอเรองพงศาวดารเลมหนง มหลกฐานวาเขยน เมอป พ.ศ. 2223 ซงตอมาใหเรยกวา พระราชพงศาวดารฉบบหลวงประเสรฐ ฯ มความในเรองสงครามยทธหตถวา

…พระมหาอปราชามาตงประชมทพอยทต าบลตระพงกร แลวมาชนชางกบสมเดจพระนเรศวร ฯ ทต าบลหนองสาหราย เมอวนจนทร แรม 2 ค า เดอนย ปมะโรง จลศกราช 955 (พ.ศ. 2135)

สมเดจกรมพระยาด ารง ฯ จงทรงใหพระยาสนทรบร (อ กรรณสตร) สมหเทศาภบาลมณฑลนครไชยศร ไปสบหาต าบลหนองสาหราย ไดความวา ต าบลหนองสาหรายนนอยใกลล าน าทาคอย อยทางทศตะวนตกของเมองสพรรณ เปนล าน าเดยวกนกบล าน าจรเขสามพน ทตงเมองอทอง แตอยเหนอขนไปไกล มเจดยโบราณอย ชาวบานเรยกวา ดอนเจดย เปนเจดยฐานทกษณเปน 4 เหลยม 3 ชน ชนลางกวาง 8 วา องคพระเจดยเหนอฐานทกษณ ชนท 3 ขนไป หกพงหมดแลว ประมาณขนาดสงเมอยงบรบรณ เหนจะราวเทา ๆ กบ พระปรางคทวดราชบรณะในกรงเทพ ฯ

66

ภาพ 24 (ซาย) ซากเจดยยทธหตถเดม (ขวา) เจดยยทธหตถ สรางใหมครอบองคเดม ต าบล ดอนเจดย จงหวดสพรรณบร

ทมา: ภาพจากหนงสอ โบราณวตถสถานทวพระราชอาณาจกร จดพมพโดยกรมศลปากร, พ.ศ. 2500

ระยะทางระหวางต าบลส าคญทไดจากเสนทางเสดจพระราชด าเนนโดยสถลมารค ของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว เมอครงเสดจพระราชด าเนนไปสกการบชา พระเจดยยทธหตถ เมอ พ.ศ. 2453 พอประมวลไดดงน

นครปฐม ถง ก าแพงแสน ระยะทาง 568 เสน หรอประมาณ 23 กโลเมตร ก าแพงแสน ถง บานบอสพรรณ ระยะทาง 706 เสนหรอประมาณ 28 กโลเมตร บานบอสพรรณ ถง บานตระพงกร ระยะทาง 125 เสนหรอประมาณ 5 กโลเมตร บานตระพงกร ถง บานดอนมะขาม ระยะทาง 274 เสนหรอประมาณ 11 กโลเมตร บานดอนมะขาม ถง บานจรเขสามพน ระยะทาง 411 เสนหรอประมาณ 16 กโลเมตร บานจรเขสามพน ถง อทอง ระยะทาง 140 เสนหรอประมาณ 6 กโลเมตร อทอง ถง บานโขง ระยะทาง 510 เสนหรอประมาณ 20 กโลเมตร บานโขง ถง ดอนเจดย ระยะทาง 495 เสน หรอประมาณ 20 กโลเมตร

67

ภาพ 25 อนสรณดอนเจดย

ทมา: www.เทยวภาคกลาง.com สบคน 22 พฤษภาคม 2562

3.4. ปราบกบฎพระยาตะนาวศร

เมองทวาย และเมองตะนาวศร เปนเมองขนของไทยแตครงกรงสโขทยเปนราชธาน มาตกเปนของพมา เมอครงพระเจาหงสาวดบเรงนองตไดกรงศรอยธยา ดวยเหตน สมเดจพระนเรศวรจงทรงใหไปตกอนเมองอน เมองทวายอยตอแดนมอญ ขางเหนอเมองตะนาวศร พลเมองเปนทวายชาตหนงตางหาก ขนกรงศรอยธยาเหมอนอยางประเทศราช เมองตะนาวศรอยใตเมองทวายมาตอกบเมองชมพร พลเมองมทงพวกเมงและไทยปนกน เมองมะรดอนเปนเมองขน ตงอยทปากน าเมองตะนาวศร มเรอก าปนแขกฝรงมาคาขายทเมองน และมทางขนสนคามากรงศรอยธยาไดสะดวก เมองมะรดจงกลายเปนเมองทาของไทยทางอาวบงกลา ซงเรยกวาทะเลตะวนตก ทางกรงศรอยธยาจงตงขาราชการในกรง ออกไปเปนเจาเมองตะนาวศรอยางหวเมองทงปวงมาแตโบราณ เมอพมาชงเอาเมองทวายกบตะนาวศรไป กเอาแบบอยางไทยไปปกครอง

เมอพมาเจาเมองตะนาวศร ทราบขาววากองทพไทยจะยกไปตเมองกรบบอกไปยงกรงหงสาวด ขอกองทพมาชวย ครงนนพระเจาหงสาวดนนทบเรงทรงทรงพโรธแมทพนายกองทมาทพกบพระมหาอปราชา จงทรงใหเขาเหลานนคมกองทพมาชวยรกษาเมองทวายและเมองตะนาวศรใหมารบกบไทยแกตวใหม ขณะทก าลงเตรยมทพอยเจาพระยาจกรกยกทพไปถงเมองตะนาวศรเสยกอนแลวลอมเมองไว ทาง

68

ตะนาวศรสอยได 15 วนกเสยเมองแกไทย สวนกองทพพระยาพระคลงทยกไปตเมองทวาย ไดรบพงกบขาศกตรงดานเชงเขาบรรทดครงหนง ฝายไทยตขาศกแตกพายไป จากนน กองทพพระยาพระคลงกยกไปลอมเมองทวาย ลอมอยได 20 วน ทางเมองทวายกออกมาออนนอม ยอมเปนขาขอบขณฑสมา ของกรงศรอยธยาดงแตกอน

ฝายพระยาจกร เมอไดเมองตะนาวศรและเมองมะรดแลว วตกวาเมองทวายซงอยตนทาง เกรงทางขาศกยกทพมาตกระหนาบกองทพพระยาพระคลง จงใหจบเรอก าปนทมาคาขายอยทเมองมะรด ไดเรอสลปของฝรง ล าหนง ของแขก 2 ล า และเรอพนเมองอก 150 ล า จดเปนกองเรอรบ ใหพระยาเทพอรชนเปนนายทพเรอ คมก าลงพล 10,000 คน ยกไปเมองทวายทางทะเล ใหพระยาศรไสยณรงค คมก าลงพล 10,000 คน อยรกษาเมองตะนาวศร แลวเจาพระยาจกรยกก าลงพล 30,000 คน ยกขนไปเมองทวายทางบก กองก าลงทางเรอของพระยาเทพอรชน ยกไปทางทะเล ถงต าบลบานบอในแดนเมองทวาย กปะทะกบก าลงทางเรอของสมงอบากอง สมงพระตะบะ ซงพระเจาหงสาวดใหลงมาชวยรกษาเมองตะนาวศร มก าลงทางเรอประมาณ 2,000 ล า ก าลงพลประมาณ 10,000 คน กเขารบพงกนทางทะเล ตงแตเชาถงเทยง ยงไมแพชนะกน ถงเวลาบายลมตงคลนใหญ จงตองทอดสมอเรอ รอกนอยทงสองฝาย

ฝายพระยาพระคลง เมอไดตเมองทวายแลว กเปนหวงทางเจาพระยาจกร เนองจากไมไดขาววาตเมองตะนาวศรไดแลวหรอไม จงใหจดก าลงทางเรอ มจ านวนเรอ 100 ล า กบก าลงพล 5,000 คนใหพระยาพชยสงคราม พระยารามค าแหง คมก าลงไปชวยเจาพระยาจกรทเมองตะนาวศร พอกองทพยกออกจากเมองทวาย กไดยนเสยงปนดงขนทางทศใต จงใหขนโจมจตรงค คมเรอลาดตะเวณลงไปสบ ไดความวา กองก าลงทางเรอของไทยยกขนมาจากทางตะนาวศร ก าลงตอสอยกบกองก าลงทางเรอของพมา ฝายไทยจงยกกองทพเขาตกระหนาบพมาลงไปจากทางเหนอ กองทพไทยยงถก สมงอบากองนายทพพมาตายในทรบ และยงเรอสมงพระตะบะ และเรอขาศกจมอกหลายล า กองก าลงทางเรอของพมากแตก กองทพไทยจบเปนไดประมาณ 500 คน ไดเรอและเครองศตราวธเปนจ านวนมาก

ฝายไทยไดทราบความจากพวกเชลยวา ยงมกองทพขาศกยกมาทางบก จากเมองเมาะตะมะจะลงมาชวยเมองทวาย เจาพระยาจกรกบพระยาพระคลง จงจดก าลงทางบกขนไปทางแมน าทวายเปนสองทาง โดยทกองทพเจาพระยาจกร ยกขนไปทางฝงตะวนออก กองทพพระยาพระคลงยกไปทางฝงตะวนตกของแมน า ไปดกซมอยสองฟากทางทกองทพขาศกจะยกลงมา กองทพขาศกมเจาเมองมลวนเปนนายทพ ยกลงมาทางฝงตะวนออกของแมน าทางหนง ตรงมาทางเมองกลออง หมายทจะเขาเมองทวายทางต าบลเสอขาม โดยทไมรวา เมองทวายและเมองตะนาวศรเสยแกไทยแลว สวนเจาเมองกลตองป กคมกองทพ มาทางชายทะเลดานตะวนตก มาถงปาเหนอบานหวนโพะ ฝายไทยเหนฝายพมา ยกก าลงถล าเขามาในบรเวณทซมอย กออกระดมโจมตทงสองกองทพ ฝายขาศกไมทนรตวกแตกพาย เสยชางมาผคนและเครองศตราวธใหแกฝายไทยเปนอนมาก ฝายไทยจบไดนายทพนายกอง 11 คน ไพรพล 400 คนเศษ เมอความทราบถงสมเดจพระนเรศวร พระองคกโปรดใหพระยาศรไสยณรงค อยรกษาเมอง

69

ตะนาวศรตอไป สวนเมองทวาย กใหเจาเมองกรมการ เขามาเฝาถอน าพพฒนสจจา แลวโปรดใหกลบไปรกษาเมองตามเดม แลวมตราใหกองทพกลบพระนคร เมอป มะเสง พ.ศ. 2136

3.5. สงครามกรงละแวก พ.ศ. 2135 – 2137 (ค.ศ. 1592 – 1594)

สมเดจพระนเรศวรทรงแคนเคองเขมร ทลอบเขามาท ารายไทย ทกครงทไทยเกดมภยพบตและออนก าลงลง ดงนน พอเสรจศกส าคญหมดแลว พระองคจงเสดจยกทพไปตกมพชา ในปมะเสง พ.ศ. 2136 (ค.ศ. 1593) โดยจดก าลงเปนทพเรอสองกองทพ ใหพระยาเพชรบรเปนแมทพเรอ ยกไปตทางเมองปาสกทพหนง ใหพระยาราชวงสน เปนแมทพเรอ ยกไปตเมองบนทายมาศอกทพหนง สวนกองทพบก ใหพระยานครราชสมา คมพลหวเมองตะวนออก ไปตเมองเสยมราฐ และฝงตะวนออกของทะเลสาบเขมรอกทพหนง สวนกองทพหลวง ใหพระราชมนคมกองทพหนา สมเดจพระนเรศวรและสมเดจพระเอกาทศรถ เสดจยกทพหลวงไปตเมองพระตะบอง ทางดานฝงตะวนตกของทะเลสาบ นดหมายใหไปถงเมองละแวก อนเปนนครหลวงของกมพชา พรอมกนทกกองทพ ในการน ใหเกณทผคนในเมองนครนายก เมองปราจณบรอนอยบนเสนทางเดนทพไปเขมร เขารวมกองทพดวย เมอไปถงเมองพระตะบองกตเมองได และจบตวเจาเมอง คอพระยามโนไมตรจตได จากนนกเขาตเมองละแวกได เมอตน ปมะเมย พ.ศ. 2137 (ค.ศ. 1594) จบนกพระสตถาเจากรงกมพชาได แลวใหประหารชวตนกพระสตถาเสยในพธปฐมกรรม แลวกวาดตอนครอบครวเขมร มาเปนเชลยเปนอนมาก พระองคไดใหพระมหามนตรปกครองเขมรชวคราว แลวใหน าราชอนชานกพระสตถา พระนามวาพระเจาศรสพรรณมาธราชมายงกรงศรอยธยา ตอมาจงโปรด ฯ ใหกลบไปครองกรงกมพชา เขมรจงกลบเปนเมองขนของไทยนบแตนนมา

เหตการณในตอนน วน วลต ไดบรรยายไววา

….สมเดจพระนเรศวรเสดจยกทพไปตบานเมองตาง ๆ ไดเปนอนมาก และมชยตอเจากรงกมพชา พระองคจบพระเจากรงกมพชา และพระราชโอรสธราชทงหมดเปนเชลย แตทรงอนญาตใหพระราชโอรสองคใหญของเจากรงกมพชา อยครอบครองกมพชาตอไป โดยใหถวายสตยปฏญาณวาจะไมคดคดทรยศ จะเปนขากรงศรอยธยาสบไป เมอไดจดการกบกรงกมพชาเสรจแลว สมเดจพระนเรศวรจงยกทพกบพระนคร และใหเอาตวเจากมพชา กบราชโอรสอกสามองคมาเปนเชลยดวย เมออย ตอมาไดระยะหนงไมนาน กโปรดใหสงเจากรงกมพชากลบไปเสวยราชย ณ กรงกมพชาตามเดม โดยใหถวายสตยปฏญาณวา ใหพระราชโอรสอยเปนตวจ าน าทกรงศรอยธยา และใหกรงกมพชาถวายตนไมเงนตนไมทองตอกรงศรอยธยาปละครง

70

เมอสมเดจพระนเรศวรเสดจกลบถงพระนครแลว ไดมพระราชด ารสสงใหตงหวเมองเหนอ ทไดทงใหรางตงแตเรมท าสงครามกอสรภาพอย 8 ปนน ใหกลบมเจาเมองกรมการปกครองดงแตกอน ทรงตงใหขาราชการทมบ าเหนจความชอบ ใหไปเปนผปกครองคอ พระยาชยบรณ (ไชยบร) ขาหลวงเดม ทไดทรงใชสอยท าศกมาแตแรก ใหเปนเจาพระยาสรสห ครองเมองพษณโลก พระยาศรเสาวราช ไปครองเมองสโขทย พระองคทอง ไปครองเมองพชย หลวงจา (แสนย) ไปครองเมองสรรคโลก และเขาใจวา ไดสงครอบครวเขมรทไดมาคราวไปตเขมรนน ไปอยหวเมองเหนอโดยมาก

3.6. เสดจยกทพตกรงหงสาวด พ.ศ. 2138 (ค.ศ. 1595)

การทสมเดจพระนเรศวร ไดหวเมองมอญฝายใตมาเปนเมองขน นบวาเปนจดหกเหทมนยส าคญ ของการสงครามไทยกบพมา จากเดม ฝายพมาเปนฝายยกทพมาย ายไทยมาโดยตลอด การไดหวเมองมอญฝายใต ท าใหไทยใชเปนฐานทพ ทจะยกก าลงไปตเมองหงสาวดไดสะดวก

สมเดจพระนเรศวรเสดจยกกองทพหลวงไปตเมองหงสาวด ออกจากพระนคร เมอวนอาทตย ขน3 ค า เดอนอาย ปมะแม พ.ศ. 2138 (ค.ศ. 1595) มก าลงพล 120,000 คน เดนทพไปถงเมองเมาะตะมะ แลวรวบรวมกองทพมอญเขามาสมทบ จากนน ไดเสดจยกกองทพหลวงไปยงเมองหงสาวด เขาลอมเมองไว กองทพไทยลอมเมองหงสาวดอย 3 เดอน และไดเขาปลนเมอง เมอวนจนทร แรม 13 ค า เดอน 4 ครงหนง แตเขาเมองไมได ครนเมอทรงทราบวาพระเจาแปร พระเจาองวะ พระเจาตองอ ไดยกกองทพลงมาชวยพระเจาหงสาวดถงสามเมอง เหนวาขาศกมก าลงมากนก จงทรงใหเลกทพกลบ เมอวนสงกรานต เดอน 5 ปวอก พ.ศ. 2139 (ค.ศ. 1596) และไดกวาดตอนครอบครวในหวเมองมณฑลหงสาวด มาเปนเชลยเปนอนมาก และกองทพขาศกมไดยกตดตามมารบกวนแตอยางใด

การสงครามครงน สมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพ (2546) ทรงสนนษฐานวา สมเดจ พระนเรศวรเสดจยกทพไปครงน เปนการจไป โดยไมใหขาศกมเวลาพอตระเตรยมการตอสไดพรกพรอม และพระราชประสงคทยกไปนน นาจะมอย 3 ประการคอ

ประการแรก ถาสามารถตเอาเมองหงสาวดไดกจะตเอาทเดยว ประการทสอง ถาตเมองหงสาวดยงไมไดครงน กจะตรวจภมล าเนา และก าลงขาศกใหรไว

ส าหรบคดการคราวตอไป ประการทสาม คงคดกวาดตอนผคนมาเปนเชลยใหมาก เพอประสงคจะตดทอนก าลงขาศก

และเอาผคนมาเพมเตม เปนก าลงส าหรบพระราชอาณาจกรตอไป ขอสนนฐานอน ๆ มอยวา การกวาดตอนผคนกลบพระราชอาณาจกรไทยครงน นาจะไดชวยน า

คนไทย ผซงถกพมากวาดตอนเอาไปเปนเชลย แลวเอาตวไวใชงานตามเมองตาง ๆ กลบมาดวย ประการตอมา สาเหตทยกทพกลบนน นอกจากจะทรงเหนวา กองทพขาศกก าลงระดมยกมาจากอกสามเมองใหญ มก าลงมากแลว เสบยงอาหารของกองทพไทยกนาจะขาดแคลน เพราะมก าลงพลมาก และลอมเมองหงสาวดอยนานถงสามเดอน ประกอบกบใกลเขาสฤดฝนแลว และประการสดทาย การทพระองคถอนทพ

71

กลบ โดยทพมาไมไดยกตดตามตหรอรบกวนแตอยางใด ทงทมพลเรอนทถกกวาดตอนมาเปนจ านวนมาก เชนเดยวกบครงสงครามประกาศอสรภาพทเมองแครง กนาจะเปนเพราะพระองคด าเนนการถอนทพ และน าผคนพลเรอนกลบมาอยางมระบบ โดยใหพลเรอนลวงหนาไปกอน อยางครงสงครามประกาศอสรภาพ พมาไมกลาตดตาม เพราะไดทราบบทเรยนจากครงนน ประกอบกบความเกลงกลวในพระบรมเดชานภาพของสมเดจพระนเรศวร และความเขมแขงเกงกลาสามารถของกองทพไทยในครงนน ท าใหกองทพไทยถอนทพกลบไดโดยราบรน ปราศจากการรบกวนใด ๆ

3.7. สงครามเมองตองอ พ.ศ. 2143 (ค.ศ. 1600)

หลงจากทสมเดจพระนเรศวรยกทพไปตกรงหงสาวดครงแรกแลว ไทยกวางศกสงครามอย 3 ป ในระหวางนน พมามเหตการณตาง ๆ เกดขนมากมาย ลวนแตไมเปนผลดตอพมา พระเจาหงสาวดนนทบเรงไดยกพระเจาองวะใหเปนพระมหาอปราชา แทนทจะยกใหแกพระเจาแปร ซงเคยท าสงครามมความชอบมาแตกอน พระเจาแปรคดวาพระเจาตองอสงเสรมพระเจาหงสาวด ใหด าเนนการไปเชนนน กแคนพระเจาตองอ จงยกทพไปตเมองตองอ เวลานนพระเจาตองอยงอยทเมองหงสาวด ใหนดจนหนองผเปนราชบตรอยรกษาเมอง พระเจาแปรตเมองตองอไมได จงไดแตแขงเมอง ตอมาเมองตองอ เมองยะไข เมองเชยงใหม และกรงศรสตนาคนหต กตงแขงเมองขนมาบาง พระเจาหงสาวดไมรทจะท าประการใด เหนวาไมมก าลงพอทจะปราบปรามได จงตองนงอย

ฝายพระหนอแกว เจากรงศรสตนาคนหต ไดหนนใหพระยานานซงขนกบเมองเชยงใหม ใหแขงเมองตอเชยงใหม บรรดาชาวลานชางซงถกกวาดตอนไปจากถนฐานเนองจากการสงคราม พอรวาพระหนอแกวประกาศเอกราชกดใจ พากนอพยพครอบครวจะกลบไปเมองลานชาง แตเสนทางกลบตองผานเขตเมองเชยงใหม พระเจาเชยงใหมชอมงนรธาชอ ซงเปนนองของพระเจาหงสาวด กคอยขดขวางเพอรกษาประโยชนของพมา พระหนอแกวจงเตรยมกองทพ มารบครวลานชางไปจากเมองเชยงใหม พระเจาเชยงใหมทราบเรองกรอนตว ประกอบกบการทตนเปนพมาเขามาปกครองชาวไทย เมอพมาท าสงครามแพไทย ราษฎรกจะไมกลวเกรงพมาอกตอไป ถากองทพกรงศรอยธยาหรอกรงศรสตนาคนหตยกมาต เกรงวาราษฎรจะไปเขากบฝายขาศก เมอเหนสถานการณเปนเชนนน จงหาทางออกดวยการมาสวามภกดกบไทย พระเจาเชยงใหมจงสงทตเชญราชสาสน และเครองราชบรรณาการมายงกรงศรอยธยา ขอเปนขาขอบขณฑสมา ตอสมเดจพระนเรศวร และขอพระราชทานกองทพขนไปชวยคมกนเมองเชยงใหม สมเดจพระนเรศวรจงโปรดใหเจาพระยาสรสห เจาเมองพษณโลก คมกองทพหวเมองฝายเหนอขนไปหามปราม มใหทางลานชางมารกรานเมองเชยงใหม และใหพาตวพระยารามเดโช ซงเปนทาวพระยาเมองเชยงใหม ทหนพมามาพงสมเดจพระนเรศวรทกรงศรอยธยา ขนไปชวยพระเจาเชยงใหมรกษาบานเมองตอไปดวย

เจาพระยาสรสหยกทพขนไปถงเมองเชยงแสน หามทพกรงศรสตนาคนหต ซงยกก าลงมาตงตดเมองเชยงแสนอย ใหยตการรกรานเมองเชยงใหม ดวยพระเจาเชยงใหมไดยอมเปนขาขอบขณฑสมาของกรงศรอยธยาแลว กองทพกรงศรสตนาคนหต ไดทราบเรอง กเกรงพระบรมเดชานภาพสมเดจพระนเรศวร

72

พากนเลกทพกลบไป แตเวลานนเมองนานและเมองฝาง ยงไมยอมออนนอมตอพระเจาเชยงใหม เจาพระยาสรสหจงใหพระยารามเดโช เปนขาหลวงอยทเมองเชยงแสน เพอใหเกลยกลอมหวเมองทยงกระดางกระเดอง และคอยระวงมใหเกดเหตกบเมองลานชางตอไป ตงแตนนมาดนแดนลานนาไทย กเขามาอยในพระราชอาณาเขตของสมเดจพระนเรศวรมาโดยตลอด เปนการเรมรวมชนชาตไทย เขามาเปนปกแผนอนหนงอนเดยวกน นอกจากทกลาวมาแลว ยงมเหตการณเกดขนทางเมองยะไข ซงแตเดมเปนประเทศอสระอยทางชายทะเลดานตะวนตก ตอมาไดตกเปนประเทศราชของพมา ในสมยพระเจาหงสาวดบเรงนอง เมอพระเจาหงสาวดนนทบเรงเสอมอ านาจลง พระเจายะไขกตงแขงเมองบาง เชนเดยวกบเมองใหญอน ๆ ทไดกลาวมาแลว เหตการณดงกลาวไดเกดขนโดยตอเนองกนมา ตงแตปมะแม พ.ศ. 2138 (ค.ศ. 1595) จนถงปจอ พ.ศ. 2141 (ค.ศ. 1598) สมเดจพระนเรศวรทรงพระราชด ารเหนวา เมองหงสาวดปนปวน เปนโอกาสของฝายไทย จงทรงใหเตรยมการตเมองหงสาวดอกครงหนง การยกทพไปครงนไดมการเตรยมการเปนขนตอน ไมไดยกแบบจโจมไปเชนครงกอน เรมตนดวยการใหเจาพระยาจกร คมกองทพ มก าลงพล 15,000 คน ยกออกไปเมอตนปกน พ.ศ. 2142 (ค.ศ. 1599) ไปตงทพอยทเมองเมาะล าเลง เกณฑผคนมาท านาในปฤดฝนปนน เพอเตรยมเสบยงอาหารไวส าหรบกองทพหลวง และไดเกณฑกองทพเมองทวาย มก าลงพล 5,000 คน ใหไปตงตอเรอส าหรบกองทพ ทเกาะพะรอก แขวงเมองวงราว (ปจจบน คอเมองอมเฮสต ) ครงนน หวเมองขนของเมองหงสาวด ทราบเรองวา สมเดจพระนเรศวรจะเสดจไปตเมองหงสาวด กพากนมาออนนอมหลายเมอง ทส าคญ คอ เมองยะไข (ละเคง) กบเมองตองอ ซงไดตงแขงเมองอยกอนแลว ทงสองเมองนไดมศภอกษร ใหทตถอมาถวายสมเดจพระนเรศวร ทกรงศรอยธยา รบวาถาเสดจไปตเมองหงสาวดเมอใด กจะยกกองทพลงมาชวย การด าเนนการทางการทตของทงสองเมองน ทางกรงหงสาวดไมทราบเรอง

การทเมองทงสองมาออนนอมตอสมเดจพระนเรศวรนน นอกจากจะเปนการปลอดภยจากกองทพไทยแลว กยงหวงประโยชนทจะไดเพมเตมจากสถานภาพทเปนอยปจจบน กลาวคอ

เมองยะไขเปนเมองชายทะเล ชาวเมองยอมช านาญในการใชเรอ พระเจายะไขอยากไดหวเมองขนหงสาวด ทตอแดนกบทางชายทะเลตะวนออก ไปเปนเมองขนของยะไข จงมาขอเขากบไทย ดวยหวงวาจะใหสมเดจพระนเรศวร ยอมยกหวเมองดงกลาวใหเปนบ าเหนจ เมอทตยะไขกลบจากกรงศรอยธยา พระเจายะไขทราบวา สมเดจพระนเรศวรรบเปนไมตรแลว กใหกองก าลงทางเรอยกมายดเมองสเรยม (เมองเสรยง) ซงตงอยทปากน าหงสาวดไวได และรอทากองทพไทยอย ส าหรบการปฏบตการขนตอไป

สวนเมองตองอ พระเจาตองอเหนวา เมอสมเดจพระนเรศวรตเมองหงสาวดไดแลว คงจะแสวงหาผทจะครอบครองเมองหงสาวดตอไป และเมอไดเปนพระเจาหงสาวด โดยทมก าลงฝายไทยสนบสนนอย กจะไดเปนใหญในเมองพมา อยางไรกตาม ทเมองตองอในเวลานนมพระภกษรปหนง ชอพระมหาเถรเสยมเพรยม เปนผทมความเหนตางไปจากพระเจาตองอ เมอทราบวาพระเจาตองอ มาออนนอมตอไทย จงเขาไปทดทานดวย เหตผลวาการทพระเจาตองอหมายจะเปนใหญ โดยปกตพงไทยนนเหน

73

จะไมสมคด เพราะกรงหงสาวดและกรงศรอยธยา ไดท าศกขบเคยวกนมา กดวยประสงคจะแขงอ านาจกน ถาพระนเรศวรไดเมองหงสาวดแลว คงไมยอมใหใครมอ านาจเปนคแขงอก คงคดจะตดรอนทอนก าลง ไมใหเมองหงสาวดกลบเปนอสระไดอกตอไป คงไดเปนเพยงประเทศราชขนกรงศรอยธยา เหมอนอยางทเมองตองอขนพระเจาหงสาวดอยปจจบน หนทางทพระเจาตองอคดจะเปนใหญโดยล าพง ไมตองไปเปนเมองขนของไทยนนมอย แลวกไดบอกอบายใหพระเจาตองอทราบ พระเจาตองอกเหนดวย จงไดแตงคนสนท ใหลอบมาเทยวยยงพวกมอญ ทถกไทยเกณฑใหท านา ใหเปนอรกบไทย โดยยยงมอญวา เมอเสรจสงครามแลว พวกมอญกจะถกฝายไทยกวาดตอนมาไวทกรงศรอยธยา พวกมอญเหลานนจงซองสมกน มทาทวาจะกอการกบฎตอไทย เมอสมเดจพระนเรศวรยกกองทพหลวงจากพระนครศรอยธยา พรอมสมเดจพระเอกาทศรถ เมอปลายป พ.ศ. 2142 เมอมาถงเมองมอญ พระองคตองใชเวลาถงสามเดอน จงปราบมอญลงได นบเปนอปสรรคส าคญประการหนง ในการยกกองทพไปตเมองหงสาวด

นอกจากนน พระเจาตองอยงไดด าเนนกศโลบายขนตอไป โดยแตงทตไปยงกองทพเมองยะไข ซงตงอยทเมองสเรยม ชกชวนพระเจายะไข ใหยกทพไปตดเมองหงสาวด สวนพระเจาตองอจะยกกองทพไป ท าประหนงวาจะไปชวยพระเจาหงสาวด เมอเขาเมองหงสาวดไดแลว กจะหยาทพกบพระเจ ายะไข แลวจะยอมยกหวเมองทางชายทะเลใหตามททางยะไขตองการ พระเจายะไขเหนดดวยกบแผนการน จงตกลงดวย แลวทงสองเมองกเรมด าเนนการตามแผน โดยยกกองทพไปตเมองหงสาวด เมอเดอน 12 ปกน แตเหตการณไมเปนไปตามทคาดการณไว พระเจาหงสาวดมความระแวง ไมไวใจพระเจาตองอ จงไมยอมใหกองทพเมองตองอเขาเมอง กองทพเมองตองอและกองทพเมองยะไข จงตองลอมเมองหงสาวดไว เมอเมองหงสาวดถกลอมอยนานเขา เกดขาดแคลนเสบยงอาหาร พวกผคนพลเมองทอดหยากกพากนหลบหน ไปพงพระเจาตองอมากขน จนถงพวกขาราชการ และในทสดพระมหาอปราชาเอง กไปขากบพระเจาตองอ เมอไดขาววากองทพสมเดจพระนเรศวร ยกไปถงเมองเมาะตะมะ พระเจาหงสาวดเหนวาไมมทางเลอก จงยอมใหกองทพพระเจาตองอเขาไปในพระนคร แลวมอบราชการบานเมอง ใหพระเจาตองอบงคบบญชาตางพระองคแตนนมา พระเจาตองอจงสงราชธดาของพระเจาหงสาวดนนทบเรงองคหนง กบชางเผอกเชอกหนง ไปถวายพระเจายะไข แลวขอหยาศกตามทไดตกลงกนมาแตตน และขอใหกองทพพระเจายะไข คอยกดกนกองทพสมเดจพระนเรศวร พระเจายะไข กยนยอมตามนน จากนน พระเจาตองอกทลพระเจาหงสาวดวา กองทพสมเดจพระนเรศวรทยกมาครงน มก าลงมากนก จะตอสอยทเมองหงสาวด คงรบไวไมไหว ใหเชญเสดจไปเมองตองอ เพอตงรบตอสขาศกทนน แลวพระเจาตองอกทะยอยสงผคน และทรพยสมบตสงไปเมองตองอ โดยสงพระมหาอปราชาไปกอน เมอไปถงไมนานนดจนหนอง ราชบตรพระเจาตองอ กลอบปลงพระชนมพระมหาอปราชาเสย แลวปกปดไมใหความทราบถงพระเจาหงสาวด

สมเดจพระนเรศวรพรอมดวยสมเดจพระเอกาทศรถ เสดจยกกองทพหลวงมก าลงพล 10,000 คน ออกจากกรงศรอยธยา เมอวนขน 11 ค า เดอน 11 พ.ศ. 2142 เดนทพไปทางดานเจดยสามองค เมอเสดจถงเมองเมาะตะมะ ตองทรงยบยงทพ เพอปราบปรามพวกมอญกบฎอยเกอบสามเดอน จงสงบราบคาบ เมอพระองคทราบวา กองทพเมองยะไขกบกองทพเมองตองอ ตงลอมเมองหงสาวดอยก

74

แคลงพระทย ทเหนกองทพทงสองเมองดวนไปกระท าการเสยกอน ไมเปนไปตามทไดกราบทลเอาไว ดงนน เมอปราบปรามพวกมอญเสรจเรยบรอยแลว กเสดจยกกองทพหลวงจากเมองเมาะตะมะ เมอเดอนสาม ปกนนน ฝายพระเจาตองอทราบดงนน กพาพระเจาหงสาวดออกจากพระนคร เมอวนขน 2 ค า เดอนส มงไปเมองตองอ ทงเมองหงสาวดไวใหพวกยะไข พวกยะไขจงเกบทรพยสมบตทยงคงเหลออยทเมองหงสาวด แลวเผาปราสาทราชวง วดวาอาราม จนไฟไหมลกลามไปทวเมอง แลวพากนหลบหนจากพระนครไป

ภาพ 26 พระนเรศวรไดเมองหงสาวดจงเสดจไปนมสการพระมตาวแลวเสดจพระราชด าเนน กลบไปประทบ ณ คายสวนหลวง พ.ศ. 2142

ทมา: ภาพจตกรรมวดสวรรณดาราราม จงหวดพระนครศรอยธยา

75

สมเดจพระนเรศวรเสดจไปถงเมองหงสาวด เมอวนขน 10 ค า เดอน 4 หลงจากทพระเจาตองอ พาพระเจาหงสาวดหนไปได 8 วน พระองคทอดพระเนตรเหนเมองเหลอแตทรากกขดพระทย จงทรงใหทพหลวงตงคายประทบอยทสวนหลวงใกลพระธาตมตาว แลวแตงขาหลวง ถอหนงสอรบสงไปยงพระเจาตองอ ถงเรองทไดใหสญญากนไว เมอเหตการณมาเปนเชนน ถาหากวาพระเจาตองอซอตรงคงความสตยอย กใหมาเฝา และพาพระเจาหงสาวดมาถวายตามประเพณ ถาไมท าดงนน จะยกกองทพตามไปตเมองตองอใหจงได

พระเจาตองอไดทราบหนงสอรบสง พยายามหาทางผอนคลายประณประนอม แกตวและประวงเวลา โดยใหมงรดอองเปนทต เชญพระธ ามรงคเพชรสามยอด อนเปนเครองราชปโภคส าหรบพระเจาหงสาวด มาถวายสมเดจพระนเรศวร ทลวา พระเจาหงสาวดประชวรอย และทางตองอก าลงรวบรวมชางมาพาหนะทไดจากเมองหงสาวด เมอพระเจาหงสาวดหายประชวร กจะน ามาถวายพรอมกน พระเจาตองอยงมความสามภกดซอตรงอย หาไดคดกลบสตยอยางไรไม ขอเชญเสดจพกอยทเมองหงสาวดกอน สมเดจพระนเรศวรทรงรเทาทนวา พระเจาตองอไมสจรตจรง ตองการหนวงทพหลวงประวงเวลาไว เพอใหมเวลาเตรยมรกษาเมองตองอ จงทรงปรกษานายทพนายกอง ถงการทจะยกไปตเมองตองอตอไป

ฝายพระเจายะไข เมอหยาทพกบพระเจาตองอแลว กถอยทพกลบไปตงอยทเมองสเรยม เมอสมเดจพระนเรศวรเสดจถงเมองหงสาวด พระเจายะไขจงใหขนนางผใหญเปนทต เขาไปเฝากราบทลชแจงวา ไดยกทพมาชวยตามทไดรบไว แตพระเจาตองอคดกลอบายชงเอาเมองหงสาวดได กองทพยะไขไมรทจะท าประการใด จงถอยไปรอกองทพไทยอยทเมองสเรยม ไดเตรยมก าลงพลไว 5,000 คน จะใหกองทพยะไขปฏบตการอยางไร กพรอมทจะปฏบต สมเดจพระนเรศวรทรงแคลงพระทย ทพระเจายะไขไมไดมาเฝาเอง และทรงทราบกตตศพทวา พวกยะไขเผาเมองหงสาวด จงมรบสงตอบวา กองทพหลวงมก าลงพลมากพออยแลว อยาใหกองทพยะไขยกมาเลย สมเดจพระนเรศวร โปรดใหกองทพพระยาจนทบร อยรกษาเมองหงสาวด แลวพระองคเสดจยกกองทพหลวงขนไปเมองตองอ เมองตองอตงอยในลมแมน าสะโตง อยทางเหนอของเมองหงสาวด หางไปประมาณ 6,000 เสน (240 กโลเมตร) เสนทางทไปเปนทางทรกนดาร ตองขามเทอกเขาสงและปาสง มไขปาชกชม สมเดจพระนเรศวรเสดจยกทพไปครงนน มงหมายเพยงจะตเมองหงสาวดซงอยบนทราบ ไมไดเตรยมการทจะยกทพไปถงเมองตองอ แตเนองจากสถานการณทเกดขนในระหวางเวลานน ท าใหพระองคตองขยายผลการรบออกไป การเดนทพของพระองค ไมไดมการขดขวางต านทานจากขาศกแตอยางใด

เมอกองทพหลวงยกไปถงเมองตองอ กใหลอมเมองไว โปรดใหพระยาแสนหลวง พระยานคร คมกองทพเมองเชยงใหม ตงทางดานใต รวมกบกองทพพระยาศรสธรรม พระยาทายน า และหลวงจาแสนบด กองทพหลวงกตงอยทางดานใตเชนกน ดานตะวนออกใหกองทพพระยาเพชรบรณ พระยาสพรรณบร กบหลวงมหาอ ามาตยไปตง ดานเหนอใหกองทพเจาพระยาสรสห และพระยาก าแพงเพชรไปตง ดานตะวนตก ใหกองทพพระยานครราชสมา พระสงคบร ขนอนทรภบาล แสนภมโลกาเพชร ไปตง ใหเจาพระยาสรสหเปนผตรวจตราหนาททงปวงทวไป

76

เมองตองอมคเมองกวางและลกมาก สมเดจพระนเรศวรจงมรบสงใหขดเหมอง ไขน าในคเมองใหไหลออกไปลงแมน า เหมองนนยงปรากฎอย พมาเรยกวาเหมองสยามมาจนถงทกวนน ครนไขน าออกหมดแลว กใหกองทพยกเขาปลนเมอง ฝายเมองตองอกตอสปองกนเมองเปนสามารถ ฝายไทยเขาปลนเมองหลายครง กยงเขาเมองไมได กองทพไทยลอมเมองตองออยสองเดอน เสบยงอาหารกขาดแคลน เพราะเสนทางสงก าลงจากทางใตกยาวไกล และทรกนดาร นอกจากนนพวกกองโจรยะไข กคอยตตดการล าเลยง อกประการหนง ใหกองทพออกลาดตระเวณหาเสบยงอาหารในพนทขนไปถงเมององวะ กไดไมเพยงพอ ประกอบกบลวงเขาตนฤดฝน จงทรงใหถอยทพกลบจากเมองตองอ เมอวนแรม 6 ค า เดอน 6 ปชวด พ.ศ. 2143 (ค.ศ. 1600) ฝายพระเจาตองอกมความครนคราม ไมกลายกทพออกตดตาม จงเปนการหยาทพ ถอยมาไดโดยสะดวก กองทพไทยกลบมาทางตรอกหมอ เมอถงต าบลคบแค กโปรดใหสมเดจพระเอกาทศรถ ยกกองทพแยกมาทางเมองเชยงใหม เพอระงบเหตววาทระหวางพระเจาเชยงใหมกบพระยารามเดโช สวนสมเดจพระนเรศวรเสดจกลบทางเมองเมาะตะมะ ทรงตงพระยาทะละเจาเมองมอญ ใหเปนเจาเมองเมาะตะมะ ดแลหวเมองมอญตางพระเนตรพระกรรณ แลวทรงยกทพกลบพระนคร ฝายสมเดจพระเอกาทศรถ เมอเสดจยกกองทพถงเมองเถน กใหตงทพอย ณ ทนน แลวมรบสงใหเจาเมองเชยงใหม และเจาเมองใหญนอยในดนแดนลานนา ใหมาเฝาพระองคทเมองเถน เพอทรงจดการระงบเรองววาททเกดขน อนมสาเหตมาจากทมผคนมาเขากบพระยารามเดโชเปนอนมาก พวกเจาเมองทกระดางกระเดองตอพระเจาเชยงใหม กมพระยาราม และพระยาฝาง อาณาเขตลานนาจงแตกเปนสองฝาย ฝายเหนอขนตอพระยารามเดโช เปนขาหลวงอยทเมองเชยงแสน ฝายใตขนตอพระเจาเชยงใหม

บรรดาเจาเมองใหญนอยในแควนลานนา ตางพากนมาเฝาถวายตนไมทองเงน และเครองราชบรรณาการถงเมองเถนทกเมอง เวนเจาเมองเชยงใหม ใหบตรคมเครองราชบรรณาการมาแทน สมเดจพระเอกาทศรถจงเสดจยกทพขนไปยงเมองล าพน แลวใหขาหลวงเขาไปบอกพระเจาเชยงใหม ถงเรองทสมเดจพระนเรศวรทรงมอบหมายมา พระเจาเชยงใหมไดแจงกระแสรบสงดงนน กมความเกรงกลว มาเฝาทเมองล าพน แลวถวายพระทลองราชบตร ใหลงมาท าราชการทกรงศรอยธยา และถวายพระราชธดาอกองคหนงดวย สมเดจพระเอกาทศรถทรงเหนวา พระเจาเชยงใหมสนทษฐแลว จงมรบสงใหตงการพธทพระธาตหรภญชย ใหพระเจาเชยงใหมถอน ากระท าสตยตอกรงศรอยธยา แลวใหเจาเมองใหญนอยทงปวง ถอน ากระท าสตยตอพระเจาเชยงใหม แลวเสดจกลบพระนคร

77

3.8. เสดจยกทพตกรงองวะ พ.ศ. 2148 (ค.ศ. 1605)

ตงแตสมเดจพระนเรศวรเสดจยกกองทพกลบจากเมองตองอแลว กรงศรอยธยากวางศกกบพมามอญถงสามป ตงแต พ.ศ. 2143 (ค.ศ. 1600)ถง พ.ศ. 2146 (ค.ศ. 1603)ในระหวางนน ดนแดนพมาทางภาคใต ตงแตกรงหงสาวดลงมา ตกเปนของไทยทงหมด สวนดนแดนทางพมาเหนอ อนประกอบดวยรฐไทยใหญตาง ๆ นน ตงแตรฐแสนหว ยอมเปนขาขอบขณฑสมาของสมเดจพระนเรศวรแลว รฐไทยใหญอน ๆ เชน เมองนาย (เมองหนาย) เมองหาง (เมองหางหลวง) กเขามาเปนขาขอบขนฑสมาเพมขนอก พมาทกอนหนานเปนประเทศใหญ กกลายเปนประเทศเลกลงมาก ครงนน อาณาเขตไทยทางดานทศเหนอ จงแผเขาไปจนตอกบแดนประเทศจน ฝายพระเจาตองอ เมอพาเอาพระเจาหงสาวดไปประทบททเมองตองอดงกลาวแลว เพอประสงคจะใหคนทงปวงเหนวา เปนผอปถมภพระเจาหงสาวด แลวจะแอบอางรบสง เพอบงคบบญชาปกครองพมาทวราชอาณาเขต และคงจะไดเปนผรบรชทายาท เมอสมเดจพระนเรศวรเลกทพกล บไป พระเจาตองอจงท าหนงสอรบสงพระเจาหงสาวด ประกาศไปตามหวเมองทงปวงวา การทเกดศกสงครามถงพระนคร เปนเพราะชะตาเมองหงสาวดถงเวลาเสอมทราม พระเจาหงสาวดจงเสดจแปรพระราชฐานไปอยทเมองตองอ เอาเมองนเปนราชธานสก 7 ป เมอบานเมองสนเคราะหแลว กจะเสดจกลบไปอยเมองหงสาวดตามเดม เจาทงปวงไดรบหมายประกาศแลว ทเชอถอกม แตทสงสยวาพระเจาตองอคดกลอบาย ทจะชงราชสมบตมมากกวา มเจาเมองทยงสวามภกดตอพระเจาหงสาวดหลายคน พากนยกกองทพไปยงเมองตองอ หวงจะไปชงเอาพระเจาหงสาวดมา พระเจาตองอทราบเรอง จงไปทลพระเจาหงสาวดวา เจาเมองเหลานนเหนจะไปเขาดวยกบสมเดจพระนเรศวรเสยแลว ทยกกองทพมา กเพอจะลอลวงเอาพระองคไปถวายพระนเรศวร จงขอใหท าหนงสอรบสง ประทบพระราชลญจกรเปนส าคญ สงไปยงบรรดาเจาเมองเหลานนมความวา

ตามพระราชประเพณมาแตเดม ยอมจะตองมทองตราสง หวเมองจงจะยกกองทพเขามายงราชธานได ถายกเขามาโดยอ าเภอใจ กมความผดฐานเปนกบฎ ในครงนหาไดมทองตราใหหาไม การทบงอาจยกกองทพเขามาเชนน จะคดเปนกบฎหรออยางไร

พวกเจาเมองไดเหนหนงสอรบสงกจนใจ พากนเลกทพกลบไป และเมอทราบวาราชการงานเมอง สทธขาดอยกบพระเจาตองอทงสน กพากนทอใจ ทเปนเมองใหญอยโดยล าพงได กพากนตงแขงเมอง ไมยอมขนตอพระเจาตองอ เหลาหวเมองมอญในมณฑลราชธาน ทยงไมไดเปนเมองขนของไทยแตกอน กพากนมาออนนอมตอพระยาทะละ ขอเปนขาขอบขนฑสมาของสมเดจพระนเรศวร ในพงศาวดารพมากลาววา ครงนนบรรดาหวเมองมอญทอยใตเมองหงสาวดลงมา กมาเปนเมองขนของไทยทงสน

เมอพระเจาหงสาวดประทบอยทเมองตองอได 8 เดอน นดจนหนอง ราชบตรพระเจาตองอวตกวา พระเจาหงสาวดยงประทบอยเมองตองอตราบใด แทนทเมองตองอจะไดประโยชน ดงทพระเจาตองอคาดหวง เมองตองอกบจะเปนอนตราย ทงจากภายในพมาเอง และจากสมเดจพระนเรศวร เมอคดเหนดงนน จงไดวางยาพษ ปลงพระชนมพระเจาหงสาวด เมอ วนแรม 10 ค า เดอน 12 ปชวด พ.ศ. 2143 (ค.ศ. 1600) พระเจาตองอทราบเรองกตกพระทย แตเมอเหนวาเหตการณสายเกนแกแลว จงใหจง

78

ใหมหมายประกาศวา พระเจาหงสาวดประชวรสนพระชนม และขณะประชวรหนกอย ไดทรงมอบเวนราชสมบตแกพระเจาตองอผเปนพระอนชาธราช แตประกาศนนไมมเมองใดเชอถอ ขณะเมอพระเจาหงสาวด อพยพออกจากเมองหงสาวดไปเมองตองอนน เจานะยองราม พระอนชาไดหนไปอยเมองพกาม เมอทราบวา พระเจากรงหงสาวดนนทบเรงสนพระชนม กรวบรวมผคนอยทเมององวะ เวลานนเมององวะมแตขนนางวาราชการเมอง เนองจากพระเจาองวะไดไปเปนพระมหาอปราชา พวกชาวเมองเหนวาเจานะยองราม เปนราชบตรพระเจาหงสาวดบเรงนอง กพากนนยมยนด ยกเจานะยองรามขนเปนพระเจาองวะ ตงตนเปนอสระ ดงนน เมองพมาจงแตกเปนสามพวก คอ พระเจาตองอ ซงตงตวเปนพระเจาหงสาวดพวกหนง พระเจาแปรซงตงแขงเมองมาแตครงพระเจาหงสาวดนนทบเรง พวกหนง และพระเจาองวะอกพวกหนง

พระเจาตองอกบพระเจาแปร เหนผคนพากนนยมพระเจาองวะมากขนกเกดความวตก เกรงวาเมอพระเจาองวะมก าลงมากขน จะยกกองทพมาตเมองตองอ และเมองแปร จงไดปรกษาหารอกนทจะรวมกน ยกกองทพไปตเมององวะเสยกอน เมอตกลงกนไดแลว กใหพระเจาแปรยกก าลงทางเร อ พระเจาตองอยกก าลงทางบก เขาตเมององวะพรอมกน เมอถงวนก าหนดทจะยกกองทพออกไป พระเจาแปรถกลอบท ารายถงแกพราลย พระเจาตองอไมทราบเรอง ตอมาเมอยกกองทพออกไปแลว จงมาทราบเรองทหลง กเลยคดจะเอาเมองแปรไวในอ านาจกอน จงยกกองทพไปตเมองแปร แตไมสามารถตหกเอาเมองแปรได ตองเลกทพกลบไปเมองตองอ พมากคงแบงออกเปนสามพวก เปนอสระแกกนตอมาดงเดม เหตการณดงกลาว เกดขนในหวงเวลาระหวาง ปชวด พ.ศ. 2143 (ค.ศ. 1600) ถง ปเถาะ พ.ศ. 2146(ค.ศ. 1603) ตอมาพระเจาองวะกท าพธราชาภเษก เปนพระเจาแผนดน ทรงพระนามวา พระเจาสหสธรรมราชา แลวกคดขยายอาณาเขตใหกวางขวางออกไป เนองจากเมององวะอยขางเหนอใกลกบแดนไทยใหญ จงไดแผอ านาจออกไปทางดนแดนไทยใหญ ในเวลานน ประเทศราชไทยใหญทเรยกวา 19 เจาฟา แตเดมเคยขนอยกบพระเจาหงสาวด ครงเหนพระเจาหงสาวดหมดอ านาจ กพากนตงแขงเมอง ทอยใกลเขตแดนไทย กพากนมายอมขนแกไทยบาง ครนพระเจาองวะมอ านาจขน พวกทอยใกลแดนพมา กกลบมายอมออนนอมตอพระเจาองวะ สวนพวกทอยหางไกลออกไปกยงตงแขงเมองอย พระเจาองวะกยกกองทพไปปราบปราม ตไดหวเมองไทยใหญ ทตงตวเปนอสระไดมาตามล าดบ จนมาถงเมองหนายซงมาขนอยกบไทย พระเจาองวะตไดเมองหนายแลวกจะเขาตเมองแสนหว สมเดจพระนเรศวรทรงทราบกขดเคอง จงด ารสสงใหเกณฑก าลงพล จ านวน 100,000 คน จะเสดจยกไปตเมององวะ

กองทพไทยจะเดนไปทางเมองเชยงใหม ไปขามแมน าสาลวนทเมองหาง แลวเดนทพผานดนแดนไทยใหญ เขาไปแดนพมา ทใกลเมององวะ เสนทางเดนทพน จะสะดวกกวาเสนทางทผานเมองมอญ เพราะเสนทางนนจะตองผานเมองตองอ และเมองแปรกอน จงจะผานไปเมององวะได การเดนทพครงน ใชพนทเขตเมองเชยงใหมเปนทประชมพล แลวเกณฑกองทพเมองมอญ กบกองทพชาวลานนาไทย จ านวนก าลงพลประมาณ 200,000 คน สมเดจพระนเรศวร กบสมเดจพระเอกาทศรถ เสดจยกกองทพออกจากพระนคร เมอ วนพฤหสบด แรม 8 ค า เดอนย ปมะโรง พ.ศ. 2148 เสดจโดยกระบวนเรอจากพระต าหนกปาโมก แลวเสดจขนบนทต าบลเอกราช ไปตงทพชย ณ ต าบลพระหลอ แลวยกกองทพบกไปทางเมองก าแพงเพชรสเมอง

79

เชยงใหม ครนเสดจถงเมองเชยงใหม กหยดพกจดกระบวนทพอยหนงเดอน แลวใหกองทพสมเดจพระเอกาทศรถยกไปทางเมองฝาง สวนกองทพหลวงยกไปทางเมองหาง ครนเสดจถงเมองหางแลวกใหตงคายหลวงประทบอยททงแกว สมเดจพระนเรศวรประชวนเปนระลอก ขนทพระพกตร แลวกลายเปนบาดทะพษ พระอาการหนก จงโปรดใหขาหลวง รบไปเชญเสดจสมเดจพระเอกาทศรถมาเฝา สมเดจพระเอกาทศรถเสดจมาถงได 3 วน สมเดจพระนเรศวรกเสดจสวรรคต เมอ วนจนทร ขน 8 ค า เดอน 6 ปมะเสง พระชนษา 50 ป เสวยราชสมบตได 15 ป

สมเดจพระนเรศวรมหาราช ไดทรงท าสงครามกบพมาตงแตพระชนษาได 20 ป การสงครามชวงแรกเปนการกอสรภาพของไทย ใหพนจากอ านาจของพมา พระองคใชเวลา 9 ปในชวงน ตอมา เปนการรวบรวมอาณาเขตของไทยทไดเสยไป คอ เมองทวาย เมองตะนาวศร กลบมาจากพมาและน ากรงกมพชา กลบมาเปนของไทยทงหมด ชวงนใชเวลา 4 ป และทายสด เปนการแผพระราชอาณาเขต ใหกวางขวางออกไป ดงทไดกลาวมาแลวแตตอนตน รวมเวลาททรงท าสงครามมา 16 ป ดวยพระปรชาสามารถ และพระปรชากลาหาญ อนพงเหนไดจากการท าสงครามทกครงของพระองค จนประเทศไทยมอาณาเขตแผไพศาล รงเรองเดชานภาพ คนทงหลายทงชาวไทยและตางชาต ตางพากนยกยองพระเกยรตยศของพระองควา วเศษทงทเปนนกรบ และทเปนพระเจาแผนดน นบเปนมหาราชพระองคหนง ทเคยปรากฎในโลกน หนงสอพงศาวดารของชาตอน เชน พมา มอญ เขมร ลานชาง และจดหมายเหตของจน และชาวตะวนตก บรรดาทกลาวถงพงศาวดารของประเทศตะวนออกในสมยนน ตางกยกยองสมเดจพระนเรศวรมหาราชวาเปนวรมหาราช สอดคลองตองกน พระเกยรตยศเปนทปรากฎอยตราบเทาทกวนน และจะคงอยตลอดไปชวกาลนาน

3.9. การคาและความสมพนธกบตางประเทศ (จน สเปน ฮอลนดา)

นบตงแตรชกาลสมเดจพระนเรศวรเปนตนมาการคาของอาณาจกรอยธยาขยายตวอยางมากซงสอดคลองกบสถานการณการคาภายนอกอาณาจกรดงทกลาวไววาในครสตศตวรรษท 17 เปนยคสมยแหงการคาท าใหสมเดจพระนเรศวรมองเหนประโยชนทจะทรงไดรบและในสมยของพระองคนเปนจดเรมตนของยคแหงการคาของอาณาจกรอยธยาดวยเชนกนซงสงผลใหพระมหากษตรยพระองคอนจงมองเหนประโยชนทจะไดรบจากการคากบตางชาตทจะน ามาสรางเสรมบารมของความเปนประสาทตลอดจนบรรดาขาราชบรพารขนนางสามญชนกนาจะตระหนกถงความส าคญและประโยชนของการคาตางชาตไดไมมากกนอย การทจะพบวามการปะทะสงสรรคกนในรปแบบตางๆ ระหวางกลมตางๆ ทงกลมทเปนคนอยธยาคนตางชาต

ภายหลงจากกรงศรอยธยาไดรบอสรภาพโดยพระปรชาสามารถของสมเดจพระนเรศวรมหาราชพระองคทรงฟนฟอาณาจกรอยธยาในทกๆ ดาน หนงในนนคอดานเศรษฐกจ การคาของประเทศซงจะพบวามความสอดคลองกบลกษณะทางการเมองทพระองคทรงพยามทจะขยายอาณาเขตตลอดจนรวบรวมดนแดนท เคยเปนปรเทศราชของอาณาจกรอยธยามากอน อย างนอยท ส ด เ พอจะรวบรวมทรพยากรธรรมชาต สนคาของปา กลาวคอ พระองคทรงไดเมองเชยงใหม ภายหลงการชนะพระมหา

80

อปราชแหงอาณาจกรพมา (พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบพนจนทนมาศและฉบบพระจกรพรรดพงศ, 2507, น. 210) เมองตะนาวศรในป ค.ศ. 1593 เมองปตตาน นครศรธรรมราช พทลง สงขลา กเขามาสวามภกดตอพระองคในปเดยวกน (George Vial Smith, 1977, p. 109) นอกจากนยงมเมองกมพชา จ าปา เมองหาง ลานชาง ลาว กะเหรยง(กรมศลปากร, 2546, น. 228) กตกเปนประเทศราชของอาณาจกรอยธยาดวย เชนกนน อยางไรกดจ านวนประชากรทมอยในพระนครศรอยธยามเปนจ านวนนอย มเพยงสตรและเดกเปนสวนใหญ (จนทรฉาย ภคอธคม, 2532, น. 40) ภาวะการคาในระยะนจงนาทจะเพงเรมตน เนองจากยงขาดแคลนแรงงานในการรวบรวมทรพยากรหรอสนคาของปา และเพอเปนการกระตนใหการคาของอาณาจกรเตบโตขนพระองคทรงเรมฟนฟการคากบนานาชาตอกดวย (จนทรฉาย ภคอธคม, 2532, น. 62 – 63 ) โดยการสงพระราชสาสนไปยงขาหลวงใหญสเปนทกรงมะนลา ในป ค.ศ.1598 เพอชกชวนใหเขามาท าการคาขายกบอาณาจกรอยธยา พรอมทงวาจะเปดเปนเมองทาแหงหน งทพระนครศรอยธยาพรอมทงยกเวนภาษาอกดวย ในทสดสเปนกสงนาย Joan Tello de Aguirre มาตดตอคาขายกบพระนครศรอยธยา (ธรวต ณ ปอมเพชร, 2533, น. 31)

รวมไปถงเรมปรากฏบทบาทของชาวญปนในทาเรอนานาชาตพระนครศรอยธยา เพราะปรากฏวามหลกฐานเปนใบเบกรอง (คอใบอนญาตใหท าคาขายได) ทรฐบาลญปนใหแกชาวญปนทอาศยในดนแดนสยาม (อชอ โยเนะโอะและโยชกาวะ โทชฮาร, 2542, น. 99) นอกจากนยงมความพยามฟนฟระบบการคาบรรณาการกบจน และด าเนนการคากบประเทศฝงตะวนตก ดงเชน

1. การคากบสเปน

จดหมายเหตของชาวตะวนตกนนมเอกสารทเขยนขนในรชกาลสมเดจพระนเรศวรฯเองและทเขยนขนในภายหลง แตเลาถงเหตการณในรชกาลของพระองค เอกสารภาษาตะวนตกทส าคญทสดในแงของการใหขอเทจจรงเกยวกบรชกาลสมเดจพระนเรศวรฯ ไดแกเอกสารของชาวสเปนและชาวฮอลนดา ชนสองชาตนเขามาตดตอคาขายกบไทยเปนครงแรกในรชกาลสมเดจพระนเรศวรฯ โดยชาวสเปนจากมะนลาเขามาตดตออยางเปนทางการเปนครงแรกใน พ.ศ. 2141 (ค.ศ. 1598) สวนชาวฮอลนดานนเขามาเปนครงแรกในพ.ศ. 2147 (ค.ศ.1604) ในชวงปลายรชกาล

เอกสารชวประวต Jacques de Coutreเปนหลกฐานทส าคญมากส าหรบประวตศาสตรอยธยาสมยสมเดจพระนเรศวรฯเพราะ de Coutreเขยนในฐานะเปน “eye witness” ในสวนทเกยวของกบอยธยา เอกสารฉบบนไดแกเรอง ชวประวต Jacques de Coutreซงเปนเอกสารภาษาสเปน แตเขยนโดยชาวเฟลมช Jacques de Coutreเปนชาวเมอง Bruges เดนทางมาเอเชยกบพวกโปรตเกสในฐานะทหารรบจาง และภายหลงมอาชพคาเพชรพลอยอญมณ Jacques de Coutreใชชวตอยในเอเชยเปนเวลานาน และไดเดนทางมาทกรงศรอยธยาในรชกาลสมเดจพระนเรศวรฯ ประมาณป พ.ศ. 2139 (ค.ศ. 1596) เปนหลกฐานทส าคญมากส าหรบประวตศาสตรอยธยาสมยสมเดจพระนเรศวรฯ จะเหนไดชดวา เอกสารเชน CortVerhaalหรอ พระราชพงศาวดารฉบบวนวลต มทงขอความเกยวกบการสงครามและขอความทเลาวา ในรชกาลสมเดจพระนเรศวรฯ มชาวตางชาตมาตดตอพระองคมาก เพราะพระองค “ทรงนยมชาวตางชาต”ภาษาสเปนกมเรองราวเกยวกบการตดตอทางการทตและการคาระหวางมะนลากบกรง

81

ศรอยธยาในรชสมยสมเดจพระนเรศวรฯ อาจสรปไดวาแมวาไทยรบกบรฐเพอนบานอยเกอบตลอดรชกาลน แตทางราชส านกไทยกยงคงพยายามตดตอกบตางประเทศ เพอสงเสรมพระบารมและเพอหารายไดเขาพระคลง และการทมความสมพนธกบสเปนและฮอลนดากเปนผลพลอยไดทท าใหมหลกฐานประวตศาสตรเพมขนจาการทชาวตะวนตกไดจดบนทกไวเกยวกบพระมหากษตรยไทยผทรงเกยรตยศเกรกไกรพระองคน(เณรชฌา ศกดศรสมพนธ, 2555)

หลกฐานเกยวกบเมองไทยในเอกสารภาษาสเปนนน แปลเปนภาษาองกฤษแลวในหนงสอชด The Philippinne Islands 1493 – 1898 ของ Emma Helen Blair และ J.A. Robertson ซงตพมพทเมอง Cleveland, Ohio ระหวางป ค.ศ. 1903 – 1909 เอกสารสเปนทมขอความเกยวกบกรงศรอยธยาทงหลายน จนทรฉาย ภคอธคมแปลเปนภาษาไทยแลวในหนงสอเรอง กรงศรอยธยาในเอกสารหลกฐานสเปน (สมาคมประวตศาสตร กรงเทพฯ 2532) เอกสารในหนงสอของ Blair และ Robertson มอยหลายประเภทดวยกน มทงพระราชสาสน จดหมาย บนทก และรายงานเอกสารบางฉบบเขยนขนโดยขาราชการและบางฉบบเปนเรองราวซงบาทหลวงไดบนทกไวในสมยทเรมตดตอกบไทย สเปนไดตงฐานทพและอาณานคมไว ณ กรงมะนลาในหมเกาะฟลปปนส หลายสบปกอนหนาทสเปนจะเขามาตดตอกบไทยนน โปรตเกสไดเรมสรางสมพนธภาพทางการทตและการคากบราชอาณาจกรสยามไวแลว แตในชวง พ.ศ. 2123 – 2183 (ค.ศ. 1580 – 1640) กษตรยแหงสเปน เรมดวยพระเจา Philip ท 2 ไดผนวกโปรตเกสเขาไวในอาณาจกรสเปน จงเปนธรรมดาทสเปนพยายามเผยแผศาสนาและตดตอคาขายกบดนแดนวงชาวโปรตเกสเคยตดตอดวยเปนประจ าเชน อาณาจกรอยธยา เปนตน

เมอ พ.ศ. 2141 (ค.ศ. 1598) ขาหลวงใหญสเปนทกรงมะนลา Don Francisco Tello ไดสงนาย Juan Tello de Aguirre มาตดตอคาขายกบกรงศรอยธยา ทงนเนองจากสมเดจพระนเรศวรฯ ไดทรงสงพระราชสาสนไปถงขาหลวงใหญแหงกรงมะนลา แสดงความสนพระทยทจะคาขายกบสเปน ในกรณนฝายไทยเปนฝายรเรมการตดตอกบสเปน ดงรายละเอยดในจดหมายจาก Don Francisco Tello ถวายพระเจา Philip ท 3 : (จนทรฉาย ภคอธคม, 2532, น. 62 - 63)

…ขาพระพทธเจาไดรบพระราชสาสนจากพระเจากรงสยาม...ในพระราชสาสนนน พระเจากรงสยามทรงประสงคการพาณชยและการคากบหมเกาะน (หมเกาะฟลปปนส) ...โดยทไดเหนวา พระมหากษตรยองคนโปรดเชนนน ปทแลวพ.ศ. 2141 (ค.ศ. 1598) ขาพระพทธเจาไดแตงกปตน Juan Tello พรอมคณะทตไปเขาเฝาพระเจากรงสยามเปนการตอบพระราชสาสน โดยไดกลาวถงความนยมชมชนอยางใหญหลวงส าหรบพระราชไมตรททรงแสดงตอขาพระพทธเจา และความนยมชมชนส าหรบพระราชปรารถนาทจะใหชาวสเปนคาขายในราชอาณาจกร... กปตนJuan Telloไดออกเดนทางไปสยามและเมอปฏบตการทตสมบรณแลว เขาไดท าขอตกลงดวยวา (สยาม) ควรเปด

82

เมองทาเมองหนงส าหรบการคาเพอใหชาวสเปนสามารถไปเมองนนไดและตงหลกแหลงไดโดยอสระ และไดรบการยกเวนจากภาษทงปวง

จดหมายของดอน ฟรานซสโก เตโย (Don Francisco Tello) นแสดงใหเหนวาผลจากการตดตอกบสเปนครงนไทยไดท าขอตกลงกบสเปน 3 ขอ คอ

1. เปดเมองทาส าหรบการคาใหชาวสเปน 2. เปดโอกาสใหชาวสเปนเขามาตงหลกแหลงในไทยได 3. ยกเวนภาษใหแกพอคาสเปน

การท าขอตกลงครงนนกประวตศาสตรถอวาเปนสนธสญญาฉบบทสองทไทยตกลงเซนกบประเทศตะวนตก โดยฉบบแรกไดแกสนธสญญาทเซนกบโปรตเกสในรชสมยสมเดจพระรามาธบดท 2 (ธรวต ณ ปอมเพชร, 2533, น. 31) เพอใหความสมพนธระหวางสเปนกบไทยเออประโยชนตอสเปนในหลายๆทาง Don Francisco Tello ไดสงคณะทตคณะทสองมาถงกรงศรอยธยา โดยประสงคทจะขออนญาตสมเดจพระนเรศวรฯ สงบาทหลวงคณะ Dominican มาเผยแพรครสตศาสนาในเมองไทย หวหนาคณะทตคณะทสองนชอวา Juan de Mendoza Gamboaเอกสารเรอง Sucesos de las Islas Filipinas (“เรองเหตการณในหมเกาะฟลปปนส”) ของ Antonio de Morgaซงตพมพครงแรกในเมกวโกเมอ พ.ศ. 2152 (ค.ศ. 1609) ไดระบไววานาย Mendoza ลมเหลวในการตดตอกบราชส านกสมเดจพระนเรศวรฯ เนองจากขดแยงกบขาราชการไทยเกยวกบเรองของขวญทน ามาใหกบฝายไทย ทางฝายราชส านกไทยตองการของขวญทดกวาของขวญทไดรบจากคณะทตสเปน สมเดจพระนเรศวรฯทรงประสงคทจะยดปนใหญของพวกสเปน นาย Mendozaจงเหนจ าเปนทจะตองโยนปนใหญเหลานนลงไปในแมน าเจาพระยาเพอไมใหปนตกเปนของไทยเสย การเจรจาทางการทตระหวาง Mendoza กบราชส านกไทยไมประสบผลส าเรจมากนก ทางฝายสมเดจพระนเรศวรฯ ทรงผดหวงในการคากบสเปน ซงมไดน าก าไรรายไดมาสพระคลงเทาทควร จงไมทรงตอบสาสนของขาหลวงใหญกรงมะนลา สวนนายMendoza นนพยายามออกไปจากเมองไทยโดยมไดรบตราอนญาตจากกรมพระคลง (โกษาธบด) นอกจากนนแลวเขายงกลบมางมปนทจมไวใตน ากลบขนสเรอของเขา และมารบตวชาวสเปนกบชาวโปรตเกส ซงประสงคจะออกนอกประเทศไปพรอมกบเขา การกระท า

เหลานท าใหสมเดจพระนเรศวรฯ ทรงด าเนนการอยางเดดขาด ทรงสงทหารพรอมเรอไลตามเรอของ Mendoza มการรบพงกนในแมน า ทหารทงสองฝายลมตายไปหลายคน ในทสดเรอสเปนกหลบหนไปได แตนาย Mendoza เองนนบาดเจบถงตาย หลงจากนนความสมพนธระหวางอาณาจกรอยธยากบสเปนกไดหยดชะงกไปชวคราว

สมเดจพระนเรศวรฯทรงตระหนกถงความส าคญของการคานานาชาต โดยเฉพาะการคาทางทะเลเพอชวยฟนฟเศรษฐกจอยธยา ซงไดรบความเสยหายพอสมควรจากสงครามตางๆในสมยนน นอกจากนนยงทรงตองการสนคาฟมเฟอยจากการคากบกรงมะนลา พ.ศ. 2137 (ตงแตป ค.ศ. 1594)

83

จดหมายเหตของDr. Antonio de Morga และหลกฐานสเปนฉบบอนๆกลาวถงเหตการณในเขมร (เมองละแวก) ไวมาก เนองจากในชวงปลายครสตศตวรรษท 16 ชาวสเปนไดเขาไปมบทบาทในเหตการณทางการเมองภายในของเขมร สเปนพยายามเขามามบทบาทในชวงทเขมรตองรบกบไทย และนอกจากนนแลว เจานายเขมรกแยงชงอ านาจกนเองอยตลอดเวลา ความสมพนธสามเสาระหวาง ไทย เขมรและสเปน เอกสารภาษาสเปนหลายฉบบเนนเหตการณ ในเขมรสมยปลายครสตศตวรรษท16 โดยเฉพาะอยางยง “นกผจญภย” สองราย อนไดแก Blas Ruiz และ DiogoVeloso (Belloso) ไดเขาไปมบทบาทส าคญในการเมองและการตางประเทศของเขมร

สมเดจพระนเรศวรฯ ไดทรงกรธาทพไปตเมองละแวกแตกในพ.ศ. 2137 (ค.ศ. 1594 ) ท าใหนกพระสฏฐา กษตรยเขมร พยายามขอความชวยเหลอจากสเปน ขาหลวงใหญของสเปน ณ กรงมะนลาตดสนใจสงกองทพมาชวยเหลอนกพระสฏฐาในตนป พ.ศ. 2138 (ค.ศ. 1536) ทงๆ ทชาวสเปนหลายคนทกรงมะนลาไมเหนดวยกบเขา คนจ านวนหนงเกรงวาสเปนจะตองกลายเปนศตรของกรงศรอยธยาไปโดยทไมจ าเปน เพราะสมเดจพระนเรศวรฯเพงสงพระราชสาสนมายงกรงมะนลาและทรงเชอเชญใหชาวสเปนไปคาขายในประเทศสยาม ในทสดกองทพสเปนในบงคบบญชาของ Juan JúrezGallinatoกประสบปญหามากมาย และประสบความลมเหลวเนองจากสถานการณในเขมรเปลยนแปลงไปอยางรวดเรวและรนแรงแมวาจะมปญหามากมายในเขมรในชวง พ.ศ. 2137 – 2139 (ค.ศ. 1594 – 1596) และแมวานกแสวงโชคชาวสเปนและโปรตเกสจะเขาไปมบทบาทโดยมรฐบาลกรงมะนลาหนนหลงอย ทางฝายสมเดจพระนเรศวรกยงทรงตดตอกบขาหลวงใหญแหงกรงมะนลาตอไป ในบรรดาเอกสารสเปนยงคงมส าเนาพระราชสาสน(ฉบบแปล) หลงเหลออยฉบบหนงเปนเอกสารซงเขยนขนเมอราวๆ พ.ศ.2141 – 2142 (ค.ศ. 1598 -1599) ในพระราชสาสนฉบบนสมเดจพระนเรศวรฯทรงแสดงความพงพระทยททางกรงมะนลาสงคณะทตมาเจรญสมพนธไมตรกบอาณาจกรอยธยา พระองคมไดทรงเอยถงเขมร แสดงวาทรงเนนแตเรองมตรภาพและการคาขายกอนหนาทจะเผชญปญหาคณะทต Mendoza

จงสรปไดวาสมพนธภาพระหวางไทยกบสเปนในรชกาลสมเดจพระนเรศวรฯ ไดด าเนนไปดวยมตรภาพบาง ความเขาใจผดบาง และมการขดผลประโยชนกนบาง เพราะสเปนมงหวงอยตลอดเวลาทจะขยายอทธพลมาสเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวป ในขณะทสมเดจพระนเรศวรฯ ทรงพยายามควบคมเขมรใหเปนเมองประเทศราชของกรงศรอยธยา (เณรชฌา ศกดศรสมพนธ, 2555)

2. การคากบฮอลนดา เนองจากบรษทอนเดยตะวนออกของฮอลนดา (VereenigdeOost IndischeCompagnie

หรอเรยกยอๆวา VOC) ไดเรมเปดส านกงานการคาขนทกรงศรอยธยา เมอ พ.ศ. 2141 (ค.ศ. 1608) ในรชกาลสมเดจพระเอกาทศรถ เอกสารรวมสมยทมขอความเกยวกบกรงศรอยธยาในรชกาสมเดจพระนเรศวรฯ จงไมมหลงเหลออยเลยในหอจดหมายเหตแหงชาต ณ กรงเฮก (AlgemeenRijksarchief, Den Haag) แตมเฉพาะเอกสารของส านกงาน VOC ในสยามเขยนขนหลงป พ.ศ. 2141 (ค.ศ. 1608) แลวเทานน

84

ในตอนแรก บรษท VOC เขามาในเมองไทยโดยหวงทจะอาศยเรอส าเภาหลวงของราชส านกสยามไปคาขายทเมองจน ทงนเพราะ Wijbrand van Warwijckไดทราบจากราชทตไทยซงมาแวะทปตตานวาพระเจากรงสยามสงเรอส าเภาไปเมองจนเปนประจ า และชาวฮอลนดาอาจอาศยเรอส าเภาหลวงไปได VOC ตองการหาลทางไปคาขายทเมองจนโดยตรง van Warwijck จงสงผแทนของบรษทไปยงกรงศรอยธยาในเดอนมถนายน พ.ศ. 2137 (ค.ศ. 1604) พอคาฮอลนดากลมแรกทมาเมองไทย ม Lambert Jacobsz. Heijnและ CornelisSpecxเปนผน า พวกเขาไดน าปนใหญ 2 กระบอก เปนเครองบรรณาการถวายสมเดจพระนเรศวรฯพรอมสารค ากราบบงคมทลของ van Warwijck ซงอธบายถงเหตผลทบรษท VOC เขามาตดตอราชส านก สนคาทVOCน าเขามาครงแรกนมมลคา 4,000 กลเดอรสมเดจพระนเรศวรฯทรงใหรบรอง Heijnและ Specx เปนอยางด แตความฝนของพอคา VOC ทจะอาศยเรอส าเภาหลวงไปคาขายทเมองจนตองสลายไป เมอสมเดจพระนเรศวรฯ เสดจไปการศกทพมาและเสดจสวรรคตใน พ.ศ. 2148 (ค.ศ.1605) ท าใหราชส านกไทยตองผดผอนการสงส าเภาหลวงไปเมองจน อยางไรกตาม VOC กยงสนใจทจะคาขายในเมองไทยตอไป เพราะกรงศรอยธยาเปนศนยกลางการคาของปา ขาว สนคาจน และอนๆ ซงสามารถเปนประโยชนตอการคาของบรษทภายในภมภาคเอเชย

ขอความทเกยวกบสมเดจพระนเรศวรฯ ใน CortVerhaalหรอ “พงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบวนวลต” นมอย 3 ลกษณะดวยกน ดงตอไปน

1.พรรณนาเกยวกบสมเดจพระนเรศวรฯ วา ทรงเปนนกรบทเกงกาจ เปน “วรบรษนกรบ” (“eenstrijtbaerhelt”) ทรงรบชนะขาศกหลายครงและในหลายแดน ทรงท าสงครามอยเกอบรชกาล van Vlietอางวา “ทรงครองราชยอยเปนเวลา 20 ป แตทรงพ านกอยในกรงศรอยธยาไมเกนกวา 2 ป เทานน” หมายความวาอก 18 ปนน พระองคทรงออกศกอยนอกอยธยาตลอดเวลา

2. เลาเรองราวเกยวกบองคสมเดจพระนเรศวรฯ ในเชงนทานหรอเกรด อาทเชน เรองทเยนวนหนงขณะทพระองคลองเรอไปตามแมน า ปรากฏวามพายฝนหนก กไมสามารถเสดจกลบวงได พระองคทรงเสดจไปหลบฝนทบานของหญงชราผหนงซงยากจน แตกเลยงดและรบรองพระองคอยางด โดยทไมทราบวาทรงเปนพระมหากษตรย แตเมอทรงขอดมเหลา หญงชรากกลวมากวาจะเปนการละเมดกฎหมาย เนองจากชวงนนเปนระยะเขาพรรษา ในทสดกยอมเอาสราออกมาใหพระองคทรงดม หลงจากนนกไดเสดจกลบพระราชวง ตอมาอกวนหนง มเรอมาจากพระราชวงหลวงมารบหญงชราผนไปเขาเฝาฯสมเดจพระนเรศวรฯ หญงชรารสกกลวมาก เพราะส านกวาตนไดกระท าผดในการน าสราออกมาใหคนด มในชวงเขาพรรษา แตทจรงแลวสมเดจพระนเรศวรฯ ทรงประสงคเพยงแตจะยกยองและเลยงดหญงชราคนนเหมอนเปนพระมารดา เกรด หรอ “นทาน” เรองนสะทอนใหเหนวา คนไทยในสมยอยธยาเพยงไมกปหลงจากทสมเดจพระนเรศวรฯเสดจสวรรคตกเรมยกยองพระองคเสมอนเปน “folk hero” หรอพระเอกในนทานพนบาน

3. การเนนเรองความเขมงวดรนแรงในการปกครอง van Vilietอางวามหลกฐาน (รวมทงหลกฐานของผทเหนเหตการณตางๆดวยตนเอง) ซงกลาววา ในระหวางททรงครองราชยการปกครองของ

85

พระองคเปนทเขมงวดทสดในประวตศาสตรสยาม : “Is den strijtbaerstenendegestrengsten in regeringegeweest die in Siam bekent is.”

แมแตพระราชพงศาวดารกรงศรอยธยาของไทยกไดระบไวเชนเดยวกน หากพจารณาบรบททางประวตศาสตรจะเหนวารชกาลสมเดจพระนเรศวรฯ เปนชวงเวลาอนวกฤตส าหรบอาณาจกรอยธยา ไทยตองท าสงครามกบรฐเพอนบานเปนประจ า จงเปนเรองธรรมดาทสมเดจพระนเรศวรฯ อาจทรงใชมาตรการทรนแรงเปนพเศษในการปกครองพระราชอาณาจกร

4. อนทจร งvan Viliet มไดพยายามเจาะจงโจมตสมเดจพระนเรศวรฯ ขอความใน CortVerhaalไดสรปไววาบานเมอง “เจรญรงเรอง” ในรชกาลของพระองคคงจะเปนเพราะ “พระนเรศราชาธราชทรงเปนวรบรษนกรบ”

อกทง พงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบวนวลต พ.ศ. 2182 ยงไดแสดงใหเหนความสมพนธรหวางสมเดจพระนเรศวรกบชาวตางชาต โดย วน วลต กลาววาสมเดจพระนเรศวร “ทรงนยมชาวตางประเทศ” โดยเฉพาะชาวฮอลนดา ทรงเปนพระเจาแผนดนสยามพระองคแรกทสงคณะทตและพระราชสาสนไปถวายพระเจามอรส (Muaritius) ราชวงศประเทศเนเธอรแลนดเมอไหรกตามทพระองคใหคณะทตตางประเทศเขาเฝาพระองคไมมพระประสงคจะใหเขาและทงประเพณประจ าชาตและหนมาท าตามแบบชาวสยามโดยตรสวาพวกทานเปนผแทนทพนองของเราสงมาดงนนเราจงไมปรารถนาใหพวกคาเสยงเกยรตยศหรอแสดงความเคารพเรามากกวาททานไดใหแกพระเจาแผนดนของพวกทาน (วน วลต, 2548, น. 61)

วน วลต (2548, น. 61) ยงไดกลาวถงพระอจฉรยภาพทางภาษาของสมเดจพระนเรศวรวาดวยการเจรจากบชาวตางประเทศสมเดจพระนเรศวรจะตรสถามคณะทตวารภาษาสนาม พะโค หรอ พมาหรอไมถาหากรกใหเจรจากบพระองคไดโดยตรงถาหากไมรพระองคกจะรบสงใหขนนางคนใดคนหนงท าหนาทเปนลามเพอใหพระองคทานสามารถเจรจากบคณะทตได ความสามารถในการสอสารดวยภาษาตางประเทศนนบวาเปนคณสมบตอนส าคญอยางยงของผทจะเปนนกการทตซงขอมลของวน วลต ตอนนไดยนยนใหเหนวาสมเดจพระนเรศวรทรงเปนผทมความคณสมบตนอยเตมศกยภาพ

3. การคากบจน

จนมประเพณการจดบนทกเหตการณทางประวตศาสตรอยางเปนระบบมาเปนเวลาชานาน เอกสารโบราณทเกยวกบประวตศาสตรจงมหลายรปแบบ และมเนอหาสาระครอบคลมเรองราวตางๆตงแตเรองการเมอง เศรษฐกจ และสงคม ตลอดจนเรองการตางประเทศ ดงนนเอกสารโบราณของจนจงไดจดบนทกเกยวกบความสมพนธกบไทยเปนหลก และเรองราวในอดตของประเทศไทยอยบางพอเปนสงเขป เอกสารโบราณของจนทจะใชอางองในบทความนมอย 3 ประเภท กลาวคอ

1. เอกสารทเรยกวา เจงสอ หรอประวตศาสตรราชวงศฉบบหลวงซงเปนเอกสารส าคญทสด เพราะเปนงานทจกรพรรดจนของราชวงศทครองราชยอยมพระบรมราชโองการ ใหนกปราชญราชบณฑต

86

ของพระองครวบรวมและเรยบเรยงเรองราวเกยวกบราชวงศทเพงหมดอ านาจไป และยดถอเปนประเพณทรชส านกจนทกราชวงศมหนาทและความรบผดชอบ ทตองกระท าซงตอเนองมาแตสมยราชวงศถงเปนตนมา ส าหรบประวตศาสตรราชวงศฉบบหลวงทจะใชอางองในบทความนคอ ประวตศาสตรราชวงศหมงฉบบหลวง

2. เอกสารอกประเภทหนงไดแก สอล หรอ จดหมายเหตประจ ารชกาล เอกสารนกเปนงานทจกรพรรดจนองคทครองราชยอยมพระราชโองการใหนกปราชญราชบณฑตรวบรวมเรยบเรยงเกยวกบรชกาลทเพงจะสนสดลง โดยอาศ ยหลกฐานราชการทกชนด รวมทงบนทกราชกจรายวนและบนทกอนทน เอกสารนจะบนทกแบบเรยงล าดบวนเดอนป และมรายละเอยดมาก ส าหรบจดหมายเหตประจ ารชกาลทใชอางองคอ จดหมายเหตประจ ารชกาลจกรพรรดเสนจงแหงราชวงศหมง

3. เอกสารประเภทสดทาย ไดแกเอกสารโบราณเอกชน เอกสารประเภทนเรยบเรยงโดยเอกชนเอกสารโบราณของจนทไดบนทกเรองราวเกยวกบความสมพนธระหวางราชวงศหมงกบกรงศรอยธยาในรชสมยสมเดจพระนเรศวรมหาราช มเรองทส าคญอยเรองหนงคอ พนธมตรทางการทหารระหวางไทยกบจน

การตดตอสมพนธระหวางกรงศรอยธยาของสมเดจพระนเรศวรมหาราชกบราชวงศหมงคงด าเนนไปตามปกต ประวตศาสตรราชงศหมงฉบบหลวงในบรรพวาดวย “สยาม” บนทกไววา (ประพฤทธ ศกลรตนเมธ, 2533, น. 51)

...ในระหวางรชศกหลงชง พ.ศ. 2110 – 21116 (ค.ศ.1567 – 1573) ประเทศตงหมานนว(พมาหรอตองอ) ซงเปนประเทศใกลเคยงของประเทศนน (หมายถงเซยนหลอหรอสยาม) ไดสขอพระราชธดาแตไดรบการปฏเสธ จงมความรสกทงโกรธแคนและอบอาย ครนแลวกไดยกทพใหญเขาตประเทศนนถงเมองแตก กษตรยสยามไดทรงกระท าอตวนบาตกรรมดวยการผกพระศอ กองทพตงหมานนวไดจบตวพระราชโอรสองคโตและยดเอาตราทราชส านกจนพระราชทานใหไปดวย พระราชโอรสองครองจงไดสบราชสมบต และไดถวายพระสพรรณบฎแกจกรพรรดจน พรอมทงขอพระราชทานตราดวย จกรพรรดจนไดพระราชทานใหนบแตนนเปนตนมา (สยามประเทศ)กถกตงหมานหนวเขาครอบง า กษตรยผสบราชสมบตไดหมายมนจะแกแคนใหจงได ในระหวางรชศกวานล กองทพขาศกไดยกทพเขามาอก กษตรยไดจดกองทพเขากระหน าตจนขาศกแตกพายไปอยางราบคาบ และไดฆาพระราชโอรสของตงหมานหนว ทหารทเหลอกแตกทพหลบหนไปในความมดตอนกลางคน ตอจากนนกเคลอนยายกองทพไปตเจนลา (กมพชา) จนแตกพาย และกษตรยประเทศนนไดยอมจ านนอกดวย ตงแตนนมากท าศกสงครามกป จนสามารถด ารงความเปนใหญเหนอประเทศทงหลาย

87

...เมอปท 6 แหงรชศกวานล (พ.ศ.2121 /ค.ศ. 1578) สยามไดสงราชทตมาถวายเครองราชบรรณาการ ปท 20 (พ.ศ.2135 /ค.ศ. 1592)ญปนไดเขามาตเกาหลจนเมองแตก เพอมงหมายกดดนญปนแนวหลง สอชงซงเปนเสนาบดในสวนกลางเหนพองดวย แตเซยวเอยนซงเปนผบงคบบญชาทหารกวางตงกวางซคดคาน เรองนจงยตแคน

ประวตศาสตรราชวงศหมงฉบบหลวง บรรพ 227 เรองประวตเซยวเอยนไดบนทกในเรองเดยวกนนวา (ประพฤทธ ศกลรตนเมธ, 2533, น. 54)

...ครงนนญปนเขาย ายเกาหล ในโอกาสเดยวกนนน สยามไดเขาถวายเครองบรรณาการ ราชทตแหงประเทศนขออาสาสงกองทพเขาชวยท าศกสงคราม สอชงเสนาบดจงใหยกทพไปโจมตญปนได แตเอยนเหนวาสยามตงอยทางทศตะวนตกอนไกลโพนหางจากญปนเปนระยะทางถงหมนล จะสามารถบนขามทะเลอนกวางใหญไพศาลไดหรอ จงขอยตขอเสนอนเสย แตสอชงไมเหนพองดวย คงยนยนยดมนในความเหนเดม อยางไรกตาม ในทสดกองทพสยามกมไดยกออกไปแตอยางใด

ความสมพนธระหวางราชส านกจนกบกรงศรอยธยาของสมเดจพระนเรศวรฯตามทไดกลาวในเรองพนธมตรทางการทหารครงแรกเปนการตดตอทางทะเล แตทางบกทงสองประเทศกมความสมพนธกนอยางใกลชดแนบแนน เอกสารทกลาวถงเปนเอกสารภาคเอกชน อาท ในหนงสอ เหมยนเลยแตงโดยเปาเจยนเจย ซงอางจากหนงสอประมวลเอกสารขอมลทางประวตศาสตรของยนนานรวบรวมโดยหวางชง มดงน (ประพฤทธ ศกลรตนเมธ, 2533, น. 55)

...เมอเดอน 12 ปท 21 (พ.ศ. 2136 /ค.ศ. 1593) แหงรชศกวานล ฯลฯ เมอเดอนดงกลาวเฉนยงปน ไดกอสรางปอมปราการ และด าเนนการปลกขาวโดยทหารและวาจางชาวบาน ทงนเพอเปนก าลงตอตานพมา ทางพมารดวาปอมปราการดงกลาวจะเปนอปสรรคแกฝายตนในการท าสงคราม จงไดพยายามตอตานขดขวางอยหลายครงหลายหน เฉนยงปนผตรวจราชการไดจดสงหวงกงซงเปนชาวฮกเกยนเปนทตไปสยามโดยน าสาสนไปดวย ทงนไดมงหมายใหไปเจรจากบสยาม รวมมอกบเตอเลงตกระหนาบพมาท งจากภายนอกและภายใน ฯลฯ หลงจากนนหวงกงซงเปนทตทยงปนสงไปไดเดนทางไปถงสยาม ทางสยามไดนดหมายกบหวงกง แลวกยกทพเขาตเอาพะโคและท าใหเปนเมองราง หลงจากนนพมากถกสยามและเตอเลงรกตบอยครง กองทพตองเหนอยยากจากการเดนทพทางไกลไปมาอยตลอดเวลา จงมไดเขามากอกวนจนอกตอไป

88

ในหนงสอ เตยนซซอเลย แตงโดยซอฝานอางจากหนงสอประมวลเอกสารขอมลทางประวตศาสตรของยนนาน โดยหวางชง มวา (ประพฤทธ ศกลรตนเมธ, 2533, น. 55)

...เมอปท 22 (พ.ศ. 2137 /ค.ศ. 1594) แหงรชศกวานลจบไดตวเอยนกบบตรแลวประหารชวตเสยทงหมด ยงปนยงไดสงสาสนถงสยามขอใหรวมโจมตพมา พมาจงตองเหนอยยากจากการเดนทพทางไกลไปมาอยตลอดเวลา จากนนการกอกวนรกรานทางชายแดน จงไดยตไประยะหนง

นอกจากนในหนงสอ ประมวลเรองทองถน ของเถงเอยโจวฉบบรชกาลเฉยนหลงแหงราชวงศชง บรรพ 8 ประวตเฉนยงปน อางจากหนงสอขอมลสงเชปทางเอกสารประวตศาสตรของยนนานโยฟางกวอ หนา 308 มวา (ประพฤทธ ศกลรตนเมธ, 2533, น. 55)

...เมอปท 23 (พ.ศ. 2138 /ค.ศ. 1595) แหงรชศกกวานลจดสรางปอมปราการ 8 แหงทเถงชง แตงตงผรกษาการปอมปราการทหมานฮาและหลงปา โดยจดก าลงทหารรกษาไวดวย จดหาคนไปสยามเพอนดหมายกนใหตกระหนาบหน า พรอมกนนนไดจดสรางปอมปราการทเมองมาว และตงชอวาเมองผงล

จากเอกสารโบราณทางประวตศาสตรของจนดงกลาวมขอทนาพจารณาวา กรงศรอยธยาของสมเดจพระนเรศวรฯกบจนในปลายรชสมยแหงราชวงศหมง ไดเปนพนธมตรทางทหารกน การ เปนพนธมตรทางทหารไดเกดขน 2 กรณ กรณแรก เปนพนธมตรทางทหารไปตญปนซงเปนสงครามทางทะเล กรณทสองเปนพนธมตรทางทหารไปตพมาซงเปนสงครามทางบก ส าหรบสงครามทางบกนนแสนยานภาพแหงกองทพบกของสมเดจพระนเรศวรฯยอมเปนทประจกษแกปวงชนชาวไทยอยแลว แตส าหรบสงครามทางทะเล โดยเฉพาะอยางยงการท าสงครามทางทะเลซงมระยะทางเดนทพถงญปน ซงไกลแสนไกลเชนน ถงแมวาในทสดกองทพเรอสมเดจพระนเรศวรฯมไดยกออกไปตกตาม แตแสนยานภาพแหงกองทพเรอของพระองคกนาจะเปนสงอศจรรยในยคสมยนน ทงนกดวยกฤษฎาภนหารขององคสมเดจพระนเรศวรฯซงท าใหประเทศไทยเปนมหาอ านาจแหงยคในภมภาคน

89

3.10. เสดจสวรรคต

บนทกตามพระราชพงศาวดารระบวา พระองคสวรรคตในวนจนทร เดอน 6 ขน 8 ค า ปมะเสง จลศกราช 967 (พ.ศ. 2148/ค.ศ.1605) ททงดอนแกว เมองหาง ขณะเสดจเคลอนทพไปตกรงองวะ ทงน เหตการณชวงนน ในต านานไดกลาววา สมเดจพระนเรศวรมหาราชกบสมเดจพระเอกาทศรสทรงน ากองทพไทยจากกรงศรอยธยาเดนทางมาถงเมองเชยงใหม เมอออกจากเมองเชยงใหมแลวจงไดแบงทพแยกทางกน สมเดจพระนเรศวรทรงน ากองทพไทยออกจากเชยงใหมพรอมกบพระเจาเชยงใหมและลกพระเจาเชยงใหมทงสามไปโดยทพหลวงยกพยหโยธาไปทางเมองหางและโปรดใหสมเดจพระเอกาทศรสทรงน าทพอกสวนหนงไปทางเมองฝางนอกจากนนในต านานพระธาตเมองนอย อ.ปาย จ.แมฮองสอน ซงมชายแดนอยตดกบพนทอ าเภอเวยงแหง

สมเดจพระนเรศวรมหาราชไดใชเสนทางเดนทพไปยงประเทศพมาโดยผานเมองนอย ซงตอนนนเปนชมชนของชนเผาลวะ เมอสมเดจพระนเรศวรมหาราชเสดจถงเขตเมองหาง ทรงทพหลวงทต าบลทงแกวหรอทงดอนแกว แรมทพในต าบลน และเกดทรงพระประชวรขน (คม ชด ลก, ออนไลน)

ตามค าใหการขนหลวงหาวด ฉบบหลวง กลาววา สมเดจพระนเรศวรสวรรคตดวยแมลงภบนมาตอยทพระอณาโลม(ตรงหวางคว) จงทรงสวรรคต

... อนองคพระนเรศรนนเสดจอยเมองหาง เพราะเหตฉนจงถวายพระนามเรยก

องคพระนารายนเมองหาง เปนกรงหยดพกอยกลางทางของพระองค ครนเสรจการมงคลพธแลวพระองคกยกไปเมองหงษา จงทรงชางพระทนงสวรรณปฤษฎางค กพนเมองทางไกลไดเจดวน จงพนไปนาเขาเขยวดงตะเคยนใหญ จงมศาลนางเทพารกษอยทตนตะเคยนใหญ มอานภาพศกดสทธยงนก เสนาจงทลเชญเสดจใหลงจากชางพระทนง เมอจกมเหตมานน พระนเรศรจงถามเสนาวา เทพารกษนเปนเทพารกษผชายฤๅผหญง เสนาจงทลวา อนเทพารกษเปนนาง ศกดสทธยงนก พระนเรศรจงตรสวาอนเทพารกษนเปนแตนางเทพารกษดอก ถาจกเปนเมยเรากจกได เราไมลงจากชาง ครนพระนเรศรตรสดงนแลว กทรงชางพระทนงผานนาศาลนางเทพารกษนนไป จงเหนเปนตวแมลงภบนตรงมานาชางแลวกเขาตอยเอาทอณาโลม องคพระนเรศรนนกสลบอยกบหลงชางพระทนง แลวกเสดจสสวรรคตทตรงนาเขาเขยว เสนาทงปวงจงเชญพระศพ แลวกกลบมายงพลบพลาเมองหาง สวนพระเอกาทศรถนนกยกพลไปถงแดนเมองหงษา จงตบานกวานกวาดไดมอญลาวหญงชายเปนอนมาก แลวจกยกเขาตเมองหงษา กพอเสนาอ ามาตยใหมาใชเรงรบไปทลความพระนเรศรสวรรคต พระองคครนทราบดงนนกเรงรบยกพลโยธาทพกลบมายงเมองหาง ครนถงแลวกเสดจเขาไปสยงสถานพระเชษฐา จงกอดพระบาทพระพยาเขาแลว กทรงพระกรรแสงโศกาอาดรร าไรไปตาง ๆ พระองคกกอดพระเชษฐาเขาแลวกสลบลงอยกบท แตทรงพระกรรแสงแลวสลบไปถงสามครง ครนพระองคกไดสมฤดคนมาแลว พระองคจงมพระบณฑรตรสสงใหหาพระโกษฐทองทงสองใบทใสพระศพ แลวจง

90

เชญขนสบนพระราชรถ แลวกแหแหนเปนกระบวนมหาพยหบาตราอยางใหญมาจนถงกรงอยทธยาธาน แลวจงสงใหท าพระเมรทองอนสงใหญยงนก อนการพระบรมศพครงนนเปนการใหญหลวงหนกหนา เกนทเกนทางแตกอนมา ทงเครองไทยทานกมากมายหนกหนา แลวใหชมนมกษตรทกประการอนนอยใหญทงสน จงเชญพระศพแหแหนไปแลว จงถวายพระเพลงทวดสบสวรรค ๚ ( น. 311 – 315)

ค าใหการชาวกรงเกา กลาววา เทพารกษรกษาเขาเขยวบนดาลใหพระนเรศวรสวรรคตบนคอชาง

พระทนง

...พระนเรศวรกยกทพจากเมองหาง ไปทางต าบลเขาเขยว เทพารกษซงรกษาเขาเขยวนน บนดานใหพระองคเสดจสวรรคตบนคอชางพระทนงพศณราชาณต าบลเขาเขยวนน เมอพระนเรศวรเสวยราชยพระชนมได 15 พรรษา อยในราชสมบต 20 ป เมอเสดจสวรรคตพระชนมได 35 พรรษา พระนเรศวรสมภพวนพฤหศบด เสดจสวรรคตเมอจลศกราช 960 ป (น. 97 – 98)

ทงนมเพยงเอกสาร ค าใหการขนหลวงหาวด และ ค าใหการของชาวกรงเกา ทงสองชนทระบวา

สมเดจพระนเรศวรสวรรคตเนองจากทรงแมลงภตอยทพระอณาโลม เนองจากทรงถกนางเทพารกษสาป ดานสาเหตการสวรรคตทรบรกนทวไปคอ “ทรงพระประชวรเปนหวระลอก (ฝ) ขนทพระพกตร

แลวกลายเปนบาดทะพษพระอาการหนก”ความเขาใจดงกลาวมาจากพระนพนธของสมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ 2 เรองคอ ไทยรบพมา และ พระประวตสมเดจพระนเรศวรมหาราช โดย “ไทยรบพมา”ไดระบไววา

...ครนเสดจถงเมองหางแลวกใหตงคายหลวงประทบอยททงแกว สมเดจพระ

นเรศวรทรงพระประชวรเปนระลอกขนทพระพกตร แลวกลายเปนบาดทะพษพระอาการหนก จงโปรดใหขาหลวงรบไปเชญเสดจสมเดจพระเอกาทศรถมาเฝา สมเดจพระเอกาทศรถเสดจฯ มาถงได 3 วน สมเดจพระนเรศวรกเสดจสวรรคต

ขณะท “พระประวตสมเดจพระนเรศวรมหาราช” โดย กรมพระยาด ารงราชานภาพ (2546 น.

130) กลาววา ...เวลาสมเดจพระนเรศวรเสดจประทบแรมอย ณ ต าบลทงแกว เกดประชวรเปนหวระลอกขน (บางวาถกตวสตวพวกแมลงมพษตอย) ทพระพกตร แลวเลยเปนบาดพษจนพระอาการหนก จงตรสสงใหขาหลวงรบไปเชญเสดจสมเดจพระเอกาทศรถมาเฝา สมเดจพระเอกาทศรถเสดจมาถงทนทรงพยาบาลสมเดจพระเชษฐาธราชอย 3 วน สมเดจพระนเรศวรกเสดจสวรรคตทเมองหาง เมอวนจนทร เดอน 6 ขน 8 ค า ปมะเสง พ.ศ. 2148 พระชนษาได 50 ป เสวยราชสมบตได 15 ป

91

ภาพ 27 สมเดจพระนเรศวรทรงขอใหสมเดจพระเอกาทศรถน าทพไปตเมององวะ โดยไมตองหวงพระองคททรงพระประชวรหนก ณ เมองหาง พ.ศ. 2148 ทมา: ถายโดยผวจย 26 มกราคม 2562

ดานพระราชพงศาวดารกรงสยาม ฉบบบรตชมวเซยม กลาววา

...ฝายสมเดจพระพทธเจาหลวงเสดจถงเมองหางหลวง และตงทพหลวงอยต าบลทงแกว แรมทพในต าบลนน สวนพระยาก าแพงเพชร และพระหวเมอง ขนหมนทงหลาย ผเปนทพหนา กยกชางมารพลไปถงแมน าคง ในขณะนนสมเดจพระพทธเจาหลวงทรงพระประชวรหนก กตรสใชขาหลวงใหกราบทลพระกรณา ถงเมองฝาง พระบาทสมเดจเอกาทศรถอศวรบรมนาถบพตร พระพทธเจาอยหว กเสดจจากเมองฝาง มายงสมเดจพระพทธเจาหลวงในเมองหางหลวง และเสดจถงในวนเสาร ขน 6 ค า เดอน 6 ปมะเสง เบญจศกนน

...รงขน วนจนทร ขน 8 ค า เดอน 6 เพลาชายแลว 2 บาท สมเดจพระพทธเจาหลวงกเสดจสวรรคต สมเดจพระพทธเจาหลวง พระพรรษาปมะโรงศก เมอไดราชสมบตนน ศกราช 904 ปขาล สมฤทธศก ในปขาลนนพระชนมได 35 พระพรรษา เสดจอยใน

92

ราชสมบตนน 15 พระพรรษา เมอ เสดจสวรรคตในเมองหางหลวงพระชนมได 50 พระพรรษา

เมอสมเดจพระนเรศวรสวรรคตแลว ทาวพระยาขาราชการกพรอมกนเชญสมเดจพระเอกาทศรถ

ผานพภพ จงโปรดใหเลกกองทพ เชญพระบรมศพสมเดจพระนเรศวรกลบมายงพระนคร เมอสมเดจพระเอกาทศรถเสดจกลบมาถงพระนครท าพระราชพธราชาภเษกแลว ใหสรางพระเมรถวายพระเพลงพระบรมศพสมเดจพระนเรศวร ในหนงสอพระราชพงศาวดารวาเปนงานใหญอยางมโหฬารยงกวางานพระบรมศพทเคยมมา และมเจาประเทศราชและเจาเมองตาง ๆ ซงเปนขาขอบขณฑสมามาถวายบงคมพระบรมศพจ านวนมาก ทรงพระเกยรตเปนพระเจาราชาธราชบรบรณทกสถาน (ด ารงราชานภาพ , 2546, น. 126-133)

ภาพ 28 พระเอกาทศรถจงเชญพระบรมศพมาสพระนครศรอยธยา พ.ศ. 2148

ทมา: ภาพจตกรรมวดสวรรณดาราราม จงหวดพระนครศรอยธยา

93

3.11. สมเดจพระนเรศวรมหาราชในวฒนธรรมรวมสมย

สมเดจพระนเรศวรมหาราชเปนพระมหากษตรยททรงพระมหากรณาธคณอยางยงตอแผนดนไทย ตลอดพระชนมชพทรงปกปกรกษาบานเมองเพอใหประชาราชรมเยนเปนสขเรมตงแตทรงประกาศอสรภาพและทรงตองท าศกสงครามเพอรกษาราชธานและเสรมสรางความมนคงใหกบพระราชอาณาจกรตลอดรชกาล การสงครามยงใหญครงหนงในประวตศาสตรคอผชนะในสงครามยทธหตถเมอ พ.ศ. 2135 (ค.ศ. 1592) ทรงไดรบการยกยองวาเปนวรกษตรยเปนนกรบผยงใหญ พระเกยรตยศททรงไดรบการยกยองนนไมปรากฏหลกฐานเฉพาะประชาชนชาวไทยเทานนแตยงปรากฏในพงศาวดารตางชาต เชน พมามอญ เขมร ตลอดจนจดหมายเหตของจนและตะวนตก กปรากฏหลกฐานทรงไดรบการยกยองวาเปนพระมหากษตรยนกรบทยงใหญและประทบอยในใจชาวไทยตลอดมา (วฒนา อนทรพย, 2550, น.1)

ทงนมหลกฐานวาในปลายสมยอยธยาปรากฏวาไดมการสรางพระบรมรปสมเดจพระนเรศวรมหาราชประดษฐานไวทโรงแสนตนในพระราชวง ตอมาสมยกรงรตนโกสนทรรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก โปรดเกลาใหสรางพระบรมรปสมเดจพระนเรศวรมหาราชประดษฐานไวทแสงในพระบรมมหาราชวงตอมาเมอมการสรางพระทนงภาณมาศจ ารญขน ณ บรเวณโรงแสงจงน าพระบรมรปสมเดจพระนเรศวรมหาราชไปประดษฐานไว ณ พระทนงภาณมาศจ ารญ (ปจจบนคอ พระทนงบรมพมาน) ดงความในพระราชพงศาวดารฉบบพระราชหตถเลขาซงสมเดจพระบรมวงศเธอกรมพระยาด ารงราชานภาพไดอธบายไดดงน

...ถาหากประเพณในประเทศทางทศนในเวลานนเหมอนกนกบยโรปคงจะไดมอนสาวรยใหญสรางไวเฉลมพระเกยรตยศสมเดจพระนเรศวรปรากฏอยจนตราบเทาทกวนนจะเปนทพอใจของชาวไทยเราไมนอยทเดยว ถงทกวนนตงแตเดกทอยในโรงเรยนตลอดจนผใหญทกชนทกชนบรรดาศกดเมอไดอานพงศาวดารถงเรองสมเดจพระนเรศวรหรอแมทสดเพยงเหนพระรปทรงชนชางตดตงไว ณ ทใดๆ ใครเลยทจะไมนกรกใครนบถอสมเดจพระนเรศวรมหาราชทานแตกอนทานกนกอยางนนเหมอนกนความจรงในชนกรงเกา ไดสรางพระรปสมเดจพระนเรศวรและสรางหอประดษฐานไวเปนทสกการะบชาทโรงแสงตนในพระราชวงถงในกรงรตนโกสนทรน พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชกไดโปรดใหสรางพระรปสมเดจพระนเรศวรและสรางหอขนไวทโรงแสงในสงทสรางพระทนงภาณมาศจ ารญเดยวน ขาพเจาไดเคยเหนเองพระบรมรปสมเดจพระนเรศวรยงประดษฐานเปนทสกการะบชาอยในพระทนงภาณมาศจ ารญ

94

ปจจบนชาวไทยยอมรบแนวคดตะวนตกมากขน จงนยมสรางอนสาวรยบคคลส าคญเพอเปนทร าลกถงและเคารพสาระ โดยเฉพาะสมเดจพระนเรศวรซงมการสรางพระบรมราชานสรณของสมเดจพระนเรศวรมหาราชในหลายแหงทวประเทศ เชน

1. พระบรมราชานสรณศาลสมเดจพระนเรศวรมหาราช ณ พระราชวงจนทน จงหวดพษณโลกศาลสมเดจพระนเรศวรมหาราช

2. พระบรมราชานสรณสมเดจพระนเรศวรมหาราช ณ คายสมเดจพระนเรศวรมหาราช จงหวดพษณโลก

3. พระบรมราชานสรณสมเดจพระนเรศวรมหาราช ณ มหาวทยาลยนเรศวร จงหวดพษณโลก

4. พระบรมราชานสรณดอนเจดย จงหวดสพรรณบร

5. ศาลสมเดจพระนเรศวรมหาราชทรมหนองบวล าภ ในจงหวดหนองบวล าภ เปนตน

6. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช บรเวณทงมะขามหยอง ต าบลบานใหม อ าเภอพระนครศรอยธยา จงหวดพระนครศรอยธยา

7. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช ต าบลดอนเจดย อ าเภอพนมทวน จงหวดกาญจนบร

8. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช ทวดไชยนาวาส จงหวดสพรรณบร

9. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช ณ มหาวทยาลยพะเยา ต าบลแมกา อ าเภอเมองพะเยา จงหวดพะเยา

10. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช ณ โรงเรยนพษณโลกพทยาคม ต าบลทาทอง อ าเภอเมองพษณโลก จงหวดพษณโลก

11. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช ณ อ าเภอเกาะคา จงหวดล าปาง

12. พระสถปเจดยสมเดจพระนเรศวรมหาราชานสรณ ณ ต าบลเมองงาย อ าเภอเชยงดาว จงหวดเชยงใหม

13. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช ณ อทยานราชภกด อ าเภอหวหน จงหวงประจวบครขนธ

14. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช ประดษฐาน ณ สวนสาธารณะหนาทวาการอ าเภอวฒนานคร จงหวดสระแกว

95

15. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช วดใหญชยมงคล อ าเภอพระนครศรอยธยา จงหวดพระนครศรอยธยา

16. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช ประดษฐานภายในศาลสมเดจพระนเรศวรมหาราช หมท 3 ต าบลทาโรง อ าเภอวเชยรบร จงหวดเพชรบรณ

17. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช ประดษฐานภายในศาล อ าเภอแมสรวย จงหวดเชยงราย

18. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช ประดษฐานดานหนาอาคารกองบญชาการทหารสงสด ถนนแจงวฒนะ เขตหลกส กรงเทพมหานคร

19. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช ประดษฐานดานหนากองบงคบการกรมทหารราบท 21 รกษาพระองคคายนวมนทราชน อ าเภอเมอง จงหวดชลบร

20. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช ประดษฐานบรเวณบานปายางผาแตกฐานปฏบตการต ารวจตระเวนชายแดน (เกา) อ าเภอแมสาย จงหวดเชยงราย

21. พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช ประดษฐานภายในศาลาหนวยพฒนาการเคลอนท 32 หนวยพฒนาการทหารพฒนา กองบญชาการทหารสงสด อ าเภอเชยงดาว จงหวดเชยงใหม (วฒนา อนทรพย, 2550, น. 2 – 3 )

ทงนมการน าพระบรมรปของสมเดจพระนเรศวรมหาราชเปนตราประจ าจงหวดของไทย ไดแก จงหวดสพรรณบร จงหวดตาก และจงหวดหนองบวล าภ การน าพระนามของสมเดจพระนเรศวรมหาราขไปตงเปนชอของ มหาวทยาลยนเรศวร และคายทหารตางๆ ทวประเทศ เชน คายนเรศวร ทจงหวดลพบร คายนเรศวรมหาราช ทอ าเภอแมแตง จงหวดเชยงใหม เปนตน ดานกรมต ารวจไดน าพระนามของพระองคมาตงเปนชอคายต ารวจตระเวนชายแดนทอ าเภอชะอ า จงหวดเพชรบรวา "คายนเรศวร" ดวยเชนกน

ดานความเชอ ชาวไทยนยมน าหนรปไกชนพนธเหลองหางขาวไปบนบานกบพระบรมรปสมเดจพระนเรศวรมหาราช เพราะเชอกนวาเปนไกพนธเดยวกบตวทเอาชนะไกชนของพระมหาอปราชาแหงหงสาวดได

อกทงมการน าพระราชประวตมาสรางเปนภาพยนตร 2 ครง ครงแรก ใชชอวา มหาราชด า ในป พ.ศ. 2522 และครงท 2 ใชชอวา ต านานสมเดจพระนเรศวรมหาราช ในป พ.ศ. 2550 รวมถงมการสรางละครเรอง สมเดจพระนเรศวรมหาราช เมอ พ.ศ. 2531 ทางไทยทวสชอง 3 และไดรบรางวลโทรทศนทองค าในปนนถง 5 รางวล ภายหลงมการน าละครเรองนมาฉายใหมทางชอง สทท.11 อกครง (ประมาณ พ.ศ. 2540) และไม เมองเดม ไดน าเหตการณในสมยนไปใชเปนฉากในนวนยายเรอง ขนศก ซงตวเอกของเรองคอ เสมา ทหารในสมยสมเดจพระนเรศวร นวนยายเรองนไดรบการสรางเปนภาพยนตรและละครโทรทศนเชนกน การน าพระราชประวตของพระองคไปเขยนเปนหนงสอการตนอยหลายครง เชน มหา

96

กาพยกแผนดน ผลงานของมนตร คมเรอน เปนตน และไดมการสรางต านานสมเดจพระนเรศวรอกครงหนง ซงใชชอวา กษตรยา ควบคกบ มหาราชกแผนดน เพอเปนการเฉลมพระเกยรตสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ ทรงมพระชนมายครบ 72 พรรษา ใน พ.ศ. 2542 โดยบรษท กนตนา จ ากด เปนผผลตรายการ ออกฉายทางสถานวทยโทรทศนกองทพบกชอง 5 ในชวงป พ.ศ.2545 – 2546

นอกจากน กองทพไทย ยงถอเอาวนทสมเดจพระนเรศวรกระท ายทธหตถ ก าหนดเปน “วนกองทพไทย” เปนวนทระลกในวาระทสมเดจพระนเรศวรมหาราชทรงกระท ายทธหตถกบพระมหาอปราชาของพมา โดยถอเอาวนท 18 มกราคม ของทกปเปนวนกองทพไทยตามการค านวณจากเหตการณในประวตศาสตร ทระบวา พระองคกระท ายทธหตถ ในวนจนทร แรม 2 ค า เดอนย ปมะโร ง จ.ศ. 954 ค านวณได ตรงกบวนท 25 มกราคม ค.ศ. 1593 หรอ พ.ศ. 2135

97

บทท 4

บทสรป

4.1. พระราชประวตสมเดจพระนเรศวรมหาราช

สมเดจพระนเรศวรสมภพทเมองพษณโลกเมอปเถาะ พ.ศ.2098 (ค.ศ.1555) เปนราชโอรสของสมเดจพระมหาธรรมราชาและพระวสทธกษตรย พระราชธดาของสมเดจพระมหาจกรพรรดอนเกดดวยพระสรโยทย พระองคมพระพนางหนงพระองคทรงพระนามสพรรณกลยาณหรอพระสวรรณกลยา และพระอนชาหนงพระองคทรงพระนามวา พระเอกาทศรถ (สรสวด ประยรเสถยร , 2542, น. 87)เมอสมเดจพระนเรศวรสมภพ ยศเจาฟายงไมมในประเพณกรงศรอยธยา สมเดจพระชนกกยงทรงพระยศเพยงเปนเจาขณฑสมา แตพระชนนเปนสมเดจพระราชธดา พระองคเปนราชนดดา คงทรงพระยศเปนพระองคเจา ฝรงจงเรยกในจดหมายเหตแตงในสมยนนวา The Black Prince ตรงกบวา พระองคชายด า และเรยกพระอนชาเอกาทศรถวา The White Prince ตรงกบพระองคชายขาว เปนคกน คงแปลไปจากพระนามทคนทงหลายเรยกสมเดจพระนเรศวรเมอทรงพระเยาววา พระองคชายด า

เมอสมเดจพระนเรศวรพระชนษาได 8 ขวบ กเกดศกหงสาวดคอ พระเจาหงสาวดบเรงนองขอชางเผอกสมเดจพระมหาจกรพรรด 2 ชาง ซงทกประเทศทางตะวนออกถอวาชางเผอกเปนคบารมของพระเจาแผนดน ไมเคยมพระเจาแผนดนยอมใหชางเผอกแกกน หากสมเดจพระมหาจกรพรรดยอมใหชางเผอกกเหมอนยอมอยในอ านาจพระเจาหงสาวด แตถาไมยอมกเหมอนเปนการทาทายใหพระเจาหงสาวดมาตเมองไทย สมเดจพระมหาจกรพรรดทรงพระราชด ารเหนวา ถงใหชางเผอกไปกไมสามารถคมภยไดและยงเสยเกยรตยศดวย จงไมยอมใหชางเผอก พระเจาหงสาวดบเรงนองจงยกกองทพมาตเมองไทยเมอ พ.ศ.2106 (ค.ศ.1563) เขามาทางดานแมละเมา ตหวเมองเหนอแลวจงลงมาตพระนครศรอยธยาแตฝายไทยคดวากองทพหงสาวดจะยกเขามาทางดานเจดยสามองคเหมอนครงกอน จงเตรยมปองกนพระนครแตพระเจาหงสาวดยกกองทพมาอยทก าแพงเพชรซงจดเปนทพกษตรย 5 ทพ แยกกนไปรบโดยพระเจาหงสาวดตงกองทพหลวงอยทเมองก าแพงเพชร กองทพพระเจาองวะกบกองทพพระเจาตองอไปตเมองพษณโลก ลอมไวจนในเมองไมมเสบยงอาหารทงยงเกดโรคไขทรพษท าใหพระมหาธรรมราชายอมออนนอมตอขาศก กองทพพระมหาอปราชากบกองทพพระเจาแปรไปตเมองสโขทย เมองสวรรคโลก เมองพชย ซงเมองสโขทยตอสจนเสยเมอง เมองสวรรคโลกและเมองพชยออนนอมตอขาศก

เมอกรงศรอยธยารขาวกใหพระราเมศวร ราชโอรสยกทพไปชวยเมองเหนอ ไดรบกบขาศกทเมองชยนาท ทานขาศกไดพกหนงกสไมไหวตองถอยกลบ พระเจาหงสาวดมาถงพระนครศรอยธยา มพระราชสาสนถามสมเดจพระมหาจกรพรรดวา จะสรบตอไปหรอจะเปนไมตรโดยด ถายอมเปนไมตรกจะใหคงเปน

98

บานเปนเมองตอไป ถาขนตอส เมอตพระนครไดจะเอาเปนเมองเชลย สมเดจพระมหาจกรพรรดจงรบเปนไมตร พระเจาหงสาวดจงเรยกคาไถเมองตามปรารถนา ทงยงเชญสมเดจพระมหาจกรพรรดออกไปอยเมองหงสาวดอยางเปนตวจ าน า และตรสขอสมเดจพระนเรศวรตอพระมหาธรรมราชาวาจะเอาไปเลยงเปนราชบตรบญธรรมแตในความจรงกคอ เปนตวจ าน าส าหรบพระมหาธรรมราชา สมเดจพระนเรศวรจงเสดจไปอยเมองหงสาวด พระเจาหงสาวดทรงอปการะเลยงดใหอยกบเจานายรนเดยวกน

สมเดจพระมหนทราชาธราชขนครองกรงศรอยธยา ทรงขดเคองสมเดจพระมหาธรรมราชาและพระมหาธรรมราชาไมนบถอสมเดจพระมหนทราชาธราชจงเกดระแวงสงสยกนทง 2 ฝายฝายสมเดจพระมหนทราชาธราชสงสยวา พระมหาธรรมราชาจะไปเขากบพระเจาหงสาวด ฝายพระมหาธรรมราชากสงสยวาสมเดจพระมหนทรฯจะก าจดพระองคจากเมองเหนอ สมเดจพระมหนทรฯ ไดรบราชสาสนจากพระไชยเชษฐา ทลขอพระเทพกษตรไปอภเษกเปนพระมเหส ฝายสมเดจพระมหนทรฯยนดทจะเปนสมพนธมตรกบพระเจาไชยเชษฐาเพอจะไดชวยกนตอสกบหงสาวดในอนาคต เมอพระมหาธรรมราชาทราบขาวจงทลพระเจาหงสาวดใหทหารมาดกชงตวพระเทพกษตรไปยงหงสาวด (ด ารงราชานภาพ, 2546, น. 9 - 25) ปรากฏในพระราชพงศาวดารกรงเกาฉบบหลวงประเสรฐความวา

พระราชประวตเมอทรงพระเยาวกบชวตและการศกษาในหงสาวดตลอดระยะเวลาในวยเยาวของพระนเรศวรทรงใชชวตอยในพระราชวงจนทน เมองพษณโลก จนกระทงเมอพระเจาบเรงนองยกทพมาตเมองพษณโลก สมเดจพระมหาธรรมราชาธราชเจาเมองพษณโลกยอมออนนอมตอแหงหงสาวด และท าใหพษณโลกตองแปรสภาพเปนเมองประเทศราชหงสาวดไมขนตอกรงศรอยธยา พระเจาบเรงนองไดทรงขอพระนเรศวรไปเปนองคประกนทหงสาวด ท าใหพระองคตองจากบานเกดเมองนอนตงแตมพระชนมมายเพยง ๙พรรษานอกจากพระองคแลวยงมองคประกนจากเมองอน ๆ ทเปนเมองขนของหงสาวดเปนจ านวนมาก พระเจาบเรงนองนนทรงใหเหลาองคประกนไดรบการเลยงดและการศกษาอยางด พระนเรศวรทรงใชเวลา ๘ปเตมในหงสาวดศกษายทธศาสตรของพมา พระองคทรงศกษาวชาศลปศาสตร และวชาพชยสงคราม ทรงนยมในวชาการรบทพจบศก พระองคทรงมโอกาสศกษา ทงภายในราชส านกไทย และราชส านกพมา มอญ และไดทราบยทธวธของชาวตางชาตตาง ๆ ทมารวมกนอยในกรงหงสาวดเปนอยางด เชน ชาวโปรตเกส สเปน หรอชาวพมาเอง ทรงน าหลกวชามาประยกตใชใหเหมาะกบเหตการณ และสภาพแวดลอมในการท าศกไดเปนเลศ ดงเหนไดจากการสงครามทกครงของพระองค ยทธวธททรงใช ไดแก การใชคนจ านวนนอยเอาชนะคนจ านวนมาก และยทธวธการรบแบบกองโจร พระองคทรงน ามาใชกอนจอมทพทเลองชอในยโรป นอกจากนน หลกการสงครามทเปนทยอมรบอยางกวางขวางในปจจบน เชน การด ารงความมงหมาย หลกการรก การออมก าลง และการรวมก าลง การด าเนนกลยทธ ความเดดขาดในการบงคบบญชา การระวงปองกน การจโจม ฯลฯ พระองคกทรงน ามาใชอยางเชยวชาญ และประสบผลส าเรจอยางงดงามมาโดยตลอด เนองจากการทพระองคมชวตอยในฐานะองคประกนท าใหทรงมความกดดนสงจากมงกะยอชวา (พระราชโอรสในพระเจานนทบเรง) จงทรงมแรงผลกดนทจะกอบกอสรภาพใหกบบานเมองของพระองค เชน จากการชนไกของพระองคกบมงกะยอชวา เปนตน รวมทงการเหยยดหยามวาเปนเชลย จากพวกพมาดวย

99

4.1.1. ด ารงยศเปนพระมหาอปราช

ระหวางทไทยยงเปนประเทศราชแกพมาอย และสมเดจพระนเรศวรฯทรงเปนมหาอปราชอย เมองพษณโลก ผคนพลเมองของไทยถกกวาดตอนไปพมาเปนจ านวนมาก ฝายเขมรซงเคยเปน ประเทศราชของไทย เมอเหน กรงศรอยธยาออนแอ ในป พ.ศ. 2113 (ค.ศ.1570) พระบรมราชาเจากรง กมพชา ซงตงราชธานอยทเมองละแวก พงศาวดารเรยกวาพระยาละแวก ยกกองทพมาทาง ปราจนบรมงหนาเขาพระนครศรอยธยา กองทพไทยก สามารถเขาตอสจนทพเขมรหนพายไป ในปพ.ศ. 2118 (ค.ศ.1575) นกพระสฏฐาราชอนชาเจากรงกมพชา ยกกองทพมาทางเรอ สามารถขนมาไดถง วดพนญเชงแตรบแพกองทพไทย ถอยกลบไป ระหวางถอยไปนนกปลนสะดม ไลจบผคนพลเมอง ทธนบรและพระประแดงน าไปกมพชาดวย ปพ.ศ.2112 พระยาจนจนต เปนขนนางจนคนหนง ในกมพชา รบอาสานกพระสฏฐามาปลนเมองเพชรบร แตมาพายแพแกไทยตเมองไมไดตาม สญญา จะกลบกมพชากเกรงจะถกท าโทษจงพาพรรคพวกหนมาสวามภกดตอไทย สมเดจพระ มหาธรรมราชาทรงรบเลยงไว อยมาภายหลงพระยาจนจนตคงมความผดจงลอบลงเรอส าเภาหน จากพระนคร สมเดจพระนเรศวรฯ ซงประทบอยทกรงศรอยธยา ทรงทราบจงจดเรอพายรบตาม ไปทน เรอส าเภาจนจนตทปากน า เสดจออกทรงยงพระแสงปนสบนก ในขณะนนเองขาศกยงสวน มาถกรางพระแสงปนแตกอยกบพระหตถ พระองคกไมหลบเลยงทรงพยายามจะยงขาศกตอไป พระเอกาทศรถเกรงวาสสมเดจพระเชษฐาจะเปนอนตราย จงตรสสงเรงเรอล าททรงเองเขาไป ขวางเรอสมเดจพระเชษฐา พอเรอส าเภาพระยาจนจนตไดลมจงแลนหนออกทะเลไป ตอมาใน ปพ.ศ.2122 เจากรงกมพชาใหพระทศราชาคมกองทพกมพชาเขามาตเมองนครราชสมา ไดส าเรจ พระทศราชาไดใจจงคมทหารรกเขามาหมายจะปลนจบเอาชาวเมองสระบร และเมอง อน ๆ ไปเปนเชลยดวย สมเดจพระนเรศวรซงประทบอยทกรงศรอยธยา จงใหจดไพรพลสามพน คน รบยกไปยงเมองชยบาดาล ตรสสงใหพระชยบรเจาเมองชยบาดาลกบพระศรถมอรตน เจาเมองศรเทพ คมพลไปซมตงอยในดง สองขางทางทขาศกยกมา ผลทสดพระยาทงสองก ท าลายกองทพเขมรแตกหนไปทางนครราชสมา ถกทพหลวงนครราชสมากระหน าตตอไปอก เจาทศราชาจงน าทพทเหลอหนไปเมองกมพชา จากนนกองทพกมพชากไมกลายกทพมารกรานอกนาน (ในประวตศาสตร จารกเหตการณสมเดจพระนเรศวรยกกองทพไปปราบเขมร และตดหว พระยาละแวกในป พ.ศ. 2137)

เหตการณตอนสมเดจพระนเรศวรใหประกอบพธปฐมกรรมพระยาละแวกน นกประวตศาสตรสนนษฐานวาอาจจะเปนฉากนาฏ – วาทศลปทผบนทกพงศาวดารแตงเตมเขาไป เนองจากไมปรากฏความในฉบบหลวงประเสรฐซงเปนพงศาวดารฉบบทมความแมนย าทสด และจากการตรวจสอบกบหลกฐานตางประเทศกไมปรากฏวามเหตการณดงกลาวเกดขน (วนย พงศศรเพยร, 2533, น. 62)

พ.ศ. 2124 (ค.ศ.1581) พระเจาหงสาวดบเรงนองสวรรคตเมอพระชนมพรรษา 85 พรรษา มงชยสงห ราชโอรสขนครองเมองหงสาวดตอ ทรงพระนามวาพระเจาหงสาวดนนทบเรง แตงตงมงกยอชวา ราชโอรสเปนพระมหาอปราชาตามธรรมเนยม เมอมการเปลยนแผนดนใหม เจาเมอง เจาประเทศราช ทงหลาย จะตองเขาเฝาพระมหากษตรยองคใหม สมเดจพระนเรศวรฯ ตองเสดจไปแทนพระ

100

ราชบดา เพราะพระราชบดาทรงชรามาก เจาฟาไทยใหญแขงเมองไมยอม เขาไปเฝา พระเจานนทบเรงจงโปรดใหเจานายชนหนม ๆ ซงเคยอยรวมส านกบเรงนองรนเดยว กบสมเดจพระนเรศวรฯ เมอทรงพระเยาวอนมพระมหาอปราชาหนง พระสงขะทต (นดจงหนอง) ราชบตร พระเจาตองอ หนง และสมเดจพระนเรศวรฯจากเมองไทยซงพระเจาหงสาวดนนทบเรง ไดขาววารบพงกลาหาญยงนก จงใหคมพลชาวอยธยาอกทพหนง ผลดกนเขาตเมองคง พระมหาอปราชาและพระสงขะทต ขอเขาตกอนไมสามารถตเมองคงแตกได พระนเรศวรฯทรง วางแผนการรบ โดยใชกลลวง จดกองก าลงรบเปน ๒ กอง ลวงวาจะบกเขาตดานหนาดวยไพรพล จ านวนมาก ถงเวลาบกจรงใชคนนอย แตอกกองหนงนนใหบกขนไปในทางลบททรงส ารวจไว ลวงหนาแลว ดวยไพรพลจ านวนมากกวาและเปนเวลากลางคน ท าใหชาวเมองคงไมสามารถ ปองกนเมองไวได พระนเรศวรฯจงยดเมองไดส าเรจและจบกมตวเจาฟาเมองคงถวายพระเจา หงสาวดได พระมหาอปราชาและพระสงขะทตมความละอายและเกลยดชงสมเดจพระนเรศวรฯ ตงแตนนมา ฝายพระเจาหงสาวดถงจะไมพอพระทย แตขณะนนกไมอาจท าอะไรได นอกจาก ปนบ าเหนจรางวล แกสมเดจพระนเรศวรฯตามประเพณ สวนความคดทจะก าจดพระนเรศวรฯ ยงคงมอยไมเปลยนแปลง เมอยงคงพกกองทพอยในหงสาวดนนไดชนไกกบพระมหาอปราชา ไกชนของพระมหาอปราชาแพ พระมหาอปราชาก าลงขนเคองพระนเรศวรฯเรองตเมองคงอย จงตรสออกไปวา "ไกเชลยตวนเกงจรงหนอ" สมเดจพระนเรศวรฯ ตรสตอบไปวา "ไกตวนอยาวา แตจะพนนเอา เดมพนเลย ถงพนนเอาบานเมองกนกยงได"

ตอมาอก 2 ป พระเจาหงสาวดนนทบเรงเกดผดใจกบพระเจาองวะ พระเจาองวะจงชวนเจาฟา ไทยใหญเปนพวก แตงทตไปชวนเจาเมองอน ๆ อกแตไมไดผล เมอพระเจาหงสาวดทราบวา พระเจาองวะแขงเมองจงจดก าลงทหารเปนกองทพกษตรยเตรยมเขาตเมององวะ ศกครงนได เกณฑกองทพเจาเมองตาง ๆ เขาสมทบพรอมเมองประเทศราช คอ เจาเมองตองอ เจาเมอง แปร เจาเมองเชยงใหม (ราชบตรพระเจาบเรงนอง) เจาเมองลานชาง และพระเจากรงศรอยธยา (พระมหาธรรมราชา)ซงใหสมเดจพระนเรศวรฯทรงน ากองทพไปแทน พอถงก าหนดนดหมาย กองทพไทยยงไปไมถง พระเจาหงสาวดคดระแวงวาสมเดจพระนเรศวร คงจะแขงเมองเชนเดยว กน กอนเคลอนทพไปองวะไดตรสใหพระมหาอปราชอยรกษาเมองและรบสงวา "ถาสมเดจพระ นเรศวรฯมาถงแลว ใหการตอนรบแตโดยดเชนเคย และใหก าจดเสย พระมหาอปราชาจงใหพระยา เกยรตและพระยาราม พระยามอญ 1 คน เปนขาหลวง มาคอยรบเสดจทเมองแครง (มอญเรยก เมองเดงกรายณ) และใหพระยามอญทง 2 เปนไสศกอยในกองทพไทย ถาไดโอกาสใหฆา พระนเรศวรฯไดทนท ฝายสมเดจพระนเรศวรฯเมอทรงทราบวาเกดสงครามระหวางเมองหงสาวด และเมององวะเชนน จงเหนโอกาสอนเหมาะสมทจะหาทางใหไทยเปนอสระจากพมา จงวางแผน ปฏบตการตามขนตอน โดยแกลงยกทพมาชา ๆ รอใหพระเจานนทบเรงเขาตเมององวะเสย กอน ถาหงสาวดแพ กจะเขาตซ าเตมอกทางหนง ถาพระเจานนทบเรงชนะ กจะรบน าครอบครวไทย ครอบครวมอญกลบเมองไทยและเรงเตรยมจดหาก าลงพลเพอท าสงคราม ใหญ ตอไป

วนท 3 พฤษภาคม พ.ศ. 2127 (ค.ศ.1584) สมเดจพระนเรศวรฯเดนทพมาถงเมองแครง ดวยบญญาธการ ของสมเดจพระนเรศวร ทรงปฏบตตนเปนทเคารพรกของชาวมอญ เมอครงได เสดจไปมา ระหวางเมองไทยกบพมาอยเสมอนน ทรงหยดพกทเมองแครงอยเสมอจงมพรรคพวกคนมอญ

101

มาก แมกระทงพระมหาเถรคนฉองกไดนมสการทานอยประจ าจนชอบพอคนเคย และเมอบงเอญ เกดความวนวายทางเมองพมา พวกมอญทเกลยดพมาอยแลวรวมทงพระยาเกยรต พระยาราม กมความประสงคทจะใหมอญเปนอสระจากพมาดวย จงจ าเปนตองพงพากองทพไทย เทพยดา ฟาดนจงดลใจใหสมเดจพระนเรศวรฯรอดชวตจากการปองรายของพระยามอญทงสองซงเปดเผย ความจรงใหมหาเถรคนฉองทราบ สมเดจพระนเรศวรฯไดพกทพ ตงพลบพลาอยใกลวดพระมหา เถรคนฉอง เมอเสดจไปนมสการมหาเถรคนฉอง จงไดทรงทราบวาพระเจาหงสาวด นนทบเรงคด ก าจดพระองค จงรบสงใหประชมแมทพนายกองรวมทงพระยาเกยรต พระยารามและ ชาวมอญ ทงหลายในเมองแครงดวย และเขาใจกนวาโปรดใหพระมหาเถรคนฉองมานงเปนประธานในพธ ดวย สมเดจพระนเรศวรฯทรงหลงน าจากสวรรณภงคารลงเหนอแผนดน ประกาศแก เทพยดา ตอหนาทประชมวา " ตงแตวนนเปนตนไปกรงศรอยธยาขาดพระราชไมตรกบ กรงหงสาวดมได เปนมตรกนดงแตกอนสบไป "

4.1.2. สมเดจพระนเรศวรประกาศอสรภาพ

ในปททรงประกาศอสรภาพ สมเดจพระนเรศวรฯ ทรงมพระชนมายได 29 พรรษาหลงจาก ประกาศอสรภาพ แลว จากนนจงยกกองทพหลวงจากเมองแครงไปตเมองหงสาวดเมอขามแมน าสะโตงไปจนใกลถงเมองหงสาวด ทรงทราบวาพระเจาหงสาวดชนชางรบชนะ พระเจาองวะ และก าลงยกกองทพกลบคนเมองหงสาวด สมเดจพระนเรศวรฯ พจารณาความ ไดเปรยบเสยเปรยบแลวจง ระงบการเขาตเมองหงสาวดไวกอน ใหทหารแยกยายกนชวยบอก ครอบครวคนไทยทพมากวาดตอนมาแต กอน ใหอพยพกลบเมองไทยไดหมนเศษ พรอมกบ ครอบครวมอญอกจ านวนหนง ก าลงทงหมดเดนทาง ขามแมน าสะโตง โดยก าลงของสมเดจ พระนเรศวรฯ ขามเปนสวนสดทาย พระมหาอปราชาทรงทราบวา สมเดจพระนเรศวรฯกวาดตอน ครอบครวไทยมอญถอยกลบมา จงจดกองทพใหสรกรรมมาเปนทพหนา ตดตามกองทพสมเดจ พระนเรศวรฯ มาทนถงฝงแมน าสะโตง ตรงขามกนกบทพสมเดจพระนเรศวรฯ ซงน าทหารขามน า มาหมดแลว แมน าสะโตงชวงนกวางมาก กระสนปนททหารไทย กบทหารพมายงใสกนนนไมถง ฝงสองฝาย สมเดจพระนเรศวรฯทรงยงพระแสงปนนกสบกระบอกหนงยาว 9 คบ (2.30 เมตร) ถกสรกรรมานายทพของพมาตายอยบนคอชาง พวกรพลเหนเชนนนกพากนครนคราม พระมหาอปราชาน าทพตามหลงมาเหนวาจะตดตามสมเดจพระนเศวรฯไปกคงไมทนเปนแนแท จงเลกทพกลบเมองหงสาวด พระแสงปนซงทรงยงถกสรกรรมมาตายน มนามเรยกตอ ๆ มาวา "พระแสงปนขามแมน าสะโตง" นบเปนพระแสงอษฎาวธอนเปนเครองราชปโภค ส าหรบแผนดน ซงเกบอยใน พระบรมมหาราชวงตราบจนทกวนน

สมเดจพระนเรศวรฯทรงน ากองทพไทยกลบกรงศรอยธยา โดยเสดจมาทางดาน พระเจดยสามองค และผานทงใหญ (ปจจบน คอเขตสงวนพนธสตวปา และตงชอวาทงใหญนเรศวร ตามพระนาม ของสมเดจพระนเศวรฯ) พระองคไดพกประทบแรมอยทบรเวณล าตะเพน เหนอเมองกาญจนบร เกาอกดวย การเสดจกลบครงนพระองคไดชวนพระมหาเถรคนฉองและ พระยาเกยรตพระยาราม มาอยเมองไทยดวย เมอถงพระนครศรอยธยาแลวไดกราบทลเหตการณ ทงปวงใหพระบดาทรง ทราบโดยตลอด

102

สมเดจพระมหาธรรมราชาพระราชทานบ าเหนจรางวล แกพวกมอญทสวามภกด ทรงตงพระมหาเถรคนฉองใหเปนพระสงฆราชาและใหพระยาเกยรต พระยารามมต าแหนงยศ ไดพระราชทานพานทองควบคมคนมอญทเขามาอยดวยใหตงบานเรอน ทรมวดขมน วดขนแสง ใกลวงของสมเดจพระนเรศวรฯ ในพระนครศรอยธยานน แลวทรงมอบการ ทงปวงทจะตระเตรยม ตอสขาศก ใหสมเดจพระนเรศวรฯทรงบงคบบญชาสทธขาดแตนนมาป พ.ศ. 2127 (ค.ศ.1584) เมอสมเดจพระนเรศวรฯประกาศใหกรงศรอยธยาเปนเอกราช ไมขน ตอพมาอกตอไป พระเจานนทบเรงคดปราบปรามใหราบคาบ โปรดใหจดทพมาตกรงศรอยธยา ดวยก าลงพล 130,000 คน จดเปน 2 ทพ ใหพระยาพะสมคมก าลง 30,000 คน เคลอนพลเขา มาทางดานมาทางดานเจดยสามองค ใหพระเจาเชยงใหม มงนรธาชอ พระราชอนชา คมก าลง ทพบก 100,000 คน เคลอนลงมาทางเหนอ เพอเปดศก 2 ดาน นดหมายใหมาสมทบกน ตกระหนาบกรงศรอยธยาตอไป

ฝายกรงศรอยธยาเมอประกาศอสรภาพแลวไดเตรยมการรอรบศกพมามาโดยตลอด สมเดจพระ มหาธรรมราชา โปรดใหสมเดจพระนเรศวรฯทรงเปนแมทพใหญ ไดทรงจดกองทหาร ออกลาด ตระเวนหาขาวการศกของพมา เมอทราบแนชดวาพมายกทพเขามา 2 ดาน โปรดใหเกณฑพล จากหวเมองเหนอ 10,000 คน จดเปนทพบก ใหพระยาสโขทยเปนแมทพ สวนทพอยธยาให พระยาจกรเปนแมทพ และพระยาพระคลงเปนยกกระบตร ใหทง 2 ทพขนยายและท าลายเสบยง อาหารตามเสนทางททพพมาจะยกทพเขามา เพอปองกนไมใหพมาสะสมเสบยงอาหารได กบทง ใหกวาดตอนราษฎรตามหวเมองตาง ๆ เขามารวมกนไวในพระนคร

การรบครงน มยทธภมส าคญ 2 แหง คอ การรบทเขาพระยาแมน และการรบแบบกองโจรท ปากน าบางพทรา การรบทเขาพระแมนนนเนองจากการนดหมายคลาดเคลอน กองทพพระยา พะสมเดนทางถงกาญจนบรกอนทพพระเจาเชยงใหม สมเดจพระนเรศวรฯจงสงใหจดทพเรอ ไปตานทานก าลงขาศกไว ไมใหพมายกพลเขามาถงสพรรณบร ทพเรอของกรงศรอยธยาใช ปนใหญไลยงทพพระยาพะสมทตงอยรมฝงแมน า จนทพพมาตองถอยกลบไปทบรเวณเขา พระยาแมนซงเปนทดอน รอฟงขาวทพพระเจาเชยงใหมทจะยกมาชวย สมเดจพระนเรศวรฯ พรอมดวยพระเอกาทศรถทรงยกทพไปสมทบกบทพบกของพระยาสโขทย กอนทจะเคลอนไปตง มนทต าบลปาโมก แขวงเมองวเศษไชยชาญ แลวใหกองทพพระยาสโขทยน าก าลงออกไปไลต กองหนาของพระยาพะสม แตกรนลกเขาไปจนถงกลางดอน ซงไมมเสบยงอาหารและไมสามารถ ตดตอหาขาวทพพระเจาเชยงใหมได จงตดสนใจถอยทพกลบพมา พระยาสโขทยน าก าลงตดตาม ตทพพระยาพะสมจนถงเมองกาญจนบรจบไดนายกองฉางชวและชางมาจ านวนมาก

หลงจากทพพระยาพะสมถกตแตกพายไปได 15 วน กองทพของพระเจาเชยงใหมจงเดนทาง มาถงบรเวณเมองชยนาท โดยไมทราบวากองทพพระยาพะสมถอยกลบไปแลว พระเจาเชยงใหม สงใหไชยะกยอสกบนนทกยอทางยกพลไป 15,000 คน ไปตงมนทบรเวณปากน าบางพทรา แขวงเมองพรหม เพอสบขาวทพพระยาพะสม สมเดจพระนเรศวรฯโปรดใหพระราชมนคมก าลง ออกตทพหนาของพระเจาเชยงใหมทปากน าบางพทรา แตทพพระราชมนมก าลงนอยกวา จงใช ยทธวธแบบกองโจรใหทหาร

103

คอยซมอยในปา แยกยายกนดกท าลายก าลงฝายพมาทออกมา ลาดตระเวนและหาเสบยงอาหาร หลกเลยงการเผชญหนากบทพใหญ ท าใหฝายพมาเสยหายเปน อนมาก ทพหนาพระเจาเชยงใหมจงถอยรนกลบไปชยนาท และเลกทพกลบไปเมอขาววาพระยา พะสมถอนตวกลบไปแลวศกครงนพระเจานนทบเรงทรงขดเคองพระทยพระเจาเชยงใหมมาก ทเคลอนทพไปชาไมทน ตามก าหนด ท าใหพระยาพะสมตองพายแพกลบพมา จงโปรดใหพระยา อภยคามน ซกแซกยอถาง และสมงโยคราช มาก ากบพระเจาเชยงใหม ซงตงมนอยทนครสวรรค เพอใหโอกาสแกตวอกครง

หลงจากทพระเจานนทบเรงทรงสงกองทพมาตกรงศรอยธยาในป พ.ศ 2127 (ค.ศ.1584) ไมส าเรจ พระองค ยงทรงคดทจะตเอากรงศรอยธยาใหไดอย พอถงเดอน 5 ป พ.ศ. 2128 (ค.ศ.1585) โปรดให พระมหาอปราชา คมก าลงพล 50,000 คน เขามาตงคายทก าแพงเพชรเพอเตรยมสะสม เสบยงอาหารใหทพพมา ใหพระเจาเชยงใหมจดทพลงมาคอยกอกวนไมใหราษฎรไทยท าไรท านา ไดสะดวก เพอกนไมให กรงศรอยธยาสะสมเสบยงอาหารได และในปลายป พ.ศ. 2128 (ค.ศ.1585) พระเจานนทบเรงกไดทรง กรฑาทพ เขามาลอมกรงศรอยธยา การศกครงนใชเวาลยาวนานตงแต ป 2128 (ค.ศ.1585) จนถงป พ.ศ. 2130 (ค.ศ.1587) รวม เวลา 3 ป มเหตการณสรบ หลายครง หลายแหง ดงน

ป พ.ศ. 2128 (ค.ศ.1585) พระเจาเชยงใหมยกทพมาตงคายทบานสระเกศ แขวงเมองวเศษไชยชาญ จดก าลงแยกยายกนออกไปขบไลจบกมชาวบานตามหวเมอง ไมให ท าไร ท านา เจาเมองพะเยาคมกองอาสาทหารมาเขามาเผาบานเรอนราษฎรทสะพานเผาขาว ในเขต กรงศรอยธยา พระนเรศวรฯทรงทราบจงรบน าก าลงออกขบไลพรอมกบสมเดจพระเอกา ทศรถ เจาเมองพะเยาตายในทรบจบไดไพรพลจ านวนมาก ก าลงทเหลอแตกพายหนไป

ป พ.ศ. 2128 (ค.ศ.1585) พระเจาเชยงใหมใหสะเรนนทสน าก าลง 5,000 คน มารบกวนรงแก ไลจบราษฎรในพนทเมองวเศษไชยชาญ ขณะนนสมเดจพระนเรศวรฯก าลง รวบรวมพลอย จงรบเสดจโดยขบวนเรอกบสมเดจเอกาทศรถและทหารกองก าลงทรกษาพระองค อย พอเสดจถงปาโมกนอยพบกองก าลงของสะเรนนทส จงยกพลขนบกแลวเขาจโจมอยางรนแรง ทนท สมเดจพระนเรศวรฯทรงยงพระแสงปนถกผบงคบหนวยทหารเชยงใหมตาย ฝายเชยงใหม แตกพายหนไปทางเหนอ ไทยอาสากตดตามขนไปปะทะกบกองก าลงพระเจาเชยงแสนซงเคลอนท ตามลงมา สมเดจพระนเศวรทรงทราบวาขาศกไลประชดกองอาสา เกรงจะกลบลงเรอไมทน จงเลอนเรอพระทนงกบเรอทอยในขบวนเสดจขนไปรายล าอยขางเหนอปากคลองปาโมกนอย พอขาศกไลกองอาสามาถงทนน กใหน าปนใหญนอยระดมยงขนไปจากเรอ ฝายเชยงใหมเหน กองเรอไทยขนมาชวยกนกปลอยพวกกองอาสา หนหนาเขาหากองเรอไทย ขาศกวางกองก าลง เรยงรายบนตลง ยงปนโตตอบกบทพเรอไทย สมเดจพระนเรศวรและสมเดจพระเอกาทศรถ ตางทรงพระแสงปนนกสบยงขาศก สญเสยกนทงสองฝาย แตพระองคมไดถกอาวธแตอยางไร ทงสองฝายยงตอสกนจนกองก าลงทางบกจากอยธยาตามไปชวยเหลอทน จนพระยาเชยงแสนทน ตานทานทพไมไหวจงถอยหนไปทางเหนอ สมเดจพระนเรศวรฯจงใหรวบรวมก าลงเขาทตงท ต าบลปาโมก

104

เมอป พ.ศ. 2128 (ค.ศ.1585) พระเจาเชยงใหมประทบอยทบานสระเกศ ทราบวาสมเดจพระนเรศวรตกองก าลงของสะเรนนทะสแตก พระยาเชยงแสนถอยหน คาดการณ วาสมเดจพระนเรศวรจะยกทพตดตามขนมา จงใหจดกองก าลง 15,000 คน ใหระวงหนา โดย ใหพระเจาเชยงแสนและสะเรมงนนทสแกตวใหม ก าลงสวนใหญ 60,000 คน พระเจาเชยงใหม คมเอง เรมเคลอนท วนท 16 เมษายน 2128(ค.ศ.1585) ฝายสมเดจพระนเรศวรทรงด ารแลว วา พมาคงจะ วางแผนปฏบตการอยางใดอยางหนงแน จงจดก าลงพล 10,000 คนใหพระราชมนเปนผคมก าลง กองระวงกองหนา ลาดตระเวนพนททศเหนอไปปะทะกบกองก าลงสวนหนาของเชยงใหม ทบางแกว ก าลงพลทเหลอสวนใหญ 30,000 คน พระองคและสมเดจพระเอกาทศรถทรง บงคบการเองเคลอนทตามไปเคลอนพลถงบานแห ไดยนเสยงปนปะทะกนดงรนแรง พระองคจง วางแผนซมโจมตกองก าลงเชยงใหมทปาจกปากระทมขางฝงตะวนตก จงทรงใหหยดก าลงไวมให เคลอนท ไปชวยพระราชมน แลวใหขาหลวงขนไปสงพระราชมนถอยกลบลงมา ฝายพระราชมน เหนวา กองก าลงของตนใกลเคยงกบพระเจาเชยงใหมทก าลงตอสกนอย พอจะตานทานคอย ทพหลวงใหขนไปชวยไดทนโดยไมตองถอยกลบ และมไดทราบวาสมเดจพระนเรศวรฯทรงวางก าลงซมโจมต ขาศกไวแลว จงไมสงใหก าลงพลของตนถอยกลบ สมเดจพระนเรศวรฯด ารสสงให เจาหมนทพรกษาขาหลวงขนไปเรงใหถอยกลบลงมาอกครง พระราชมนกสงใหกราบทลวาการรบ ตดพนอย ถาสงใหถอยแลวเกรงจะแตกพายเอาไวไมอย สมเดจพระนเรศวรไดฟงกทรงพโรธ ด ารสสง ใหเจาหมนทพรกษาสงมาไปแจงวาใหพระราชมนรบถอย ถาไมถอยใหรบตดเอาศรษะ ของพระราชมนมาถวาย พระมนแจงพระกระแสรบสงกตกใจ ใหโบกธงสญญาณสงใหก าลงพล รบถอย ขณะนนกองก าลงสวนใหญของพระเจาเชยงใหมกเคลอนมาถงและเขาสมทบ เหนก าลง ฝายไทยถอย กดใจคดวาไทยแตกพาย กโหรองไลตดตามลงมา ความทอยากไดชางมา เชลย เอามาเปน ของตนท าใหเคลอนทพตดตามอยางไมเปนกระบวน ทพเชยงใหมตดตามมาจนถง บรเวณท สมเดจพระนเรศวรฯทรงวางก าลงซมไว และทอดพระเนตรเหนวาขาศกทเคลอนเขา มาถงพนทสงหาร ทเตรยมไวกทรงยงปนโบกธงสญญาณใหก าลงสวนใหญทซมอยเขาปฏบตการ กบขาศกสวนใหญทนท ฝายพระราชมนเหนดงนน กโบกธงสญญาณใหก าลงของตนตกระหนาบ เขาอกดานหนง การรบไดด าเนนไปถงขนตะลมบอน กองทพเชยงใหมกแตกพายไป สมเดจพระนเรศวรฯทรงเหนไดทกเรงให สงก าลงตดตามจนพมาแตกกระเจงเกดความสญเสย มากมาย

ผลการรบครงน ทาวพระยาเชยงใหม 5 คน เสยชวต คอ พระยาลอ พระยากาว พระยานคร พระยา เชยงราย และพระยางบ พระยามอญทน าก าลงคอ สมงโยคราชและนเรนนทะส เจาเมองเตรนตาย ในทรบ ไดชาง 20 เชอก มา 100 กวาตว อาวธยทโธปกรณอกจ านวนมาก

จากสถานการณสรบตอเนองจากทปาจก ปากระทม สมเดจพระนเรศวรทรงเหนวา ทพเชยงใหมไดรบความเสยหายมากแลว เปนโอกาสอนดทจะ ซ าเตม เชยงใหมทนท พระองคจงน าก าลงสวนใหญตดตามไปทนควนจนถงเวลาพลบค า และทรง ใหหนวยทหารเขาพกทบานชะไว แขวงเมองวเศษไชยชาญ ทรงรบสงใหทกหนวยเตรยมพรอม ตงแตกลางดก เพอเคลอนทใหถงบานสระเกศและเขาตคายพระเจาเชยงใหมในตอนเชาตร พรอมกน ฝายพระเจาเชยงใหมครนทราบวาทพไทยตดตามมากเลยหนตอไปทางทศเหนอทนท แตทวา ในวนท 18 เมษายน 2128 (ค.ศ.1585) เมอกองก าลงฝายไทยเคลอนทพถง

105

บานสระเกศ ขาศก ก าลงสบสน ยงไมทนหนหรอคดท าตอส ทพไทยจงยดคายพระเจาเชยงใหมทสระเกศไดอยาง งายดาย สามารถจบตวพระยาเชยงแสน ไดตวนายและไพรพลเปนเชลย 10,000 คน ยดไดชาง 100 เชอก มา 100 ตว เรอรบและเสบยงรวม 400 ล า และยทธภณฑ ราชปโภคของพระเจา เชยงใหมมากมาย

ปพทธศกราช 2129 (ค.ศ.1586) พระเจานนทบเรงทรงยกทพหลวง น าไพรพล 250,000 คน แบง เปน 2 ทพ มาสมทบกบกองทพพระมหาอปราชซงเขามาตง กองท านาเกบเสบยงตงแตปทแลว โดยมทพ พระเจานนทบเรงเปนทพหลวง ทพพระมหาอปราชา และทพตองอ สวนทพเชยงใหม พายแพ อยธยาหลายครงจงถกลดหนาทเปนหนวยขนสงล าเลยง อาหาร เดนทางเขามาไดประมาณ เดอน 2 ทพพมาเขาลอมกรงศรอยธยาไวทางทศตะวนออก และทศเหนอพระนคร และชานเมองสะสมเสบยงอาหาร จดกองทหารอาสาคอยคมกนไวมใหขาศกมารบกวนได และน า ผลผลตทเกบเกยวมาไวในพระนคร สวนทเกบเกยวไมทนใหท าลายเสย ใหกวาดตอนผคนจาก หวเมองชนในเขามาไวในพระนคร รวบรวมชาวบานทช านาญพนทปา จดเปนกองอาสาคอยดก ซมตตดเสนทางล าเลยงของขาศก ใหจดก าลงปองกนแมน า โดยเฉพาะทางใตซงใชเปนเสนทาง ขนสงเสบยงทางทะเล และใหทงการปองกนหวเมองเหนอทงหมด ทมก าลงทงหมดปองกน พระนครแตเพยงดานเดยว และใหจดกระบวนทพเปน 4 แบบ แบงเปน ทพเรอ จดเรอเรวและ เรอบรรทกปนใหญดกซมยงขาศกไมใหรกเขาใกลพระนคร ทพบกจดเปนหนวยเคลอนทเรว ส าหรบตฉาบฉวย จดก าลงทหารประจ าปอมปราการรกษาพระนครเตมอตรา และจดกอง ลาดตระเวนออกสอดแนมหาขาวขาศกและตดตอประสานกบหนวยกองโจรทอยภายนอกพระนคร

ฝายทางกรงศรอยธยา สมเดจพระมหาธรรมราชาโปรดใหสมเดจพระนเรศวรฯเปนแมทพใหญ บญชาการรบ พระองคทรงไดเตรยมการตาง ๆ ไวรบมอกบขาศกโดย ใหเรงท านาในเขตพระนคร และชานเมองสะสมเสบยงอาหาร จดกองทหารอาสาคอยคมกนไวมใหขาศกมารบกวนได และน า ผลผลตทเกบเกยวมาไวในพระนคร สวนทเกบเกยวไมทนใหท าลายเสย ใหกวาดตอนผคนจาก หวเมองชนในเขามาไวในพระนคร รวบรวมชาวบานทช านาญพนทปา จดเปนกองอาสาคอยดก ซมตตดเสนทางล า เลยงของขาศก ใหจดก าลงปองกนแมน า โดยเฉพาะทางใตซงใชเปนเสนทาง ขนสงเสบยงทางทะเล และใหทงการปองกนหวเมองเหนอทงหมด ทมก าลงทงหมดปองกน พระนครแตเพยงดานเดยว และใหจดกระบวนทพเปน 4 แบบ แบงเปน ทพเรอ จดเรอเรวและ เรอบรรทกปนใหญดกซมยงขาศกไมใหรกเขาใกลพระนคร ทพบกจดเปนหนวยเคลอนทเรว ส าหรบตฉาบฉวย จดก าลงทหารประจ าปอมปราการรกษาพระนครเตมอตรา และจดกอง ลาดตระเวนออกสอดแนมหาขาวขาศกและตดตอประสานกบหนวยกองโจรทอยภายนอกพระนคร

ในระหวางตนเดอน 2 ป พ.ศ. 2129 (ค.ศ.1586) เปนชวงเวลาเกบเกยวขาวใน ทองทงหนตรา ยงไมทนเสรจ พมาเคลอนพลเขามาถงพระนคร สมเดจพระนเรศวรฯ โปรดให เจาพระยาก าแพงเพชรทสมหพระ กลาโหมน าก าลงออกไปปองกนชาวนาทก าลงเกยวขาว พระมหาอปราชาเคลอนทพมาถงสงใหกองก าลงทหารมาเขามาตทนททพเจาพระยาก าแพงเพชร แตกพายถอยเขาพระนคร สมเดจ

106

พระนเรศวรฯ ทรงพระพโรธ ดวยตงแตพระองคทรงเปน ผบญชาการรบกนมาน ยงไมเคยพายแพขาศกเลย การพายแพของเจาพระยาก าแพงเพชรครงน จะท าใหไพรพลครนครามเกรงกลวขาศก ยอมจะเสยการ สมเดจพระนเรศวรกบสมเดจพระเอกา ทศรถจงเสดจลงเรอล าเดยวกนยกพล ออกไป สรบกบขาศกททงชายเคองทนท สมเดจพระเอกา ทศรถถกยงกระสนปนถกฉลองพระองค ขาดตลอดพระกร แตไมไดรบบาดเจบ รบกนอยจนเวลา พลบค า ขาศกถอยไปจากคายเจาพระยา ก าแพงเพชรทถกยดไวไดนน เมอเสดจกลบเขาพระนคร ด ารสสงใหประหารชวตเจาพระยา ก าแพงเพชร แตสมเดจพระราชบดาด ารสขอชวตไว จงทรงให ถอดจากต าแหนงพระกลาโหม พวกขาราชการทงปวงกพากนเกรงกลวพระราชอาญา ตงหนาตอส รบพงกบพมาอยางเขมแขง ทวกนแตนนมา

ในพงศาวดารพมาวา เมอพระเจาหงสาวด(นนทบเรง) ทรงตงลอมกรงศรอยธยาไวแลวให กองทพเขาตปลนพระนครหลายครง แตไมปรากฏวาตทางไหนบาง เปนแตกลาววาไทยตอส เขมแขงกวาครงกอน ๆ พมายกเขามาคราวใดไทยกตเอาตองถอยกลบคนไปคายทตงทกคราว พมาลอมพระนครอยกวาเดอนกไมสามารถตงประชดพระนครได ในระหวางนนพวกกองโจรซง สมเดจพระนเรศวรฯทรงใหไปรวบรวม คนจดขนตามหวเมองหลายหมวดหลายกองพากนตระเวนต ตดล าเลยงเสบยง อาหารของพมาอยเสมอ ท าใหขาศกสงเสบยงถงกนไมได เกดความอดอยาก เจบไขขนในกองทพ พมาทตงลอมพระนครไว สมเดจพระนเรศวรฯทรงทราบเชนนนทรงเหนไดท จงใหก าลงไพรพลออก จโจมปลนคายพมา ณ ทตาง ๆ ทงกลางวนกลางคนไมใหไดอยเปนปกต เหตการณรบเฉพาะทสมเดจพระนเรศวรฯเสดจออกน าไพรพลรบดวยพระองคเองคอเมอเดอน 3 แรม 10 ค า เวลา 5 นาฬกา เสดจออกปลนคายพระยานครท ปากน าพทธเลา ขาศกแตกหน ไดคายแลวใหเผาเสย เดอน 4 ขน 10 ค า เวลากลางคน เสดจออกปลนคายทพหนาของพระเจา หงสาวด ไดคายนนแลว ไลฟนขาศกไปจนถงคายหลวงพระเจาหงสาวด โดยปฏบตเยยงพลทหาร ทรงคาบพระแสงดาบปน ระเนยดจะเขาคายหลวงของพมาอยางกลาหาญมไดหวนเกรงตอ ภยนตราย แตทหารพมาไดตงรบอยางเขมแขง ตอสปองกนสดก าลง ถกขาศกแทงตกลงมา จงปลนคายไมส าเรจ พระองคจงเสดจคนพระนคร พระแสงดาบททรงคาบปนปลนคายครงน เรยกนามวา "พระแสงดาบคาบ คาย หรอพระแสง ดาบพลพาย" ตราบจนทกวนน

ครนถงเดอน 4 แรม 10 ค า สมเดจพระนเรศวรฯเสดจออกไปตงทพซมอยททงลมพลหมายจะ เขาปลนคายพระเจาหงสาวดอก ลกไวท ามจงใหทหารมากอง ยกมารบลอสมเดจพระนเรศวร ฯ พระองค เหนขาศกมนอยกเสดจทรงมาเขารบพงไลโดยล าพง สวนกระบวนราบตามไปขางหลง พมาสพลาง หนพลางลอใหไลไปจนถงททลกไวท ามน ากองทหารทศซมก าลงรออยกกรกนออกมา หอมลอม จะจบตวสมเดจพระนเรศวรฯ พระองคทรงตอสขาศกเปนสามารถ ลกไวท ามขบมา เขามาจะจบพระองค พระองคจงทรงแทงพระแสงทวนถกลกไวท ามตาย ทหารทศเขามาแก ลกไวท าม กทรงฟนดวย พระแสงดาบตายอก 1 คน แตพวกพมาเหนทหารไทยมนอยจงลอมไว สรบกนอยากวาชวโมง จนพวกทหารราบตามไปทน จงเขาแกไขสมเดจพระนเรศวรฯออกมาจาก ทลอมหนกลบพระนครได

107

เดอน 5 แรม 5 ค า สมเดจพระนเรศวรฯเสดจโดยกระบวนเรอเรว จไปตทพพระมหาอปราชา ซงตงอย ณ ขนอนบางตระนาว แตกพายถอยลงไปตงอยทบางกระดาน

เมอเดอน 6 แรม 10 ค า สมเดจพระนเรศวรฯยกทพเรอลงไปทบางกระดาน หมายจะตทพ พระมหาอปราชาทก าลงถอยทพกลบไป ไดรบพงแตกบกองหลงของพระมหาอปราชา เมอทรง ทราบวาพระเจาหงสาวดจะถอยทพ จงเสดจกลบคนพระนคร ทรงรบจดกองทพไปตงท วด เดช รมน าตรงภเขาทอง ถงเดอน 7 ขน 1 ค า ใหเอาปนขนาดใหญลงในเรอส าเภาตามขนไป หลายล า พอเตรยมเสรจถงวนขน 8 ค า กใหเอาปนใหญระดมยงคายหลวงพระเจานนทบเรงถกชางมาผคน ตาย พระเจานนทบเรงทนอยไมไดกตองรบถอยทพหลวงกลบไปตงอยทปาโมก สมเดจพระนเรศวรฯใหยกทพบกตดตามไปจงถงทะเลมหาราชทางหนง สวนสมเดจพระนเรศวรฯ และสมเดจพระเอกาทศรถ โดยเสดจกระบวนทพเรอตามตกองทพหลวงของพระเจาหงสาวด ขนไปทางปาโมกอกทางหนง สมเดจพระนเรศวรฯ ทรงเหนวาก าลงไมพอดวยเหตทกองทพไทย มก าลงพลนอยกวาพมา ไมมากพอทจะตขาศกใหแตกได และเหนวาพระเจาหงสาวดทรงลาทพ หนไปพนพระนครแลวจงเรยกทพกลบคน

ตงแตกรงศรอยธยารบแพพระเจาหงสาวดบเรงนองในสมยสมเดจพระมหนทราธราชตองสญเสย อสรภาพเปนประเทศราชของพมา ตงแตปมะเสง พ.ศ. 2112 (ค.ศ.1569) จนถง ปวอก พ.ศ. 2127 (ค.ศ.1584) ทสมเดจ พระนเรศวรฯ ประกาศอศรภาพทเมองแครง นบเปนเวลานานถง 15 ป แตกยงคง เสยงภยจาก การคกคามของพมา ตลอดเวลา 3 ป จนสมเดจพระนเรศวรฯ รบชนะพระเจาหงสาวด นนทบเรง ในครงน จงนบเปนอสรภาพทมนคง ตงแตปกน พ.ศ. 2130 (ค.ศ.1587) สบมา

4.2.3. สมเดจพระนเรศวรครองราชสมบต

ตงแตพระเจาหงสาวดนนทบเรงทรงเลกทพกลบไปแลวในครงนน ไทยวางการสงครามกบพมา อย 3 ป สมเดจพระมหาธรรมราชาธราชซงพระชนมายได 75 พรรษา กประชวร สวรรคตเมอ วนอาทตย เดอน 8 แรม 13 ค า ปขาล พ.ศ.2133 (ค.ศ.1590) สมเดจพระนเรศวรฯ เสดจขนครองราชสมบต เปนพระเจาแผนดนเมอพระชนมพรรษาได 35 พรรษา ทรงสถาปนาสมเดจพระอนชาธราช พระเอกาทศรถ ใหเปนพระมหาอปราช แตใหมพระเกยรตยศสงเสมอพระเจาแผนดนอก พระองคหนง พอสมเดจพระนเรศวรฯ เสวยราชยได 4 เดอน กเกดศกหงสาวดมาตไทยอก

เหตทเกดสงครามครงน ในพงศาวดารพมาวา ตงแตพระเจาหงสาวดตองลาทพไปจากเมองไทย ในครงกอน พอขาวแพรออกไปพวกประเทศราชตางกระดางกระเดอง เจาฟาไทยใหญเมองคง แขงเมองขนมาอก พระเจาหงสาวดทรงปรกษาเสนาบดถงเรองการปราบปราม เสนาบดคนหนง ชอสรชยนรธา ทลวาเมองคงก าเรบขนมากเพราะเหนวาพมาปราบไทยไมลง จงคดแขงเมองเอา อยางไทยบาง ถาตราบใดทยงปราบไทยไมได ถงจะปราบเมองคงได กคงมเมองอนเอาอยางไทย ตอไปอก จ าตองปราบไทยใหราบคาบเสยกอน เมองอนจงจะย าเกรงตอไป พระเจาหงสาวดเหน ชอบดวย พอทราบขาววากรงศร

108

อยธยาผลดแผนดน คาดวาเหตการณภายในกรงศรอยธยาคง ไมปกต เปนโอกาสอนดทจะยกทพไปปราบปรามไทยอกครงหนง ใหพระราชบตรองคหนงซงไดขน เปนพระเจาแปรมาคมกองทพจ านวนพล 100,000 คน ยกไปตเมองคง ใหเจาเมองพะสม กบเจาเมองพกามเปนทพหนา พระมหาอปราชาเปนจอมทพ คมทพหลวงจ านวนพลรวมกน 200,000 คน ยกมาตเมองไทยทางหนง

พระมหาอปราชายกออกมาจากเมองหงสาวดเมอเดอน 12 แรม 12 ค า ปขาล พ.ศ. 2133 (ค.ศ.1590) เดนทพเขามาเมองไทยทางดานเจดยสามองค ไมไดเขามาทางดานแมสอดเหมอนเชนเคย ดวยหมายจะจโจมเขามาตกรงศรอยธยาไมใหไดทนเตรยมตวเพราะเดนทางเพยง 15 วนกถง กรงศรอยธยาแลว

ฝายกรงศรอยธยาครงนรตวเรวแตกยงมความล าบากอยเพราะจะตอนผคนพลเมองเขามา ในพระนครฯ เหมอนครงกอนๆ กไมทน แตสมเดจพระนเรศวรนนทรงวองไวในเชงศก ทจะให คอยตงรบอยในเมองในสถานการณเชนนนน มอาจเปนไปได พระองคมพระราชด ารกระบวน การรบเปนอยางอน พอเดอนยใหยกทพหลวงออก เสดจไปถงเมองสพรรณบร ทรงทราบขาศกยกทพลวง เขาเมองกาญจนบรมาแลว จงใหซมทพหลวงไว แตงกองทพนอยเปนท านองเหมอน กบจะไปรกษาเมองกาญจนบร ยกไปลอขาศก ฝายกองทพพระมหาอปราชาเขามาถงเมอง กาญจนบร เหนไมมผใดตอสส าคญวาไทยจะตงมนคอยตอสอยทพระนครศรอยธยาอยางคราวกอน กยกเขามาดวยความประมาท ครนมาพบทพลอของสมเดจพระนเรศวรฯ เหนเปนทพเลก ๆ ทพหนาของพระมหาอปราชากเขารบพง กองทพลอตอสอยหนอยหนงกแกลงถอยหน พวกทพ หงสาวดเหนไดทกไลตดตามเขามาเขาในทซมของสมเดจพระนเรศวรฯ พระองคจงใหกองทพ ออกระดมต ไดรบพงกนตะลมบอน กองทพของหงสาวดเสยทกแตกพาย ถกทหารไทยฆาฟน ตายเปนอนมาก พระยาพกามนายทพหนาตายในทรบ รพลทเหลอกพากนแตกพาย กองทพไทย ตดตามจบพระยาพะสมนายทพหนาไดทบานจระเขสามพนอกคนหนง กองทพหนาของพระมหา อปราชาก าลงแตกหนกนอลมาน ไทยไลตดตามไปปะทะทพหลวง ทพหลวงกเลยแตกดวย ในพงสาวดารพมาวา ในครงนนไทยเกอบจบพระมหาอปราชาได ดวยกองทพพมาแตกยบเยน และเสยผคนชางมาเครองศตราวธแกไทยเปนอนมาก พระมหาอปราชาหนพนไปแลว กให รวบรวมรพลทเหลออยกลบไปเมองหงสาวดเมอเดอน 5 ปเถาะ พ.ศ. 2134 (ค.ศ.1591) พระเจาหงสาวด ทรงขดเคองใหลงพระราชอาญาแกแมทพนายกอง แตพระมหาอปราชานนภาคฑณฑไวใหท า การแกตว ใหม

ถงปมะโรง พ.ศ. 2135 (ค.ศ.1592) พระเจาหงสาวดจงทรงใหพระมหาอปราชามาตเมองไทยอกครงหนง ในพงศาวดารวา พระมหาอปราชามความครนครามนก ทลพระเจาหงสาวดวา พระเคราะหยงราย นก พระเจาหงสาวดทรงขดเคอง วนหนงเสดจออกทองพระโรง ตรสตดพอเจานายและขนนาง ทงปวงวาชางไมมใครเอาใจชวยเจบรอนดวยเรองเมองไทยบางเลย กรงศรอยธยามรพลสกหยบ มอเดยว แตกไมมใครจะกลาอาสาไปต ขนนางคนหนงชอวาพระยาลอ ทลพระเจาหงสาวดวา กร งศรอยธยานนส าคญอยทสมเดจพระนเรศวรฯองคเดยวเพราะก าลงหนม บงคบบญชาผคนก สทธขาด รพลกลวพระนเรศวรยงกวากลวความตาย เจาใหรบพงอยางไรกไมคดแกชวตดวยกน ทงนน คนนอยจงเหมอนคนมาก

109

การทจะตเมองไทยถาเอาชยชนะพระนเรศวรฯองคเดยวเทานน กจะไดบานเมองโดยงาย เหนวาเจานายในกรงหงสาวดรนเดยวกบสมเดจพระนเรศวรทรบพง เขมแขง ชนะศกกมอยหลายองค ถาจดใหเจานายทเขมแขงการศกเปนนายทพสกสองสามองค ยกไปชวยกนรบพระนเรศวรฯกเหนจะเอาชยชนะได ถาชนะพระนเรศวรฯแลวกไดกรงศรอยธยาไว ในอ านาจเหมอนอยางแตกอน พระเจาหงสาวดไดทรงฟงพระยาลอทลแนะน า กทรงเหนชอบ แตเกรงวาถาไมใหพระมหาอปราชาไปรบ คนทงหลายกจะพากนดหมนรชทายาทยงขน จงแกลง ตรสตอบไปวา ทพระยาลอวานนกดอย แตตวของขาเปนคนอาภพ ไมเหมอนพระมหาธรรมราชา นนเขามลกทพอไมตองพกใชใหไปรบพง พระมหาอปราชาไดยนพระราชบดาตรสบรภาษเชนนน กอปยศอดสตองทลขอรบอาสามาตเมองไทยแกตวใหม พระเจาหงสาวดจงใหเกณฑกองทพ 3 เมอง คอกองทพเมองหงสาวดใหเจาเมองจาปะโรเปนทพหนา 1 พระมหาอปราชาเปนจอมทพ คมทพหลวง กองทพเมองแปร 1 ใหพระเจาแปรลกยาเธอทไปตเมองคงไดเมอคราวหลงเปน นายทพ กองทพตองอใหพระสงขะทตลกพระเจาตองอ ผตานทานกองทพไทยไวไดเมอคราว พระเจาหงสาวดลาทพไปเปนนายทพ 1 ทพ รวมเปน 3 ทพ จ านวนพล 240,000 คน ยกมาต กรงศรอยธยาทางดานเจดยสามองค สงใหพระเจาเชยงใหมคมเสบยงอาหารลงมา ทางเรอดวย อก 1 ทพ กองทพบกทยกมาครงนน กองทพพระมหาอปราชาคงยกมาหนา กองทพพระเจาแปร กบกองทพพระสงกะทตยกตามกนมาโดยล าดบ ไดรบกบไทยแตกองทพพระมหาอปราชาทพเดยว แลวกสนสงคราม กองทพเรอทล าเลยงเสบยงของพระเจาเชยงใหมกลงมาถงเพยงกลางทางรวา สนสงครามกเลกทพกลบ

พระมหาอปราชายกกองทพออกจากเมองหงสาวด เมอวนพธ เดอนอาย แรม 7 ค า ปมะโรง พ.ศ. 2135 (ค.ศ.1592) เดนทพเขาแดนไทยทางดานเจดยสามองค มาถงเมองกาญจนบร ไมเหนมใครตอส กยกเลยเขามาถงเมองสพรรณบร เมอวนทมาถงบานพนมทวน เวลาบายเกดลมเวรมภาพดเวยน เปนวงจกร พดมาถกเศวตฉตรคชาธารบนหลงชางหกลง พระมหาอปราชาทรงหวนพระหฤทย ใหโหรท านาย โหรทลวาเหตเชนนนถาเกดเวลาเชาเปนนมตราย ถาเกดเวลาเยนเปนมงคลนมต เหนวา คงจะมชยชนะแกขาศก ทฉตรหกนนสงหรณวาพระราชบดาจะมอบเวนราชสมบต พระราชทานใหเจรญพระเกยรตยศไดถงราชาฉตร พระมหาอปราชาไดทรงฟงค าท านายกไมคลาย ระแวงภย ออกจากบานพนมทวนใหยกพลมาตงทบานตระพงกร ใหสมงจอคราน สมงเปอ สมงซามวน คมทหารมายกยายกนไปสอดแนมวาจะเปนกองทพไทยออกไปคอยตอสทไหนบาง

ฝายกรงศรอยธยา เวลานนสมเดจพระนเรศวรฯพระชนมายได 37 พรรษา เสวยราชยได 3 ป ทรงประมาณการตงแตกองทพพระมหาอปราชาแตกไปเมอปขาล วาคงจะวางศกไปหลายป เพราะพมาเสยรพลพาหนะมากคงจะตองหาก าลงเพมเตมอยนานวน ในปมะโรง พ.ศ. 2135 (ค.ศ.1592) นนสมเดจพระนเรศวรฯ หมายจะเสดจไปตเมองละแวกราชธานของประเทศกมพชาเพอตดก าลง เขมรมไดมาท าราย ซ าเตมในเวลามศกกบหงสาวดเหมอนแตกอน กะวาจะยกไปกลางเดอนย แตพอเดอนอายกไดรบ ใบบอกจากเมองกาญจนบร สบขาววาหงสาวดเตรยมยกกองทพมาอก ในปน สมเดจพระนเรศวรฯ จงตรสใหเรงเรยกรพลพาหนะ และใหยายทประชมทพจากบางขวด ในชานพระนคร ไปตงททง ปาโมกแขวงเมองวเศษไชยชาญซงอยบนเสนทางทขาศกจะยกมา ผคนทอยในเสนทางทขาศกจะ ยกมาทงทางดานเจดยสาม

110

องคและหวเมองเหนอ ใหหลบไปอย ในปาเสยทงหมด และใหพระยา ราชบรจดพลเปนกองโจร แยกยายกนไปซมคอยตตดล าเลยง เสบยงอาหารและรอสะพานท าลาย ทางขางหลงกองทพขาศก และจดกองทพหนา ใหพระยา ศรไสยณรงคเปนนายทพหนา พระยาราชฤทธานนทเปนยกกระบตร ยกไปตงขดตาทพรบขาศก อยทล าน าทาคอย แขวงเมอง สพรรณบร สมเดจพระนเรศวรฯกบสมเดจพระเอกาทศรถกเสดจ ออกจากพระนครเมอวนขน 9 ค า เดอนย ทรงเรอไปแวะท าพธตดไมขมนามททงลมพล แลวเสดจไปจดกระบวนทพชย ณ ต าบล มะมวงหวานใกลทงปาโมกพกจดการกระบวนทพอย 3 วน เมอสมเดจพระนเรศวรฯ ประทบอยทพลบพลาต าบลมะมวงหวานนน คนหนงทรงพระสบน ฝนไปวาน าทวมมาแตทางทศตะวนตก พระองคทรงลยน าไปพบจระเขใหญตวหนง ไดตอสกน ทรงประหารจระเขตายดวยพระองคเอง พระโหราธบดทลพยากรณวา พระสบนเปนมงคลนมต เสดจไปจะไดรบกบขาศกถงสกนตวตอตว และพระองคจะมชยชนะ

เมอถงเดอนย ขน 12 ค า สมเดจพระนเรศวรฯกบสมเดจพระเอกาทศรถเสดจยกองทพหลวง ออกจากบานมะมวงหวาน กองทพไทยทยกไปครงนน มจ านวนพล 100,000 คน เดนบกจาก ทงปาโมกไปยงเมองสพรรณบรทางบานสามโก ขามล าแมน าสพรรณททาทาวอทอง ไปถงทตง คายหลวงต าบลหนองสาหราย ใกลล าน าทาคอย เมอขน 15 ค า เดอนย กอนจะเสดจไปถง คงตรสสงใหพระยาศรไสยณรงคซงเปนทพหนารกออกไปตงทต าบลดอนระฆง ฝายกองทหารมาของพวกหงสาวดเทยวเลดลอดสอดแนมเขามาไดจนถงบางกะทง ใกลบาน ผกไห แขวงจงหวดพระนครศรอยธยา สบรวาสมเดจพระนเรศวรเสดจยอกองทพหลวงออกไปยง เมองสพรรณบร มรพลจ านวนราวแสนเศษ กรบไปทลพระมหาอปราชาซงตงคายอย ณ ต าบล ตะพงกร หางกบท กองทพพระยาศรไสยณรงคตงอยระยะทางราววนหนง พระมหาอปราชาทราบวา จ านวน รพลของ สมเดจพระนเรศวรทยกไปนอยกวา ปรกษาแมทพนายกอง แลวเหนวาควรจะ เอาก าลงมากเขาทมตใหแตก แลวรบตดตามตกระหน าเขาไปอยาใหมเวลาตงตวตอสได กเหนจะ ไดอยธยา โดยงายดาย จงใหกองทพออกจากตระพงกรราว ๆ กลางเดอนย ใกล ๆ กบวนทสมเดจ พระนเรศวรฯเสดจไปถงหนองสาหราย หมายจะตกองทพไทย ฝายสมเดจพระนเรศวรฯเมอเสดจ ไปถงหนองสาหรายแลว ทรงทราบวามพวกทหารมาขาศกมาสอดแนมอยใกล ๆ กทรงคาดวา จะไดรบกบขาศกภายในวนสองวนนนเปนแนเพราะทพทงสองอยใกลกนนก จงทรงจดทพเปน กระบวนเบญจเสนา 5 ทพ

ทพท 1 เปนกองหนา ใหพระยาสหราชเดโชชยเปนนายทพ พระยา พชยรณฤทธเปนปกขวา พระยาวชตณรงคเปนปกซาย

ทพท 2 กองเกยกกาย ใหพระยาเทพอรชน เปนนายทพ พระยาพชยสงครามเปนปกขวา พระยารามค าแหงเปนปกซาย

ทพท 3 กองหลวง สมเดจพระนเรศวรทรงเปนจอมพล พรอมดวยสมเดจพระเอกาทศรถ เจาพระยาเสนาเปนปกขวา เจาพระยาจกรเปนปกซาย

111

ทพท 4 กองยกบตร ใหพระยาพระคลงเปนนายทพ พระราชสงคราม เปนปกขวา พระรามรณภพเปนปกซาย

ทพท 5 กองทพหลง ใหพระยาทายน า เปนนายทพ หลวงหฤทยเปนปกขวา หลวงอภยสรนทรเปนปกซาย พเคราะหตามทปรากฏในหนงสอพงศาวดาร ดเหมอนการรบครงน สมเดจพระนเรศวรตงพระราชหฤทยวาจะตงรบใหขาศกตกอน เพราะทรง ทราบวาขาศกมก าลงมากกวาไทยทยกไป ครนวนแรม 1 ค า เดอนย พระยาศรไสยณรงคออกมา กราบทลวา ใหไปสอดแนม เหนขาศกยกกองทพใหญพนบานจระเขสามพนมาแลว จงทรงมรบสง เตรยมตวรบในวนรงขนคอวนจนทร แรม 2 ค า เดอนย แลวทรงสงไปยงพระยาศรไสยณรงควา ใหลาดตระเวนดพอรวากระบวนขาศกยกมาอยางไรแลวใหถอยมา

ผลแหงสงครามเชาของวนจนทร สมเดจพระนเรศวรและสมเดจพระเอกาทศรถทรงเครองพชยยทธ สมเดจพระนเรศวรทรงชาง นามวา เจาพระยาไชยานภาพ สวนพระสมเดจพระเอกาทศรถ ทรงชางนามวา เจาพระยาปราบไตรจกร ชางทรงของทงสองพระองคนนเปนชางชนะงา คอชางมงาทไดรบการฝกใหรจกการตอสมาแลวหรอเคยผานสงครามชน ชาง ชนะชางตวอนมาแลว ซงเปนชางทก าลงตกมน ในระหวางการรบจงวงไลตามพมาหลงเขาไปในแดนพมา มเพยงทหารรกษาพระองคและจาตรงคบาทเทานนทตดตามไปทน

สมเดจ พระนเรศวรทอดพระเนตรเหนพระมหาอปราชาทรงพระคชสารอยในรมไมกบเหลาทาว พระยา จงทราบไดวาชางทรงของสองพระองคหลงถล าเขามาถงกลางกองทพ และตกอยในวงลอมขาศกแลว แตดวยพระปฏภาณไหวพรบของสมเดจพระนเรศวร ทรงเหนวาเปนการเสยเปรยบขาศกจงไสชางเขาไปใกล แลวตรสถามดวยคนเคยมากอนแตวยเยาววา "พระเจา พเราจะยนอยใยในรมไมเลา เชญออกมาท ายทธหตถดวยกน ใหเปนเกยรตยศไวในแผนดนเถด ภายหนาไปไมมพระเจาแผนดนทจะไดยทธหตถแลว"

พระมหาอปราชาไดยนดงนน จงไสชางนามวา พลายพทธกอเขาชนเจาพระยาไชยานภาพเสยหลก พระมหาอปราชาทรงฟนสมเดจพระนเรศวรดวยพระแสงของาว แตสมเดจพระนเรศวรทรงเบยงหลบทน จงฟนถกพระมาลาหนงขาด จากนนเจาพระยาไชยานภาพชนพลายพทธกอเสยหลก สมเดจพระนเรศวรทรงฟนดวยพระแสงของาวถกพระมหาอปราชาเขาทองสะขวา สนพระชนมอยบนคอชาง

สวน สมเดจพระเอกาทศรถทรงฟนเจาเมองจาปะโรเสยชวตเชนกน ทหารพมาเหนวาแพแนแลว จงใชปนระดมยงใสสมเดจพระนเรศวรไดรบบาดเจบ ทนใดนน ทพหลวงไทยตามมาชวยทน จงรบทงสองพระองคกลบพระนคร พมาจงยกทพกลบกรงหงสาวดไป นบแตนนมากไมมกองทพใดกลายกมากล ากรายกรงศรอยธยาอกเปนระยะเวลา อกยาวนาน

แตในมหายาชะเวงหรอพงศาวดารของพมา ระบวา การยทธหตถครงน ชางทรงของสมเดจพระนเรศวรบกเขาไปในวงลอมของฝายพมา ฝายพมากมการยนชางเรยงเปนหนากระดาน มทงชางของพระมหาอปราชา ชางของเจาเมองชามะโรง ทหารฝายสมเดจพระนเรศวรกระดมยงปนใสฝายพมา เจา

112

เมองชามะโรงสงเปดผาหนาราหชางของตน เพอไสชางเขากระท ายทธหตถกบสมเดจพระนเรศวรเพอปองกนพระมหาอปราชา แตปรากฏวาชางของเจาของชามะโรงเกดวงเขาใสชางของพระมหาอปราชาเกดชลมนวนวาย กระสนปนลกหนงของทหารฝายสมเดจพระนเรศวรกยงถกพระมหาอปราชาสนพระชนม

4.2. บทบาทของสมเดจพระนเรศวรมหาราชในฐานะพระมหากษตย

4.2.1. บทบาทดานการฑตและการคา

1. การคากบจน

แหลงรายไดส าคญทเกดจากการคาทางทะเลของอยธยาคอการคากบจนภายใตระบบบรรณาการในชวงสมยของสมเดจพระนเรศวรไดมการตดตอการคากบจนตงแตในชวงตนรชกาล ดงปรากฏวา ในพ.ศ.2135 โดยมการสงเครองราชบรรณาการแกองคจกรพรรดของจนตามธรรมเนยม หลงจากมการเวนวางไปจากความวนวายจากสงครามกบพมา

นอกเหนอจากพงศาวดารราชวงศหมงแลวนนยงมจดหมายเหตอกหลายฉบบไดกลาวถงเรองสยามอาสาไปรบญปนไดปรากฏรายละเอยดในจดหมายเหตประจ ารชกาลจกรพรรดเสนจงแหงราชวงคหมง บรรพ 253 และ 256 ซงเปนหลกฐานทมความแมนยาสง แตวาขอความบางสวนไดขาดหายไป จดหมายเหตดงกลาวบนทกไวดงน...เมอวนท 13 เดอน 10 ปท 20 แหงรชศกวานหล ราชทตแหงประเทศสยามจานวน 27 นาย ไดเดนทางไปนครหลวงเพอถวายเครองราชบรรณาการ องคจกรพรรดทรงพระราชทานหมวกและสายคาดเอวตามธรรมเนยม

และจดหมายเหตอกฉบบหนงของราชส านกจนไดกลาวไววา...เมอวนท 6 เดอนอาย ปท 21 แหงรชศกวานหล เซยนเอยน ผตรวจราชการซงมต าแหนงเปนผบญชาการทหารประจามณฑลกวางตงกวางซไดกราบบงคมทลวา สยามตงอยทางทศตะวนตกไกลโพนหางญปนหมนลเศษ เมอไมนานมานมทตบรรณาการมาขออาสาตอทางกลาโหมขอนากองทพชวยท าศกสงคราม ทางกลาโหมมค าสงตอบรบโดยใหสงกองทพไปโจมตญปนไดโดยตรง แตเมอพจารณาถงเสนทางทะเลอนไกลโพนเหลอประมาณเชนน คนอยากจะหยงรได จงไดขอใหทางกลาโหมระงบคาสงเพอพจารณาแลวแจงผลมาดวย อยางไรกดโจรพวกนทงปลนสะดมชวชาสามานยและเจาเลห ไดกระท าการขมเหงรงแกประเทศอนๆ ขณะนกเขายดเอาเกาหลอกโดยมงหมายจะรกรานแผนดนจน จงท าใหตองยกทพหลวงไปชวยเหลอ อนทตบรรณาการสยามมความโกรธแคนตอการกระท าทผดทานองคลองธรรมนจงไดแสดงความจงรกภกดโดยอาสายกทพไปชวยรบ และแสดงถงเมตตาธรรมอนมตอเพอนบาน ขาพระพทธเจาทงหลายจงขออาสาไปประเทศนน ทงนในทางหนงจะเปนการเสรมสรางก าลงใจแกประเทศทอยหางไกล และในอกทางหนงกจะสรางแรงกดดนแกเหลาโจรเตยเพราะการท าศกสงครามหลายดานยอมมการพลาดพลงอยบาง ยงกวานนอนความยงใหญของประเทศจนจ าเปนดวยหรอทจะตองพงพาอาศยประเทศอน (วศน ปญญาวธตระกล, น. 23 -24)

113

2. การคากบสเปน

เมอ พ.ศ. 2141 (ค.ศ. 1598) ขาหลวงใหญสเปนทกรงมะนลา Don Francisco Tello ไดสงนาย Juan Tello de Aguirre มาตดตอคาขายกบกรงศรอยธยา ทงนเนองจากสมเดจพระนเรศวรฯ ไดทรงสงพระราชสาสนไปถงขาหลวงใหญแหงกรงมะนลา แสดงความสนพระทยทจะคาขายกบสเปน ในกรณนฝายไทยเปนฝายรเรมการตดตอกบสเปน จดหมายของดอน ฟรานซสโก เตโย (Don Francisco Tello) นแสดงใหเหนวาผลจากการตดตอกบสเปนครงนไทยไดท าขอตกลงกบสเปน 3 ขอ คอ

1. เปดเมองทาส าหรบการคาใหชาวสเปน

2. เปดโอกาสใหชาวสเปนเขามาตงหลกแหลงในไทยได

3. ยกเวนภาษใหแกพอคาสเปน

การท าขอตกลงครงนนกประวตศาสตรถอวาเปนสนธสญญาฉบบทสองทไทยตกลงเซนกบประเทศตะวนตก โดยฉบบแรกไดแกสนธสญญาทเซนกบโปรตเกสในรชสมยสมเดจพระรามาธบดท 2 (ธรวต ณ ปอมเพชร, 2533, น. 31) โดย สเปนไดสงทตมาเจรญสมพนธไมตรเพอการคากบไทยใน พ.ศ.2137 (ค.ศ. 1594) โดยมเปาหมายเพอท าการคาและเผยแพรศาสนา โดยสมเดจพระนเรศวรทรงสนพระทยในการคากบสเปนโดยเฉพาะเรองของอาวธปนไฟตางๆ ทใชในการสงคราม จงโปรดใหมหนงสอไปถงขาหลวงใหญสเปนทกรงมะนลาเพอท าสญญาการคาระหวางกน ตอมาภายหลงความสมพนธทางการคาไดเสอมลงเนองจากสเปนเขาแทรกแซงปญหาระหวางอยธยากบกมพชาท าใหสมเดจพระนเรศวรทรงไมพอพระทยเปนอนมาก ประกอบกบผลก าไรจากการคากบสเปนไมมากนกสงผลใหการคากบสเปนชะงกไป

3. การคากบฮอลนดา

ตอมาในป พ.ศ.2147(ค.ศ.1604) ผแทนของบรษท VOC ไดเดนทางเขามาอยธยาในรชสมยสมเดจพระนเรศวร โดยไดอาศยขอมลจากพอคาปตตาน ทราบมาวาอยธยามสนคาจากเมองจน มาขายตามตลาดในพระนคร เชนเดยวกบปตตาน บรษท VOC จงไดสงแลมเบรต จาคอบซ เฮอน(Lambert Jacobsz Heijn) และคอรเนลส สเปคซ(Cornelis Specx) มายงกรงศรอยธยา เพอเขาเฝาสมเดจพระนเรศวรและสรวจตลาดตลอดจนสภาพการคาขายสนคาตางๆ ในอยธยา โดยเฉพาะความคาดหวงทจะอาศยเรอส าเภาหลวงของสยามในการเดนทางไปคาขายกบจน ราชส านกอยธยาในรชกาลสมเดจพระนเรศวรไดใหการตอนรบคณะทตชดนเปนอยางด แตกมไดอนญาตใหอาศยเรอส าเภาหลวงไปเมองจนพรอมดวยชาวสยาม (ธรวต ณ ปอมเพชร , 2547, น. 140) เพราะกรงศรอยธยาเกดสงครามกบพมา ประกอบกบสมเดจพระนเรศวรเสดจสวรรคต ในพ.ศ. 2148 อยธยาไดเลอนการสงเรอส าเภาไปเมองจน จนถงรชสมยสมเดจพระเอกาทศรถพอคาฮอลนดาจงไดเขามาตงส านกงานการคาทกรงศรอยธยา โดยมกรงศรอยธยาเปนศนยกลางการคาของปา ขาว สนคาจากเมองจน และอนๆ ทเปนประโยชนตอการคาของบรษทฮอลนดา

114

4.2.3. บทบาทการสงเสรมดาน ศาสนา และวฒนธรรม รชกาล สมเดจพระมหาธรรมราชาธราช นน กรงศรอยธยาตกเปนประเทศราชของกรง

หงสาวด ความรวงโรยของพระศาสนานนยอมเกดขนเปนธรรมดา เพราะพระสงฆผทรงคณวฒถกกวาดตอนไปกรงหงสาวดเปนอนมากยงกวานนยงมพระสงฆตางชาต เชนพระรามญ ซงพระเจ ากรงหงสาวดสนบสนนใหเขามาอยในเมองไทย กระจดกระจายอยทวไปทงในกรงและหวเมอง พระสงฆตางชาตเหลานคงไมไดขนแกคณะสงฆไทย จงประพฤตปฏบตตนเปนอสระ ความเสอมโทรมของวงการศาสนายงทวขน การพระศาสนาไทยตองไดรบความขมขนอยตลอดเวลา 15 ป ทไทยเสยอสรภาพใหแกพมานบตงแต สมเดจพระนเรศวรมหาราช ทรงประกาศอสรภาพทเมองแครง พ.ศ. 2127 (ค.ศ. 1584) โดยความอนเคราะหชวยเหลอของ พระมหาเถรคนฉองไดทรงอาราธนาพระมหาเถรมาพ านกอย ณ วดมหาธาตใกลกบพระราชวง และสถาปนาขนเปน พระอรยวงศ ครองวดมหาธาต มต าแหนงในคณะสงฆเปนท สมเดจพระสงฆราชาคณะ ปกครองพระสงฆชาวตางประเทศทงหมด สงกดอยในคามวาส คณะคามวาส จงเกดมเปน 2 ฝาย คอคณะคามวาสใหมทตงขนถวาย สมเดจพระอรยวงศ (มหาเถรคนฉอง) ปกครองครงน เรยกวา คณะ “คามวาสฝายซาย” คณะคามวาสเดมซงขนตอ สมเดจพระวนรตน วดปาแกว (วดใหญชยมงคล) เรยกวา คณะ “คามวาสฝายขวา” สวน คณะอรญวาส ม สมเดจพระพทธาจารย เปนสงฆราชา ตางฝายตางปกครองไมกาวกายกน แตละคณะกมพระราชาคณะ และพระครปกครองรองลงมาเปนชนๆ ทงในกรงและหวเมอง การพระศาสนาททรดโทรมมาแตครงเสยกรงจงเรมเรยบรอยและดขน

นอกจากการสงครามและการธ ารงครกษาบานเมองใหผาสขแลวนน การดานศาสนาสมเดจพระนเรศวรกทรงปฏบตอยางตอเนองตงแตทรงพระเยาว ดงเชน

พ.ศ. 2107 (ค.ศ.1564) สมเดจพระนเรศวรศวรมหาราช เสดจขนไปชวยสงครามเมองหงสาวด เสดจกลบมายงเมองพษณโลก กเปลองเครองทรงออก บชาพระพทธชนราชและพระพทธชนสห และมการสมโภชนอก 3 วน ครนภายหลงเมอพระองคเสโจขนไปอย ณ เมองหงสาวดครงหลง กเปลองเครองสวรรณอลงการขตยาภรณออก ท าการสกการะบชาพระพทธชนราช พระพทธชนสหอกครง (หวน พนธพนธ, 2514, น. 54)

อาจกลาวไดวาสมเดจพระนเรศวรทรงใหความนบถอในพระพทธศาสนาและทรงใหความนบถอในพระพทธชนราช กลาวคอ การศกทกครงพระองคจะตองมการสกการะองคพระพทธชนราชเพอสรางขวญก าลงใจแกตนและมวลทหารทงปวง

4.3. พระอจรยภาพดานการสงคราม

รชสมยสมเดจพระนเรศวรมหาราช พ.ศ. 2133-2147 (ค.ศ.1590 – 1604) สมเดจพระนเรศวรมหาราช ทรงเรมปรบปรงกจการทหารมาตงแตกอนขนครองราชย คอตงแต พ.ศ. 2112 (ค.ศ.1579) ซงเปนหวงเวลาแหงการกอบกเอกราช ไดทรงน าวธการรบใหม ๆ มาใชหลายประการอยางไดผล พอประมวลไดดงน

115

การขยายคพระนครดานตะวนออก (คลองขอหนา) ซงเดมเปนทแคบ ขาศกสามารถเขาถงก าแพงพระนครไดสะดวกกวาดานอน ทรงขยายก าแพงดานนออกไป จนจรดรมแมน าเหมอนดานอน ทรงสรางปอมมหาชย ซงเปนปอมส าคญทางดานทแมน าปาสกมาบรรจบ ปอมเพชร อยตรงขามกบคลองบางกระจะ และ ปอมซดกบ ตรงทแมน าเจาพระยามาบรรจบ เปนการเสรมสรางความมนคงใหแกกรงศรอยธยา อยางมนยส าคญ

เปลยนแผนยทธศาสตรในการท าสงคราม ไดด าเนนการทงในเชงรกและเชงรบ ใหมประสทธภาพยงขน เดมจะใชกรงศรอยธยา เปนทมนตงรบอยางเดยว กเปลยนเปนใชก าลงออกไปยบยงขาศกตงแตชายแดนเขามา ดงททรงสงก าลงทหารมาไปยบยงกองทพกมพชา ทยกเขามาบรเวณปากชอง ดงพญากลาง เมอป พ.ศ. 2123

ใชหลกยทธศาสตรการเดนทพเสนนอกและเสนใน มปรากฏเปนครงแรกในประวตศาสตรการสงครามของไทย ดงททรงเปนจอมทพ น าทพเขาตเมองละแวก ราชธานของกมพชา เมอป พ.ศ. 2136 โดยใชเสนทางเดนทพเขาตหลายทศทาง นบเปนการเดนทพทางเสนนอก และการใชก าลงเขาตกองทพพระยาพะสม และกองทพพระเจาเชยงใหม เมอป พ.ศ. 2127-2129 โดยการเขาตทละครง ไมใหทงสองทพรวมกนได นบเปนการเดนทพเสนใน

การตงหนวยเตรยมเสบยงอาหาร กองทพเดนไดดวยทอง เปนเรองททราบและตระหนกกนดในบรรดานกการทหาร การยกทพไปท าการรบในตางแดน และในทหางไกลจากแหลงเสบยงอาหาร มกจะเกดปญหาการขาดแคลนเสบยงอาหารอยเสมอ เนองจากเสบยงอาหารในทองถนมไมพอ และการล าเลยงท าไมทน เนองจากระยะทางไกล และทรกนดาร พระองคทรงแกไขดวยการตงหนวยเสบยงขนตางหาก มก าลงทงทางบกและทางเรอ มนายทหารชนผใหญก ากบการโดยเฉพาะ ผลส าเรจในเรองนจะเหนไดจากการทพในกมพชา เมอป พ.ศ. 2136

การปรบปรงดานการเตรยมพล ความจ าเปนในการทตองใชก าลงพล ใหมากพอในการปองกนประเทศ ท าใหตองมการจดการจดหาก าลงพล ใหมประสทธภาพมากยงขน ซงไดด าเนนการปรบเปลยนระบบการปกครองพนทเสยใหม จากเดมโดยขยายเขตหวเมองชนในใหกวางขวางออกไปคอ ทศเหนอขยายถงเมองนครสวรรค ทศตะวนออกถงเมองปราจนบร ทศใตถงเมองนครชยศร และทศตะวนตกถงเมองราชบร ส าหรบหวเมองชนนอก ทงทเปนหวเมองฝายเหนอ และเมองพระยามหานครทงหมด ใหมาขนกบราชธานคอกรงศรอยธยาโดยตรง แตยงทรงแตงตงพระราชวงศ หรอขาราชการชนผใหญ ออกไปเปนผส าเรจราชการ มกรมการพนกงานปกครองครบทกแผนก เชนเดยวกบราชธาน

นอกจากนนไดมการปรบปรงต าราพชยสงคราม และน าเอายทธวธใหม ๆ มาใชอยางไดผล เชน เปลยนวธการรบจากการตงรบอยกบท ทใชมาแตเดม มาใชวธรกเขาหาขาศก เพอชงความไดเปรยบในฐานะทเปนฝายรเรม ใชก าลงนอยทแขงแกรงเขาจโจมขาศก เพอท าลายขวญ ใชกลยทธลอหลอกใหขาศกถล าเขาไปในทลอม เพอระดมก าลงเขาทลายขาศกไดโดยงาย ใชวธรบแบบกองโจร รบกวนขาศกทางเขต

116

หลงของขาศก เพอใหเกดความระส าระสาย และยากล าบากตอการสงก าลงบ ารงของขาศก ตงหนวยรบพเศษ เพอปฏบตการเฉพาะกจ ตามสถานการณในการรบ เชนหนวยทหารราบพเศษ ของพระราชมน หนวยทหารมาพเศษ ของพระชยบร และพระศรถมอรตน ในการรบกบกองทพกมพชา ทดงพญากลางเมอป พ.ศ. 2137 เปนตน

ดานก าลงทางเรอ ไดมการยกก าลงทางเรอ ไปตเมองบนทายมาศ หรอเมอง ฮาเตยน (Hathien) ในปจจบน เมอป พ.ศ. 2136 (หอมรดกไทย, ออนไลน)

4.3.1. ต าราพชยสงครามกบพระอจฉรยภาพเดนของสมเดจพระนเรศวร

หลงจากศกสงครามพระเจานนทบเรง มาลอมกรงศรอยธยา เมอป พ.ศ. 2129 – 2130 (ค.ศ. 1586 – 1587) แลวสมเดจพระนเรศวร ไดปรบยทธศาสตรการปองกนพระนครใหม ไมใชการตงรบในเมองหลวงอกตอไปเพราะแมกรงศรอยธยาจะมชยภมทเหมาะสมมปอมปราการแขงแรง มคเมองทกวางใหญ แตการปลอยใหขาศกยกทพเขามาถงชานพระนคร จะท าใหประชาชนรอบ ๆ พระนคร เดอดรอน เสยขวญตองอพยพโยกยายหนภยสงคราม ท ามาหากนไมไดอาจถงขนบานแตกสาแหรกขาด จ งตองหยดขาศกเสยแตระยะไกล วางแผนแลวตองท าใหไดดวยสมเดจพระนเรศวร จงเปลยนยทธศาสตรปองกนพระนคร โดยยกทพออกไปรบรบขาศกเสยตงแตระยะแนวชายแดนใหหางเมองหลวง สรบห าหนกนใหรแพ รชนะกนเสยทนน แมจะเสยเปรยบดานก าลงพล แตพระองคมนใจในสมรรถภาพของกองทพไทย ทพระองคปนมากบมอ “เลกดแตรสโต” ทหารทกคนมความเชยวชาญในการใชอาวธ มใจส กลาหาญเดดเดยว สามารถใชคนนอยเอาชนะขาศกทมากกวาได ทกคนมขวญก าลงใจเปนเยยม ศกสงคราม ตงแต พ.ศ.2127 เปนตนมาเปนการทดสอบขดความสามารถของกองทพคนหนมของพระองคไดเปนอยางด ตงแต พ.ศ. 2127 ไทยยงไมเคยรบแพพมา จะใชยทธศาสตรนได ก าลงรบตององอาจแกลวกลา กลาหาญ เดดเดยว ไมกลวตายแมวาขาศกจะมากกวากตองกลาเขาต มแมทพผเชยวชาญการรบ สามารถใชลกษณะภมประเทศทเปนปาเขาล าเนาไพร ด าเนนกลยทธไดดกวาทงนาโลงๆ สนามรบทงโลง กองทพทมก าลงมากกจะไดเปรยบ กองทพก าลงนอย เพราะสามารถกระจายก าลงเตมท

117

ภาพ 29 แผนทพชยสงครามเมองพษณโลก กรมพระยาด ารงราชานภาพ สนนษฐานวาสรางขนในสมยสมเดจพระนเรศวรมหาราช

นอกจากน พระองคทรงใหความส าคญกบดานการทหารในฐานะเปนกลมก าลงผสรางชาตทท าใหชาตมนคง ปกปองชาตใหคงอยยงยนนานปราศจากผรกราน ความเขมแขงของกองทพทหารจงเปรยบดงเปนดชนชวดความมนคงของชาตทสามารถด ารงอยไดอยางมเสถยรภาพ สมเดจพระนเรศวรมหาราชทรงเปนกษตรยจอมทพนกรบทมกลยทธการศกและยทธวธการรบแนวใหมทไมเหมอนจอมทพของชาตใด สยามประเทศอยรอดปลอดภยกเปนเพราะการรบรปแบบนและยงคงเปนทกลาวขานมาจนปจจบนคอ ยทธวธการรบในแบบกองโจร ทเนนการใชก าลงคนนอยแตมากฝมอ มงการท าการสอดแนมขาวคราวความเคลอนไหวของขาศก และคอยตตดการสงเสบยงของกองทพฝายตรงขาม เพอเนนการรบกวนขาศกอยางรนแรง ซงทงหมดถอเปนยทธวธการรบรปแบบใหมทถกน ามาใชในสมยตอมา สมเดจพระนเรศวรทรงเปนจอมทพทหมนฝกฝนทงทางรางกายและสตปญญา ทรงน าองคความรทงหมดมาประยกตใหเปนรปแบบการรบดวยพระองคเอง ทรงสามารถน าแนวคดแบบนกปกครองสมยใหมของพระองคมาผสมผสานกบกล

118

ยทธการศกรปแบบใหมไดอยางลงตว ดงเชน ท าการปกครองแนวสมยใหมโดยการเทหวเมองทางเหนอทงหมดเขามาอยในพระนครเพอเสรมก าลงใหเกดแขงแกรง แลวใชยทธวธสมยใหมแบบกองโจรท าการรบโดยการสอดแนมกองก าลงขาศกเพอรเขารเราเสยกอน เลอกใชทหารนอยและท าการรบอยางรวดเรวโดยใชก าลงพลสวนใหญในการคอยรกษาพระนคร แลวเลอกท าการศกในชวงขณะทขาศกยงไมทนรตว ท าการออกรบกอนโดยไมยอมตงมนรอใหขาศกเขาตตองท าการรบเปนจดเพองายตอการตขาศกและตองท าการศกในขณะทขาศกยงมก าลงพลไมมาก ทส าคญเมอออกรบกตองเลอกสมรภมในการรบเองเพอความช านาญและความเปนตอในการท าศก ยทธศาสตรแนวใหมทกลาวมาจะเกดขนอย างสมบรณได ถาหากสมเดจพระนเรศวรจะทรงเปนผน าทหารในการออกรบดวยพระองคเอง เพอเปนขวญก าลงใจทดตอเหลาทหารผกลาทกคนจงไมมขอสงสยใดเกยวกบพระปรชาสามารถทางการรบของพระองค เพราะแทบจะไมมครงใดททพฝาย อโยธยาโดยการน าทพของสมเดจพระนเรศวรจะพายแพในการศกสงคราม(องอาจ สงหล าพอง, 2556, น. 25 – 26)

4.4. วาระสดทายแหงพระชนชพย ท “เวยงแหง”

ปเถาะ พ.ศ. 2146 (ค.ศ.1603) สมเดจพระนเรศวรทรงทราบวาพระเจาองวะตงตวเปนใหญในเมองพมาเหนอ บกรกเขามาตเมองนายและเมองแสนหวไทยใหญซงมาขนอยกบไทย สมเดจพระนเรศวรเหนวาควรจะปราบพระเจาองวะเพราะพระเจาองวะบกรกเมองไทยใหญทงหมดแลวอาจจะรวมอาณาเขตพมาใตกลบตงประเทศหงสาวดขนอกจงยกทพไปทางเชยงใหมเพราะทางเมองไทยใหญขนอยกบไทย ท าใหการยกทพมความสะดวกไมตองท าการรบจนถงเมององวะ

สมเดจพระนเรศวรและสมเดจพระเอกาทศรถเสดจยกกองทพหลวงออกจากพระนครศรอยธยาเมอวนพฤหสบด เดอนย แรม 6 ค า ปมะโรง พ.ศ.2147 (ค.ศ.1604) จนถงเมองเชยงใหม เปนทประชมพลรวมจ านวน สองแสนคนแลวยกตอไปเปน 2 กระบวนทพ ใหสมเดจพระเอกาทศรถยกไปทางเมองฝางและสมเดจพระนเรศวรยกไปทางเมองหาง แตเมอกองทพหลวงยกไปถงเมองหางเปนเมองอยชายพระราชอาณาเขตในสมยนน เมอปลายเดอน 5 ปมะเสง พ.ศ.2148 (ค.ศ.1605) เวลานนสมเดจพระนเรศวรเสดจประทบแรมอย ณ ต าบลทงแกว เกดประชวรเปนหวระลอกขนทพระพกตรแลวเลยเปนบาดทะพษจนพระอาการหนก(บางวาถกตวสตวพวกแมลงมพษตอย) จงตรสสงใหขาหลวงรบไปเชญสมเดจพระเอกาทศรถมาเฝา สมเดจพระเอกาทศรถเสดจมาถงทนทรงพยาบาลสมเดจพระเชษฐาธราชอย 3 วน สมเดจพระนเรศวรกเสดจสวรรคตทเมองหาง เมอวนจนทร เดอน 6 ขน 8 ค า ปมะเสง พ.ศ.2148 (ค.ศ.1605) พระชนษาได 50 ป เสวยราชสมบตได 15 ป

เมอสมเดจพระนเรศวรสวรรคตแลว ทาวพระยาขาราชการกพรอมกนเชญสมเดจพระเอกาทศรถผานพภพ จงโปรดใหเลกกองทพ เชญพระบรมศพสมเดจพระนเรศวรกลบมายงพระนคร เมอสมเดจพระเอกาทศรถเสดจกลบมาถงพระนครท าพระราชพธราชาภเษกแลว ใหสรางพระเมรถวายพระเพลงพระบรม

119

ศพสมเดจพระนเรศวร ในหนงสอพระราชพงศาวดารวาเปนงานใหญอยางมโหฬารยงกวางานพระบรมศพทเคยมมา และมเจาประเทศราชและเจาเมองตาง ๆ ซงเปนขาขอบขณฑสมามาถวายบงคมพระบรมศพจ านวนมาก ทรงพระเกยรตเปนพระเจาราชาธราชบรบรณทกสถาน (ด ารงราชานภาพ, 2546: 126-133)

สมเดจพระเอกาทศรถไดด าเนนการสานตอความสมพนธและมงเนนการปกครองแผนดนทเชอมความสมพนธทางการคาและยตบทบาททางการรบกบหงสาวดระบวา ผน าทงสองฝายตางกสนพระชนมชพ เมองหงสาวดกเผชญหนากบสถานการณความขดแยงทงภายในและภายนอกความสมพนธระหวางประเทศในสมเดจพระนเรศวรจงยตในชวงเวลาดงกลาวน แตความสมพนธระหวางประเทศในกรงศรอยธยามไดยตบทบาทลงแตกลบเจรญกาวหนามากยงขนนบตงแตสมเดจพระเอกาทศรถเปนตนไป และไปเจรญสมพนธไมตรอยางมากในยคสมเดจพระนารายณมหาราช โดยมการจดท าสนธสญญารวมกบประเทศ ตาง ๆ หลายประเทศ

4.5. เมองพษณโลกแผนดนเกดสมเดจพระนเรศวรมหาราช

เมองพษณโลกเปนเมองใหญทมความส าคญในทางประวตศาสตรเมองหนงของประเทศไทย เพราะปรากฏหลกฐานทางดานโบราณคดและประวตศาสตรทแสดงใหเหนถงความเปนมาของเมองนตงแตแรกจนถงปจจบน (ศรศกร วลลโภดม, 2546, น. 71)

เมองพษณโลกในสมยอยธยานนเรมจาก พระเจาตโลกราชแหงเชยงใหมรวมมอกบหวเมองฝายเหนอบางกลมยกกองทพมาตเมองชากงราวและจะเขาตเมองสโขทยแตไมสามารถตไดจงยกทพกลบไป และจากนนยกกองทพมาตหวเมองฝายเหนออกในป พ.ศ.2004 (ค.ศ.1461) และในป พ.ศ.2007(ค.ศ.1464) ท าใหสมเดจพระบรมไตรโลกนาถเสดจมาประทบทเมองพษณโลกเพอปองกนหวเมองฝายเหนอในปพ.ศ.2006 (ค.ศ.1463) แลวแตงตงใหสมเดจพระบรมราชาราชโอรสปกครองกรงศรอยธยาในฐานะเปนเมองลกหลวงของเมองพษณโลก (คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหต, 2544, น. 189)

พษณโลก พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบหลวงประเสรญฯ ใชชอเมองพษณโลกครงแรกเลาเหตการณเมอ พ.ศ. 1981 (ค.ศ.1438) เมอครงทสมเดจพระบรมไตรโลกนาถขนไปครองในฐานะพระมหาอปราช ซงขณะนนนาจะยงคงใชชอวา เมองชยนาทอย เพราะเปนเหตการณสมยสมเดจพระบรมราชาธราชท 2 เจาสามพระยา และไมมสาเหตอะไรทบงบอกวาควรม การเปลยนชอเมองใหม(ศลปวฒนธรรม, 2556, ออนไลน)

ทงปรากฏในพระราชพงศาวดารฉบบหลวงประเสรฐ ความวา “ศกราช 825 มะแมศก (พ.ศ.2006/ค.ศ.1463) สมเดจพระบรมใตรโลกเจาไปเสวยราชสมบตเมองพดณโลก แลตรสใหพระเจาแผนดนเสวยราชสมบตพระนครศร อยทธยา...” “ศกราช 826 วอกศก (พ.ศ.2007/ค.ศ.1464) สมเดจพระบรมใตรโลกเจาสรางพระวหารวดจลามน” “ศกราช 827 ระกาศก (พ.ศ.2008/ค.ศ.1465) สมเดจพระบรมใต

120

รโลกเจาทรงผนวช ณ วดจลามนได 8 เดอน แลวลาพระผนวช” (กรมศลปากร,2542, น. 216) การทสมเดจพระบรมไตรโลกนารถเสดจมาประทบอยทเมองสองแควท าใหเมองสองแควมฐานะเปนราชธานอกแหงหนงอยางเดนชด มการขยายเขตเมอง คลมทงสองฝงแมน าของล าน านาน ในขณะเดยวกนกโปรดใหสรางก าแพงเมองซงปรากฏในลลตยวนพาย (ศรศกร วลลโภดม , 2546, น. 107-108 อางใน นภทร มงคลประทมรตน, 2556, น. 47) แตก าแพงเมองจะสรางขนเมอปใด ไมมเอกสารกลาวถง แมพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบของวนวลตจะเปนเอกสารฉบบเดยวทมการกลาวเรองสรางก าแพงเมอง แตกกลาวเพยงวา สมเดจพระบรมไตรโลกนาถเปนผใหสรางขนเทานน มไดระบปทสรางแนนอน ดงนนจงอาจพจารณาจากล าดบบทโคลงในลลตยวนพาย ซงล าดบเรองการสรางก าแพงไวตอจากบททกลาววา สมเดจพระบรมไตรโลกนาถทรงลาผนวช (พเศษ เจยจนทรพงษ, 2539, น. 188)

ปางสรางอาวาสแลว ฤๅแสดง

คอพทไธสวรรยหมาย ชอช

ปางถกลก าแพงพระ พษณ แลวเฮย

อยชางพระเจาฟ เฟองบร

ชอเมองพษณโลก ทปรากฏอยในโคลงบทนนน อยในตอนทสมเดจพระบรมไตรโลกนาถทรงโปรดใหสรางก าแพงเมอง แตก าแพงเมองจะสรางขนเมอปใดไมมเอการกลาวถง แมพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบวนวลตจะเปนเอกสารฉบบเดยวทมการกลาวเรองสรางก าแพงเมอง แตกกลาวเพยงวาสมเดจพระบรมไตรโลกนาถเปนผใหสรางขนเทานน ไมไดระบปทสรางแนนอน (ศลปวฒนธรรม, 2556, ออนไลน) สมเดจพระบรมไตรโลกนารถทรงประทบอยทเมองพษณโลกเปนเวลา 25 ป เสดจสวรรคตในป พ.ศ.2031 (ค.ศ.1488) ทเมองพษณโลก ตลอดระยะเวลาทครองราชยทกรงศรอยธยา 15 ป และครองราชยทพษณโลก 25 ป ทรงมพระราชโอรสทมพระนามปรากฏในพงศาวดาร 2 พระองค คอสมเดจพระบรมราชาธราชและสมเดจพระเชษฐาธราชซงเมอสมเดจพระบรมไตรโลกนารถสวรรคตสมเดจพระบรมราชาธราชซงครองราชยอยทกรงศรอยธยากไดขนครองราชยสมบตตอจากพระราชบดาและไดใชกรงศรอยธยาเปนราชธาน สวนเมองพษณโลกกมฐานะเปนเมองมหาอปราช ซงสมเดจพระบรมราชาธราชไดแตงตงสมเดจพระเชษฐาธราช พระอนชาเปนผครองเมองพษณโลกเมอสมเดจพระบรมราชาธราชสวรรคต สมเดจพระเชษฐาธราชเสดจไปครองราชยสมบตทกรงศรอยธยา ทรงพระนามวา สมเดจพระรามาธบดท 2 (คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหต , 2542, น. 189 - 190) และตอมาในป พ.ศ.2034 พระอาทตยวงศ พระราชโอรสสมเดจพระรามาธบดท 2 เสดจมาครองพษณโลกและกลบไปเปน สมเดจพระบรมราชาหนอพทธางกรหรอสมเดจพระบรมราชาธราชท 4 (พ.ศ.2072-2076/ค.ศ.1429 – 1433) ในป พ.ศ.2072 (ค.ศ.1429 ) พระชยราชา พระอนชาตางพระชนนของสมเดจพระบรมราชาธราชท 4 เสดจมาครองพษณโลก แลวเสดจกลบไปครองราชยเปน สมเดจพระชยราชาธราช ใน พ.ศ.2077 (ค.ศ.1434 ) และสวรรคตในป พ.ศ.2089 พระแกวฟาหรอพระยอดฟา พระชนษา 11 ป ขนครองราชยสมบตได 2 ป ก

121

ถกขนวรวงษาธราชลอบปลงพระชนมแลวยกพระศรศลปะขนมาครองกรงศรอยธยาแทนและตงตนเองเปนผส าเรจราชการแผนดนแตถกพระเฑยราชา พระอนชาตางพระมารดาของสมเดจพระชยราชากบพวกจบทาวศรสดาจนทรและขนวรวงษาธราชและบตรทเกดดวยกนประหาร แลวยกพระเฑยรราชาขนเปนกษตรยครองกรงศรอยธยา ใน พ.ศ.2091 (ค.ศ.1548 ) ทรงพระนามวา สมเดจพระมหาจกรพรรด ถงแมวาสมเดจพระมหาจกรพรรดจะไดตงพระราเมศวร พระราชโอรสพระองคใหญใหเปนรชทายาทแตมไดโปรดใหมาครองเมองพษณโลก เพราะทรงตงขนพเรนทรเทพ หวหนาคณะผชวยเหลอใหพระองคไดครองราชสมบตและมเชอสายราชวงศพระรวงและทางสมเดจพระชยราชาธราชขนเปนเจ ามพระนามวา พระมหาธรรมราชา พระราชทานพระวสทธกษตร ราชธดาพระองคใหญใหเปนพระมเหส แลวโปรดใหไปครองเมองพษณโลกราชธานหวเมองฝายเหนอ เพอควบคมเมองทางตอนเหนอไว ขณะเดยวกนทางอยธยากเกดเหตการณส าคญคอ พระเจาหงสาวดยกกองทพมาลอมกรงศรอยธยา ผลการรบครงนนกองทพพระเจาหงสาวดตองถอยทพกลบเนองจากขาดเสบยงอาหาร โดยทกองทพไทยก าลงตามไปโจมตโดยมกองทพของพระมหาธรรมราชาจากพษณโลกเขารวมการรบครงส าคญทเมองก าแพงเพชร พมาลอมจบพระราเมศวรและพระมหาธรรมราชาไดท าใหทางอยธยาตองท าสญญากบพมาเพอแลกเปลยนแมทพทง 2 กลบคนมา พระมหาธรรมราชาครองเมองพษณโลกอยระหวาง พ.ศ.2091-2112 (ค.ศ.1548 – 2569 ) (ประเสรฐ ณ นคร, 2535,น. 14) และในป พ.ศ.2112 (ค.ศ.2569 ) กรงศรอยธยาเสยใหกบพมาเปนครงแรก เมอไดกรงศรอยธยาเปนเมองขนแลว พระเจาบเรงนองไดสถาปนาใหสมเดจพระมหาธรรมราชาเปนพระมหากษตรยครองกรงศรอยธยาในฐานะประเทศราชของพมา (พวงทอง สดประเสรฐ, 2535, น. 17)

สมเดจพระนเรศวรทรงเปนราชโอรสของสมเดจพระมหาธรรมราชาและพระวสทธกษตรย พระราชธดาของสมเดจพระมหาจกรพรรดอนเกดดวยพระสรโยทย ประสต ณ พระราชวงจนทน เมอสมเดจพระนเรศวรพระชนษาได 8 ขวบ กเกดศกหงสาวดคอ พระเจาหงสาวดบเรงนองขอชางเผอกสมเดจพระมหาจกรพรรด 2 ชาง หากแตพระมหาจกรพรรดไมยอมใหชางเผอกแกพระเจาหงสาวด อนเปนการทาทายพระเจาหงสาวดเปนอยางมากจงไดยกทพมาตกรงศรอยธยาเปนเหตใหกรงศรอยธยาตกเปนเมองขนของหงสาวดพรอมกบสมเดจพระนเรศวรเมอครงทรงพระเยาวไดเดนทางไปเปนองคประกนพรอมกน

ดานพระราชวงจนทนนนไดปรากฏหลกฐานในเอกสารจดหมายระยะทางไปพษณโลก พระนพนธในสมเดจเจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ซงนพนธขนเมอคราวเสดจเมองพษณโลก เพอตรวจราชการเกยวกบการหลอพระพทธชนราชจ าลองและเตรยมการรบเสดจฯพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเมอป พ.ศ. 2444 (ค.ศ.1901) (นาตยา ภศร, 2550, น. 1) ความวา

…เพอจะดวง ไดขามก าแพงชนนอกแลชนในเขาไปดานตวนออก เขาใจวาเปนทางหนาวง แลวขามก าแพงชนในแลชนนอกขางทศตวนตกออกไปนอกวง ดหนองสองหอง เปนสระใหญกลางมโคกเปนเกาะ ขนศรเทพบาลบอกวาผใหญเขาวาเปนทตงพลบพลา ขอนมความเชอทเดยว ดวยเหมอนกนกบพระทนงบรรยงครตนาศนทายสระ

122

กรงเกาทเดยว ผดแตทกรงเกาเปนตามขวาง ทนเปนตามยาว ดวยอ านาจมเกาะขวางกลาง ท าใหทางน าดานกวางของสระแคบแลดอนเสยแลวทางหนงดานขางก าแพงนนดวย จงไดมสญญาเหนเปนสองสระ เรยกหนองสองหอง เปนชอชาวบานตงภายหลง ดานยาวของสระขางตะวนตก มล ารางเลกไปออกคลองมดน ตองเปนทาทไขน าทเกาะตรงปากทอ มตนไทรตนหนง ขนศรเทพบาลวากรมหลวงประจกษเมอเสดจหนองคายครงแรก ไดเสรจมาผกชงชาประทบอยทน ไดขอใหขนศรเทพบาลชวยวดแปลนวงให มขนาดดงน แตจะถกผดประการใด ขนศรเทพบาลรบผดชอบ เปนทนาสงไสยอยวาสระสองหองนน คงเปนทประทบส าราญพระไทย อนแวดลอมไปดวยพฤกษชาตเปนสวน ควรจะอยในก าแพงวง นเหตไรจงอยนอกก าแพงวง แตวาไมได บางทจะมก าแพงโอบมาอก เปนทสวนเพมเตมบวกเขากบวงในภายหลงกเปนได แตจะดอะไรกไมเหน เพราะรกเหลอเกน ก าแพงทมอยอยางไรตามทเขยนไวนน ดเหนไมใครได เพราะเหลออยเตยไมใครพนยอดพง เหนจะถกรอเหมอนกน ทเขยนไวเปนวงเปนกงนน ตามทขนศรเทพบาลแกไดบกไปเหน บางทก าแพงสวนทลอมสระจะม แกไมไดบกไปดกได แลพระยาเทพาบอกวาไดเหนแตกอนทในวงนน มอฐกอเปนหอง ๆ เหมอนนกทงนา แตจะอยตรงไหนจ าไมไดเสยแลว ตามทพระยาเทพาวานน งามจะเปนฐานทองพระโรง เพราะทวงททวาเหมอนกบปราสาทวหารสมเดจกรงเกาทเคยไดเหนมา ไดขอใหพระยาเทพาคนด ถาพบอายสงทกออฐใหถางไว ดแลวกลบทางเดมเขาถนนรมน าเลยบลงมาทวาการมณฑล... (นรศรา นวตวงศ , 2506, น. 31-33)

ทงน พระราชนพนธของสมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพ ไดพระราชนพนธเรองเมองพษณโลก ซงมการกลาวถงพระราชวงเมองพษณโลก ดงความวา

พระราชวงเมองพษณโลกอยทางฝงตะวนตกขางใตโรงทหาร เดยวนยงมสระขางพระราชมนเทยรกบเนนดน และมศาลเทพารกษทพวกชาวเมองไปกราบบชาปรากฏอย สงอนหามไม สมเดจพระราชาธบดซงครองกรงศรอยธยาไดเคยประทบอยทพระราชวงนหลายพระองคคอ สมเดจพระบรมไตรโลกนาถพระองคหนง สมเดจพระรามาธบดทสองพระองคหนง สมเดจพระราชาหนอพทธางกรพระองคหนง (เขาใจวาสมเดจพระไชยราชาธราชดวยพระองคหนง) สมเดจพระมหาธรรมราชาพระองคหนง สมเดจพระนเรศวรพระองคหนง รวมเปนหกพระองคดวยกน

123

เมอภายหลงสมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพไดทรงนพนธเรองพระราชวงจนทนตอบสมเดจเจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศถงเรอง “วงจนทน” ลงวนท 30 เมษายน พ.ศ.2418 ไวในสาสนสมเดจ ดงความวา

...เมอสมเดจพระนเรศวรครองเมองพษณโลกในรชกาลสมเดจพระมหาธรรมราชานนทรงสราง วงใหม เปนทประทบเวลาเสดจลงมาพระนครศรอยธยา วงใหมนนคอทเรยกวาวงจนทรเกษมเดยวนเปนแน เพราะเมองไทยประกาศอสระ สมเดจพระนเรศวรกวาดคนเมองเหนอลงมาหมด มาตงสศกหงสาวดในกรงแตอยางแหงเดยว เปนเหตใหวงจนทนเมองพษณโลกรางแตนนมา สมเดจพระนเรศวรลงมาประทบทวงใหม พวกชาวเมองเหนอจงเอาชอวงเดมทเคยประทบมาเรยกวงใหมวา วงจนทร ทวงจนทรในพระนครศรอยธยาจงเกดขนดวยเหตนน ค าวาเกษม เหนจะตอใหมเมอภายหลงมาชานาน ยงมวนจฉยตอไปอก วาเพราะเหตใดจงเรยกวงจนทรเปลยนเปนพระราชวงบวรสถานมงคล...

ชวงเวลาดงกลาวกลมชนชนน าสยามในขณะนนไดใหความส าคญและกลาวถงพระราชวงทเมองพษณโลกเปนพระราชวง อนเปนทประทบของบรพกษตรยาธราชเจาของไทยในอดต ซงจากส านกของชนชนน าสยามในขณะนนทไดกลาวถงพระราชวงทส าคญ ณ เมองพษณโลกเทยบเทาพระราชวงทลพบร โดยเทยบเทาพระทนงในราชวงทพษณโลกกบพระทนงจนทรพศาลหรอพระราชวงทอยธยา โดยเทยบเทาพระทนงในพษณโลกเทาพระทนงบรรยงครตนาศนหรอพระราชวงจนทรเกษมซงเปนพระราชวงของสมเดจพระนเรศวรทอยธยา ซงอาจกลาวไดวาการรบรถงสถานภาพของพระราชวงจนทน เมองพษณโลก เทยบเทาพระราชวงตาง ๆ ในสมยอยธยา ซงไดรบการสถาปนาขนเปนทประทบของพระมหากษตรย ตลอดจนเปนทประทบของเจานาย ท งพระบรมวงศานวงศ ตลอดจนเปนทพ านก ของขาราชบรพารในองคพระมหากษตรยและเจานายใหญนอย ซงเปนศนยกลางการปกครองของสญลกษณของพระราชอ านาจทยงใหญของพระมหากษตรย หรออกนยหนง พระราชวงกถกขนานนามวา “ราชส านก” ซงมความหมายคอทอยอาศยของพระเจาแผนดน (นภทร มงคลปทมรตน, 2556, น. 55 – 56)

เหนไดวา เมองพษณโลกนนมความส าคญในแงของประวตศาสตรในหลายแงมม อกทงยงเปนทประทบในรชกาลของพระมหากษตรยแหงกรงศรอยธยาหลายพระองค ทงยงเปรยบเสมอนเปนศนยกลางการปกครองในสมยกรงศรอยธยาอกดย

124

4.6. นามพระราชทาน “มหาวทยาลยนเรศวร”

กอนจะเปนมหาวทยาลยนเรศวรสถาบนแหงนเรมตนจากการเปน “สวนหนง” ของวทยาลยวชาการศกษาซงเรมกอตงทวทยาลยวชาการศกษาประสานมตรแหงแรก พ.ศ 2497 (ค.ศ. 1954) โดยการยกฐานะจากโรงเรยนฝกหดครชนสงวทยาลยวชาการศกษาพษณโลกจดตงเมอ พ.ศ. 2510 (ค.ศ. 1967) โดยเกดขนจากความมงหมายทจะขยายฐานการผลตครปรญญาใหเพยงพอตอความขาดแคลนในขณะนน จะสงเกตวา ค าวา “สวนหนง” ไมใชค าวา “วทยาเขต” เพราะไมวาจะเปน วศ.พษณโลก หรอตอมาเปน มศว.พษณโลก ไมเคยมกฎหมายทเกยวของกบวทยาลยการศกษาหรอมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒทระบวาม “วทยาเขต” สวนการปรบเปลยนเปน มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒตงแตสถาบนแมคอประสานมตรทงสาขารวม 8 แหง ในปพ.ศ 2517 (ค.ศ. 1974) นน เกดจากการเคลอนไหวและเรยกรองโดยพลงนสตและอาจารยชอ “ศรนครนทรวโรฒ” เปนนามพระราชทานจากพระบาทสมเดจพระเจาอยหวมความหมายวา ทเจรญเปนสงาแกมหานคร เนองดวยเปนมหาวทยาลยแหงแรกทกอตงในรชสมยของรชกาลปจจบน การปรบเปลยนมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒพษณโลกเปนมหาวทยาลยอสระในเขตภาคเหนอตอนลางในเวลาตอมานนไดรวมคดกนมานานโดยชาวพษณโลกทงขาราชการ ทหาร ต ารวจ พอคา ประชาชนและนกการเมองจากทกพรรคโดยมความรวมมอรวมใจกนผลกดนอยางตอเนองนบตงแต พ.ศ. 2526 เปนตน มารางพ.ร.บ. มหาวทยาลยนเรศวรใชเวลายาวนานเนองจากมการเปลยนแปลงรฐบาล ยบสภาท าใหรางพระราชบญญตตกออกไปแลวเรมตนใหม โดยทางมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒพษณโลกไดรวมมอกบผน าในสงคมพษณโลกจดตงเปนคณะท างานเรยกคณะกรรมการกอตงมหาวทยาลยนเรศวรในครงแรกมนายสบ รอดประเสรฐ ผวาราชการจงหวดพษณโลกเปนประธานคณะกรรมการกอตง ตอมาเมอทานยายไปจงหวดชลบรกได พลโท ศร ทวะพนธ แมทพภาคท 3 ในขณะนนเปนประธานคณะกรรมการการเสนอพระราชบญญตจดตงมหาวทยาลยนเรศวร จนกระทงมาส าเรจในรฐบาลของ พลเอก ชาตชาย ชณหะวณ ทมนโยบายใหจดตงมหาวทยาลยในสวนภมภาคในครงนนมมหาวทยาลยใหมเกดขนพรอมกนถง 4 แหง ไดแก

มหาวทยาลยนเรศวร ยกฐานะจาก มศว.พษณโลก มหาวทยาลยบรพา ยกฐานะจาก มศว.บางแสน มหาวทยาลยอบลราชธาน จดตงขนใหม

มหาวทยาลยเทคโนโลยสรนาร จดตงขนใหมและมฐานะเปนมหาวทยาลยในก ากบของรฐบาลแหงแรก

ทงนการจดตงมหาวทยาลยนเรศวร ไดประกาศเปนกฎหมายในราชกจจานเบกษาเมอวนท 29 กรกฎาคม 2533 (ค.ศ. 1990) (มหาวทยาลยนเรศวร, 2548, น. 35)

4.6.1. ประวตการกอตงวทยาลยวชาการ พษณโลก

การกอตงวทยาลยวชาการศกษาพษณโลกพรอมกบวทยาลยวชาการศกษามหาสารคามในป พ.ศ. 2510 (ค.ศ. 1967) นนสบเนองมาจากกระทรวงศกษาธการมงแกปญหาภาวะขาดแคลนคร

125

สาขาวชาวทยาศาสตรและสาขาภาษาไทยดงท นายบญถน อตถากร อธบดกรมการฝกหดครขณะนนชแจงวา

...เราขาดแคลนครวทยาศาสตรมากเรากตองสงเสรมทางวทยาศาสตรในระยะแรกเราจงเลอกนกเรยน ป.กศ. ชนสงทเรยนจบวทยาศาสตรคณตศาสตรไปเรยนตอวทยาศาสตรและคณตศาสตรทวทยาลยวชาการศกษาประสานมตรตอไปเราตองมองดวาเราขาดอะไรขาดครภาษาไทยมากกเลอกพวกภาษาไทย ไปเรยนตอทวทยาลยการศกษาทพษณโลกวทยาศาสตรและขาดอยกใหมทงทวทยาลยวชาการศกษาพษณโลกและมหาสารคามสงคมจะใหไปอยทวทยาลยวชาการศกษาพษณโลกเพราะเหนวาเปนย านวฒนธรรมของเมองไทยภาคนนมอะไรดๆ หลายอยางนกศกษาเรยนรภาษาไทยไดมากทงในแงวรรณคดและวฒนธรรมและสงอนๆ อกดวยจะเปนแง Folklore หรออนกจะท าไดมาก (บญถน อตถากร, 2512, น.23 – 24)

4.6.2. นามพระราชทาน

จดเรมตนทไดสบสานมาเปนมหาวทยาลยนเรศวรนน เรมจากแนวคดทจะกอต งมหาวทยาลยแหงใหมในภาคเหนอตอนลางโดยมเปาหมายใหจดตงในจงหวดพษณโลก โดยเบองตนคอ 1. รวมสถาบนทจดการเรยนการสอนระดบอดมศกษาในจงหวดพษณโลก กอตงเปนมหาวทยาลยแหงใหม

2. ยกฐานะมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒพษณโลกเปนมหาวทยาลยแหงใหม

3. จะตงมหาวทยาลยแหงใหม โดยเรมตนใหม ไมใชสถาบนทมอยเดม

ผลสรปของแนวคดไดเปน 2 แนวทาง คอการยกฐานะมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ พษณโลก เปนมหาลยแหงใหม

มขอเสนอเกยวกบชอมหาวทยาลยวาควรใชชอใดชอหนงใน 3 ชอตอไปนคอ

1. มหาวทยาลยบรมไตรโลกนาถ เหตผล สมเดจพระบรมไตรโลกนาถทรงเปนบรพกษตรยไทยทมความผกพนเกยวของกบเมองพษณโลกอยางยงพระองคหนง ทรงครองราชยโดยใชเมองพษณโลกเปนราชธานเปนเวลา 25 ปจนเสดจสวรรคตทเมองพษณโลกระหวางนนทรงสรางวดจฬามณและเสดจออกผนวชทวดจฬามณ

2. มหาวทยาลยนเรศวร เหตผล สมเดจพระนเรศวรทรงพระราชสมภพเจรญพระชนมวยทเมองพษณโลกรวมทงไดด ารงต าแหนงอปราชเมองพษณโลก

3. มหาวทยาลยพษณโลก เหตผล ใชชอจงหวด

126

ผลสรปของการเลอกชอมหาวทยาลยคอ มหาวทยาลยนเรศวร ซงมปญหาในการเสนอรางพระราชบญญตมหาวทยาลยคอจะไมสามารถเสนอชอตามทตองการไดเพราะการน าชอของพระมหากษตรยมาตงเปนชอมหาวทยาลยตองขอพระราชทานจากพระบาทสมเดจพระเจาอยหวและหากขอพระราชทานกอนแลวกฎหมายไมผานจะเกดความเสยหายดงนนในเบองตนจงตองเสนอชอใน “พ.ร.บ.มหาวทยาลย” จนกระทงพระราชบญญตผานวาระท 1 สภาผแทนราษฎรรบหลกการแลวจงไดขอพระราชทานชอมหาวทยาลยโดยไดรบพระราชทานพระมหากรณาโปรดเกลาพระราชทานราชานญาตใชชอมหาวทยาลยนเรศวร เมอวนท 7 ตลาคม 2532 ตามหนงสอ รล 0003/6517 วนท 6 สงหาคม 2534 (มหาวทยาลยนเรศวร, 2548, น. 38)

4.6.3. วนสถาปนามหาวทยาลยนเรศวร 29 กรกฎาคม 2533

เดมมหาวทยาลยนเรศวร เมอครงเปนวทยาลยวชาการศกษาพษณโลกและตอมาคอมหาวทยาลยศรนครนคณะวโรจน พษณโลก ไดก าหนดใหวนท 18 มกราคมของทกปเปนวนสถาปนาวทยาลยโดยถอเอาวนทสมเดจพระนเรศวรทรงกระท าสงครามยทธหตถซงตรงกบวนจนทร เดอนย แรม 12 ค า ปมะโรง จลศกราช 953 และถานบตามปปฏทนสรยคตจะตรงกบวนท 18 มกราคม พ.ศ. 2135 ซงกองทพไทยถอเอาวนท 25 มกราคมเปนวนกองทพไทย

การผลกดนราชบญญตมหาวทยาลยนเรศวรเกดขนในชวงทจงหวดพษณโลกก าลงเตรยมการเฉลมฉลองครบรอบครองราชย 400 ป ของสมเดจพระนเรศวรมหาราชในวนท 29 กรกฎาคม 2533 ทกฝายจงมความประสงคใหพระราชบญญตมหาวทยาลยนเรศวรประกาศใชเปนกฎหมายในวนดงกลาวโดยมการประสานงานไปยงฝายตางๆ ทเกยวของททงส านกนายกรฐมนตรซงกสมดงความตองการโดยพระบาทสมเดจพระเจาอยหวไดทรงลงพระปรมาภไธยพระราชบญญตมหาวทยาลยนเรศวรเมอวนท 27 กรกฎาคม พ.ศ. 2533 และประกาศใชเปนกฎหมายในราชกจจานเบกษาเมอวนท 29 กรกฎาคม พ.ศ. 2533 กฎหมายมผลบงคบใชในวนถดจากลงประกาศคอวนท 30 กรกฎาคม พ.ศ. 2533 ซงเปนวนครองราชยครบ 400 ปของสมเดจพระนเรศวรมหาราชจงถอเปนวนกอก าเนดและสถาปนามหาวทยาลยนเรศวรจงเปนเรองอศจรรยและนบเปนสรมงคลแกบคลากรทกฝายของมหาวทยาลยและประชาชนชาวพษณโลกเปนอยางยง (มหาวทยาลยนเรศวร, 2548, น. 41)

4.6.4. อาคารมงขวญ

อาคารมงขวญเปนอาคารหลงแรกทไดรบงบประมาณการกอสราง ณ พนทแหงใหมของมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ พษณโลก กอนจะเปนมหาวทยาลยนเรศวร ทหนองออ ต าบลทาโพธ อ าเภอเมองพษณโลก จงหวดพษณโลก ซงเปนทสาธารณประโยชนจ านวน 1 ,284 ไร โดยไดรบการ

127

สนบสนนจากผวาราชการจงหวดพษณโลกเปนอยางดยง เมอไดรบมอบทดนแลวมหาวทยาลยกไดเรมของบประมาณด าเนนการสรางสาธารณปโภคในอาคารตางๆ

ในปงบประมาณ 2532 ไดรบงบประมาณกอสราง 16,000,000 บาท มหาวทยาลยไดกราบบงคมทลเชญเสดจสมเดจพระเทพพระรตนราชสดา สยามบรมราชกมาร เสดจทรงประกอบพธวางศลาฤกษเมอวนท 22 กรกฎาคม พ.ศ. 2531 ไดเสดจวางศลาฤกษบรเวณดานหนาอาคารทก าลงกอสรางหลงจากนนมหาวทยาลยจงยกแผนศลาฤกษวางตามจดทก าหนดในตวอาคารคอดานหนากองกลางส านกงานอธการบดปจจบน

เนองจากเปนอาคารหลงแรกในพนทแหงใหม ชาว มศว.พษณโลกขณะนนตางปลมปตยนดเปนอยางยงจงไดน าความกราบบงคมทลพระราชทานชออาคารจากสมเดจพระเทพรตนราชสดาสยามบรมราชกมาร ส านกพระราชวงไดท าหนงสอแจงแกมหาวทยาลยวา พระองคทานพระราชทานชอใหตามตองการโดยใหมหาวทยาลยเสนอชอไปใหเลอกจากนนจงไดเสนอชอทเกยวของกบพระองคทานอาท

มงขวญ ทรงเปนมงขวญของปวงประชาชนคนไทยทงชาต

แวนแกว พระนามแฝงของพระองคในพระราชนพนธ

สรนธร พระราชอสรยยศสมเดจเจาฟา

ซงในทสดสมเดจพระเทพพระรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร พระราชทานชอ “มงขวญ”เปนชออาคารซงปจจบนคออาคารส านกงานอธการบดทงน เปนมงขวญมงคลแกชาวมหาวทยาลยใหส านกในพระมหากรณาธคณอนหาทสดมได (มหาวทยาลยนเรศวร, 2548, น. 42)

4.6.7. พระบรมราชนสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช

ในขณะทมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ พษณโลก มแผนการยายจากสถานทตงเดมทถนนสนามบน ต าบลในเมอง อ าเภอเมองพษณโลก มาอย ณ ทตงแหงใหมทหนองออ ต าบลทาโพธ เพอเตรยมการยกฐานะเปนมหาวทยาลยอสระนนผง (Master plan) แหงใหมของมหาวทยาลยไดก าหนดใหมสถานทตงอนสาวรย (Monumet) ประจ ามหาวทยาลยซงเปนขอสรปของคณะกรรมการการด าเนนการในครงนนวา อนสาวรยดงกลาวควรเปนพระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราช

เมอมพระราชกฤษฎกาจดตงมหาวทยาลยนเรศวรจงไดมการตงคณะกรรมการจดหาทนกอสราง และการด าเนนการสรางพระบรมราชานสาวรยโดยม พลโท ศร ทวะพนธแมทพภาคท 3 ในขณะนนกรณารบเปนประธานด าเนนการ การออกแบบและหลอรปองคสมเดจพระนเรศวรมหาราชดวยกาการด าเนนการของกรมศลปากรโดย นายสาโรช จารกษ นายกนก บญโพธ นายชน ประสงค ฯลฯ

128

การจดหารายไดมการสรางวตถมงคลทระลกครบรอบครองราชย 400 ป สมเดจพระนเรศวรมหาราชก าหนดรปแบบวตถมงคลเปนรปหลอสมเดจพระนเรศวรขนาด 9 นว 5 นวและ 1 นว พระกรงนเรศวรเนอ ทองค า เงน นวโลหะ และลงหน พระชยวฒนนเรศวร เนอทองค า เงน นวโลหะ และลงหนเหรยญชนราชนเรศวรเนอทองค า เงน นวโลหะ อนปากา โดยสมเดจพระเทพรตนราชสดาสยามบรมราชกมารไดมพระมหากรณาธคณเสดจเปนองคประธานในพธพทธาภเษกวตถมงคล ณ วดพระศรรตนมหาธาตวรมหาวหาร จงหวดพษณโลก เมอวนอาทตยท 29 กรกฎาคม พ.ศ. 2533 รายไดจากการสรางวตถมงคลในครงนนในสวนของมหาวทยาลยนเรศวรเปนจ านวนเงน 20 ,000,000 บาท และสวนทเปนงบประมาณส าหรบปรบปรงศาลสมเดจพระนเรศวรมหาราชในพระราชวงจนทนอกจ านวน 20,000,000 บาท

เงนทมหาวทยาลยไดรบนอกจากใชในการด าเนนการจดสรางพระบรมราชานสาวรยแลวมหาวทยาลยไดจดตงกองทน 400 ปสมเดจพระนเรศวรมหาราชเปนทนส าหรบสนบสนนคณาจารยและบคลากรของมหาวทยาลยในการศกษาตอโดยมผส าเรจการศกษามาแลวนบเปนรอยคน

พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชมหาราชไดโปรดเกลาใหสมเดจพระเทพรตนราชสดาสยามบรมราชกมาร เสดจทรงประกอบพธแทนพระองคในการเปดพระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราชเมอวนท 31 สงหาคม พ.ศ.2536 พระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราชแหงนนบเปนศนยรวมจตใจของชาวมหาวทยาลยนเรศวร จงหวดพษณโลกและชาวไทยทงมวลใหนองจตส านกส านกในพระมหากรณาธคณของสมเดจพระนเรศวรมหาราช และพระบรมราชจกรวงศโดยพนจะประมาณ(มหาวทยาลยนเรศวร, 2548, น. 44)

4.6.8. พระบรมรปสมเดจพระนเรศวรมหาราช

พระบรมรปสมเดจพระนเรศวรมหาราชซงออกแบบและหลอโดยกรมศลปากรมขนาดใหญเปน 2 เทาของคนจรงความสงประมาณ 2.80 เมตร น าหนกประมาณ 2 ตน และนายสาโรช จารกษ อดตผอ านวยการกองศลปกรมศลปากร กลาววา เปนแบบตอนทพระองคทรงหลงทกษโณทกจากสวรรณภงคารประกาศอสรภาพโดยเนนความสงางามและลกษณะทเขมแขงและทรงไวซงการมพระราชอ านาจของสมเดจพระนเรศวรมหาราชในพระรปหลอนเปนแบบทอาจารยศลป พระศร ไดศกษาและจนตนาการปนเปนแบบไวโดยมขอมลคอพระพกตรของสมเดจพระนเรศวรมาจากโครงรางของพระของกษตรย 2 รชกาลคอรชกาลท 8 และรชกาลท 9 แหงกรงรตนโกสนทรเปนหลก เนองจากทรงเปนกษตรยของทมลกษณะงามและเดน อกทงอยในวงเดยวกนคอสมเดจพระนเรศวรนนอยในวงศสโขทยและราชวงศจกรนกมาจากวงศสโขทยเชนเดยวกน อนหนงพระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรมหาราชทประดษฐาน ณ มหาวทยาลยนเรศวรมความแตกตางจากพระบรมราชานสาวรยสมเดจพระนเรศวรทประดษฐาน ณ ศาลสมเดจพระนเรศวร พระราชวงจนทน (โรงเรยนพษณโลกพทยาคมเดม) ดงน

129

พระบรมรป ม.นเรศวร พระบรมรปพระราชวงจนทน 1 พระพกตร ทรงกมต าทอดพระเนตรสายน า

ททรงหลง ทอดพระเนตรตรงไปเบองหนา

2 เครองทรง ชดเสดจออกสงคราม พระภษาทรงออกวาราชการ 3. สายประดบ ตระกดสะพาย 2 สาย( สายละ

16 ดอก) สงวาล

4. พระสวรรณภงคาร หมอน ามพวย คนโท 5. พระแสงดาบพาดพระเพลา ดามพระแสงดาบอยในพระหตถ

ขวา พระแสงดาบอยในพระหตถซาย

6. พระบาท วางเยอง วางตรง 7. ทประทบ บลลงก แทนประทบ

ทงนผออกแบบคอนายสาโรช จารกษ อธบายวา แบบพระบรมรปแมจะมความแตกตางกนมากกออกแบบโดยชางกรมศลปากรเหมอนกนเพราะฉะนน กรมศลปากรกสามารถคดแตกตางกนไดขนอยกบการศกษาประวตศาสตรการไดมาซงขอมลและการคนควาวจย (มหาวทยาลยนเรศวร, 2548, น. 46)

4.6.9. สเทา – แสด สประจ ามหาวทยาลยนเรศวร

สประจ ามหาวทยาลยนเรศวรคอ สเทานนมประวตความเปนมาเชนเดยวกน กลาวคอ ในครงทยงเปนสถาบนเครอขายวทยาลยวชาการศกษาและตอมาเปนมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ นน สถาบนแหงนใชสประจ าสถาบนดงน

สเทา หมายถง ส ของสมอง แปลวา ความคดหรอปญญา

สแดง หมายถง ส ของเลอด แปลวา ความกลาหาญ

โดยสถาบนสาขาแตละแหงทงในกรงเทพฯ และตางจงหวดไดก าหนดสประจ าสถาบนเปนการภายในดงน

วทยาลยวชาการศกษา ประสานมตร สเทา – แดง ปจจบนคอมหาวทยาลยศรนครนทร วโรฒ วทยาลยวชาการศกษา ปทมวน สเทา – ชมพ ยบรวมประสานมตร

130

วทยาลยวชาการศกษา บางเขน สเทา – แดง ยบรวมประสานมตร

วทยาลยวชาการศกษา พลศกษา สเทา – แดง ยบรวมกบประสานมตร

วทยาวชาการศกษาพษณโลก สเทา – แสด ปจจบนคอมหาวทยาลยนเรศวร

วทยาลยวชาการศกษา บางแสน สเทา – ทอง ปจจบนคอมหาวทยาลยบรพา

วทยาลยวชาการศกษา มหาสารคาม สเทา – แดง ปจจบนคอมหาวทยาลยมหาสารคาม สเทา – เหลอง

วทยาลยวชาการศกษา สงขลา สเทา – แดง ปจจบนคอมหาวทยาลยทกษณ สเทา – ฟา

จะเหนวาทง 8 แหงมสเทาเปนหลกรวมกนทงของทกสถาบนหมายถงศษยของมหาวทยาลยวชาการศกษาทกคนตองเปนผมสมอง คอ ปญญา เมอมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ พษณโลก ไดเปลยนเปนมหาวทยาลยนเรศวร มการประชมหารอและตกลงทจะใชสเทา – แสด ตามเดมเพอรกษาสายสมพนธกบศษยเกาทส าเรจการศกษาไปแลวจ านวนมากทงในนามของวทยาลยวชาการศกษาพษณโลกและมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ พษณโลก อกทงสและความหมายทก าหนดไวแตเดมนมความลกซงสอดประสานกนเปนอยางมากกบสมเดจพระนเรศวรและพระพทธชนราชอนเปนทเคารพสกการะของชาวเมองพษณโลกและชาวไทยทวประเทศทมาทน

สเทา คอสของ สมอง หมายถง สของความมสตปญญา

สแสด คอ สผสมระหวาง สแดงกบสเหลอง

สแดง หมายถง ความกลาหาญเดดเดยวสมเดจพระนเรศวรมหาราช

สเหลอง หมายถง สแหงพทธศาสนาหรอองคพระพทธชนราช ดงนนสเทา – แสด จะหมายถงสแหงความกลาหาญทจะคดอยางมคณธรรม (มหาวทยาลยนเรศวร, 2548, น. 48)

4.6.10. สถานในมหาวทยาลยทซงมสวนเกยวของกบพระนเรศวรมหาราช

เนองดวยพระนเรศวรทรงเปนมงขวญของเหลาบคลากรและนสตมหาวทยาลยนเรศวร ทางมหาวทยาลยจงมแนวคดในการตงชอสถานทใหมความเกยวพนถงพระองคทานเพอความระลกถงคณงามความดของพระองคอยเสมอ ดงเชน

131

1. อาคารมหาธรรมราชา

“สมเดจพระมหาธรรมราชาธราช” หรอ สมเดจพระสรรเพชญท 1 ต าแหนงเดม ขนพเรนทรเทพ กรมพระต ารวจฝายขวา ทรงสบเชอสายขางพระราชบดามาจากราชวงศพระรวงแหงกรงสโขทย สวนพระราชมารดานนกลาวกนวาเปนราชนกลในราชวงศสพรรณภมแหงกรงศรอยธยาพระราชประวต เมอครงขนวรวงศาธราชและทาวศรสดาจนทรซงตามพงศาวดารฉบบหนงกลาวไววา ไดสมคบกนกอการทรยศโดยลอบปลงพระชนมสมเดจพระไชยราชาธราชและ พระยอดฟาโอรส ขนพเรนทรเทพ ซงขณะนนรงต าแหนงเจาเมองพษณโลก พระองคจงเสดจลงมาจากเมองพษณโลกเพอชงพระราชบลลงกคนจากขนวรวงศาธราช ถวายราชสมบตแด พระเฑยรราชา ผเปนพระอนชาของสมเดจพระไชยราชาธราช หลงจากพระเฑยรราชาขนครองราชย ทรงพระนามวา สมเดจพระมหาจกรพรรดพระองคไดทรงสถาปนาขนพเรนทรเทพ ซงเปนราชนกลขางพระราชมารดาแตเดมขนเปนเจา ทรงนามวา สมเดจพระมหาธรรมราชาธราช ใหไปประทบอยทเมองพษณโลก รงต าแหนงเจาราชธานฝายเหนอ มอ านาจสทธขาดในหวเมองเหนอทงหมด และพระราชทานให พระวสทธกษตรย (พระราชธดาในสมเดจพระมหาจกรพรรดและสมเดจพระศรสรโยทย) เปนอครมเหส ตอมามพระราชโอรสและพระราชธดาสามพระองคคอ พระสพรรณเทว หรอพระสพรรณกลยา องคทสองคอ พระองคด า หรอสมเดจพระนเรศวรมหาราช องคทสามคอ พระองคขาว หรอสมเดจพระเอกาทศรถ พ.ศ. 2112 ไดรบการราชาภเษกใหเปนสมเดจพระมหาธรรมราชาธราช ขนเปนกษตรยครองกรงศรอยธยา ในฐานะประเทศราชของหงสาวด ทรงพระนามวา สมเดจพระสรรเพชญท 1 บางแหงเรยก พระสธรรมราชา เปนตน

2. อาคารวสทธกษตรย

“พระวสทธกษตรย” มพระนามเดมวา พระสวสดราชธดา ทรงเปนสมเดจพระอครมเหสในสมเดจพระมหาธรรมราชา และทรงเปนสมเดจพระบรมราชชนนในพระสพรรณกลยา สมเดจพระนเรศวรมหาราช และสมเดจพระเอกาทศรถ พระองคทรงสบเชอสายจาก 2 ราชวงศ กลาวคอ ทรงสบเชอสายแหงราชวงศสพรรณภมผานทางสมเดจพระราชบดา (สมเดจพระมหาจกรพรรด) พระมหากษตรยแหงกรงศรอยธยา และเชอสายทางราชวงศพระรวงเจาสโขทยศรสชนาลยผานทางสมเดจพระราชมารดา (สมเดจพระสรโยทย) “พระวสทธกษตรย” พระราชมารดาแหงมหาวรกษตรยไทย สมเดจพระนเรศวรมหาราช สมเดจพระเอกาทศรถ และวรสตร พระสพรรณกลยา พระองคทรงเปนพลงส าคญ เบองหลงการปกปองบานเมอง กอบกกรงศรอยธยาจากประเทศพมา ดวยความเสยสละในบทบาทของพระอครมเหสแหงเมองพษณโลก และหนาทของความเปนแม

3. อาคารเอกาทศรถ

“สมเดจพระเอกาทศรถ” สมเดจพระสรรเพชญท 3 มพระนามเดมวา พระองคขาว เปนพระราชโอรสองคสดทายในสมเดจพระมหาธรรมราชา กบพระวสทธกษตรย เปนพระอนชาของพระสพรรณกลยาและสมเดจพระนเรศวรมหาราช หลงจากทสมเดจพระนเรศวรทรงประกาศอสรภาพทเมอง

132

แครง เมอปพ.ศ. 2127 สมเดจพระเอกาทศรถกไดเสดจออกรวมท าการรบคกบสมเดจพระนเรศวร ไดโดยเสดจในการท าศกสงครามดวยทกครงนบแตนนมาจนสนรชสมยเสมอเหมอนพระเจาแผนดนและใหประทบอยทพระราชวงจนทรเกษมในกรงศรอยธยา เมอสมเดจพระนเรศวรมหาราชเสดจสวรรคตในป พ.ศ. 2148 พระองคกไดขนครองราชยตอจากสมเดจพระนเรศวร ในรชสมยของพระองคไดมชาวตางประเทศอาศยในกรงศรอยธยาอยมากจงมการยอมรบชาวตางชาตเขามาเปนทหาร เรยกวา ทหารอาสา โดยไดจดแบงออกเปนพวก ๆ ตามเชอชาต และตามความช านาญในการรบ เกดหนวยทหารอาสาขนหลายหนวย เชน กรมอาสาญปน กรมอาสาจาม กรมทหารแมนปน (โปรตเกส) นอกจากนนในรชสมยของพระองค ยงมชอเสยงในดานความสามารถหลอปนใหญส ารดทมคณภาพสง ซงนาจะไดเรยนรมาจากโปรตเกสและฮอลนดา เมอมาผสมผสานกบขดความสามารถ ในดานการหลอโลหะของไทยทมการหลอ ระฆงและพระพทธรป ทมมาแตเดม จงท าใหการหลอปนใหญของไทยในครงนนเปนทยกยองชมเชยไปถงตางประเทศ ดงจะเหนไดจากการทโชกนของญปน ไดมหนงสอชมเชยคณสมบตของปนใหญไทยเปนอนมาก พรอมกบขอใหไทยชวยหลอปนใหญใหอกดวย (โชกนของญปนในรชสมยของพระองคคอโชกนโทะกงะวะ อเอะยะซ)

4. อาคารปราบไตรจกร

เจาพระยาปราบไตรจกร (พลายบญเรอง) เปนชางทรงของสมเดจพระเอกาทศรถ ใชเปนชางทรงชนกบพลายพชเนยง ชางของมางจางชโร เจาเมองจาปะโร ในสงครามกอบกกรงศรอยธยา เมอ พ.ศ. 2135 พรอมกบเจาพระยาไชยานภาพ (พลายภเขาทอง) ในสมเดจพระนเรศวรมหาราช

เจาพระยาปราบไตรจกร เดมชอ พลายบญเรอง มความสง สง 6 ศอกคบ 2 นว ตดน ามนหนาหลง ขนระวางเปนเจาพระยาปราบไตรจกร เปนพระคชาธารในสมเดจพระเอกาทศรถ มหมนภกดศวรเปนกลางชาง ขนศรคชคงเปนควาญ พรอมดวย นายแวง จตลงคบาท พวกทหารคพระทยส าหรบรกษาพระองค

5. สระเอกกษตร (สระน าธรรมชาตบรเวณหนาส านกหอสมด)

“พระเอกกษตร”เปนธดาในพระศรสรโยพรรณ ตามพงศาวดารละแวก ฉบบแปลปพ.ศ. 2351กลาวถงเหตการณเมอครงสมเดจพระนเรศวรมหาราชทรงยกกรฑาทพไปตกรงละแวกไดส าเรจ ใน จ.ศ. 956 (พ.ศ. 2137) พระบาทสมเดจพระบรมราชาธราชรามาธบด หรอ สมเดจพระบรมราชา ฯ หรอ สมเดจพระสตถา (นกพระสตถา) กษตรยอาณาจกรเขมรละแวกทรงหนไป สวนพระศรสรโยพรรณ พระอนชาผด ารงต าแหนงพระมหาอปราช ออกถวายบงคมสวามภกดแดสมเดจพระนเรศวรมหาราช พระองคจงทรงน าตวพระศรสรโยพรรณและพระราชวงศเขมรกลบมาเปน “เชลยศกด” ยงกรงศรอยธยา ภายหลงสมเดจพระนเรศวรมหาราชโปรดใหแตงตง “พระเอกกษตร” พระราชธดาในพระศรสรโยพรรณเปนพระมเหส ใน จ.ศ. 957 (พ.ศ.2138)

133

6. สระมณรตนา (สระน าธรรมชาตบร เวณหนาคณะวทยาศาสตรฝ งคณะวศวกรรมศาสตร)

“พระมณรตนา” หรอ เจาขรวมณจนทร จากจดหมายเหตวนวลต มการกลาวถงพระมณรตนาและเจาขรวมณจนทร วาอาจเปนบคคลเดยวกน พระนางเปนสตรผมบทบาทสงในสมยสมเดจพระนเรศวรมหาราช โดยมการสถาปนาพระนางเปนอครมเหสดงทปรากฎในค าใหการขนหลวงหาวดทกลาวถงเมอครงทสมเดจพระนเรศวรมหาราชเสดจขนเสวยราชยสมบตตอจากพระราชบดา ความวา “สวนพระนเรศวรนน กเขาไปยงกรงศรอยธยา กเสดจเขาสพระราชฐานอนอครเสนาบดและมหาปโรหตทงปวง จงปราบดาภเษกแลวเชอเชญใหเสวยราชสมบต ถงถวายอาณาจกรเวนพภพแลวจงถวายเครองเบญจราชกกธภณฑทง 5 และเครองมหาพไชยสงครามทง 5 ทงเครองราชปโภค ทงปวงอนครบครน แลวจงถวายพระนามใสในพระสพรรณบฏสมญา แลวฝายในกรมจงถวายพระมเหสพระนามชอพระมณรตนา และถวายพระสนมก านลทงสน แลวครอบครองราชยสมบตเมอจลศกราช 942 ปขาลศก”

7. สระบรมดลก (สระน าธรรมชาตหนาคณะสาธารณสขศาสตร)

“พระบรมดลก”เปนพระราชธดาพระองคท 4 ในสมเดจพระมหาจกรพรรดกบสมเดจพระศรสรโยทย สนพระชนมชพพรอมพระราชมารดาในสงครามพระเจาตะเบงชเวต เมอวนท 3 กมภาพนธ พ.ศ. 2092 สมเดจพระมหาจกรพรรดทรงตดสนพระทยยกทพออกนอกพระนครเพอเปนการบ ารงขวญทหารและทอดพระเนตรจ านวนขาศก นอกเหนอจากพระองคแลว พระมเหสสมเดจพระสรโยทยพรอมพระราชธดา พระบรมดลก ซงเสดจบนหลงชางทรงเชนกน พระองคและพระราชมารดาไดแตงกายเปนทหารอยางชาย ทงสองพระองคเสดจสวรรคตบนชางทรงเชอกเดยวกน

8. สระสรโยทย (สระน าธรรมชาตบรเวณNU Dorm)

เมอวนท 3 กมภาพนธ พ.ศ. 2092 สมเดจพระมหาจกรพรรดทรงตดสนพระทยยกทพออกนอกพระนครเพอเปนการบ ารงขวญทหารและทอดพระเนตรจ านวนขาศก สมเดจพระสรโยทยกบพระราชโอรสพระราชธดารวม 4 พระองคไดเสดจตดตามไปดวย โดยพระองคทรงแตงกายอยางมหาอปราช ครงยกกองทพออกไปบรเวณทงภเขาทอง กองทพอยธยาปะทะกบกองทพพระเจาแปร ซงเปนทพหนาของพมา ชางทรงของสมเดจพระมหาจกรพรรดเกดเสยทหนหลงหนจากขาศก พระเจาแปรกทรงขบชางไลตามมาอยางกระชนชด สมเดจพระสรโยทยทอดพระเนตรเหนพระราชสวามก าลงอยในอนตรายจงรบขบชางเขาขวางพระเจาแปร ท าใหทรงไมสามารถตดตามตอไปได พระเจาแปรจงท ายทธหตถกบสมเดจพระสรโยทย เนองจากสมเดจพระสรโยทยอยในลกษณะเสยเปรยบ ชางพระเจาแปรไดเสยชางสมเดจพระสรโยทย จนเทาหนาทงสองลอยพนพนดนแลวพระเจาแปรจงฟนสมเดจพระสรโยทยจากพระพาหาขาดถงกลางพระองค พระองคเสดจสวรรคตเชนเดยวกบพระราชธดา คอ พระบรมดลก บนชางทรงเชอกเดยวกน

134

9. สระสองกษตรย (สระน าบรเวณหอพระเทพรตน)

สระแหงน ถอเปนพระนามสองวรกษตรยไทย อนไดแกสมเดจพระนเรศวรมหาราชและสมเดจพระเอกาทศรถ สมเดจพระเอกาทศรถมพระนามเดมวา พระองคขาว เปนพระราชโอรสองคสดทายในสมเดจพระมหาธรรมราชากบพระวสทธกษตรย เปนพระอนชาของพระสพรรณกลยาและสมเดจพระนเรศวรมหาราช ซงสมเดจพระเอกาทศรถไดเสดจออกรวมท าการรบศกสงครามคกบสมเดจพระนเรศวรทกครง นบแตนนมาจนสนรชสมยเสมอเหมอนพระเจาแผนดน และเมอสมเดจพระนเรศวรมหาราชสวรรคต พระองคไดครองราชยสบตอมา

10. สระสพรรณกลยา (สระน าธรรมชาตหนากองอาคารสถานท)

“พระสพรรณกลยา”สวรรณกลยา หรอ สวรรณเทว เปนพระราชธดาในสมเดจพระมหาธรรมราชาธราชและพระวสทธกษตรย เปนพระพนางในสมเดจพระนเรศวรมหาราชและสมเดจพระเอกาทศรถ ประสต ณ พระราชวงจนทน เมองพษณโลก พระนางปรากฏในพงศาวดารพมาระบวา ในป พ.ศ. 2112 เจาฟาสองแคว (พระอสรยยศของพระมหาธรรมราชาเมอครงไดรบการสถาปนาจากพระเจาบเรงนองใหขนครองพษณโลก) ไดถวายพระธดาชอ สวรรณกลยา พระชนษา 17 ป กบบรวารและนางสนมรวม 15 คนแกพระเจาบเรงนอง โดยพระองคไดสถาปนาเปนพระมเหส มพระต าหนกและฉตรสวนพระองค ไดรบพระราชทานเบยหวด เครองใชสงของ ขาราชบรวารทเปนชาวไทยทงหมด เมอจะเสดจไปยงทใด จะโดยเสลยงหรอพระทนงหรอพระพาหนะใดกตาม จะมเจาพนกงานกางฉตรถวาย และพระองคทรงอยอยางเกษมส าราญ (สถานอารยธรรมศกษาโขงสาละวน, 2559, ออนไลน)

135

บรรณานกรม

136

บรรณานกรม

ขนประทมโรคประหาร.(2508). สมดภาพพระราชประวตสมเดจพระนเรศวรมหาราช.พษณโลก:โฟกส พรนตง จ ากด.

คณะลกเสอจงหวดพษณโลก.(2514). พษณโลก.พษณโลก:ไมปรากฏผจดพมพ.

ค าใหการชาวกรงเกา ค าใหการขนหลวงหาวด และพระราชพงศาวดารกรงเกาฉบบหลวงประเสรฐอกษร นต (2515). พมพครงท 2. พระนคร: คลงวทยา.

จนทรฉาย ภคอธคม .(2532). กรงศรอยธยาในเอกสารหลกฐานสเปน.กรงเทพฯ: สมาคมประวตศาสตร.

จราภรณ สถาปนะวรรธนะ. (2542). รายงานการด าเนนงานโครงการวนสมเดจพระนเรศวรมหาราช. พษณโลก: พษณโลกเวลโลปเมนต แอนด ทราเวลกรป.

ชาดา นนทวฒน.(2549). การเมองสมยสมเดจพระนเรศวร.กรงเทพฯ: แสงดาว.

เณรชฌา ศกดศรสมพนธ .(2555). พทธสนตวธกบความสมพนธทางการทตและพาณชยสมพนธกบ ตางประเทศในสมยสมเดจพระนเรศวรมหาราช. สบคนจาก http://kantacandidate.blogspot.com/2012/04/blog-post_4546.html เมอวนท 25 พฤษภาคม 2562 ด ารงราชานภาพ, สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา. (2520). ไทยรบพมา. พมพครงท 7.

กรงเทพมหานคร: เจรญรตนการพมพ.

ด ารงราชานภาพ,สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา.(2547). พระราชประวตสมเดจพระนเรศวร มหาราช. กรงเทพฯ: จกรานกลการพมพ.

เทยวภาคกลาง.(2562). งานอนสรณดอนเจดยและงานกาชาดจงหวดสพรรณบร ประจ าป 2562.

สบคนจาก https://tiewpakklang.com/post/3865

เมอวนท 25 พฤษภาคม 2562

ธรวต ณ ปอมเพชร. (2533). หลกฐานตะวนตกเกยวกบรชกาลสมเดจพระนเรศวรมหาราช.ใน วฒชย มล ศลป (บรรณาธการ).สมเดจพระนเรศวรมหาราช 400 ป แหงการครองราช.(พมพครงท 4 หนา 165 – 177). กรงเทพมหานคร: รงแสงการพมพ.

137

นภทร มงคลปทมรตน. (2556). การจดการแหลงเรยนรพระราชวงจนทน.วทยานพนธศลปศาสตรมหา บณฑต มหาวทยาลยศลปากร.กรงเทพฯ: มหาวทยาลยศลปากร.

นรศรานวดตวงศ, สมเดจเจาฟากรมพระยา. (2506). จดหมายระยะทางไปพษณโลก.พระนคร: พระจนทร.

บหลง ศรกนก.(2550). สมเดจพระนเรศวรมหาราชกบส านกทางประวตศาสตรของคนไทย.เอกสาร

ประกอบการเสวนาทางวชาการจากวรกรรมสมเดจพระนเรศวรมหาราช. กรงเทพฯ:

ศนยมนษยวทยาสรนธร.

ปรมานชตชโนรส, สมเดจพระมหาสมณเจา. (2539). ลลตตะเลงพาย. กรงเทพฯ: ส านกราชเลขาธการ.

ประพฤทธ ศกลรตนเมธ.(2533). ความสมพนธไทย – จน ในรชสมยสมเดจพระนเรศวรมหาราช.ใน วฒชย มลศลป (บรรณาธการ), สมเดจพระนเรศวรมหาราช 400 ปของการครองราชย(พมพครง ท 4, หนา 41 - 56). กรงเทพฯ: รงแสงการพมพ.

ประเสรฐ ณ นคร. (2535). “ประวตศาสตรสโขทยจากจารก.” ปาฐกถาชด “สรนธร” ครงท 4.

กรงเทพมหานคร: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ปราย บรพาทศ.(2551). ตามรอย วตถมงคลสมเดจพระนเรศวรมหาราช.กรงเทพฯ: Feel Good Publishing.

พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบพนจนทนมาศ (เจม).(2547).กรงเทพฯ: กองวรรณกรรมและ ประวตศาสตร กรมศลปากร.

พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบพนจนทนมาศ (เจม).(2547).กรงเทพฯ: กอง วรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร.

พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบพระราชหตถเลขา. เลม 1. (2548). พมพครงท 10.

กรงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร.

พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบสมเดจพระพนรตนวดพระเชตพน. (2514).พมพครงท 4. พระนคร: คลงวทยา.

พวงทอง สดประเสรฐ.(2535).ประวตศาสตรเมองพษณโลก.พษณโลก : วทยาลยครพบลสงคราม คณะ มนษยศาสตรและสงคมศาสตร

พมาน แจมจรส.(2549). พระนเรศวรเปนเจา.กรงเทพฯ: สรางสรรคบคส.

138

มหาราชวงษพงษาวดารพมา. (2545). (นายตอ, ผแปล; สจตน วงศเทษ, บรรณาธการ) กรงเทพฯ: มตชน.

ราช เลอสรวง.(2549). ภารกจกชาตนรเศวรมหาราช.กรงเทพฯ:อนเมทกรป.

วศน ปญญาวธตระกล. (2548).พระราชประวตสมเดจพระนเรศวรมหาราช(ขอมลตรวจสอบใหม) .

พษณโลก: มหาวทยาลยนเรศวร.

วฒนา อนทรพย. (2550). พระบรมราชานสาวรยและพระบรมรปสมดจพระนเรศวรมหาราช.เอกสาร ประกอบการเสวนาทางวชาการจากวรกรรมสมเดจพระนเรศวรมหาราช. กรงเทพฯ: ศนยมนษยวทยาสรนธร.

วนวลต. (2548). พงศาวดารกรงศรอยธยา ฉบบวนวลต พ.ศ.2182. แปลโดย วนาศร สามนเสน. พมพครง ท 3. กรงเทพมหานคร: มตชน.

วนย พงศศรเพยร. (2533). ความส าคญของรชกาลสมเดจพระนเรศวรมหาราชในประวตศาสตรไทย.

ใน วฒชย มลศลป (บรรณาธการ), สมเดจพระนเรศวรมหาราช 400 ปของการครองราชย(พมพ

ครงท 4, หนา 58-120). กรงเทพฯ: รงแสงการพมพ.

วบลย วจตรวาทการ.ต านานสมเดจพระนเรศวรมหาราช.กรงเทพฯ: สรางสรรคบคส.

ศรศกร วลลโภดม.. (2546). ลมน านาน ประวตศาสตรโบราณคดของพษณโลก “เมองอกแตก”.

กรงเทพมหานคร: มตชน.

ศลปวฒนธรรม .(2556). เมองพษณโลกเคยมอกชอวา “เมองชยนาท”?.

สบคนจาก https://www.silpa-mag.com/history/article_16549 เมอวนท 25 พฤษภาคม 2562

สม สจรา.(2551). เจาะต านานสมเดจพระนเรศวรมหาราช.กรงเทพ:อมรนทรธรรมะ.

สเนตร ชตนธรานนท.(2561).พมารบไทย วาดวยการสงครามระหวางไทยกบพมา. พมพครงท 13. กรงเทพฯ : มตชน.

หอมรดกไทย.(2562). ราชการสงครามในสมเดจพระนเรศวรมหาราช.

สบคนจาก http://thaiheritage.net/king/naresuan/naresuan.htm

เมอวนท 25 พฤษภาคม 2562

139

อชอ โยเนะโอะและโยชกาวะ โทชฮาร.(2530). ความสมพนธไทย~ญปน 600 ป.ชาญวทย เกษตรศร, สายชล สตยานรกษ แปล.กรงเทพฯ: มลนธโครงการต าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร.

อรอษา สวรรณประเทศ.(2552). อนเนองมาจากพระนาม “นเรศวร” On the Varied Names of King Naresuan the Great. วารสารมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร. 6(6). 15

อดม เชยกวงศ.(2549). สมเดจพระนเรศวรมหาราช.กรงเทพฯ:ภมปญญา.

เอกรงค ภาณพงษ.(2549). ต านานสมเดจพระนเรศวรมหาราชชาตนกรบ.กรงเทพฯ:สรมงคลค า.

_____________. (2535). รวมเรองประวตศาสตรและวฒนธรรมเมองพษณโลก. เชยงใหม:สรมงคลค า.

George Vinal Smith. (1977).The Dutch in SeventeenthCentury Thailand, De Kelb.

140

ภาคผนวก

141

ภาคผนวก ก การเฉลมพระเกยรตสมเดจพระนเรศวรในสมยรชกาลท 5 โครงภาพพระราชพงศาวดาร พระราชด ารในการเขยนภาพบรรยายพระราชพงศาวดารซงเรมขน

ในรชกาลท 4 ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงพระราชด ารใหเลอกสรรเรองในพระราชพงศาวดารใหชางเขยนรปภาพและทรงพระราชนพนธโคลงประกอบกบโปรดเกลาฯใหพระบรมวงศานวงศ ขาราชการซงสนทดบทกลอนแตงถวายเมอแลวเสรจในป พ.ศ 2439 ไดน าไปประดบพระเมรทองสนามหลวงใหประชาชนไดชมในงานพระราชทานเพลงศพ สมเดจพระเจาลกเธอ เจาฟาพาหรดมณมยพระศพสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาตรเพชรตยธ ารง เจาฟาศรราชกกธภณฑ และพระศพพระอครชายาเธอพระองคเจาเสาวภาคนารรตน

โคลงภาพพระราชพงศาวดารมความตงแตรชกาลสมเดจพระรามาธบดท 1 จนถงรชกาลสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวมภาพทเกยวกบพระราชประวตสมเดจพระนเรศวรมหาราชตงแตแผนดนสมเดจพระนเรศวรมหาราชเสดจขนครองราชยรวม 17 ภาพ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงพระราชนพนธในโครงประกอบภาพของภาพ 2 ภาพ และอก 15 ภาพเปนพระราชนพนธเจานายและขาราชการ ภาพพระราชพงศาวดารเหลานไดแก

ภาพสมเดจพระนเรศวรตามจบพระยาจนจนต พระสมเดจพระนเรศวรทรงปนขามแมน าสะโตง พระสมเดจพระนเรศวรรบศกเชยงใหม พระสมเดจพระนเรศวรยงทพเชยงใหมในเรอ สมเดจพระนเรศวรกบจากศกเชยงใหม พระสมเดจพระนเรศวรปนคายพระเจาหงสาวด ภาพสมเดจพระนเรศวรรบลกไวท าม ภาพสมเดจพระนเรศวรตทพหนาพระมหาอปราชาหงสาวด พระสมเดจพระนเรศวรท ายทธหตถกบพระมหาอปราชา พระสมเดจพระวนรตทลขอโทษแมทพนายกอง ภาพฑตเชยงใหมเฝาถวายพระราชบรรณาการ ภาพตเมองตะนาวศรแลเมองทวาย ภาพเสดจตเมองลแวก ภาพพธปฐมกรรม ภาพเสดจเลยบเมองละแวก ภาพเสดจไปตเมองหงสาวด ภาพหวเมองท าสตยทเมองล าพน (บหลง ศรกนก, 2550, น. 12 – 13)

142

ภาพ 30 ภาพสมเดจพระนเรศวรตามจบพระยาจนจนต นายใหญ เขยน

142

143

รปท 21 แผนดนสมเดจพระมหาธรรมราชาธราช ภาพสมเดจพระนเรศวรตามจบพระยาจนจนต

พระยาจนจนตขา ขอมขน

มาสกรงมงบญ ปกเผา

ปนภพกอบการญ รยปลก เลยงแฮ

ยกโทษโปรดเกษเกลา หอนพองจองไภย ฯ

กลบใจจกสเจา ปถพ ตนแฮ ฯ

สบทราบการธาน ใหญนอย

หวงสยายถายโทษม มาแต หลงนา

สสเภาค าคลอย ลอยโลครรไลย ฯ

พระดนยนเรศรแจง เหตรหศ

ทรงพระชลยานรด รบรน

พรอมเรอนกรขนด ขนายไล สเภาแฮ ฯ

พระแสงปนตน ลนตองจนตาย ฯ

ตวนายกมพชจอง ปนวาง มานา

ตองพระแสงทรงราง ลนราว

รบพลางรบหนพลาง เรอตก ลกเฮย

ลมเกดกางใยกาว ลองลหายล า ฯ (พระราชนพนธ)

144

ภาพ 31 ภาพสมเดจพระนเรศวรทรงปนขามแมน าสโตง พระจาง เขยน

144

145

รปท 22 แผนดนสมเดจพระมาธรรมราชาธราช ภาพสมเดจพระนเรศวรทรงปนขามแมน าสโตง

หนอนรนทรธรรมราชเผา พสธา ไทยเฮย

นเรศวรอดรนรา ธปไท

ยกพยหสงหงษา หวงชวย ศกแฮ

ทราบเรองรามญใช เลหจองปองผลาญ

บรรหารฉนทพากยพอ เผดจมตร

จกเรมปฏยทธคด ตอยแคน

สงมาตยกวาดครวสถตย เทยบมารค มานา

เลกทพกลบคนแควน เขตรดาวแดนสยาม ฯ

ขามโสตงดลฟากเยอง บรพา

มอญกระทงฝงคงคา ฝายโนน

ด ารสสงเสนา โซมสาตร ศรแฮ

ปนไปแผวภาคโพน เพอน าไพศาล ฯ

ภบาลยงเนตรพอง ขนพหล มอญเฮย

ขคชกายพางผล หมากพราว

ทรงเสดาะสนาศดล เดจชพ บรแฮ

อปราชหวาดฤทธราว อระตองตนหน ฯ (พระราชนพนธ)

146

ภาพ 32 ภาพสมเดจพระนเรศวรรบศกเชยงใหม

146

147

รปท 23 แผนดนสมเดจพระมหาธรรมราชาธราช ภาพสมเดจพระนเรศวรรบศกเชยงใหม

พระมหาธรรมราชเจา จอมอยธ ยาเฮย

ทราบศกโยนกรด รอดดาว

สองสมเดจราชบตร บดกราบ ทลนา

ขอปราบปรปกษหาว หกใหเหอดหาญ

ทรงสดบรบสงให เกณฑทพ

แปดหมนยกเรอนบ มากรอย

พระเชษฐอนชชย พลรบ พายนา

เรวลปาโมกขนอย สงตงกระบวนรณ ฯ

สมเดจพระนเรศวรทง พระอนช ทานนา

เสดจจากนาวายทธ ยาตรเตา

เรงพหลองอตม ออกยว เศกแฮ

ลาวละคกพลเขา เกลอนกลมรมณรงค ฯ

ขนหนงสวมเสอสก กลาดแดง

ขยแสะขดตาวแวง มาศยง

พระนเรศวรลนพระแสง ปนถก ทาวแล

ลาวไพรพวยไปยง แยกยายขวายหน ฯ (พระยาราชสมภารากร (เลอน)

148

รปท 24 แผนดนสมเดจพระมหาธรรมราธราช ภาพสมเดจพระนเรศวรยงทพเชยงใหมในเรอ

พระนเรศวรกบอนชพรอม โยธ

ยกจากลมพลต ศกเยา

สเรนนตสขด พลอร ลาวเฮย

เขตรปาโมกขนอยเขา ตอสพลหลวง ฯ

พลพระทลวงไลมลาง ลาวยบ เยนเฮย

ทพนาเชยงแสนขบ ออกกน

เจาเชยงใหมประทบทพ หลวงสระ เกษนา

ทพนาไลไทยกระชน ฝงน าท าเขญ

สองกษตรยเหนอรตอน ตพล พระเฮย

พระยาตรนาวาดล โยธยทธ กนนา

เกรกศพทสาตรพหล โยธยทธ กนนา

ยงเมฆยงฟารอย ฟาดครนกลางสมร ฯ

สองกระษตรยกรงาเงอ ปนยง เปรยงเฮย

ตองอรลมระแนนพง พาดมวย

สาตรศกตกอนชชง บงพระเชษฐ ทานนา

เรอรบเรงดวย อรลฤาเหลอ ฯ

พระเจานองยาเธอ พระองคเจาไชยนตมงคง (กรมหมนมหศรราชหฤทย)

149

รปท 25 แผนดนสมเดจพระมหาธรรมราชาธราช ภาพสมเดจพระนเรศวรกลบจากศกเชยงใหม

ลาวชาวเชยงใหมแพ พงหนไปเอย

พลซงรกตามต กลบพรอม

พระนเรศวรกบอนชล ลาลอง น าเฮย

เรอส าเสวกหอม แหจ าน าตาม ฯ

บานโพธสามตนยาน มรคคลา ถงเฮย

พลางพระทอดทศนา ฝงไม

ประสบศรสพรรณมา ธราชเหลา เขมรเฮย

ไปหมอบยอบศรไว ยศเวนเยงย า ฯ

พระพโรธด ารหแก นกองคทะนงเอย

หลวงพไชยบรนทรจง บนเกลา

เชลยลาวเสยบผจานตรง เรอจอด นนแล

สมสะน าหนาเจา ตางดาวท าขง ฯ

เขาจงตดศรเสา เสยบผจาน เสรจเฮย

เคลอนพระชลวมาน มาศแคลว

ระบอเดชพระสาธารณ ทกเทศ แสยงนา

ผดงรฐผดงราษฎรแผว เผดจเสยนศกสลาย ฯ

พระเจานองยาเธอ พระองคเจาไชยนตมงคล (กรมหมนมหศรราชหฤทย)

150

รปท 26 แผนดนสมเดจพระมหาธรรมราชาธราช ภาพสมเดจพระนเรศวรปนคายพระเจาหงษาวด

ปนมอญมาตงคาย บางปหน

พระนเรศวรน าพลขนธ ทพมา

สามกองนบรวมกน รอยย สบแฮ

เศษอกหกหาญกลา ดาบคลองทายทวน ฯ

สวนฟนมอญแตกเขา คายแฝง ตนนา

พระเสดจโดยก าแหง เหมกลา

ปนคายขาศกแทง เชนนนหลายคราว ฯ

หนาวจตรอมตรรอง เอออะไร นเรศวรฤา

องอาจปลอมไพรใน เศกส

พมเสนแลกเกลอไกล กนนก นาพอ

ชะรอยบดรหอนร เรงใหจบเปน ฯ

ควรเหนพรยภาพหาว หนณรงค ทานเฮย

สยามหยอนอศรยลง ราบแลว

เอกราชกลบคนคง โดยเดช พระแล

ซ าขาดอรราชแผว นบรอยปปลาย ฯ

สมเดจพระเจานองยาเธอ เจาฟาภาณรงสสวางวงศ กรมพระภาณพนธวงศวรเดช

151

รปท 28 แผนดนสมเดจพระนเรศวรมหาราช ภาพตทพหนาพระมหาอปราชาหงษาวด

องคพระเนณศวรเจา จอมจา ตรนตเอย

ทรงพระยาไชยา นภาพแผว

โสทรานชเอกา ทศรถ อศวรแฮ

ทรงปราบไตรจกรแกลว กลาดพรอมคอยไชย ฯ

ทนใดเมฆอบตแลว ลบอ า พรเฮย

ดลฤกษโหรก าหนด ฆาฎฆอง

เคลอนพยหธวชน า พลยาตร ขบวนแฮ

พลศกฮกโหกอง เกรกสทานธรณ ฯ

ชไมกรธรราชได สดบตรบ โสตรเอย

ปวนปนหนกระสบ สายวา

สาวบาทยาตรใหญถบ ทะลวงส เศกแฮ

มวญมาตยคชพลลา ลบทาวทกขทว ฯ

สองศรขตเยศใกล กลางรณ

ไสคชฆาฎเตลงพล พายกลม

สาตราเลหเผลยงดล ดาลคลาศ องคเอย

พแสงตระหลบอบคลม มดดาวแดนสมร ฯ

ขนวรการโกศล (พระพนจสารา ทม บณยรตพนธ)

152

ภาพ 33 ภาพสมเดจพระนเรศวรท ายทธหตถกบพระมหาอปราชา หลวงพศณกรรม เขยน

152

153

รปท 29 แผนดนสมเดจพระนเรศวรมหาราช ภาพสมเดจพระนเรศวรท ายทธหตถกบพระมหาอปราชา

แถลงเรองอปราชเจา รามญ

ยกพยหสสยามขณฑ เขตรกวาง

ครามอาจขาดแขงขยน เจาอยธ ยาฤา

พลางเพมขนขชาง ฉตรลอมปลอมปน ฯ

ยคลฤทธราชเจา อยธยา

องคเชษฐนเรศรา ธราชเจา

อนชนารถนชเอกา ทศรถ นามฤา

ทราบศกซองพลเตา ตดสดแรง ๆ

เหนแขงแสรางลาลอ ใหขบวน บางนา

เขาถนดตดตนชวน รบชาง

พอพาทอปราชหวน อายออกองคแฮ

สมคาดขบคชควาง ไขวค าบ าร ฯ

สองขางละคเขา โรมรณ

นเรศวรรราชฟาดแสงพล พายพอง

อปราชขาดอระบน คอพท กอนา

อนราชทศรถนอง ฆามวยมางจา ฯ

โยธาทพตอตอน มอญละ หนนา

เหนอยางทางแพชนะ เชนน

ใชมากหากจ าจะ ไชยเทยง แทเลย

หวนาถาดใช ชกไดไชยเสมอ ฯ

154

สยามรฐพฒนแผนพน สองครา นแล

หนงเขตรนเรศรา ชะน

กบทงเทพมหา นคร เรานอ

สทธศขสทธไชยน เชดอางปางสอง ฯ

พระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร

155

รปท 30 แผนดนสมเดจพระนเรศวรมหาราชภาพสมเดจพระวนรตทลขอโทษแมทพนายกอง

สมเดจพระพนรตทง อธการ สงฆเฮย

ดลนเวศวรบรรหาร ขาวเยอน

พระนเรศวรตรสโดยงาน รณยธ ชเยศแฮ

สงฆสดบรบพจนเออน อมาตยตองทณฑไฉน ฯ

ภวไนยตรสแตเบอง ยาตรขบวน พลเฮย

มนมละโยมยวรกบ อนชไท

คดขลาดขาศกมวญ ยงยาน โยมนา

บารเมศโยมหากให ชเยศทาวตเลงพล ฯ

ทราบนสนธเสรจสน จอมสงฆ ทลแฮ

ชะรอยเทพยดาลบพตรทรง เกยรดกลา

เฉกจอมวสทธองค เอกชนะ มารนอ

ทวยเทพถอยลาลา เลหไทอภยดาล ฯ

เพรงกาลมวญมาตยได โดยละออง บาทนา

อาญาจชพมาตยผอง ภาคไว

ทรงอนญาตโปรดคงครอง ไปปราบ ตนาวแฮ

สงฆวาใชกจใช อาตมเมออ าลา ฯ

ขนวรการโกศล (พระพนจสารา ทม บณยรตพนธ)

156

ภาพ 34 ภาพทตเชยงใมหเฝาถวายราชบรรณาการ หลวงพศณกรรม เขยน

156

157

รปท 31 แผนดนสมเดจพระนเรศวรมหาราช ภาพทตเชยงใมหเฝาถวายราชบรรณาการ

จอมเวยงเชยงใหมแจง เกยรดสยาม

แสยงพระยศเยงขาม ขาดหาว

ตรสใครมองภพตาม ขนอบพง นภาพแฮ

ทวยพระยาแสนทาว ทวพรอมยอมคล ฯ

ทรงสรรสารเสรจพรอม บรรณา การเฮย

จดมองตมาตยคลา คลาสเตา

โดยเวยงตากมรคา ลอยธ เยศแฮ

บดมหาไทยทลเคา ทตนอมบาทบงส ฯ

ปางองคนเรศวรไท ธรรมศร

บรรทบอาศนไพจตร มาตยพรอม

น าทตเทดสาสนศร เสนอลกษณ ถวายนา

ตรสตอบตามขนอบนอม พภพอางออกถวาย ฯ

อภปรายลกษณตอบเจา ลาวถวาย เมองเฮย

อกราชบ านาญหลาบ แขกเมอ

คมบาทมาตยซนผาย ดลประเทศ ทลนอ

เชยงใหมทราบกจเกอ มนสปลอมเปรมเกษม ฯ

จาช านาญทวดาว (พระยาอภชตชาญยทธ เจรญ เศวตนนทน)

158

รปท 32 แผนดนสมเดจพระนเรศวรมหาราช ภาพตเมองตะนาวศแลเมองทวาย

จกรแมทพได ตะนาวศร แลวนา

ใหเทพวรชนม ชออาง

ยาตรเรอรบชวยต เมองฝาย ทวายเอย

กองทพถงอาวกวาง เขตรบานการบอ ฯ

พอทพพตตะบะทง สมงอบา กองแฮ

ออกจากเมาะตมะมา หอนยง

เรอรบฝายทพรา มญปะทะ ไทยเฮย

ตางสประยทธกนตง แตเชาชวนชาย ฯ

ฝายพระคลงแตงให ทพสอง อมาตยฤา

กรมชออาสารอง รบเตา

แตเมองทวายปอง ชวยรบ ตนาวนา

สบศกเรงเรอเขา ขนาบทายฝายบร ฯ

เทพวรชนสาตรชรอง รดมศร เพลงแฮ

ตองอบากองรอญ ชพมลาง

เรอพดตะบะแบกมอญ นายไพร ประลยเฮย

ตเลงพายตายรอดบาง ตกเขาบาวไทย ฯ

ขนภกดอาสา (พระอมรสนธพ นก)

159

รปท 33 แผนดนสมเดจพระนเรศวรมหาราช ภาพเสดจตเมองลแวก

บรมราชนเรศวรให เตรยมพหล

พระราชมานตน ขค า

จโจมทพชาญชน คชชอ แลแฮ

ทพพระยาทายน า ขชางมารประลย ฯ

พระยาสหราชสรอย เดโช ไชยเฮย

ขจบโจนยทธโค บตรแกลว

พระยามหาโย ธาขบ คเชนทรแฮ

ไฟพทธกลปกลนแผว เศกเสยนสบสยอง ฯ

สามยามปนใหญนอย จดตบ

เสอเกบ1 หมวกหนงสรรพ สารทแกลว

หนาราเกอกเหลกกบ คชเครอง เสรจแฮ

ฤกษลเหนพลแลว ยกเขาผลาญขอม ฯ

สทศสทพชาง ชนประต เมองเฮย

ทรงคชหนนเหนอด เดชหาว

อกอาจราชมาน ขยกพลก แทงแฮ

ลแวกทวารเวยงราว ปรกลมประลยเมอง ฯ

พระยาราชสมภารากร (เลอน)

1 ภาษาถนอสาน แปลวา เกอก

160

ภาพ 35 ภาพพธปฐมกรรม

161

รปท 34 แผนดนสมเดจพระนเรศวรมหาราช ภาพพธปฐมกรรม

จอมสยามนามนเรศวรเจา ปถพ ณรงคฤา

ตรสสงมขมนตร กอบตง

ปฐมกรรมราชพธ โหรทวช ประดษฐแฮ

สรรพสงสาตรสฤษดทง แทนพรอมมณฑล ฯ

เสวตฉตรนพชนท สรงสนาน

พหลรอบลอมวงสถาน สถตยเฝา

เชญเสดจพระภบาล ขนประทบ เกยเอย

องครกษกมลแวกเจา วชฌไวใตเกย ฯ

เพชรหาฎสารทตดเกลา ขอมพระยา

ถาดมาศรองเลอดมา สไท

ลางพระบาทฝายโหรา พลนน ฆองแฮ

พราหมณเปาสงขเสนาได ฤกษครนดนตร ฯ

พระเถลงราชอาศนเบอง ภเศกสรง

เฉลมพระเกยรดปราบณรงค นรศรกราว

เปนปนรตนสวสดองค เอกฏฤษ – ดานา

สมประสงคพระอคราว เสรจขนพลบพลา ฯ

หลวงราชพงศภกด (ม.ร.ว. วน อศรางกร)

162

รปท 35 แผนดนสมเดจพระนเรศวรมหาราชภาพสมเดจเลยบเมองละแวก

สมเดจพระนเรศวรผ ผดงสยาม ราษฎรเอย

ตลแวกแตกขอมขาม เดชไท

ด ารหวาสงคราม กเสรจ แลวนอ

ควรแผพระเกยรดให เฟองฟงกรงเขมร ฯ

ใหเกณฑพยหพรอม พลจร

ชวนอนชบวร ราชเจา

อาองคอลงกรณ กลยาตร ยทธแฮ

ทรงแสะจากคายเขา เลยบออมเมองหลวง ฯ

ปวงทหารกมสารทถวน ทกตน

ขดรงเรงรน ฤทธหาว

ผวหมรปยล คงสยด สยองแฮ

โดยเสดจอศเรศทาว อกทงภราดร ฯ

นรนทรนเรศน เรองฤทธ นกเฮย

ผจญหมปจจามตร มากครง

ทกเขตทเคยงชด สยามยน เดชนา

เปนปนถนไทยทง ตางดาวหลายแดน ฯ

กรมพระเจานองยาเธอ กรมหมนสมมตอมรพนธ

163

ภาพ 36 ภาพเสดจไปตเมองหงษาวดาร นายใหญ เขยน

163

164

รปท 36 แผนดนสมเดจพระนเรศวรมหาราชภาพเสดจไปตเมองหงษาวด

ทรงเดชนเรศวรไท เสดจคลา

หวงหกกรงหงษา สวางแคน

ทราบอรนทรชกปนรา มญส เมองฤษ

ตามตดประชดแควน ขนาบลอมตองอ ฯ

ภธรด ารสให ทวยหาร

ไปลาดลวงลสถาน แมชาง

พบมอญหมหมอควาญ โจมจบ ถามแฮ

น าสบคชสารสลาง แตลวนชางหลาง ฯ

ปวงสารสงศอกนว นามม

สามสบสามบาญช ชดแจง

นอกนนยสบกร กบอก โขลแฮ

ผผานตองอแสรง ซอนไวไพรหนา ฯ

พระมหาเทพผ ถอรบ สงเฮย

ขนคชภกดกลบ ลาดเตา

สองคมหมคชขบ พลรบ มานา

ถงพลบพลาพาเชา คายไทถวายตว ฯ

พระเจานองยาเธอ กรมหมนอดศรอดมเดช

165

รปท 37 แผนดนสมเดจพระนเรศวรมหาราช ภาพพวกหวเมองท าสตยทเมองล าพน

ปางพระนเรศวรปอง ปกปวง สยามฮา

เชยงใหมย าบ าบวง บาทแลว

เมองออกแหงเชยงหลวง หลายกวา สบนอ

คมควบกนแถลงแกลว เกลอนสหอค า ฯ

จอมสยามด ารสให อนชา ทานเฮย

พระเอกาทศรถ เรยกอาง

เสดจไปดบเขญเอา ณาเขต เชยงแฮ

ธแตงอบายธรรมลาง เหตรานคนสมาน ฯ

จดการก ากบถวน ทกเชยง ออกนอ

ขนทกเงยงหามา มวพรอม

เชยงหลวงสอบเอยง เอนเชน สอเลย

ลอบรบกนธนอม หนวงใหกลายด ฯ

สามคคแจกให เหนปน ทานนา

เสดจพระธาตล าพน เพอหมน

สตยามพตอนพบร ถอทก เมองแฮ

เชยงใหมสตยตอบครน เสรจพรอมคนถาน ฯ

หมอมเจาประภากร (ในสมเดจเจาฟากรมพระยาบ าราบปรปกษ)

166

ภาคผนวก ข ภาพสถานทภายในมหาวทยาลยนเรศวรอนเกยวเนองกบสมเดจพระนเรศวร

ภาพ 37 อาคารมหาธรรมราชา

ทมา: ถายโดยผวจย 24 พฤษภาคม 2562

167

ภาพ 38 อาคารเอกาทศรถ

ทมา: ถายโดยผวจย 24 พฤษภาคม 2562

168

ภาพ 39 อาคารวสทธกษตรย

ทมา: ถายโดยผวจย 24 พฤษภาคม 2562

169

ภาพ 40 อาคารปราบไตรจกร

ทมา: ถายโดยผวจย 24 พฤษภาคม 2562

170

ภาพ 41 สระเอกกษตรย (สระน าธรรมชาตบรเวณหนาส านกหอสมด)

ทมา: ถายโดยผวจย 24 พฤษภาคม 2562

171

ภาพ 42 สระมณรตนา (สระน าธรรมชาตบรเวณหนาคณะวทยาศาสตรฝงคณะวศวกรรมศาสตร)

ทมา: ถายโดยผวจย 24 พฤษภาคม 2562

172

ภาพ 43 สระบรมดลก (สระน าธรรมชาตหนาคณะสาธารณสขศาสตร)

ทมา: ถายโดยผวจย 24 พฤษภาคม 2562

173

ภาพ 44 สระสรโยทย (สระน าธรรมชาตบรเวณNU Dorm)

ทมา: ถายโดยผวจย 24 พฤษภาคม 2562

174

ภาพ 45 สระสองกษตรย (สระน าบรเวณหอพระเทพรตน)

ทมา: ถายโดยผวจย 24 พฤษภาคม 2562

175

ภาพ 46 สระสพรรณกลยา (สระน าธรรมชาตหนากองอาคารสถานท)

ทมา: ถายโดยผวจย 24 พฤษภาคม 2562