การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

งานวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

1. บรบทดานชมชนสงคม การเมอง การปกครอง

1.1 ความเปนมาของหมบานนาหอ ชมชนบานนาหอ ตามประวตศาสตรทองถนกลาววาบรรพบรษทมา ตงถนฐานไดอพยพมาจากหลวงพระบาง เวยงจนทน ไดหลายรอยปแลว โดยใชเสนทางตามลานาโขงลดเลาะผานเขาสลานา เหอง กอนวกเขาสลานาหมน กระทงมาพบพนทราบกวางระหวางหบเขา จงตงชอหมบานพรอมชอวาบาน ดานซายตามสภาพทตงของหมบานทอยในหบเขา และตงอยรมฝงซายของลานาหมน เมอสรางหลกปกฐานจงขยายททากนเดนทางสดานเหนอของลานาหมนในระยะทางไมไกลนก จนมาสรางหมบานใหมพรอมตงชอวา “บานนาเหาะ” เหตท เรยก “บานนาเหาะ” ชาวบานเลาขานวา คงมาจากชอของ “ทาวเหาะหานาง” ซงเปนผนาคนหนงในกลมบรรพบรษของตน หรออาจมทมาจากตานานหนองแหวน ซงมโครงเรองคลายผาแดง-นางไอ ตอมาไดกลายเปนท ตงของหอโฮง ของพระแกวอาสา (ทาวกองแสง) ผนาชมชนระดบเจาเมอง ตอมาเรยกชอหมบานวา “ บานหอโฮง” กอนเตมคาวา “นา” ขางหนา เพราะมนาอยใกลหมบานมาก แลวจงตดคาวา “โฮง” เหลอแต “นาหอ” และเรยกนาหอจนถงทกวนน (นกวจยทองถนดานซาย. 2555 : http://www.lek-prapai.org/)

บานนาหอตงขนเมอใดไมมหลกฐานบงบอกชดเจน แตกอนบานนาหอเดมชอวาบานโพนชาต หรอ คนชาต (ตงอยใกลลานาตบ เชงภผาแดด) แลวเคลอนลงมาตงบานอยบรเวณตนมะขามโตก ใชชอวาบานหนองหมาไน ตอมายายลงมาทบรเวณตนตาลเพอใหใกลแหลงนา แลวเปลยนชอเปนบานนาหอ หรอ นาโฮง ซงหมายถงเคยเปนทอยของเจาเมอง และมกลมชนซงเคลอนยายมาจากลานชาง (สปป.ลาว) มาอย ดวย เมอตงถนฐานไดมนคง ชมชนทงสองกลมจงไดรวมใจกนสรางวดขนชอวาวดหอโฮง เมอประมาณป พ.ศ. 2035 ตอมาเปลยนเปนวดศรภม

ในชวงสมยรชกาลท 5 พนทดานทศใต ใกลบรเวณวดศรภมนน เคยเปนทตงหอโฮงของพระมหาณรงค (ทาวคาสม) เจาเมองดานซาย ซงเปนบดาของพระแกวอาสา (ทาวกองแสง) ตอมาไดยกเมองดานซายใหพระแกวอาสาปกครอง สวนพระมหาณรงคไดไปปกครองเมองภคง (อ.ภเรอ) และหลงจากเกดกรณพพาท ไทย-ฝรงเศสแลว หอโฮงกไดรางไป ผคนทเคยไดเปนบรวารรบใชเจาเมอง หรอลกหลานเจาเมองกไดประกอบอาชพ ตงถนฐานอยบานนาหอมาจวบจนทกวนน ดงจะเหนวา กลมนามสกล เสนานช และวงศโสภา บรรพบรษเคยเปนบรวารของเจาเมองทงสน ทตง อาณาเขต สภาพภมศาสตรและการคมนาคม สาหรบชมชนนาหอ ตงอยหมท 2 ตาบลนาหอ อาเภอดานซาย จงหวดเลย หรอเสนทางระหวาง

ดานซาย-ปากหมน/นาขา หางจากจงหวดเลย ประมาณ 90 กโลเมตร หางจากท อาเภอดานซา ยประมาณ 6 กโลเมตร ทศเหนอของหมบานตดกบเขตบานหนองผอ ทศใต ตดกบเขตบานโพนหนอง ทศตะวนออก ตดตอกบบานนานาทวมและลานาหมน ทศตะวนตกตดกบเขตปาสงวนภหวยมวง ภผาแดด ลานาตบ หวยยางโกน หวยตอง ทงนาของหมบาน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

จ านวนประชากร /เพศ /อาย ครวเรอน

สวนชมชนนาหอมประชากรทงสน 278 คน เพศหญง 143 คน เพศชาย 135 คน ม 91 ครอบครว 66 หลงคาเรอน (ฐานขอมลบญช 1-10 โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพตาบลบานหนองผอ 15 มนาคม 2556) ลกษณะทางสงคม

จากการสนทนากลมและการสมภาษณผในชมชนนาหอถงลกษณะทางสงคมของชมชนนาหอในอดตนน พบวาชมชนยงมความทรงจาและความภาคภมใจในบรรพบรษและชมชนของตนในอดต กลาวคอชมชนนาหอเคยเปนทตงหอโฮงเกาของเจาเมอง คอพระมหาณรงคและพระแกวอาสา (ทาวกองแสง) ในชวงปลายสมยรชกาลท 5 ซงในยคนนมลกษณะของการปกครองแบบอาญาส ซงเปนการปกครองแบบลาวดงเดม ลกษณะการปกครองแบบอาญาสนน “อาญา คอเจานาย เจาชวต ผเปนใหญ (เหนอกฎหมายเหนอชวต) สามารถสงเปนสง

ตายไพรฟาประชาราษฎร มอานาจสทธขาดสงสดในการปกครอง ทานองเดยวกบการปกครองระบอบสมบรณาญาสทธราชของไทย อาญาส จงหมายความถง ผเปนใหญทงสตาแหนงหลกของระบบการปกครอง ทงสตาแหนงนสามารถถอเอาขาเลกสกไปขนเปนกองขนในตาแหนงของแตละตาแหนงได สามารถเรยกเกบสวยจากไพรเลกทขนกบกองของตนได “(เจาเมอง อปฮาต ราชวงศ ราชบตร ) (http://th.wikipedia.org/wiki เขาถงเมอ 16 มนาคม 2556) คนในชมชนนาหอจงมความทรงจาวาสภาพสงคมในยคนนวา “บรเวณดานทศใตของวดศรภม (ทตงพพธภณฑพระแกวอาสา) เคยเปนหอโฮงของพระมหาณรงคและพระแกวอาสา ดานหลงเปนโรงชางโรงมา บรเวณหอโฮงมคกสาหรบขงโจร (นกโทษ) ซงลอมรอบดวยหนามตะบองเพชร หลงจากรชกาลท 5 เลกทาสแลว ผคนสวนหนงซงเคยเปนทาสไมรวาจะประกอบอาชพใดเพราะเคยรบใชแตเจานาย บางสวนกแตกหน ” หรอ “ครงหนงลกชายเจาเมองบอนอย (สปป.ลาว) ชอทาวศรสวสด ไดยกขบวนขนหมากมาแตงงานกบนางพมมะสอน ลกสาวคนท 5 ของพระมหาณรงค (บดาของพระแกวอาสา (ทาวกองแสง) เจาเมองดานซาย (ปจจบนยงปรากฏพานทองสมฤทธขนหมากกบเหลนคอ นายทรงศล วงศโสภา) และเฮอนหอเกา ซงเปนเรอนไมมวธการสรางแบบโบราณคอใชลมไมแทนตะปทงหลง ชมชนนาหอยงคงอนรกษไว (ปจจบนเปนบานของนายสนก หมอาจ และนางบวบาน หมอาจ (เดมเสนานช) นอกจากนนชมชนนาหอมวดศรภมเปนโรงเรยนของพระสงฆ สามเณรในสมยกอน บคคลสาคญๆไดเรยนจากทน อาทเชน พระแกวอาสา (ทาวกองแสง) รองรอยทบงบอกวาเปนแหลงความรสาคญของชมชนคอเอกสารใบลาน ทประกอบดวย พระธรรมวนย คาถาบทสวดตางๆ และวรรณกรรม ภาพประกอบท 1 พานขนหมากของทาวศรสวสด เจาเมองบอนอย สปป.ลาว และเฮอนหอเกา

ในปลายสมยรชกาลท 5 เมองดานซายไดปรบเปลยนการปกครองจากอาญาส มาเปนแบบสมบรณาญาสทธราช ขนตรงตอรฐไทย ประกอบกบการประกาศเลกทาส และการตงเจาเมองคนใหมคอพระแกว

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

อาสา (ทาวทองด) เปนนายอาเภอ หอโฮงจงไดรางไป ตอมามการประกาศใหใชนามสกล กลมชาวบานนาหอผทเคยผรบใชเจาเมองจงใชนามสกลวา เสนานช ในปจจบนน ชมชนบานนาหอจดวาเปนชมชนขนาดเลก มจานวนครวเรอน

จานวน 66 หลงคาเรอน แบงเขตการปกครองภายในชมชนเปน 3 คมบานคอ 1) คมบานรมเยน มนายสนก หมอาจ เปนหวหนาคม 2) คมบานพนทรพย มนายเดน วงศโสภา เปนหวหนาคม และ 3)คมบานประชาราชพฒนา มนายทรงศล วงศโสภา เปนหวหนาคม ชมชนนาหอยงมลกษณะของครอบครวเปนแบบครอบครวขยายทประกอบดวย ปยาตายายมาถงลกหลาน อยบาง สวนใหญเปนครอบครวเดยวแตปลกบานใกลปยาตายายหรอปลกบานอยใกลกนใน กลมเครอญาต ดงนนความสมพนธของกลมคนในชมชนจงมความสมพนธหรอลกษณะการอยรวมกนแบบเครอญาตในลกษณะวงศตระกล ตระกลทถอวาเปนตระกลหลกของชมชน คอเสนานช ลกษณะความสมพนธดงกลาวจงกอเกดความเออเฟอชวยเหลอซงกนและกน แมในเรองของการดารงชวตท พงพาอาศยกนในลกษณะทเรยกวา แบงปนกนได เชน อาหาร ยามเจบไขไดปวยกเอออาทรดแลกน แมกระทงการเลอกผนาในชมชนกยงคงใหความสาคญกบเครอญาตมากกวาบคคลอน นอกจากลกษณะทางสงคมทมพนทอาศยในละแวกเดยวกนและมความสมพนธในเชงเครอญาตแลว ในชมชนยงมความนบถอเจาพอกวน เจาแมนางเทยม ในฐานะผนาทางวฒนธรรม และผอาวโสในดานตางๆ กลาวคอเมอชมชนจะจดงานบญประเพณพธกรรมตางๆ เจาพอกวน เจาแมนางเทยม พอแสน นางแตง จะเปนผนาในพธกรรมตางๆ มบทบาทเปนผกาหนดวน ฤกษยาม รวมกบผนาชมชน นอกจากนนชมชนยงมความนบถอผนาทางภมปญญาตางๆ ของชมชน เชน ภมปญญาดานสมนไพร ( นายเบาะ เสนานช และนางสาวนชศรา เสนานช (บตรสาว) ดานภมปญญาดานโหราศาสตรและความเชอตางๆ (นายสนก หมอาจ (ไวยาวจกรวดศรภ ม) เจาพอกวนตอง เสนานช นางพฒยา นนทะโคตร(บตรสาว) และ ภมปญญาวรรณกรรม (นายพด อนแกว นายสนก หมอาจ) เปนตน ในดานวถของการดารงชวตและการประกอบอาชพนน จากการสนทนากลม และการสมภาษณ พบวาผคนในชมชนนาหอในอดตมวถชวตทเรยกวา มความเรยบงาย มวถการเกษตรแบบพออยพอกน นอกจากจะประกอบอาชพเกษตรกรรม คอทาไร ทานา เลยงสตวแลว ชมชนยงมวถการหาอยหากนทผกพนกบธรรมชาต เชน หาของปา ไดแก หาหนอไม เหด ไขมด จากปาชมชนรมภหวยมวง ภผาแดด เกบผกพนบานตามเรอกสวนไรนา หรอในหวยหนองบงใหม หนองเขยว ซงเปนหนองนาสาธารณะ หาปลาตามลมนาหมนและหวยนา ตบ และทกๆ ครอบครวจะทาหนอไมดอง หนอไมอดถง ทานาผกสะทอนไวรบประทานแทบทกครอบครว เมอความเจรญทางเทคโนโลยเขามาสชมชน ไมวาจะเปนเรองความสะดวกในเร องการคมนาคม สาธารณปโภคไฟฟา ประปา แมกระทงเรองของการทองเทยว หลงปพ.ศ. 2530 ทาใหผคนในชมชนเรมมวถชวตเปลยนแปลงไป เชน เยาวชนมโอกาสเขาไปเรยนในเมองมากขน ผคนสวนหนงขายทแลวอพยพไปอยท อน ผคนภายนอกเขามาซอทดนและดาเนนชวตอยในชมชน วถชวตการกน-อยทพงพาตลาดนด ตลาดชมชน และวถชวตความสะดวกสบาย เชน รถยนต โทรทศน เครองใชในบาน เครองมอสอสาร เปนตน แมวาความเปลยนแปลงดานวตถจะเขามา แตสงทผคนในชมชนยงคงไวคอวถทางวฒนธรรมทมความเขมแขงในดานศาสนา ฮตคองประเพณ ความเชอและพธกรรม และความภาคภมใจตอวรบรษในทองถน มรดกใบลาน และของใชโบราณของบรรพชน ชมชนจงสรางพพธภณฑวดศรภม และหอพระแกวอาสา โดยไดรบ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ความชวยเหลอจากองคการบรหารสวนตาบล ผนาทางวฒนธรรมและผนาชมชน ตลอดทงมลนธเลก-ประไพวรยะพนธ มาชวยจดนทรรศการพพธภณฑ

ภาพประกอบท 2 ภาพแผนผงชมชนนาหอ 1.2 ดานเศรษฐกจชมชน

จากการสนทนากลมและสมภาษณ ถงบรบทชมชนในดานเศรษฐกจ ในเรองรายได อาชพเสรม และรายจายพบวารายไดสวนใหญมาจากการประกอบอาชพ มรายจายทจาเปนเกยวกบปจจยสและการประกอบอาชพ ไดแก 1) การประกอบอาชพและรายได ชมชนบานนาหอสวนใหญประกอบอาชพเกษตรกรรม คอทาไร ทานา เลยงสตว และรบจางทวไป นอกจากนยงมอาชพอนๆ ซงมบางสวน เชน รบราชการทหาร ตารวจ คร คาขาย อตสาหกรรมครวเรอน (โรงสขาว 3 แหง) และนกการเมองทองถน จากขอมลคณภาพชวตของครวเรอน (จปฐ.2) ป 2555 ระดบหมบานพบวา โดยเฉลยแลวรายไดตอคนในครวเรอนมรายไดไมนอยกวา 30,000 บาท/ปและมการเกบออมในทกครวเรอน รายไดหลกของครวเรอนบานนาหอจะเปนรายไดจากการประกอบอาชพ ไดแก - อาชพเกษตรกรรม เปนอาชพของคนสวนใหญในชมชนมรายไดจากการขายผลผลตจากการปลกพช เชน ขาวโพด ถว มนสาปะหลง ขาวนาปลง สวนการเลยงสตวนนมเปนสวนนอยทจะเลยงไวขาย เชน วว ควาย สวนเลยงในครวเรอนไวรบประทานและขายเปนรายได เชน เปด ไก ปลา - อาชพรบจางทวไป เปนรายไดจากการรบจางในชมชน ไดแก รบจางในการเกษตร อาทเชน หกขาวโพด ดานา เกยวขาว เกบถว เปนตน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

- อาชพรบราชการ ลกจางของรฐและเอกชน นกการเมองทองถนซงมเปนจานวนนอย ไดแก คร ตารวจ ทหาร สาธารณสข ขาราชการบานาญ เปนนกการเมองทองถน ลกจางกรมทางหลวง ลกจางบรษทโลตส ลกจางผประกอบการรสอรท เปนตน จะมรายไดจากเงนเดอนประจา

- อาชพคาขายของชา รายไดเสรม ซงมเปนบางครอบครว เชน อาชพชางเสรมสวย หาของปาขาย จกสาน เยบ

ผา รบจางนอกฤดกาล รบเหมากอสราง 2) รายจายในครอบครว รายจายหลกๆทจาเปนในแตละครอบครว ไดแก รายจายในปจจย 4 เชน คาอาหาร คา

เสอผา คายารกษาพยาบาล นอกจากนนยงมรายจายเกยวกบ คาสาธารณปโภค เชน คานา คาไฟ คาการศกษาบตร รายจายเกยวกบอาชพ เชน ซอพนธพช ซอปย คาจางแรงงานเกษตร รายจายอนๆ ไดแก ใชหนท งในและนอกระบบ คาพาหนะ คาเครองมอตดตอสอสาร คาภาษสงคม เปนตน

จากการสนทนากลมพบวา รายไดของครอบครวไมเพยงพอตอรายจายทมากขนตามสภาพความเปลยนแปลงของเศรษฐกจ สงคม ทเงนเปนปจจยสาคญของครอบครว ชมชนจงไดรวมกลมเพอแกปญหาเศรษฐกจ

3) การรวมกลมเพอแกปญหาทางเศรษฐกจ เมอมรายไดไมเพยงพอตอรายจาย ชมชนจงไดรวมกลมเพอแกปญหาทางเศรษฐกจตาม

นโยบายของรฐบาล ไดแก - กลมสตร เปนกลมทไดรบการสนบสนนจากสานกงานพฒนาชมชนอาเภอดานซาย ม

เปาหมายเพอสงเสรมและสนบสนนใหสตรรวมกลมประกอบอาชพระยะสน เชน เลยงไก เลยงหม เลยงปลา เปนตน

- กองทนหมบาน (กองทนเงนลาน) เปนกองทนทสงเสรมสนบสนนจากภาครฐใหกยมเงนเพอประกอบอาชพ

- กลมฌาปนกจเครอขายกองทนระดบอาเภอ/ระดบตาบล เปนกองทนทรฐและชมชนใหความรวมมอเพอชวยเหลอสมาชกทไดรบความเดอดรอนจากคนในครอบครวถงแกกรรม

ภาพประกอบท 3 แผนผงรายรบ-จายของชมชนนาหอ และปฏทนการผลต

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

1.3 ดานทรพยากรและสงแวดลอม ชมชนนาหอตงอยในสภาพภมศาสตรทเรยกวาทราบลมแมนาหมน และยงมลาหวยสาขา

ตางๆ ใกลชมชน นอกจากนนยงมปาไมเชงภผาแดดเปนทรพยากรธรรมชาตทสาคญของชมชน ดงจะนาเสนอตอไปน

1) ปาสาธารณประโยชน ปาไมในชมชนนาหอมลกษณะเปนปาสาธารณประโยชนซงมลกษณะเปนปาโคกใชรวมกน

กบชมชนอนๆ เชน ชมชนบานหนองผอ ชมชนบานโพนหนอง ปาสาธารณประโยชนของชมชนจะมพนทอยรมภผาแดดตงแตแถบบานหนองสมเรอยไปถงบานหวยลาด บานแกวตาว จนจรดลานาหมน ต.ปากหมน มชอเรยกแตกตางกนไป เฉพาะแถบชมชนบานนาหอมเรยกวา ปาสาธารณประโยชน ปาหวยยางโกน (ตดกบลานาตบ) ปาหวยมวง ปาหวยตอง ปาชมชน พนทปาดงกลาวนเปนทหาอยหากนของปาของผคนในชมชน เชน เหด หนอไม ไขมดแดง

2) ภเขา ชมชนนาหอตงอยบรเวณทราบเชงเขาเชนเดยวกบชมชนอนๆ ระหวางภผาแดด และภนาเบย ภผาแดดมพนทเรมจากบานหนองสม อางกกแดง ยาวคขนานถนนดานซาย-นาขา ไปจนถงบานหวยลาด บานแกวตาว และลานาเหอง เหตทไดชอวาภผาแดดนนเพราะบนภเขาจะมหนาผาหนงซงในเวลาเชาตรหนาผานนจะกระทบกบแสงแดดมความงาม สวางไสว ในอดตเชงเขาภผาแดดมปาไมเปนทอยอาศยของสตวปา นอกจากนนยงถอวาภผาแดดเปนพนทศกดสทธ มถาพระ (โพรงถาขนาดเลก มพระพทธรปเลกๆ จานวนมาก เชอวาภผาแดดเปนทสถตของเจาปาภผาแดด ประมาณเดอน 7 ชมชนนาหอและชมชนบานหนองผอจะรวมกนนมนตพระสงฆขนไปทาบญแขวนทง และสรงนาถาพระภผาแดดเพอขอฟาฝนใหตกตองตามฤดกาล สวนภนาเบยนน แมเปนภเขาใกลชมชนแตใกลหมบานหวนาแหลมมากกวา ชมชนนาหอจงไมไดมวถของชมชนเกยวกบภนาเบยมากนก ภาพประกอบท 4 ภผาแดดถายจากพนราบ และภาพถายจากภผาแดดลงพนราบจะมองเหนภนาเบย 3) แมน า และหนองน า

ตามทไดกลาวในตอนตนแลววา ชมชนบานนาหอเปนชมชนหนงในพนทลมนาหมน ดงนนแมนาทสาคญตอชมชนไดแก

แมน าหมน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

เปนแมนาสาคญทไหลมาคขนานกบชมชนนาหอ ถอวาเปนแมนาสายใหญทสดในชมชน แมนาหมนมตนกาเนดจากเกดจากภเขาลมโล ไหลไปตกลานา เหองบรเวณชายแดนไทย -ลาวมความยาว 65 กโลเมตร ชมชนไดอาศยแมนาหมนเปนทหาอยหากนทรพยากรทางนา เชน ปลา ปลาทมมากในลานาหมนไ ดแก ปลาจาด ปลาชอน ปลาดก ปลากด ปลาคาว ปลาคง ปลาตะเพยน และใชนา เพอการเกษตร เชน ทานาปลง ปลกขาวโพดเลยงสตวหนาแลง ปลกถวเหลอง เปนตน ล าน าตบ ลานาตบเปนลานาทมความสาคญตอชมชนนาหอเปนอยางยง เหตทชอนา ตบเพราะในฤดฝน นาหลากจะมสขนเปนสนาตาล เหมอนสของตบ ลานาตบเกดจากภเปอย ไหลมาเรอยๆ พอมาถงชวงทไหลลงวงหลวง ลานาจะหายไปประมาณ 2 ก.ม. เรยกวาดน หรอ นาใตดน แลวมาผดทปากหวยตอง เปนลานา ตบไหลมาบรรจบกบลานาหมนทวดดอนตม บานหนองผอ ระยะทางประมาณ 20 กโลเมตร ลานา ตบเปนลานาท มความสาคญตอชมชนในแงเปนแหลงอาหาร เชน ปลา (ปลากด ปลาซว ปลาชอน กบ เขยด อปม ปหน) ผกตางๆ ไดแก ผกกด ผกหนาม สาหราย (เทา) รมนาจะเปนแหลงหาหนอไมไร ไมบง นอกจากนนลานาตบยงเปนลานาทมความสาคญตอการเกษตร เชน ทานาปลง ทานาป ปลกขาวโพดเลยงสตวของชมชน ล าน าหวยมวง เปนรองนาเลกๆ มตนกาเนดจากภบกแหวน (บกแหวน ตามตานานเลาวาเปนชอของพอคาวว หวนามากจงจงววลงมากนนา ดวยความหวจงดมนามากจนแคนนาตา ย) เหตทไดชอวาลานาหวยมวงเพราะมตนมะมวงปาอยรมนาหวยมวงจานวนมาก ลานาหวยมวงไหลมาตกบงหวยใหญบานนาหอ แลวไหลไปบรรจบกบลานาหมนอกครงหนง ความยาวของลานาประมาณ 2-3 กโลเมตร ลานาหวยมวงเปนแหลงนาทาการเกษตร หาอยหากนของชมชนเชนเดยวกบลานาตบเพยงแตมขนาดเลกกวา

หนองเขยว หนองเขยวเปนหนองนาขนาดเลก ตงอยรมปาดอนหอ เหตท เรยกวาหนองเขยวเพราะ ม

ผกปกคลมลานามองเปนสเขยวงาม ในอดตเปนแหลงอยหากนของชมชน เชน จบปลา เกบผกบง ผกพาย ตอมา ประมาณป 2554-2555 ทางราชการไดจดสรรงบประมาณใหลอกคลอง ปจจบนนชาวบานไดปลอยปลายสก ปลาตะเพยน ปลานล ปลาไน และสามารถหาปลาในหนองเขยวไดเฉพาะคนในชมชนนาหอเทานน บงใหม เปนหนองนาสาธารณะทเกดขนตามธรรมชาตอยตดกบลานาหมน มความสาคญในฐานะ

แหลงนาดานการเกษตรในฤดแลง เชน ปลกขาวโพด นาปลง ปลกผก และเปนทหาอยหากนสตวนาอกแหงหนง ภาพประกอบท 5 แมนาหมน และลานาตบ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

1.4 บรบทดานวฒนธรรม วฒนธรรมของชมชนนาหอมความคลายคลงกบวฒนธรรม ประเพณทเรยกวาฮตส บสองคอ

งสบสเชนเดยวกบชมชนอนๆในเมองดานซาย และภาคอสานโดยทวไป โดยเชอวาวฒนธรรมประเพณเหลาน ไดสบทอดมาจากวฒนธรรมลานชาง-เวยงจนทน แตมความแตกตางและมการปรบเปลยนไปตามบรบททางสงคม วฒนธรรม และการเมอง ซงจากการศกษาบรบทในดานวฒนธรรมพบวาชมชนนาหอมวฒนธรรมทคลายคลงและแตกตางจากชมชนอนๆในอาเภอดานซาย วฒนธรรมบางอยางปรบเปลยนไปตามสภาพสงคม ดงจะนาเสนอตอไปน

1) ประเพณตามฮตสบสอง ฮตสบสอง มาจากคาสองคาไดแก ฮต คอคาวา จารต ซงหมายถง ความประพฤต

ธรรมเนยม ประเพณ ความประพฤตท ด และ สบสอง หมายถง สบสองเดอน ดงนนฮตสบสองจงหมายถงประเพณทประชาชนในภาคอสานปฏบตกนมาในโอกาสตาง ๆ ทงสบสองเดอนของแตละป เปนการผสมผสานพธ ก ร ร ม ท เ ก ย ว ก บ เร อ งผ แ ล ะพ ธ กร ร มท า ง กา ร เก ษ ตร เ ข า ก บ พ ธ กร ร ม ทา ง พท ธ ศา ส น า (มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. 2552 : 319) เชนเดยวกนคาวาจารต ในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.2542 (2546 : 306) ใหความหมายไววา ประเพณทถอปฏบตสบตอกนมานาน จากการสนทนากลม และสมภาษณปราชญทองถน ไดแก นายสนก หมอาจ นายภาค เสนานช นางพฒยา นนทะโคตร และนายทรงศล วงศโสภา เมอวนท 15 ธนวาคม 2555 ทวดศรภม ไดกลาวถงฮตสบสอง ทชมชนนาหอไดถอปฏบตตลอดทงสบสองเดอน ไดแก เดอนอาย (เจยง) บญคณลาน การทาบญคณลาน ในอดตชมชนไดถอปฏบตกนแทบทกครอบครวเพราะขาว ถอเปนปจจยสาคญของครอบครวเพราะครอบครวในอดตมลกษณะเปนขยายประกอบกบไดขาวเปนจานวนมาก การทาบญคณลานมความสมพนธกบความเชอเรองพทธศาสนา และความเชอเรองผ กลาวคอ ในแตละครอบครวนนเมอเกบเกยวขาวเสรจแลวจะผงแดดไว 4-5 วน ระหวางนกจะจดเตรยมลานขาวเพอเปนทสาหรบกองรวมขาวเมอแหงไดทแลว โดยเอามลวว ควายสดๆ มาผสมนาแลวทาบนพนดน เปนลานกวาง หลงจากทขาวท เกยวแหงแลวกจะหาบมากองรวมกนไวในลาน เสรจแลวจะปกหลกไมทงสทศ (สแจ) เรยกวาปกไมชะมอย ซงปลายไมจะใสใบเกาคาเกาคณ ใบคณ ใบหมน และเทยน 1 ค โดยมความเชอวาปองกนผชะมอยมาลกขโมยขาว (เชอวาผชะมอยเปนผปา ผไรญาต ผเรรอน ชอบมาขโมยขาวของชาวบาน) กอนทจะตขาวหรอนวดขาวกจะมพธกรรมคอเจาของขาวจะออกจากบานตงแตเชา เวลาต 4 ต 5 หรอบางคนจะไปนอนรออยทนา พอถงทนากจะเอาบงนา เตาตกนากอนกามาพน (ภาษาถนเรยกพด) ใสกองขาวทงสทศแลวเอาขาวเหนยวจาไขวางไวขางกองขาวทงสทศ หลงจากนนกถงเวลาทจะนวดขาวหรอตขาว กจะนาแผนไม (แปน) แลวนาไมเลกๆซงสลกคาถานาออกบอมาวางทบอกท จากนนกจะนวดขาวทบลงไป ตแฮกไว 3 ฟอนกอน (ตทบไว 3 ฟอนพอเปนพธกอน) พธกรรมนมความเชอวาจะทาใหไดขาวเปลอกเปนจานวนมาก เมอนวดขาวทงกองเสรจแลวกจะหาฤกษวนทดเพอทาบญคณลาน มความเชอวาหามทาบญคณลานมอไหมคอวนอาทตยกบวนจนทร และวนพธกไมนยมทาเพราะถอวาเปนวนตดเกศของพระพทธเจา ชวงเวลาทเหมาะสมคอตงแตเชาถงสโมงเชา พธกรรมประกอบดวยการทาบายศรสขวญลานขาว ชาวบานจะจดสถานทโดยปเสอไว ตงบายศรนอยไวตรงลาน บายศรนอยประกอบดวยเครองกลวย ออย เมยง คาหมาก คาพล เหลา ไก มการนาดายสายสญจนออมกองขาว มการแตง

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ขาวนอยเลยงตาแฮกดวย เมอสดขวญเสรจแลวกเลยงขาวปลาอาหารแกญาตพนองทมารวมงาน (ไมมพธกรรมผกแขน) จากนนเจาภาพกขนยายขาวขนเลา

หลงจากขนขาวขนเลาแลว ประมาณขน 3 คา เดอนสาม ชวง 1-3 โมงเชา แตละครอบครวจะทาพธบายศรเลาขาว การจดเตรยมพธกรรมคอจะเปดประตเลาขาว ตรงชานเลากจะวาง บายศรนอย เครองบายศรประกอบดวย ขาวตม ขนม หมกเผอกหมกมน ขาวแดกงา กอนจะเรมพธพราหมณจะนาสายสญจนพนรอบพาขวญ รอบเลาขาว สดขวญเลาขาวและจะนาสมปอย สระสรงเสาเลาขาวถอเปนเสรจพธ

ในพธกรรมบายศรเลาขาว มวตถประสงคเพอเปนสรมงคล ความอดมสมบรณของอาหารในครวเรอน และเชอวาเปนการขอใหเจาแมโพสพรกษาขาวและเลาขาว ปจจบนน พธกรร มบญคณลานและบายศรเลาขาวเรมหายไปจากชมชน แตกยงพอมปฏบตอยบางเปนบางครอบครว ชมชนนาหอเหนวานบตงแตมเทคโนโลยมรถไถนา รถสขาวเคลอนท และการนยมนาถงปยมาบรรจขาวแทนเลาขาวมสวนทาใหพธกรรมเหลานหายไปพรอมๆกบวฒนธรรมการลงแขกเกยวขาว

ภาพประกอบท 6 ไมคาถานาออกบอ และไมกนผชะมอย

เดอนย บญเขากรรม บญเขากรรมถอเปนกจของพระสงฆท ตองสงฆาฏทเสส ขณะเดยวกนญาตโยมกไดมารวมทาบญเขากรรมดวย เพราะวาพระจากหลายวดจะมารวมกนทาบญเขากรรม สาหรบชมชนนาหอนนการทาบญเขากรรม จะเรมจากพระสงฆ ผนาทางวฒนธรรมซงเรยกวาเจาพอกวน และผนาชมชน จะหารอรวมกนวาจะทาบญเขากรรมในวนใด โดยปกตนยมจด ประมาณ 7 คาเพอใหทนวนออกกรรมประมาณ 15 คา (9 คน) มการจดเตรยมสถานทโดยปลกเปนตบเลกๆ สาหรบพระหนงรปจะเขาไปอาศยปฏบตธรรมได รอบๆ โบสถ (สม) การนมนตพระสงฆในทองถนดานซาย การประชาสมพนธใหประชาชนทราบเพอมารวมทาบญ

พธกรรมในอดต จะเรมตงแตแตเชาตร ประมาณต 4 มการตกลองเปนสญญาณ พระกจะตนมาปฏบตธรรมในตบละรป ระหวางนจะไมไปรบบณฑบาต ไมพดคยปฏสมพนธกน หรอฉนขาวรวมกน แตละรปจะมอาจารยกรรมเปนผดแลหรอเปนหวหนา ในแตละวนระหวางการเขากรรมพระสงฆจะมาพบปะกนอกครงเวลา 18 นาฬกาเพอมาสวดมนตเยน ระหวางนชาวบานกไปรวมฟงเทศน พอถงวนสดทายเปนวนออกกรรมกจะมการทาบญตกบาตรถอเปนโอกาสของชาวบานทไดรวมบญเขากรรม ดงภาพประกอบ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ภาพประกอบท 7 ชาวบานจดเตรยมตบ สาหรบพระสงฆปฏบตธรรมบญเขากรรม เดอนสาม บญกองทรายแปดหมนและบญขาวจ พอถงเดอนสาม เมอประมาณ 10 กวาปกอน ชมชนนาหอจะจดงานบญกองพระทรายแปดหมน การจดงานบญนนเรมแรกจะมการขนทรายเขาวดเพอกอทรายขนาดใหญ ไวใกลๆตนโพธใหญ นาตนออย กลวย เมยง หมาก ทาเครองรอย เครองพน คลายงานบญหลวง มาประดบรอบกองทราย ในตอนเยนกจะมการสวดมนตเยน เสรจแลวชาวบานจะรวมกนฟงนทานพญาคนคาก และนทานเรองสนไซ โดยมปราชญหรอพระสงฆเปนผอาน สลบกบการฟอนรา สนกสนาน ตลอดสวางตดตอกนสามคน พอเชาวนทส กมการทาบญตกบาตรกรวดนา เปนเสรจพธ ปจจบนนไดเลกปฏบตมาไดประมาณ 10 ปแลว เพราะไมมปราชญทจะมาเทศนนทาน ยงคงเหลอเพยงบญขาวจ การทาบญขาวจนน ชมชนจะหาวนด หรอกาหนดวนเสยกอน เมอถงวนกาหนดชาวบานจะนาขาวเหนยวนงมาปน ทาดวยไขทปรงรส แลวนาไปองไฟหรอขางไฟจนเกรยม บางคนอาจจะทาขาวจ โดยการนาขาวเหนยวชปไขไปทอด ในอดตมวธเพมรสชาตขาวจโดยทานามนมะพราวทาใหขาวหอม หรอเพมรสชาตโดยเอานาออยมาทาเปนไสขาวจ (บายในขาว) แลวนามาใสบาตรในตอนเชา กรวดนา รบพรกถอเปนเสรจพธ เดอนส บญแจกขาว ฮตในเดอนสนชมชนอนๆของจงหวดเลยอาจจดงานบญเผวส แตสาหรบชมชนนาหอแลวเดอนนจะจดงานบญแจกขาว บญแจกขาวคอบญอทศสวนกศลใหกบญาตพนองทลวงลบ งานบญแจกขาวจะเรมจากการหาวนดตามฤกษยามอบากอง โดยปกตแลวการหามอดนนมกจะไปปรกษาหารอกบปราชญผสงอายในหมบาน เมอไดวนฤกษดแลว จะไปนมนตพระสงฆ บอกเลาญาตพนองใหมารวมงานบญ การจดงานแจกขาวนน ตามฮตคองในอดตจะใชเวลาถง 4 วน กลาวคอ วนแรก เปนวนปลกผาม หรอปะราพธ ญาตพนองทไดรบการบอกกลาวจะมาชวยกน ปลกผามเพอใชสถานทประกอบพธกรรมตงกองบญ ชวยไปหาฟน หรอเตรยมเครองเทศปรงรส เชน พรกปน ขาวคว เปนตน วนทสอง เปนมอแตงเครอง เชน หอขาวตม บบขนมจน (ขนมเสน) ทาของหวาน กจะชวยกนทงหมบานทงหนมสาวเฒาแก การจดเตรยมอาหารมกจะจดทาเอง ไมไดซอสาเรจรปจากตลาด เหมอนปจจบน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

วนทสาม เปนมอโฮมหรอวนรวม วนนถอเปนวนแจกทาน ชาวบานจะมารวมทาบญ โดยจะเอาเงน ขาวสารใสขนมากนมาทานดวยกบเจาภาพ เจาภาพกจะนาขนม ขาวตมใสขนเปนของแจกทาน ในชวงบายเจาภาพจะไปทาพธเกบกระดกญาตผลวงลบใสโกฐ นามาไวในงาน เปรยบเสมอนวาญาตพนองทลวงลบไดกลบบานมารบผลบญ วนนไมมพธสงฆในงาน ถอวาเปนการทาบญแจกทานกบญาตพนอง และผลวงลบ ในตอนกลางคนเจาภาพจะจดหามหรสพ เปนตนวา หมอลา แมงตบเตาไทเลย (หมอลาไทเลย) อาจเปนลาหม ลากลอน ซงแลวแตศรทธาของเจาภาพ จางภาพยนตร มาคบงน ซงในอดตนนชาวดานซายจะไดฟงหมอลาจากบานเดน (นยมลาเรองทาว ลนทอง) หมอลาบานหนามแทง (นยมเลนเรองทาวหมาหยย) หมอลาบานหวนายง (นยมลาเรองจาปาสตน) วนทส เปนวนแจกทาน บางครอบครวจะนมนตพระมาทาบญทบาน แต บา งครอบครวจะไปแจกทานทวด เสรจแลวจะนาหอกระดกใสหมอดน แลวนาไปฝงไวทวดบนหลมฝงกระดกเอาตนจาปา (ดอกลลาวด) ปลกไวเปนสญลกษณ การนากระดกใสธาตแทนฝงดนนาจะหายไปจากชมชนเมอประมาณ 20-30 ปทแลว การเรมนากระดกบรรจธาตนาจะเรมในยคสมยแจกขาวกานนออนเพราะเรมมถนนหนทางทสะดวก มรานขายเครองสงฆภณฑ งานบญตางๆ ในปจจบนน งานทาบญแจกขาวอาจจะมการปรบเปลยนบางตามยคสมยเพราะมความสะดวกมากขน สงของบางอยางสามารถหาซอไดในทองตลาด เชน ไมตองทาขนมจนหรอของหวานเหมอนเมอกอน บางครอบครวใชขนมอนๆ แทนขาวตม มการวาจางอาหารโตะจนมาเลยงแขก มหรสพกไมใชหมอลา ภาพยนตรเพราะมราคาแพง อาจใชดนตรทมาบรการพรอมโตะจนแทน วนแจกทานบางครอบครวไมนมนตพระมาบานแตไปแจกทานทวด เหลานเปนตน เดอนหา บญสงกรานต

บญสงกรานตของชมชนนาหออาจมความแตกตางจากท อนคอ ไมไดแหตนดอกไมเชน ชมชนแสงภา บานอาฮ อ.ทาล หรอทาพธแหดอกไมบชาพระธาตศรสองรก แตชมชนนาหอจะใหความสาคญกบการสรงนาพระและทาบญพระเจานอย กลาวคอ ในอดตงานบญสงกรานตจะเรมตงแตวนท 12 เมษายน ตอมาเปลยนเปน 13 เมษา ชมชนประกอบดวยผนาชมชน ผสงอาย จะนาพระเจานอย (พระพทธรปองคเลก)ในโบสถ ในอาราม หนาคองของวดศรภม จานวน 3 องค มาประดษฐานทศาลาพระเจานอย ซงตงอยบรเวณหนาสม (โบสถ ) ชมชนเรยกวนนวา “วนเอาพระลง” เสรจแลวกจะมพธกรรมการสรงนาพระ การสรงนาพระนจะกระทาทวดกอน แตละครอบครวจะสรงพระเจานอยจากหงในบานภายหลง ผคนในชมชนกจะทยอยมาสรงนาพระเจานอยทวดทกๆวน จนกวาจะถงวนสงกาสขน กอนการ “เอาพระขน” กจะมบญสงขารกอน

การทาบญ “สงขาร” จะจดในวนขน 8 คา เดอน 6 (ชวงกอนถงงานบญพระธาตศร สองรก) พธกรรมสาคญไดแก การขนทรายเขาวดเพอกอเจดยทราย จดเตรยมพาขวญ 12 พา (มเครองส คอ หมาก เมยง กลวย ออย ไข เปนพาขวญธรรมดา โดยใชสถานทคอบรเวณกฎเกา (กฏพระเจาอาวาสอย) มพธสดขวญพระเจานอย เสรจแลวนาพาขวญทง 12 พา ไปไวตามสถานทตางๆ เชน วางไวหนาพระเจาใหญในโบสถ พพธภณฑ หอพระแกวอาสา หนาเจาอาท (อารกษวด) ในงานมพระสงฆมารวมในพธกรรมดวย ถอวาวนนเปนวน “เอาพระขน” กจกรรมอนๆ ในวนสงกรานตนน ในสวนของภาครฐ เชน อบต. นาหอ จะจดพธรวมผสงอาย แลวทาพธสรงผสงอาย แจกของชารวย เชน ผาขาวมา ผาถง

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ฝายเจาพอกวน เจาแมนางเทยม พอแสน นางแตง และบรวาร ในวนท 14 เมษายน จะมาสรงนาพระ และเลนนาทบรเวณวด (บรเวณใตตนโพธ) แลวเขาไปเลนในหมบานนาหอ บานโพนหนอง และบานนานาทวม ใหโอกาสชาวบานไดสรงนา ถอเปนการเฉลมฉลองวนขนปใหม ในอดต พอถงวนสงกรานต ชมชนจะไปเลนนาสงกรานต มการละเลนตางๆ เชน หมากและ ตจบ สะบา ทบรเวณตนมะขามใหญ (มะขามโตก) (เลกเลนมาไดหลายปแลว แตตนมะขามใหญยงคงอย ) มการเลนนางดงนางกวก หรอครอบครวใดทมผสงอาย ลกหลานจะพากนไปหาบนาหมนมาปรงนาอบ นาหอม อาบใหปยาตายาย การปฏบตเชนน ถอเปนสรมงคล และไดบญกศล แตปจจบนนถอปฏบตเปนบางครอบครวเทานน เดอนหก บญสดซ าฮะบาน/ รวมบญพระธาตศรสองรก ตามฮตสบสองนนเดอนหกมพธสดซาฮะบาน เปนการทาบญเพอชาระลางสงท เปนเสนยดจญไรออกจากหมบาน ทาใหบานเมองและประชาชนเปนสข สาหรบฮตในเดอน 6 ชมชนนาหอจะทาบญสดซาฮะบาน มการนมนตพระสงฆมาสวดมนตเยน 3 คน เชาวนท 4 ทาบญตกบาตร ชาวบานจะนาขวดนา ทราย เทยนเวยนหว ใสคถงมาวางไวทบรเวณพธ ใชสถานทจดงานคอบรเวณบานผใหญบาน สามปทาหนงครงตดตอกน แลวเวนไว หากในหมบานมเหตรายเชน สตวใหญเขาบาน ผคนตายตดตอกน กจะทาบญซาฮะบานอกครง

การทาบญซาฮะบานของชมชนนาหอมความคลายคลงกบชมชนดานซายอนๆ ดงท ศรศกร วลลโภดม และคณะ (2548 : 97) กลาววาการจดบญซาฮะบานหรอบญคณบานสาหรบชมชนดานซายนน นยมจดกนในเดอน 6 ซงจะตองเลอกวนดไมใชวนลม (เฉพาะชมชนนาเวยงจะจดบญคณบานทกๆ 7-8 ปเทานน) กอนวนประกอบพธกวนจาและผเฒาผแกจะเปนผใหคาแนะนาในการกาหนดวนประกอบพธ เมอถงวนงานชาวบานจะชวยกนหาสงของทจาเปนในการแตงบญคณบาน เชน วนแรกจะชวยกนปลก ผาม จดหาอาสนะพระสงฆ ชาวบานทกครอบครวจะเตรยมเอาทรายใสถงหรอกระปองนา ฝายผกแขนหลายเสนมาตงเอาไวใหพระสวดครบ 3 วนเพอความเปนสรมงคลและใหหมดเคราะห นอกจากนยงรวมกนแตงเครองสกการบชาเรยกวาแตงเครองรอยเครองพน ประกอบดวยการเยบจอก ใชใบลาไย ใบมะมวงและใบขนน การทากระทงม 2 ชนด คอกระทงใหญกวางและยาว 1 ศอกเปนของกวนจา กระทงเลกแคคบ สเหลยมจตรสจานวน 9 กระทง แตละกระทงจะมแกงสม แกงหวาน เมยง หมาก กลวย ออย เทยน พล และทกกระทงมดายสายสญจนวน 3 รอบ แลวนมนตพระสงฆมาสวดพทธมนตเยนเปนเวลา 3 วน ในวนสดทายชาวบานทกหลงคาและบานใกลเคยงจะเตรยมเงนมาทาบญพรอมรบนามนต ชวงเวลาดงกลาวจะมพราหมณมาประกอบพธ สวดสะเดาะเคราะหกระทงประจาวน พราหมณทชาวบานกลาวถงคอคนธรรมดา แตถอขอปฏบตเครงครดกวาชาวบานคอ จะไมตดผม ทกวนพระจะตองเขาวด ถอศล 8 ใครเกดวนไหนกไปจดเทยนเลกใสกบกระทงวนเกดของตนเอง พรอมทงใสเงนลงไปในกระทง สวนกระทงใหญพระสวดสะเดาะเคราะหใหทงหมบาน แลวนาไปลอยทแมนา ยงปนสงสามนด เพอสะเดาะเคราะหใหทงหมบานใหทกคนอย รมเยนเปนสข ชาวบานเชอวาการสวดบญคณบานไปแลวจะทาใหชาวบานกนดอยด ไมมโรคภยไขเจบมาเบยดเบยน ทาอะไรกเจรญรงเรองไมมอปสรรคและเปนสรมงคลใหกบตนเองและครอบครวผคนในหมบานตอไป เปนเหตผลทชาวบานตองจดกจกรรมนทกป ถาปไหนหมบานใดไมมการสดบญคณบานกจะทาใหหมบานทาอะไรไมราบรน จะมอปสรรคตางๆ เกดขนในหมบาน ซงเปนความเชอตงแตสมยกอนมาจนทกวนน ในเดอนหกน นอกจากบญซาฮะแลว ถอเปนฮตอกอยางหนงของผคนในชมชนคอจะไปรวมงานบญพระธาตศรสองรก ไปถวายตนเผงบชาพระธาตศรสองรก การทถอปฏบตมาจนเปนฮต คองสาคญน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

เพราะมความเชอวาบรรพบรษของผคนชมชนนาหอเปนผไปรวมสรางพระธาตศรสองรก และชมชนนาหอเปนชมชนดงเดมกอนทยายไปตงเมองดานซาย บคคลทจะขาดไมไดซงจะตองไปรวมคอกลมเจ าพอกวน เจาแมนางเทยม พอแสน นางแตง ถอเปนฮตคองทจะตองไปรวมพธกรรมรวมกบเจาพอกวน บานเดน อาเภอดานซาย

เดอนเจด เลยงปหอเจาบาน และเลยงภผาแดด พธกรรมเลยงป บางชมชนเรยกวาเลยงผหรอกนป ถอเปนพธกรรมทเกยวกบความเชอเรองผเจานาย นบเปนฮตคองหนงทจะตองปฏบตของชมชนนาหอในเดอนเจด การกาหนดวนเลยงปของชมชนนาหอนนจะสมพนธเชอมโยงกบการเลยงปของหอหลวงและหอนอยของอาเภอดานซายซงเลยงประมาณ ขน 9-10 คา เดอน 7 ในงานนเจาพอกวน พอแสน นางแตงของชมชนนาหอจะมารวมงานเลยงปหอหลวงและหอนอยดวย เสรจแลวประมาณแรม 3-4 คา เดอน 7 กจะมาเลยงหอบานนาหอ จะเลยงดวยสตวใดนนถอตามความพรอมของชมชน บางปจะเลยงดวงแกลบ 1 ค บางปเลยงดวยดวงเฟอง 1 ตว (ควายดา) สวนไกนนจะเลยงทกปเพราะชาวบานจะเอามาถวายแกบน ชวงเวลาของพธกรรมเลยงปจะเลยงใหเสรจกอนเทยง ลาดบการเลยงคอ เชาประมาณตส-ตหา ผชายจะไปฆาหม-ไกทดงหอ พอเวลาประมาณเกาโมงเชา จะมขบวนแหเจาพอและเครองตางๆ เขาไปทดงหอ หลงจากนนขบวนของฝายเจาแมนางเทยมกแหตามเขาไป

เมอพรอมเพรยงแลวหมพอแสนจะเขาไปประจาตามตบซงมทงหมด 12 ตบ นางแตงจะตระเตรยมเครองตางๆ เมอพอแสนประจาตามตบแลว จะแกบะแกบนดวยไกจานวน 12 ตวกอน เสรจแลวจะถวายหม และเหลาทง 12 ตบ ในการแกบะแกบนนน จะมคาคารวะ วา “สาธ สาธ พทธคาราวะตา ธรรมคาราวะตา สงฆาราวะตา สาธ สาธ สาธ ทานโทษทานชวต ผดและชอบ ขอนอมถวาย บญกระทายากาว เจากระหมอมพรอมฮบกบกน มทงลกบานและหลานเมอง มทงบาวไพรและราษฎร มาขอคารวะเจานาย ขอเชญเจาเชญนายจบโจมนาบาวนาไพร สาธ”

หลงจากแกบะแกบนแลว นางแตงจะแตงขน 5 (ดอกไมสขาวและเทยน 5 ค) เชญวญญาณของผเจานายมาประทบทรงรางของเจาพอกวนเพอกนป เมอวญญาณผเจานายมาประทบทรงแลว เจาพอกวนจะเปลยนเครองทรง (เครองแตงกาย) นางแตงจะแตงพาขาวถวาย เมอวญญาณผเจานายเสวยอาหาร (พอเปนพธ) ผานรางเจาพอกวนเสรจ จะพดคย ถามไถ ตลอดจนสงสอนบรรดาพอแสน นางแตงและลกเทยน หลงจากนนกจะลากลบ ตอมากแตงขนเชญวญญาณผเจานายองคมาประทบทรง แลวกแตงพาขาวถวายเชนเดม วนเวยนเชนนจนเสรจพธของฝายเจาพอกวน จะเปนการประทบทรงของฝายเจาแมนางเทยม ซงมการแตงขน การเปลยนเครองทรง การถวายอาหาร เชนเดยวกบฝายเจาพอกวน

เชอวาวญญาณของผเจานายทมาประทบทรงฝายเจาพอ ไดแก เจาแสนเมอง เจาพอ หาญหาว (หาญหา) เจาพอโวหาร สวนฝายเจาแมนางเทยม มผมาประทบทรง ไดแก เจาแมกนนะลา เจาแมพรมจาร ทาวทศกนฐ ทาวสวรรณเขต ทาวกางจาปา ทาวแปดบาง หลงจากประทบทรงทงสองฝายแลว (ประมาณบาย) แตละฝายกจะแหขบวนกลบ แลวมพกรรมบายศรสขวญเจาพอและเจาแม เพอเปนสรมงคล และเปนการเรยกขวญมาอยกบเนอกบตวของเจาพอกวนและเจาแมนางเทยม

พธกรรมเลยงป เปนพธกรรมทเกยวกบความเชอเรองผเจานายของชมชนลมนาเหอง และลมนาโขง ซงมความแตกตางกนในรายละเอยดของพธกรรม ความสาคญของความเชอพธกรรมเล ยงปในชมชนนาหอนน นอกจากสรางความเขมแขงตอจตใจของบคคลและชมชนแลว ยงสอความหมายถงความอดมสมบรณ ความสามคคเปนปกแผนของชมชน ตลอดจนการแสดงออกถงความกตญญตอบรรพบรษผวางรากฐาน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ของชมชน ดงท สวรรณา เกรยงไกรเพชร (2543 : 14-41) กลาวไววาพธกรรมฆาควายเลยงผหรอแปงฮตกนควายของชนเผาในแขวงเซกองของลาวตอนใต มลกษณะเปนพธกรรมของชมชนอยางชดเจน มการกนรวมกนทงหมบาน และทานายอนาคตรวมกน เปนการสรางความสามคคเปนปกแผน และยงสรางความสมพนธกบชมชนใกลเคยงอกดวย พธกรรมจาเปนตองอาศยสถานะทางเศรษฐกจทมนคงพอสมควร ดงนนการแปงฮตกนควายเพอเฉลมฉลองกวนจงถอไดวาเปนการแสดงความมนคงทางเศรษฐกจของหมบาน และความเปนปกแผนของสงคมทมความเกยวเนองกบสงคมใหญรวมอยดวย

เชนเดยวกบสรยา บรรพลา (2545) ไดวเคราะหสญลกษณเครองใชในพธกรรมเลยงป ของอาเภอวงสะพง จงหวดเลย วาเครองใชในพธกรรมทจะขาดไมได ไดแก เหลา อาหารคาว ขาวเหนยว สวนอาหารหวานนยมขาวตมมด อาหารเหลานแสดงถงความอดมสมบรณ หมากพลบหรสะทอนวฒนธรรมคนโบราณและเปนเครองเซนไหวเพอความเปนมงคล ดาบและกลดขาว เปนเครองประดบยศของผนาสงคมสมยโบราณ และเปนเครองสง ประดบเกยรตยศของเจาฟาผสงศกด ซงหมายถงผเจานายนนเอง และชดขาวแสดงใหเหนวาผเจานายยดมนในหลกธรรมคาสอนและนบถอพทธศาสนาเปนทตง จะเหนวาคณคาของพธกรรมเลยงปดงกลาวไดสะทอนแงมมของความสมพนธของคนกบคน และคนกบสงเหนอธรรมชาตและกอเกดพลงทางสงคมอกอยางหนง

หลงพธกรรมเลยงปเสรจแลว ประมาณแรม 7-8 ค า ชมชนนาหอ ชมชนบานหนอง ผอจะไปทาบญภผาแดดเพราะ ชมชนมความเชอวาภผาแดด เปนภเขาศกดสทธเพราะมวญญาณของบาวนอยภผาแดดสงสถตอย บาวนอยภผาแดดเขาไปเปนบรวารของเจาพอหาญหา ซงเปนเจาบานประจาชมชน (ชมชนนผสมผสานความเชอผเขาดวยกนโดยไมแบงแยกผบาน ผปา ผวด ผนา ) เมอมพธกรรมเลยงปทดงหอแลว ชมชนกจะพากนไปทาบญทผาแดดโดยนมนตพระสงฆขนไปประกอบพธกรรมดวย พธกรรมสาคญประกอบดวย เมอไปถงภผาแดดแลว ลกบานหลานเมองกลมหนงจะแตงเครองบชาบรเวณทแขวนทง หรอบรเวณประกอบพธกรรมเทศนมาลยหมนมาลยแสน เครองถวายเปนเครองรอยเครองพน โดยจะนามาวางไวทง 4 ทศ (รอบมณฑลพธ) ลกบานหลานเมองอกกลมหนงพรอมพระสงฆจะไปประกอบพธสรงนาพระเจานอย (พระพทธรปเลก) ทถาพระ เมอถงถาพระกจะแตงเครองถวายเปนขน 5 และขน 8 แลวนาพระเจานอยลงผลดเปลยนเครองทรงเปนผาสขาว กอนสรงนาพระจะมการสวดมนตกอน พระสงฆกจะใหพรเสรจแลวกจะสรงนาพระเจานอย ซงนาโดยพระสงฆแลวตามดวยฆราวาส สรงนาเสรจแลวกมพธเวรธง (เวยนธง) แลวนาพระเจานอยประดษฐาน ณ ถาพระตามเดม หลงจากนน มพธจดบงไฟเพอเฉลมฉลอง มการปกธงถวายเจาภผาแดดเพอขอฟาขอฝน แลวเดนทางกลบมายงลานพธกรรม ซงมการจดสถานทโดยนาเครองรอย เครองพน (เยบเปนกรวยใบไมขางในบรรจอาหารการกนอยางละเลกอยางละนอย) ไปวางไวบรเวณมณฑลพธ (สทศ) พธกรรมตอมาคอ ถวายเพลแดพระสงฆ เสรจแลวนมนตพระสงฆเทศนมาลยหมน มาลยแสน (คลายงานบญหลวง) ในระหวางเทศนรางทรงบาวนอยกจะจดเทยนบรเวณเครองรอย เครองพน ทงสทศเปนนยยะวาเจาภผาแดดและบรวารมารวมฟงเทศนมาลยหมนดวย รางทรงและผมารวมพธกรรมในขณะฟงเทศนกจดเทยนดวยเชนเดยวกน การจดเทยนในขณะฟงเทศนนนมความหมายถงความอดมสมบรณ ความเจรญรงเรองของบานเมองตอไป เมอพระสงฆเทศนจบกมการกรวดนา รบพร และนมนตพระสงฆกลบวด สวนฆราวาสผประกอบพธกเคลอนมายงหนาผาหนดานทศตะวนออก มการแขวนทง (ธง) รางทรงบาวนอยภผาแดดจะอธฐานจตขอใหฟาฝนตกตองตามฤดกาล เสรจแลวมการจดบงไฟเพอเสยงทายฟาฝน 3 ครง (บงท 1 เปนบงไฟของเจาพอ บงท 2 เปนบงไฟของเจาแม และบงท 3 เปนบงไฟของบาวนอยภผาแดด) หลงจากนนมการอญเชญเจาภผาแดดมาประทบ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ทรงเพอไดไตถามเกยวกบฟาฝน ปญหาบานเมอง บาวนอยภผาแดดกจะฟอนเลนกบบรวารอยางสนกสนาน เสรจแลวกจะถวายขนดอกไม และกลาวคาขอฟาฝน ขอความสข จากบาวนอยภผาแดด จากพธกรรมดงกลาวนจะเหนวา เปนการผสมผสานความเชอทางศาสนาระหวางพทธและผ สอความหมายวาพนทศกดสทธแหงนเปนความศกดสทธดวยกระบวนทศนดงเดม(ผ) และกระบวนทศนทางพทธศาสนา อกทงสอความหมายวาเจาภผาแดดเปนผปาผยดมนในศาสนา การทชมชนมาทาบญทภผาแดดนนมเปาหมายเพอแสดงความเคารพตอบาวนอยภผาแดด (สงเหนอธรรมชาต) มาถวายอาหารผานเครองรอยเครองพนซงสอความหมายถงอาหารอนอดมสมบรณ สรางความอมหนาสาราญ ความสนกสนาน ความเบกบานใจแกบาวนอยภผาแดด เชอวาเมอบาวนอยภผาแดดไดรบความพงพอใจกจะบนดาลฟาฝนใหตกตองตามฤดกาล นบไดวาศาสนาและอาหารคอเครองตอรองตออานาจของสงเหนอธรรมชาตเพอสรางความพงพอใจ และนามาซงความอดมสมบรณ (พยงพร นนทวศรต. 2555 : 7)

ภาพประกอบท 8 ภาพพธกรรมเลยงป และทาบญภผาแดด เดอนแปด บญหลวง (บญมหาชาต) บญบงไฟ

งานบญหลวง หรอบญเทศนมหาชาตสาหรบชมชนนาหอนนจะรวมงานบญบงไฟไว ดวย ถอเปนงานบญทสาคญของชมชน จะขาดไมได การจดงานบญหลวงนนจะตองใหชมชนดานซายจดเสรจกอน งานบญหลวงทนาหอจงจะจดได การจดงานมกจกรรมทสาคญดงน

วนแรก เรยกวามอแตง ผคนในชมชนโดยเฉพาะผสงอายจะมารวมกนแตงเครอง รอยเครองพน ในอาราม (สม) ใหสวยงาม เครองรอยเครองพน มหมาก เมยง กลวย ออย เศวตฉตร 4 มม (แจ) ลอมอาสนะพระ ธงพนชน 2 หาง ธงจระเข 4 ผน ธงนางมจฉา 4 ผน หอก ดาบ ปน ดอกผกตบ 100 ดอก ดอกบวนอย 100 ดอกบวหลวง 100 ดอกกานของ 100 (จรงๆ เตรยมกนไวกอนแลว 2-3 วน)

วนทสอง เรยกวา มอโฮม ประมาณตส ผนาชมชน เจาพอกวน พอแสน นาง แตงและผสงอาย จะมารวมกนทวดแลวแหไปทนาหมนเพอทาพธเบกพระอปคตมารกษางาน เชอวาพระอปคตคอ เปนผทมฤทธานภาพมาก เนรมตกายอยในมหาสมทร ครงสมยพระเจาอโศกมหาราชไดนมนตมารวมในพธสมโภชการบรรจพระบรมสารรกธาตททรงรวบรวมมาจากทตางๆ ในสถปททรงสรางขนใหม เพอปองกนภยนตรายตางๆ ไมใหมารมากอกวน และสวสดมชย พธกรรมเบกพระอปคตมเปาหมายเพอเพอใหเกดความสวสดมชย ปองกนอนตรายตางๆ และใหการจดงานสาเรจราบรน (กระทรวงวฒนธรรม .พธเบกพระอปคต http://www.m-culture.in.th)

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

เมอไปถงนาหมนแลว จะแตงขน 5 พระสงฆสวดมนต 3 จบ แลวพระสงฆ (เรยกจว อาย) จะลงไปงมพระอปคต ซงมความแตกตางจากชมชนดานซายซงมพอแสนดานทาหนาทลงงมพระคต

สวดครงท 1 งม........ขนมาถามวาแมนบอ คนในพธกรรมจะตอบพรอมกนวา บ แมน (ไมใช)

สวดครงท 2 งม........ขนมาถามวาแมนบอ คนในพธกรรมจะตอบพรอมกนวา บ แมน (ไมใช)

สวดครงท 3 งม กอนหนขนมาหนงกอนแลวถามวา แมนบอ คนในพธกรรมจะตอบ พรอมกนวาแมนแลว (ใชแลว)

พอผมารวมพธกรรมบอกวา “แมนแลว” กตฆองรองปาว แลวกแหมาทวด เวยน ทกษณาวฏทาพธเชญพระอปคตไปยงทศตะวนออก ทศเหนอ ทศตะวนตกเฉย งเหนอ และทศใตกอนนมนตไปประดษฐานทหอพระอปคตทางดานตะวนออก หออปคตจะมเครองประกอบเปนเครองบวชพระ (บาตร ผาไตร รม รองเทา ไวแจทศตะวนออกทเดยว) มเครองส ไวสทศ ประกอบดวย 4 กระทง (มหมาก เมยง กลวย ออย แกงสม แกงหวาน อยางละสคา รวมเปน 16 คาในกระทงหนงๆ) เมอแหมาถงวดแลวจะมการสวดอย มมวด เรยกวามาทาพธผอกปราบมาร อย 4 มม สวดมมละ 3 บท (สวดคาถาปราบมาร) เมอสวดแตละมมเสรจแลวกยงปน ยงแจละนด หากยงแลวเสยงไมดงหรอปนไมลน ถอวาแกพญามารไมตกกจะสวดใหมจนกวาจะชนะพญามาร

ชวงเชา เจาพอกวน เจาแมนางเทยม พอแสน นางแตงทกหมเหลา รวมทงผตาโขนก ออกมาเลนรอบวดตลอดวน การเลนผตาโขนนชมชนนาหอเชอวาเลนมาตงแตบรรพบรษและอยากรอฟนประเพณนขนมาใหม ดงนนชมชนนาหอพรอมดวยชมชนบานนาเวยง บานหนามแทง มความประสงคอยากจะนาผตาโขนไปเลนในงานบญหลวงในชมชน จงไดขออนญาตเจาแสนเมองในงานเลยงปหอนอย (วญญาณของผเจานายองคหนงของเมองดานซาย ประทบอยหอนอย) ใหมการเลนผตาโขนไดเชนเดยวกบชมชนดานซายชวงกอนป 2530 ซงเจาแสนเมองกไดอนญาตใหเลนได แตเลนไดเฉพาะผตาโขนเลกเทานนสวนผตาโขนใหญเลนไดเฉพาะวดโพนชย ซงแสดงใหเหนการปรบเปลยนทเชอถอมาตงแตดงเดมวาเลนผตาโขนไดเฉพาะวดโพนชย กลบกลายเปนเลนไดในชมชนรอบวดโพนชยดวย ซงสรางความภาคภมใจ และความรสกรวมในวฒนธรรมดานซายเพราะชมชนทไดนาประเพณผตาโขนไปเลนนนถอเปนชมชนดงเดมเชนเดยวกน

งานบญหลวงของชมชนนาหอในชวงบายนน จะประกอบพธเชญพระเวสสนดรชาดก เขาเมอง กมพระสงฆ 4 รป พรอมดวยชาวบานนาโดยเจาพอกวน ไปประกอบพธบายศรสขวญพระเวสสนดร ณ บรเวณรมสระทางเขาวดศรภม เสรจพธแลวกเชญพระเวสสนดร เขาเมอง มขบวนแหประกอบดวย ชาง/มา บายศร พระสงฆ 4 รปจะนงเสลยง แลวชาวบานกชวยกนหามเขามาในวด แลววนรอบโบสถ 3 รอบ เสรจแลวจดบงไฟถวายพญาแถน เพอขอฟาขอฝนบรเวณหลงศาลาการเปรยญวดศรภม ประมาณ 18 นาฬกา (6 โมงเยน ) ชาวบานจะออกมารวมตวกนอกครงทวด เยนนจะมการสวดมนตเยน แลวฟงเทศนมาลยหมนมาลยแสน สวดบนตนพระโพธสตว สวดอตปโส แลวกพกผอนในโบสถ พอประมาณต 3 อาราธนาเทศนสงกาส เทศนสงกาสแลวกเทศน 12 กณฑ ตลอดทงวน ระหวางฟงเทศนจะจดเทยน หวานขาวตอกแตก ตฆอง เปนการหวานใหเทพบตรเทพยดามารบกองบญ

เมอเทศนเสรจสนทนครกณฑ จะมพธการคารวะมหาชาต (การคารวะ แตงขน 5 แลวพระสงฆจะประพรมนามนต ญาตโยม จรงๆ แลวคอขอขมา การมาวดอาจบวนนาลายใสกลางวด เปนการลางบาป ) กถอวางานบญหลวงไดเสรจสนตอนเยนวนท 3 ของงานฯ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

งานบญหลวงเปนงานทชมชนนาหอใหความสาคญเปนพเศษกวางานอนๆ ในฮตสบสองเนองจากตองใชเวลาหลายวน ชมชนถอเปนวนหยดไมไปประกอบกจกรรมใดๆ ในเรอกสวนไรนา ลกหลาน ญาตพนองแดนไกล กถอโอกาสนมาเยยมเยอนญาตและครอบครวของตน งานบญหลวงเปนภมปญญาอยางหนงของการสรางสมานฉนทของผคนในชมชน เพราะนอกจากการรวมแรงรวมใจของผคนในการเตรยมเครองรอย เครองพน ขาวปลาอาหาร สถานท และเครองประกอบพธกรรมตางๆ แลว ยงแสดงถงภมปญญาดานตางๆ เชน ภมปญญาดานอาหารในพธกรรมและอาหารจดเลยงผคนในงานบญ ภมปญญาดานศลปหตถกรรมผาน บายศรพระเวสสนดร ผาพระเวส และการจดตกแตงสถานท ภมปญญาดานวรรณกรรมผานการเทศนมหาชาต ตลอดจนสะทอนถงความเชอตางๆ อาทเชน ความเชอเรองเจาอาทวด ความเชอเรองพระอปคต ตลอดทงการละเลนผตาโขน สวนผคนในชมชนใกลเคยง กถอโอกาสมาเทยวชมงาน มารวมทาบญโดยทาตนกณฑหลอนมาถวาย ถอเปนการสรางความสามคคภายในชมชนทองถนไดอยางโดดเดนอกฮตหนง แตเปนทนาสงเกตวา งานบญหลวงนน ผมารวมงานสวนใหญเปนผสงอาย เพราะคนรนใหมใหความสาคญตอการทามาหากน และชวงเวลาของการจดงานบญตรงกบวนราชการ เดกและเยาวชนไมไดมโอกาสมารวม ซงอาจจะมผลตอการสบทอดงานบญประเพณกบคนรนใหมกเปนได

ภาพประกอบท 9 งานบญหลวงชมชนนาหอ เดอนเกา บญขาวประดบดน บญขาวประดบดน เปนบญทเกยวกบการอทศสวนกศลใหกบญาตพนองทลวงลบไปแลว โดยจดในวนแรม 14 คา เดอน 9 วนนชาวบานจะนาอาหารคาวหวานใสหอใบตองโดยเยบเปนกระทงมาถวายพระ พระสงฆจะทาพธอทศสวนกศลให แลวกรวดนา(หยาดนา) อทศสวนกศลใหญาตพนอง เจากรรมนายเวร เสรจแลวกเอาไปฝงดนไวขางๆ วด พรอมบอกกลาวญาตพนองมารบผลบญ บญขาวประดบดนน เปนการแสดงความกตญญตอบรรพบรษทลวงลบไปแลว

เดอนสบ บญขาวสาก เปนการทาบญอทศสวนกศลใหเปรตชน หรอเพออทศบญกศลไปใหผทลวงลบแลวไดรบบญกศลทญาตมตรแตละคนทาไปใหในทกๆ ป ตรงกบวนขน 15 คา เดอน 10 ชาวบานจะนาอาหาร คาว หวาน ผลไม ปลาแหง ทกอยาง รวมใสโกย (ชะลอมทสานดวยไมไผ)พรอมเขยนชอญาตพนองทอทศสวนกศลใหใสในโกยดวย แลวนามาถวายพระในตอนเชา มผนาคากลาวถวาย เสรจแลวประเคนใหพระสงฆ แลวกรวดนา

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

รบพรและอทศสวนกศลใหญาตผลวงลบ หลงจากเสรจพธแล ว จะนา เอาโกยไปถวายเจาอาทวด (อารกษวด) สม ( หนาพระเจาใหญ) หอพระแกว (หนาหงพระแกวอาสา) หนาคอง (กฏทเจาอาวาส) กระจายกนไปทละโกย

ภาพประกอบท 10 โกยซงชาวบานนามาถวายพระอทศสวนกศลใหญาตทลวงลบและภาพชาวบานมารวมงานบญ

เดอนสบเอด บญออกพรรษา ท าผาสารทผงถวายวด บญออกพรรษาน สาหรบชมชนนาหอจะเรมเตรยมตงแตวนขน 14 คา คอมการไปตดไมมาแตงผาสารทผงอยทบาน ซงอาจทาเปนกลมญาต หรอครวเรอนตามแตศรทธา ตนผาสา รทผงจะประกอบดวย สบ เครองใช ผาสบง ดนสอ ธป เทยน มาตกแตงตนผง พอถงวนขน 15 คา ชาวบานกลมหนงจะนามาแตเชา ประมาณตหา เพอใหพระสงฆทาพธอทศสวนกศลใหกบญาตพนองทลวงลบ และมาทาบญถวายอาหารพระ ถวายตนเผงตามปกต ในวนเดยวกนประมาณสโมงเยนชาวบานททาในแตละครอบครวกจะแหมาพรอมกน มาถงวดเวยนรอบโบสถสามรอบแลวถวายพระสงฆ กรวดนารบพรถอวาเสรจพธ ภาพประกอบท 11 ขบวนแหผาสารทผงเพอนามาถวายพระในชวงเวลาสโมงเยน

เดอนสบสอง บญกฐน การจดงานบญกฐนนน อนดบแรกตองมการจองกฐนกอน โดยจะตองจองกอนสองเดอน ตดประกาศใหทราบ เจาภาพผจองกฐนกจะหาวนฤกษด มความสะดวก พอถงวนงาน กจะบอกกลาวญาตพนองมารวมงานบญ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

พอถงวนงานจะมการแตงเครองและตงองคกฐนทบานเจาภาพ หากเปนกฐนสามคคกจะมารวมกนหรอโฮมกนตงองคกฐนอยทวด ชาวบานจะนาเครองกฐนมาโฮมกนตามกาลงศรทธา เครองกฐนประกอบดวย เครองบวช 3 ชด ชดเครองครว มจอบเสยม ไดเวลาทอดกแหรอบวด มาถวายพระ กลางคนวนโฮมมการคบงน และนอนเฝากฐน รงเชาหลงตกบาตรกรวดนาเสรจแลวกแหรอบโบสถสามรอบแลวถวายกฐน ถอวาเสรจพธ การทาบญกฐนถอเปนอานสงสทยงใหญเพราะในหนงปจะมโอกาสทาบญนเพยงเดอนเดยว สวนเดอนอนๆ ถอเปนการทาบญผาปา

ภาพประกอบท 12 ขบวนแหบญกฐนของชมชนนาหอ

ประเพณตามฮตสบสองของชมชนนาหอทงสบสองเดอนดงกลาวนน จะเหนวาประเพณบางอยางมความคลายคลงกบฮตสบสองของชมชนอนๆ ในดานซายโดยทวไป แตประเพณบางอยางจะปฏบตหลง ชมชนดานซายเพราะมความเกยวของกบความเชอเรองผเมองดานซาย กลาวคอจะนบถอผ เมองดานซายในเชงเครอญาตในฐานะทใหญกวา อยางเชน ประเพณเลยงป ประเพณบญหลวงซงจะตองใหเลยงหอหลวงและหอนอยกอน หรอใหวดโพนชยจดงานบญหลวงกอน ชมชนนาหอจงจะสามารถหาวนจดงานบญเลยงปและบญหลวงได ประเพณทมความเชอเฉพาะชมชนนาหอ และชมชนบานหนองผอ จะไปทาบญรวมกนคอ ทาบญไหวภผาแดด เพราะชมชนตงอยใกลภผาแดดและนบถอเจาภผาแดด ภเขาสาคญของชมชน แมชมชนจะปฏบตตามฮตคองประเพณสบสองเดอนเชนอดต แตมบญประเพณบางอยางทเรมหายไปจากชมชนเพราะความเจรญทางเทคโนโลยเขามาทดแทนวถการเกษตรแบบดงเดม ทาใหความเชอและพธกรรมบางอยางหายไปจากชมชน เชน บญคณลาน ยงหลงเหลอประเพณนในชมชนนอยมาก หรอแมแตบญกองพระทรายแปดหมนทหายไปหลายสบปเพราะขาดภมปญญาทมความสามารถในการอานใบลานเรองพญาคนคากและจาปาสตน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

อยางไรกตาม ชมชนนาหอยงคงถอฮตคองตลอดสบสองเดอนดงน

ปฏทนประเพณของชมชนบานนาหอ

เดอน ประเพณปจจบน ประเพณในอดต เจยง ย

สาม ส หา หก เจด แปด เกา สบ

สบเอด สบสอง

บญคณลาน บญขาวกรรม

บญขาวจ บญแจกขาว สงกรานต

สดซาฮะบาน เลยงหอ/เลยงภผาแดด

บญหลวง ขาวประดบดน บญขาวสาก

บญออกพรรษา/ทาผาสารทผงถวายวด บญกฐน

เดอน 3 บญกองพระทรายแปดหมน

2) ความเชอและพธกรรม (โหราศาสตร ไสยศาสตร)

ในเรองความเชอและพธกรรมของชมชนนาหอนอกเหนอจา กฮตสบสองนน มกเปนความเชอดงเดมตามความเชอของบรรพบรษดงทมปรากฏรองรอยในใบลานซงเปนความเชอเกยวกบโหราศาสตรและไสยศาสตรทพอจะสรปความเชอและพธกรรมสาคญไดดงน - ความเชอเกยวกบโหราศาสตร

โหราศาสตรเปนวชาทวาดวยการทานาย และการพยากรณ โชคชะตาของมนษย ปรากฏการณตางๆ จากการสนทนากลมของทมวจยและปราชญทองถน พบวา มความเชอทชมชนยงคงยดถอ ไดแก ความเชอเรองโหราศาสตร เชน ความเชอเรองฤกษยาม ความเชอเรองชะตาชวต ความเชอเรองพระราห ความเชอเรองเคราะห มรายละเอยดดงน - ความเชอเรองฤกษยาม

กอนทผคนในชมชนนาหอจะประกอบงานมงคลหรออปมงคลตางๆ เชน งานแตงงาน งานทาบญบาน การเดนทางไปคาขายตางๆ หรอแมกระทงวนฌาปนกจศพ จะตองใหผรซงเปนปราชญทองถนหาฤกษงามยามดกอน เพอความเปนสรมงคล หรอไมเปนผลรายตอเจาภาพ

ชมชนมความเชอวาในรอบแตละเดอนจะมวนอปมงคล จะไมกระทางานบญตางๆ ไดแก ยหาสองสอง เปนมอบด (หมายถงเดอน 2 และเดอน 5 วนไมดคอขน 2 คาแรม 2 คา)

สเจดสส เปนมอบด (หมายถงเดอน 4 กบเดอน 7 วนไมดคอขน 4 คาแรม 4 คา) หกเกาหกหก (หมายถงเดอน 9 กบเดอน 6 วนไมดคอขน 6 คาแรม 6 คาเปนวนไมด)

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

แปดสบเอดแปดแปด (หมายถงเดอน 8 และเดอน 11ขน 8 คาแรม 8 คา เปนวนไมด) สบสองสาม (หมายถงเดอน 12 และเดอน 3 วนไมดคอขน 12 คา แรม 12 คา ) วนนจะหามเดดขาด ถอเปนมอเกากองหรอลมหลวง หามแมวนเผาศพ เพราะจะแพเจาภาพ วนแตงงานกหาม หากใครฝาฝนจะอยดวยกนไมได ถอวาวนลมหลวงจะหามทงงานบญและงานมงคล การคาการขายกไมด เปนวนอปมงคล (สนก หมอาจ และพฒยา นนทะโคตร, สมภาษณ, 15 ธนวาคม 2555) นอกจากขอหามในเรองวนแตละเดอนแลว ในชมชนยงถอฤกษของเวลาประกอบพธมงคลตางๆ ดวย ดงทศรศกร วลลโภดม และคณะ (2548 : 123) กลาววา ฤกษงามยามดของวนอาทตยและวนพธคอเวลาเชาตงแตต 5-8 นาฬกา เรยกวาเวลาตองกลวย (ใบเลอม) ตอนเชาดวงตะวนเรมสองแสง กระทบใบกลวยจะเกดแสงสเลอมๆ เรยกวา เวลา “ตองกลวยเลอม” ถอวาเปนเวลาฤกษดยามด วนศกรและวนเสาร เวลางายแก คอเวลา 9-11 นาฬกา (งาย แปลวาเวลาอาหารเชา เรยกวากนขาวงายเวลา 8-9 นาฬกา ถาลวงเลยเวลานไปถงเวลา 10-11 นาฬกา เรยกวาเวลางายแก) วนจนทร คอเวลาเทยงหรอเวลา 12 นาฬกา เปนเวลาสนกวาทกวน วนพฤหสบดคอเวลาตงแต 13-15 นาฬกา (เวลาบาย) วนองคารคอเวลา 16-18 นาฬกา หรอเรยกอกแบบชาวบานวาเวลาควายเขาแหลง (แหลงคอคอกซงอยบรเวณใตถนบาน) เวลา 17-18 นาฬกา ชาวบานจะตอนววควายเขาคอก

- ความเชอเรองดวงชะตา ความเชอเรองดวงชะตา เปนความเชอเกยวกบการทานายชะตาชวตในอนาคตวาจะ

เปนอยางไร เมอบคคลอยากทราบชะตาชวตของตนในรอบป หรอหนมสาวจะแตงงาน ผใหญจะผกดวงเพอดวาเปนเนอคกนหรอไม แตงงานกนแลวเปนอยางไร กจะมาหาหมอด ทานายชะตาจากวน เดอน ป เกด หากป นนๆ ไปตกสงทดกถอเปนโชค หากไปตกสงทไมดกจะตองแกดวงชะตา เพอผอนหนกใหเปนเบา ความเชอเรองดวงในแตละป หรอหากดวงสมพงศตอกนกเปนเนอคกน ดงตวอยางคาทานาย

ภาพประกอบท 13 ภาพชะตาประจาปเกดชาย -หญงตามตาราพรหมชาตโบราณ

ชายหญงใด ตองการอยากทราบวา ในระยะปใดดวงชะตาปทตกนน จะดหรอราย ทานใหถอหลกทานายตามหวงระยะปทตกนนแล

ถาเจาชาตาประจาเกดเปนชาย ใหนบเรมตนอายจากเจดยเวยนไปทางขวามอใหครบ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

อายปจจบนน (อยาลม หญงนบไปซาย ชายนบไปขวา จนครบเทาอายปจจบนของทาน ) ถาเจาชาตาเปนหญง ใหนบเรมตนอายจากเจดยเวยนไปทางซายมอ จนครบอาย

ปจจบนน 1. ถาตก เจดย ทานวา ปนนจะอยรมเยนเปนสข จะมสขกายสบายใจ จะไดทาบญ

กศลในศาสนา ปรารถนาสงใด ยอมไดสมใจนกแล 2. ถาตก ฉตรเงน ทานวา ปนนจะมลาภผลเงนทอง ใชพอสบายไมเดอดรอนกายใน

ครอบครว ไปทางทศใด จะมคนอปถมภคาชพอประมาณแล 3. ถาตก คอขาด ทานวา ปนน จะประสบความรอนอกรอนใจ จะมคดความถงโรงถง

ศาล ทาใหตองเสยเงนทองของรก ไมมเวลาประกอบอาชพ ทามาหากนอยางปกตสข ไมดเลย 4. ถาตก เรอนหลวง ทานวา ปนนจะมดมความสขกายสบายใจ จะมท พงพงในความ

อนเคราะหในเรองความเปนอย เปนขาราชการจะไดเลอนยศถาบรรดาศกดดแล 5. ถาตก ปราสาท ทานวาปนนวาจะมความสขอยางยง จะประสบโชคลาภมากมายใน

ชวต คดสงใดจะไดสมปรารถนา ดนกแล 6. ถาตก ราห ทานวาปนนจะเดอดรอนใจอาจจะมเรองทะเลาะววาทเปนคดความจะม

คนมาคอยยแหยใหวนวาย หรอ หาเรองราวใหเราตองเดอดรอน จะมปวดหวตวรอนเปนประจา ไมดแล 7. ถาตก ฉตรทอง ทานวา ปนนจะมเกยรตยศปรากฏในฝงชนทวไป ไปสารทศใดๆจะ

มคนคอยอปถมภคาช ไมเดอนรอนเลย ดนกแล 8. ถาตอก เทวดาขเตา ทานวา ปนนคอนขางด จะมคนคอยชวยเหลอในหนาทการ

งาน แตระวงบรวารจะนาความเดอดรอนมาให ดปานกลางแล 9. ถาตก คนตองขอคา ทานวา ปนนถงคราวเคราะหหามยามรายจะมเรองวนวายใน

บานและครอบครวและตนเอง จะถกจองจาหรอไมมความสขกายสบายใจเลย 10. ถาตก พอหมอ ทานวา ปนนจะมคนมาขอความชวยเหลอรบอาสาเจานายจะไดด

แตจะมความสขไมมากนก จะทกขกายทกขใจพอประมาณ ดปานกลางแล 11. ถาตก แมมด ทานวา ปนนจะมคนนาลาภมาให แตตองแลก เปลยนกบความ

ชวยเหลอจากเจาชะตา มความสบายใจพอประมาณแตจะเหนอยใจ ดปานกลางแล 12. ถาตก นาคราช ทานวา ปนนจะมอานาจวาสนา ชะตากาลงด มคนมาออนนอม

ยอมเปนคนรบใช จะไดลาภจากบรวารและผใหญ แตใหระวงคาพดและอารมณใหมาก ดปานกลางแล (สนก หมอา จ ส มภ า ษณ 2 มน า คม 2556 แ ละพย า กร ณ 12 ร า ศ ตา มแบ บพรห มชา ตขอ งไท ย โบ ร า ณ . http://www.oknation.net เขาถงเมอ 11 มนาคม 2556)

- ความเชอเรองพระราห และความเชอเรองเคราะห

ความเชอเรองราหและความเชอเรองเคราะห เปนความเชอทตอเนองมาจากความเชอเรองดวงชะตา กลาวคอเมอตรวจดดวงชะตาแลววา ตกราห ตกคอขาด คนตองขอคา ถอวาปนนมเคราะหจะตองทาพธสงพระราห และทาพธเสดาะหเคราะห เพอใหดวงดขนหรอผอนหนกผอนเบาได

พธสงพระราห จะกระทาเมอดวงชะตาตกพระราห ซงคนสมยโบราณมความเชอวา

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

"ราห" เปนเทพฝายมารหรอทเรยกวา "เทวบตรมาร" มผวดา มฤทธมาก สามารถบดบงพระจนทรและ พระอาทตยได ตามตานานเลาวา เมอคนอายครบรอบ 12 ป จะมราหมาเสวยอายหรอแทรกครงหนง คนทราหเสวยอายนนจะมความทกขรอนกลมอกกลมใจ ไข ปวย เกดอบตเหตเจบหรอ ตายกม ดงนน โบราณทานจงมธรรมเนยมสงราห เพอใหอยเยนเปนสข นยมทากนในวนเสาร (www : isangate.com สบคนเมอ 5 มนาคม 2556)

สาหรบชมชนบานนาหอมพธกรรมสงพระราหนนมกกระทาในตอนเชาคอกอนเทยง แตงเครองเทากบอาย เครองประกอบดวย ชอ ธง เสวตฉตร กลวย ออย ขาวตอกดอกไม แกงสม แกงหวาน ขาวดา ขาวแดง (พด อนแกว, สมภาษณ, 20 กมภาพนธ 2556) สวนพธกรรมสะเดาะหเคราะห กมความเชอคลายกบการสงราห จะประกอบพธน เมอชะตาตกคอขาด คนตองขอคา การสะเดาะเคราะหของชมชนนาหอ ตองทาโดยหมอสดขวญ พราหมณ ทมความร เครองประกอบพธประกอบดวยเครองบชา ในวนทาพธโดยใสในกระทง 12 ชอง มขาวดา ขาวแดง หมากพล บหร ขาวสาร ปลาเผา พรก เกลอ และอน ๆ อกหลายชนด มบรวาร ชาง มา และปกธงรอบ ๆ กระทง ผเปนหมอแตงแกจะทาพธสวดพทธคณ ธรรมคณ สงฆคณ ใหผสะเดาะเคราะห สดทายมการรดนามนต ผกแขนใหผเขาพธเสดาะหเคราะห เชอวาพธเสดาะหเคราะหจะชวยปดเปาสงชวรายทคอยรงควาญทาใหเจาของดวงชะตาไดรบความทกข ความเดอดรอน

- ความเชอเรองหกไมไลยาม ความเชอเรองหกไมไลยามเปนความเชอโหราศาสตรอกรปแบบหนงซงเปนความเชอ

ในชมชนนาหอ หากผคนในชมชนมความเดอดรอน เชน ของหาย เจบปวยไปรกษากบแพทยแผนปจจบนแลวไมหาย หรอลกหลานในบานรองไหงอแง กจะไปหาหมอประจาหมบานเพอใหสองหาสาเหต (หาขอหาแขว) ในพธกรรมนนจะเรมจากแตงขน 5 คาคาย 20 บาท แลวหมอยามกจะนาขนไปขนหงพรอมกบทาพธกรรม ผทมาหากจะเลาถงความเดอดรอนและถามถงสาเหตของความเดอดรอน หมอกจะบอกกลาวถงสาเหต เชน ไปบนบานนางธรณไวแลวไมไดแกบน ผดผไรผนา ผเชอ(ผบรรพบรษ) แลวหมอกจะบอกวธแก เชน แกบนนางธรณกจะถวายดวยขาวหวาน 5 พา 7 พา แลวแตกรณ (ขาวคลกนาออยนาตาล) หรอ ผดผไรผนากจะแกดวยเปดในซอง (ไขเปดตม 2 ฟอง คาหมาก-พล หมากและ(สะบา) บกขาง (ลกขาง) เปนตน (ม วงคร,สมภาษณ, 15 มนาคม 2556)

นอกจากความเชอเกยวกบโหราศาสตรแลว นนยงมความเชอเกยวกบไสยศาสตร ไดแก ความเชอเรองผและสถานทศกดสทธ เชอเรองแมกาเลด ความเชอเรองขวญ ความเชอเรองผ สวนความเชออนๆ เชน ความเชอเรองขะลา (ขอหามตางๆ) เรองแมโพสพและนางธรณ ดงรายละเอยดดงน - ความเชอเรองผและสถานทศกดสทธ จากการสนทนากลม การสมภาษณผรของทมวจยชมชนนาหอ ตลอดจนการศกษาเอกสาร งานวจย พบวาความเชอเรองผยงฝงแนนในโลกทศนของผคนในชมชนนาหอ มทงผทใหคณและใหโทษ สามารถจาแนกไดดงน

- ความเชอเรองผฟาผแถน ผฟาผแถน เชอวาเปนเทวดาทอยบนฟามอานาจเหนอมนษยทงหลาย สามารถ บนดาลใหเกดความเปนไปตางๆ ทงทางดและรายตอชวต คน สตว และพชพนธตางๆ ในโลก ฉะนน มนษยจะตองปฏบตตนใหถกตองตามประสงคของผฟาหรอผแถน เพอทจะใหแถนมความเมตตาและบนดาลใหเกดความสขแกตนได ถาผใดกระทาสงทไมสบอารมณแถนกอาจไดรบภยพบต (จารวรรณ ธรรมวตร. 2530 : 86-87)

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ความเชอเรองผฟาผแถนของชมชนนาหอจะสะทอนผานพธกรรมการสวดวรรณกรรมพญาคนคากในงานบญกองพระทรายแปดหมน การจดบงไฟถวายแถนในงานบญหลวงเพอขอฟาขอฝน - ความเชอผเจานาย (เจาบาน)

นอกจากนนยงมความเชอในเรองผเจานายหรอผเจาบาน ผคนชมชนนาหอจะเรยกวา เจานาย หรอผเจาบาน ซงหมายถงวญญาณของบคคลศกดสทธทมบทบาทสาคญโดยมฐานะเปนชนชนเจานาย (ชนชนสง) หรอบคคลธรรมดาทไดรบการยกระดบใหเปนบคคลทมสถานภาพสงกวาบคคลสามญทวไป ผานตานานและพธกรรม ทงนอาจมตวตนจรงในประวตศาสตร หรอปรากฏอยในโลกของจนตนาการ (พยงพร นนทวศรต. 2555 : 8) ผเจานายทชมชนนาหอนบถอเชอวาเปนบรรพบรษทไดอพยพมากอตงชมชน เมอถงเดอน 7 กลมวญญาณผเจานายจะมาประทบทรงผานรางเจาพอกวนและเจาแมนางเทยมเพอพบปะลกหลาน ผเจานายองคสาคญของชมชน ไดแก

- ต านานเจาพอหาญหา เจาพอหาญหาจะประทบทรงผานเจาพอกวนในวนเลยงป เดอน 7 เชอวาเจาพอหาญหามพชายเปนเจาพอบานเดน (เจาเมองวง) และมนองชอเจาพอโวหารหรอเจาพอหาญหก (บานหวฮอม) พนองเหลานไปๆ มาๆหากนเสมอ โดยเฉพาะชวงพธเลยงป มหนาทรกษาดานหนหาว บ.นาหอ เชอวาเปนคนกลมแรกทกวาดตอนผคนมาอยนาหอแลวไปสรางพระธาตศรสองรก เปนเสมอนทหารอยใตบงคบบญชาของเจาพอบานเดน เมอครงทเจาพอหาญหาอพยพมาจากเวยงจนทน ไดเดนทางมาพรอมๆกบเจาพอฤทธแสง ซงอาจเปนนองหรอเปนเพอน นอกจากนนยงมหลวงวฤทธ เจาพอหลวงฤทธเดช หลวงวเศษพรอมครอบครวไดแก แมกนนะลา อายกางจาปา และอายแปดบาง (พฒยา นนทะโคตร, สมภาษณ, 17 พฤศจกายน 2552)

- ต านานเจาฤทธแสง เชอวาเจาฤทธแสงเปนทหาร พาผคนอพยพมาจากเวยงจนทนเพราะภยสงครามมาพรอมๆ กบเจาพอโวหาร เจาพอหาญหา อาจเปนญาตพนองหรอเปนเพอนกน เจาพอฤทธแสงเชอวา เปนเจาพอตาไฟ มตาทพยมองเหนทวเมอง (พฒยา นนทะโคตร. สมภาษณ, 17 พฤศจกายน 2552)

- เจาหลวงวเศษ เชอวาเปนทหารและพาผคนอพยพมาอยนาหอ หนศกมาแต เวยงจนทน มาดวยกนกบหลวงวฤทธ เจาพอฤทธแสงซงอาจเปนพนองกน หลวงวเศษมความสามารถในร บศกรบเสอ มภรรยาชอแมกนนะลา (คามง ศรณรงคฤทธ, สมภาษณ, 1 มถนายน 2553) - ต านานเจาแสนเมอง เชอวาเจาแสนเมองคอดวงวญญาณของอปฮาตทไดรบมอบหมายเชนเดยวกนกบเจาเมองวงใหชวยบรหารบานเมองคกบเจาเมองวง ตาแหนงนอาจเรยกอกอยางหนงวาเจาเมองแสน ซงเปนชอเดยวกน เปนแมทพใหญในสมยพระเจาฟางม ในความเขาใจของชาวบานแลวเจาแสนเมองจะเปนผไปตรวจด รกษาเมองทวราชอาณาจกร วนหนงไปไดไกลถงแสนเมองดงนนในหมบานตาง ๆ จะทาหอผรบเจาแสนเมองไวปกปกรกษา เจาแสนเมองมบทบาทหนาทในการแตงตงตาแหนงสาคญ หรออาจเลอนตาแหนง และปลดตาแหนงแสนทมขอบกพรอง ชแนะ ตกเตอน สงสอนลกเผงลกเทยน หรอกวนจาในหมบานตาง ๆ ทเปนบรวาร นอกจากนนเปนผทาหนาทพธกรรมสาคญในเดอนส กลาวคอ เปนแขกของเจาเมองวง ทาหนาทฆองชางมา ทาพธกรรมเลยบไหเหลาซงคลายกบพธกรรมแรกนาขวญ และผกแขนลกเผงลกเทยน หากนกถงเจาแสนเมอง เพยงยกมอสาธเหนอหว เจาแสนเมองกรบร และพระองคมทประทบอยหอนอย (สมฤทธ สภามา, สมภาษณ, 14 พฤศจกายน 2552) เจาพอกวนคนปจจบนคอเจากวนตอง เสนานช เจาแมนางเทยม นางคา มง ศรณรงคฤทธ มพอแสน นางแตง คอยดแลรกษาปฏบตพธกรรมทชาวบานมาแกบนและเลยงบานทกป (รายชอเจาพอกวน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ม นายจอก เสนานช นายซม เสนานช นายนวม เสนานช นายส เสนานช นายตอง เสนานช คนปจจบนป 2556) (นางเทยม นางสดา นางประนอม นนทะโคตร นางคามง ศรณรงคฤทธ คนปจจบนป 2556)

ภาพประกอบท 14 พธกรรมเลยงปของชมชนนาหอ ความเชอเรองอารกษวด

นอกจากความเชอเรองผเจาบานแลว ชมชนนาหอเชอวาวดศรภมมอารกษวด คอผรกษาวดเชอวาเจาอารกษวดม 2 องคคอ เจาอาฮกหลกคา และเจาอาท เจาอาฮกหลกคาเปนตาแหนงท แตงตงโดยเจามหาชวตลาว เชอวาเปนวญญาณของพระสงฆทมชอเสยงในอดต อาจเปนผกอตงวด เมอมรณภาพไปแลว ศพไดฝงไวระหวางโบสถกบเจดย ผคนใหความเคารพนบถอเรอยมา มความเขดยาพระสงฆองคใดไมมศลหรอไมมฌานทแกกลาหรอไมมความซอสตย จะอยจาวดไมได หากจะมงานวดหรองานในเลยงบานตองบอกกลาวเจาอาฮกหลกคา ศาลจะอยหลงโบสถเกา ผหญงจะขนหรอเขาใกลบรเวณนนไมไดถอเปนพนทศกดสทธ และในบรเวณทใกลกนนน สวนเจาอาทนน เชอวาเปนเจาอาวาสวดองคแรก เมอมรณภาพไปแลวแตชมชนยงใหความนบถอ ) หากชมชนมงานในวดกจะทาพธเซนไหว นอกจากนนในบรเวณวดยงมหอขนาดเลก เชอวาเปนทประทบของหลวงปซงเคยไปรวมเลยงปกบเจาบานดวย (พฒยา นนทะโคตร, สมภาษณ, 17 พฤศจกายน 2552) ภาพประกอบท 15 เจาพอกวนไหวหอเจาอาทวดศรภม และไหวหอหลวงปในวนเปด โครงการวจยฯ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

- ความเชอเรองผบานผเรอน ความเชอเรองผบานผเรอน หมายถงหวหนาครอบครวทถงแกกรรม (ปยาตายายพอแม) ดวงวญญาณของทานจะสถตอยใกลๆ ลกหลานคอยปกปองคมครองใหรมเยนเปนสข ประกอบอาชพทาไร ทานาไดผลผลตสมบรณ ลกหลานทกคนตองรกใครปรองดอง ชวยเหลอหวงหาอาทรซงกนและกนใครฝาฝนกจะเกดเจบไขไดปวยหรอเกดเหตเภทภยตางๆ ได หากสมาชกในครอบครวคนใดประสบเหตเภทภย จะไปหาหมอยามเพอจบยามวามผตนใดมารบกวนและจะมาเอาโทษอยางไร เมอไดความชดตามทหมอยามบอก ลกหลานจะปฏบตตามเชน ใหขอขมาลาโทษ หรอนาอาหารไปเซนไหวแลวแตกรณ เครองเซนไหวกจะมอาหารหวานคาวประเภทตางๆ เชน ขาวสวย ปลาปง หรออาหารอนๆทผตายชอบกน โดยลกหลานจะจดสาหรบทเรยกวา พาขาวนอย ยกไปเซนไหวทสวนหลงบาน เวลาเซนจะจดเทยน บอกกลาวสงทผปวยไดละเมดตอญาตพนองและสญญาวาจะไมประพฤตตนเชนนนอก

การเซนไหวผบานผเรอนจะกระทาในโอกาสทบานจดงานบญเชน ขนบานใหม งานบวช ตองเดนทางไปทองถนอนๆกจะบอกเลาใหผปยาตายายหรอผ เชอ ทสงสถตอยในตวบานใหร เรองราว โดยจะจดเครองเซนเปนสารบ มอาหารคาวหวาน ดอกไม ธปเทยน ผทาพธจะจดเทยน 1 เลม ไวบนสารบดวย (ศรศกร วลลโภดม และคณะ. 2548 : 134-135) - ความเชอเกยวกบผปา หนองน า ภเขา ชมชนมความเชอวาในปา หนองนา ภเขา จะมสงศกดสทธทเรยกวาเจาปา เจานา และเจาเขา คอยปกปองคมครองทรพยากรธรรมชาตเหลาน เมอผคนจะเขาไปในปาเพอหาของปากจะตองมพธกรรมขออนญาต หรอบอกกลาวเจาปาเจาเขาดวยวาจา จะไมกระทาหรอพดจาลบหล หากกระทาผดจะไดรบความเดอดรอน ชมชนบานนาหอจะมความเชอวาภผาแดด มเจาเขาชอบาวนอยภผาแดด ในชวงเดอน 7 ชมชนจะตองไปทาพธไหวภผาแดด นมนตพระสงฆไปทาบญและเทศนสงกาสใหเจาปาเจาเขา มการแขวนทง และจดบงไฟถวาย ชมชนเชอวาการกระทาดงกลาวทาใหเจาปาเจาเขาไดรบความพงพอใจ นาทาอดมสมบรณฝนฟาตกตองตามฤดกาล

นอกจากนน ชมชนนาหอยงมความเชอเรองผปาอนๆ เชน ผชะมอย เชอวาเปนผปา ผไมมญาต ผเรรอน ไมมตวตน ชอบมาลกขาวของชาวบานทกองไวบนลาน ในอดตชมชนจะมพธปกไมลอมกองขาวทงสทศเพอกนผชะมอยมาลกขาวกอนทาพธนวดขาว และมความเชอวาในปามผพบพม ซงผพบพมคลายคนปา - ความเชอเกยวกบผไร ผนา

ผไรผนาอาจหมายถงผตาแฮก ประจาไรนา เมอไดเกบเกยวขาวหรอผลผลตจากไรนาแลวเจาของไรหรอเจาของนาจะตองทาพธเลยงผเหลานเปนประจาทกป ดวยการนาอาหารคาวหวาน เชน ไกตมทงตว ไขตม ของหวาน บางทกมของชารวยเชน เรอ แพ มด และดาบททาจากตนกลวยถวายดวย (ศรศกร วลลโภดม และคณะ. 2548 : 134)

นอกจากความเชอเรองผดงกลาวแลว ชมชนนาหอยงมความเชอในผอนๆ เชน ผปอบ ผโพง ผพราย ผเปรต

- ผปอบ เปนผชนดหนงสงอยในรางกายของคน ผทผปอบอาศยรางอย เรยกวาเปนปอบ ผชนดนจะออกจากรางผเปนเจาของไปสงสรางของบคคลอนเพอกนเลอดและอวยว ะภายในเปนอาหาร บคคลทถกผปอบสวนมากจะออนแอ หรอเจบปวยออดๆ แอดๆ ผปอบอาจเกดจากบคคลทเรยนวชาเวทมนตร

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

หรอคาถาอาคมจนแกกลา หากบคคลเหลานไมปฏบตตามขอหามหรอนาวชาไปใชในทางทผดเอาเปรยบหรอสรางความเดอดรอนกกลายเปนปอบได

- ผโพง เชอวาเปนผหญง ชอบหากนสงสกปรกโดยเฉพาะกนนาคราคราบเลอดของ หญงทกาลงอยไฟหลงคลอดลก บางครงอาจเหนเปนดวงไฟมาเรวมาก ไลกไมทน จากความเชอนในการอยไฟในสมยกอนซงตองนอนขางกองไฟ กนและอาบนารอนอยในบาน เพอปองกนผโพงจงมกจะเอาหน าม เชน หนามของเครอหวายมาวางไวใตถนบรเวณนาอาบไหลลง (ภาษาถนเรยกวาขสก)

- ผพราย เชอวาชอบกนเลอดของผหญงทคลอดลกใหมเชนเดยวกบผโพง ผพรายอาจ แปลงกายเปนนก เปด ไก คาวาผพราย ยงหมายถงหญงทตายทงกลม ดงนนในสมยกอนในขณะอย ไฟผใหญมกจะหามมใหนอนหลบเกรงวาพรายจะกน (พลายเซยบ)

- ผเปรต เชอวาเปนผเฝาวด รปรางใหญโต ในอดตชาตคนเหลานจะเปนขโมย เมอตาย แลวกลายเปนเปรตเฝาวด

- ความเชอเรองแมก าเลด เปนความเชอเกยวกบทารกหรอเดกนอยทเกดใหมอายประมาณ 1-3 เดอน เชอวา

ทารกจะมแมเกา (แมในอดตชาต) ทยงมความหวงใยตดตามมารงควาญ ขอสงเกตคอเดกจะรองไหโยเยมากในชวงตอนเยน หรออาจเชอวาการแกกาเลด หมายถง การทเดกนอนแลวละเมอ เพราะขวญออกจากรางกายซงชาวบานเชอตามคาโบราณ วา ผนอกบาน ฝปา มารบกวน เพอเอาเดกทเกดมาแลวไปอยดวยทาใหผ เปนแมเชอวาขวญเดกออกจากราง ดงนนผเปนพอแมกจะพาเดกไปทบานหมอพราหมหรอเชญหมอพราหมมาทบานตามความสะดวก การทาพธกรรมนนเตรยมเครองงายๆ คอแตงเครองคายขนหา ไก เหลา อยางละ 1 ตว/ขวด เงน 12 สตางค ชวงเวลาเหมาะสมในการประกอบพธคอในตอนเยน หลงเสรจพธกจะสรงนาสมปอยและผกแขนจากหมอพราหมณเปนเสรจพธ

- ความเชอเรองขวญ ขวญตามทศนะของชาวบาน หมายถง จตวญญาณทมอย กบชวตของคนเราทกคนม

อยกบสตว สงของ ทรพยสนทกชนดของคนเรา ขวญจะตองอย กบรางกายของคนเราตลอดเวลา ถาเวลาใดขวญออกจากรางกายคนๆ นนจะเรมแสดงอาการออนแอเจบไขไดปวย และอาจเสยชวตไปในทสด นอกจากนชาวบานยงเชอวาขวญทจะเรมหางเหนออกจากรางเดมนน ไมเฉพาะแตเร องความตกใจกลว หรอประสบอบตเหตภยเทานน แมแตจากรางยายจากสถานะหนงไปสสถานะหนง หรอยายจากแหงหนงไปส อกแหงหนงโดยกะทนหน เชน การไปทางานตางถน การไปเทยวสนกสนานจนลมตว กอาจทาใหขวญออกจากรางกายไดเหมอนกน ความเชอเหลานจงนามาสการประกอบพธบายศรสขวญ ซงหมายถง การทาพธเพอเชญขวญ หรอเรยกขวญใหมาอยกบเนอกบตวของผนนหรอสงนน (สกญญา ภทราชย. 2528 : 16-18)

สาหรบชมชนนาหอจะทาพธเกยวกบขวญในโอกาสตางๆ เชน พธแตงงาน เจบไขได ปวย ประสบอบตเหตตางๆ เดนทางไปราชการทหาร หรอจะเดนทางไปอยในท ตางถน มโชคลาภใหญ หรอแมกระทงหลงจากเจาพอกวนและเจาแมนางเทยมไดประกอบพธกรรมเลยงปแลว กจะประกอบพธบายศรสขวญเพอเรยกขวญมาอยกบเนอกบตวเพราะในพธกรรมนนเจาพอกวนและเจาแมนางเทยมไดสละรางกายใหผเจานายมาประทบทรง (ภาษาถนเรยกมาอยกบคง)

เมอมผคนในชมชนประสบอบตเหต เชน ตกตนไม รถชน รถลม มอาการทเรยกวาขวญหนดฝอ กจะมพธชอนขวญใหมาอยกบเนอกบตว เครองประกอบพธไดแก เครอง4 (หมาก 4 คาเหมยง4 คา

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

กลวย 4 ผล ออย 4 คา ขาวตม 4 กลบ ไข 1 ฟอง) นาเครอง 4 ทงหมดมาหอดวยผาขาวมาทปไว แลวเอาคาขาวเหนยวแกวง ระหวางพธกจะมคาถาเรยกขวญ หากขาวแกวงแรงกถอวาขวญมาแรง นอกจากนนยงมความเชอเรองขวญดบ ขวญดบคอขวญทออกจากรางกายของคนขณะทยงมชวตอย บางครงมผพบเหนทงๆ เจาตวไมไดไป หากเกดเหตการณเชนนชมชนถอวาเปนลางราย กจะมพธบายศรเรยกขวญมาอยกบเนอกบตว พธกรรมประกอบดวย การแตงเครองบายศรและเครองประกอบเทาอาย หมอพราหมณจะทาพธเปาสกเคเทวดา ไหวพระเชญอาย วาคาถาเรยกขวญ แลวเชญขวญเขาตว ในระหวางพธผรวมพธจะนอน มฝายวนรอบตว หมอพราหมณจะทาพธ เชญขวญมาอยกบเนอกบตว หมอพราหมณจะตองดดวงชะตาเขาดวยถาปนนดวงตกเชอกมดคอ หรอคอขาด ตองแตงเครองตามดวงเขาดวย ถาตกทวไปแกพรหมชาตกหาย (สนก หมอาจ และพฒยา นนทะโคตร , สมภาษณ, 15 มกราคม 2556)

ภาพประกอบท 16 พธบายศรสขวญเจาแมนางเทยมหลงประกอบพธกรรมเลยงป ความเชออนๆ เชน ความเชอเรองขะลา (ขอหามตางๆ) เรองแมโพสพและนางธรณ - ความเชอเรองขะล า ขะลา,คะลา เปนขอหามในการกระทา แสดงออกตางๆ หรอสงตองหาม ตองเวน หามประพฤตปฏบต ไมสมควรทจะกระทา ทงกาย วาจาและใจ หากละเลย หรอลวงละเมดจะเปนอปมงคล เปนบาปกรรม ผดฮตผดคอง นาความเสอมเสย และอาจเกดอนตรายแกบคคลทฝาฝนรวมทงมผลตอสงคมทอยดวย (http://www.baanmaha.com) ความเชอเรองขะลาของผคนในชมชนนาหอนน ผคนยงคงยดถอและปฏบตแมวาคะลาบางอยางไมสามารถอธบายไดดวยเหตผลทางวทยาศาสตร เชน

- แมลกออน หามกนของดอง เทา (ของดบกลวเจบทอง) ผา ปลาชอน แตงโม ฟาน เนอวว หามกน

- แมมาน (หญงมครรภ) หามยนขวางบนได ขวางประต -นกเคาเขาบานกขะลา - งเลอยเขาบาน -นงขาวขาวกลายเปนสแดง - นอนปนหวไปทางตะวนตก คะลา -ใสบาตรถามพระ คะลา

- ความเชอเรองนางนอยธรณ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

นางนอยธรณ เปนเจาแมหรอนางฟาแหงดน แตละครอบครวมความเชอวานางนอยธรณเปนผคมครองลกหลาน ในหนงปจะมการบะบนนางนอยธรณดวยพาขาว 9 พา/12 พา แลวมการแกในปหนงกจะแกตามสงทบนบานไว เชน แตงพาขาว 9 หรอ 12 พา จดเทยน 1 ดอก แลวบอกกลาวใหปกปองคมครองตามดวยตบพนดนสามครง เมอสมาชกในครอบครวจะเดนทางไกลกจะมการ การบะบนหรอบอกถา วนางนอยใหปกปองคมครอง บางคนกอนมาทาบญทวดกบอกนางนอยธรณกอน แลวมาทวด สวนความเชอเรองแมโพสพ ผคนในชมชนนาหอเชอวา แมโพสพเปนเทวดาผหญงท มรางกายหนาตาสวยงาม เปนเทวดาประจาพชพนธธญญาหารโดยเฉพาะขาว ชมชนเชอวา แมโพสพเปนผรกษาขาว ทาใหขาวมความอดมสมบรณ ดงนนในพธกรรมบายศรเลาขาวของชมชนในเดอน 3 จงเปนพธกรรมเพอบชาแมโพสพผรกษาขาวในเลานนเอง ความเชอเรองเวทมนตรคาถากบการรกษาสขภาพ ชมชนนาหอมความเชอในเรองเวทมนตรถาคากบการรกษาสขภาพ ไดแก พธเปาตาแดง เปาหมากเฮง (งสวด) พธจอดกระดก (เขาเฝอกกระดก) และพธดบพษไฟ แตละพธมรายละเอยดพอสงเขปคอ - พธเปาตาแดง เมอมผปวยเปนโรคตาแดง หรอดวงตาไดรบอบตเหตจากวตถตางๆ

ไปกระทบ ทาใหดวงตาอกเสบ ระคายเคอง ดวงตามสแดง บางคนอาจรกษาดวยการแพทยแผนปจจบนแลวไมพงพอใจ กจะไปใหหมอมนตรเปาตาให หลกสาคญคอมการตงคายประกอบดวย ขน 5 เงนคาคายอาจเปน 3 บาท 5 บาท 6 บาทหรอ 12 บาท แลวแตกรณ หมอพราหมณจะมพธแลวเปาทดวงตาของผปวย เปาเชา -เยน แลวเจาะขมนเปนร เอานานมใสในรหวขมนนน แลวนาไปหยอดใสตาคนเจบ เมอหายเจบแลวกจะสมนาคณ (คาตอบแทน) ในภายหลง

- เปาหมากเฮง โรคหมากเฮงเรยกอกอยางหนงวางสวด ผทปวยโรคนบางคนกจะรกษา แบบแผนปจจบน แตบางคนยงคงรกษาแบบแผนโบราณ การเปาโรคหมากเฮงนนจะตงขนคาย ดวยดอกไมสขาว แเละเทยน 5 ค คาคายเปนเงน 5 บาท เงน 3 บาทหรอ 6 สลง ผมารกษากจะมาใหหมอเปาจนกวาจะหาย - พธจอดกระดก (เขาเฝอกกระดก) เปนพธกรรมเกยวกบการรกษาผปวยทไดรบอบตเหตจนแขนหก ผมารกษาจะตองตงคาย ซงประกอบดวย ขน 5 ไขตม 1 ฟอง เหลา 1 ขวด เงน 12 สตางค การรกษาจะทานามนงา ใสเฝอกไม พรอมทงเปาทงเชาและเยน

- พธดบพษไฟ เปนพธกรรมสาหรบสตรคลอดลกใหม ซงจะตองอยไฟ กอนจะอยไฟ จะมพธกรรมดบพษไฟกอน โดยตงคายขน 5 เงน 6 บาท เหลา 1 ขวด ไข 1 ฟอง หมอมนตรจะสวดคาถาแลวเปาไปยงลาตวของแมลกออน เชอวาเมอทาพธนแลวจะทาใหหญงทอยไฟไมรอนหรอถกไฟลวก

บคคลและสถานทส าคญในชมชน

1) ตนมะขามโตก ตนมะขามโตก อายประมาณ 400 ป อยหางจากวดศรภมไปทางทศใต ประมาณ 100 เมตร สนนษฐานวาแถบนเคยเปนเสนทางการคาขายของพอคาท เดนทางจากเวยงจนทนเพอมงหนาไปนครไทย เมอพอคาเดนทางผานไดพกสนคาแลวนามะขามมากนดวย เมอกนเสรจแลวไดทงเมล ดไว เมลดมะขามจงงอกงามกลายเปนมะขามโตก ความสาคญของตนมะขามโตกคอ บรเวณนเคยเปนสถานทสาคญในอดตคอ เปน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ทตงหมบานยคเรมแรก ตอมาเกดโรคระบาด ฝดาษ โรคเรอน ผคนสวนหนงยายไปตงถนฐานทางทศใต กลายเปนหมบานโพนหนอง และผคนสวนหนงยายมาตงถนฐานทางทศเหนอ กลายเปนหมบานนาหอ เมอถงวนสงกรานต ผคนจะพากนไปเลนสงกรานตทใตตนมะขามโตก เชน การเลนหมากและ (เลนสะบา) เลนสาดนาปจจบนนไดเลกใชสถานทนแลว 2) วดศรภม วดศรภม คาวาศรภม หมายถงพนทอนเปนมงคล เปนวดทเกาแกทสดในอาเภอดาน

ซาย สรางเมอ พ.ศ. 2035 ตงอยบรเวณทางทศตะวนตกของหมบานนาหอ (ชอเดมของบานนาหอชอหมบานโพนชาต หรอคนชาต) และไดรบการพฒนาบรณะเรอยมา ไดรบขนทะเบยนวดเมอ วนท 20 มนาคม พ.ศ. 2145 ในอดตนนวดจะเปนสถานทสาคญในแง เปนสถานศกษาเลาเรยน อบรม ใหกบบตรหลานในชมชน โดยเฉพาะบคคลสาคญในทองถน เชน พระแกวอาสา (นายกองแสง) ซงเปนเจาเมองดานซายกไดอปสมบทและไดศกษาอบรมอยทวดแหงนดวย วดศรภม ไดรบพระราชทานวสงคามสมา เมอ พ.ศ. 2399 เขตวสงคามสมา กวาง 6

เมตร ยาว 10 เมตร สงกดคณะสงฆมหานกาย ทดนของวดมเนอท 15 ไร 2 งาน (ทธรณสงฆ) อาณาเขตของวดศรภม (เนอทเดม) ดงน ทศเหนอ ประมาณ 8 เสน 5 วา จดทนา ทศใต ประมาณ 7 เสน 65 วา จดบานนาหอ ทศตะวนออก ประมาณ 8 เสน 7 วา จดถนนศรสขและบานนาหอ ทศตะวนตก ประมาณ 2 เสน 6 วา จดสวนของชาวบาน เนอทขอบเขตของวด (ปปจจบน 2555) วดศรภม ไดรบโฉนดทดนเลขท ออกให ณ

วนท 8 มถนายน 2553 เลขท 13964 เลม 140 หนา 64 อาเภอดานซาย จงหวดเลย ตาแหนงทดนระวาง 5243 IV 2816 เลขทดน 50 หนาสารวจ 2456 ตาบลนาหอ ใหแกวดศรภม สญชาตไทย อยบานเลขท 68 หมท 2 บานนาหอ ตาบลนาหอ อาเภอดานซาย จงหวดเลย จานวนเนอท 9 ไร – งาน 93 ตารางวา วดศรภมมอาคารเสนาสนะ สาคญประกอบดวย

(1) วหาร (อาราม) จานวน 1 หลง ขนาดความกวาง 13 เมตร ยาว 18 เมตร (ตงใน แนวเหนอ-ใต) สมยลานชาง ภายในอโบสถมพระเจาใหญวดศรภมเปนพระประธาน เปนพระพทธรปปนปนปางศรวชย ฝมอชางพนบาน พระเกศามลกษณะเปนกนหอยสดา ยอดพระเกตเปนเปลวเพลง มรศม 4 แฉก ขนาดหนาตกกวาง 69 นว ไหลกวาง 39 นว สง 103 นว อายประมาณ 500 ป

ศาลาการเปรยญ สรางขนเมอ พ.ศ. 2529 - กฏสงฆ จานวน 2 หลง - ศาลาบาเพญกศล จานวน 1 หลง - เมร สรางเมอป พ.ศ. 2540 จานวน 1 หลง - หอระฆง จานวน 1 หลง - หอกลอง จานวน 1 หลง (2) โบสถ (สม)

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

โบสถ (สม) หรอ อโบสถ เปนสมเปดหลงเลกตงอย ดานหนาของโบสถ (ทศเหนอ) มใบเสมาปกรอบทงสทศหลงคามงดวยสงกะส ฝาผนงโลง มระเบยงลอมรอบ ภายในมพระเจานอยประดษฐานอย พรอมปายหามสตรขนไปไหวพระ ดานขางเปนรปปนสงโตและนางธรณบบมวยผม ตดผนงอาฮาม สวนระเบยงจะปนรปพญานาค เชอวามความศกดสทธมากเพราะดานหลงจะตดกบทฝงศพของพระครหลกคา (เจาอาทวด)

(3) เจดยวดศรภม ตงอยภายในวดศรภม หมท 2 ตาบลนาหอ อาเภอดานซาย จงหวดเลย เปนเจดย

หรอธาตในรปแบบศลปะลานชาง อายราวพทธศตวรรษท 23-24 ตงอยทางทศเหนอของสม (อโบสถ) กอสรางดวยอฐถอปนและฉาบปนทผวดานนอก ความสงประมาณ 10 เมตร ลกษณะแผนผงสวนฐานเปนรปส เหลยมจตรสซอนลดขนาดกน 3 ชน ฐานชนลางสดมขนาด 3.8 x 3.8 เมตร ถดไปเปนสวนเรอนธาตทรงสเหลยมจตรสซอนลดขนาดกน 2 ชน เหนอเรอนธาตทง 2 ชนตกแตงเปนชดฐานบว ทบรเวณทองไมมการประดบดวยภาชนะดนเผาเครองเคลอบแบบเขยนลายใตเคลอบใสทง 4 ดาน ดานละ 3 ใบ สวนยอดเจดยเปนทรงบวเหลยม ตอดวยชนบวหงายแบบส เหลยมชอนกนอก 6 ชน ถดขนไปเปนบวงอน 4 ชน ปลายสดเปนยอดฉตรโลหะ 5 ชน

ซงตรงกบรชสมยสมเดจพระรามาธบดท 2 ทรงเปนพระมหากษตรย รชกาลท 10 แหงกรงศรอยธยา ทรงอยในราชวงศสพรรณภม ครองราชยสมบตระหวาง พ.ศ. 2034 – พ.ศ. 2072 เจดยวดศรภมไดรบการบรณะเมอ เมษายน พ.ศ. 2554 โดยสานกกรมศลปากรท 9 ขอนแกน (งบประมาณ 1 ,200,000 บาท ทาการบรณะเมอ เมษายน 2554) วดศรภมสนนษฐานวาสรางมาตงแตสมยทผคนอพยพมาอยอาศยในบรเวณเมองเกา (บานเกา) ในเขตตาบลนาหอ ตอมาจงยายมาตงเมองทบานนาหอ เรยกวา เมองดานซาย เจาเมองดานซายไดเปนผอปถมภวดศรภมมาตลอดเปนเวลานาน แตเมอเจาเมองทชอพระมหาณรงค (ทาวคาสม) ไดยายไปอยท เมองภครงในเขตอาเภอภเรอ พระแกวอาสา (ทาวกองแสง) ซงเปนบตรไดเปนเจาเมองตอจากบดา จงยายเมองดานซายไปอยบรเวณบานหนองคหรอบานดานซายในปจจบนแทน ทาใหวดศรภมขาดผอปถมภดแล จงมสภาพทรดโทรมลงในทสด ปจจบนวดศรภมอยระหวางการประกาศขนทะเบยนเปนโบราณสถานของชาตในราชกจจานเบกษา ภาพประกอบท 17 โบสถและกฏพระวดศรภม

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

(4) พระเจาใหญ พระเจาใหญวดศรภมน เปนพระพทธรปปนปนปางมารวชย ชาวบานนาหอใหความเคารพนบถอมาก เปนพระพทธรปคบานคเมองมาเปนเวลายาวนาน ในทกวนพระ ชาวบานนาหอจะมากราบสกการบชาโดยการแตงขนหมากเบง (ภาษาทองถนเรยกบกเบง) หรอการแตงเครองสกการะเปนรปกรวย (กระทงรปกรวย) แลวประดบดวยดอกไม เพอขอพรเปนสรมงคลไมเคยขาด นอกจากนยงจดใหมประเพณเกยวกบพทธศาสนา เชน ประเพณบญพระเวส ขน 15 คา เดอน 8 บญเดอน 6 วนเขาพรรษา (เอกสารอางอง นามานกรม พระมหากษตรยไทย จดทาโดยมลนธสมเดจพระเทพรตนราชสดา เนองในโอกาสพระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนพรรษา 7 รอบ (5 ธนวาคม 2554) หนา 82-83) เมอป พ.ศ. 2530 สมเดจพระบรมโอรสาธราชฯ เคยเสดจทอดพระเนตรพระอโบสถประจาวด (ทเกาแกและชารดทรดโทรม) ซงบางปทผานมากไดรบผลกระทบจากกรณเกดแผนดนไหว พระองคทานไดพระราชทานทรพยสวนพระองคจานวนหนงเพอบรณปฏสงขรณ รายนามเจาอาวาสวดพอสงเขป

1. พระทองคา (หลวงพอหลกคา) 2. หลวงพอขน 3. หลวงพอจวง (พระอธการจวง ปภากโร) 4. พระอธการสารอง ธมมโซโต ป พ.ศ. 2500 เปนตนมา 5. หลวงพอมะล –หลวงตาเบา 6. หลวงตาพลอย อมมรธรรมโม (รกษาการแทน) 7. พระจาปา พ.ศ. 2553 (รกษาการแทน) ป พ.ศ. 2554 ปจจบน

(รวบรวมขอมลโดย ร.ต.ไพทรย มนส ตลาคม 2555) เอกสารอางอง สาเนาหนงสอทะเบยนวดทวประเทศ (5) พพธภณฑชมชนวดศรภม

พพธภณฑชมชนวดศรภม ตงอยทวดศรภม บานนาหอ สรางเสรจ เมอวนท 21 มถนายน 2547 โดยงบประมาณการกอสรางจาก อบต.นาหอ จานวน 295,000.- บาท (สองแสนเกาหมนหาพนบาทถวน) และมลนธเลก-ประไพ วรยะพนธ ไดเขามาชวยดาเนนการประชมเชงปฏบตการเพอจดทาพพธภณฑทองถนนาหอในพนทบานนาหอ เมอวนท 31 พฤษภาคม–1 มถนายน 2551 พพธภณฑวดศรภม ไดจดแสดงนทรรศการเกยวกบวรรณกรรมใบลาน และเครองมอเครองใช พนบาน (วลยลกษณ ทรงศร . 2555 : http://www.lek-prapai.org/)

ภาพประกอบท 18 พพธภณฑชมชนวดศรภมและนทรรศการภายใน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

(6) หอพระแกวอาสา หอพระแกวอาสาตงอยท วดศรภม สรางขนเมอป พ.ศ. 2547 โดยลงเสาเขมเมอวนองคารท 2 มนาคม 2547 หรอขน 12 คา เดอน 4 ปมะแม กลมผรเรมในการสรางไดแก เจาพอกวนถาวร เชอบญม นายวฒนา หอมวฒวงศ (ขาราชการบานาญ) ลกหลานพระแกวอาสา (นายสงเคราะห กาญจนโกมล) ผมจตศรทธา (นายนายกองเกณฑ นางบบภา วงศโสภา ) พรอมชมชนนาหอ ไดรวมใจกนสรางหอพระแกวขน โดยมวตถประสงคเพอจดแสดงนทรรศการเกยวกบพระแกวอาสา วรบรษทางวฒนธรรมในทองถนนาหอ ไดแก ภาพวาดพระแกวอาสา ราชอาสน หอพระ (หงพระ) และเสอผาของพระแกวอาสา พพธภณฑพระแกวอาสาใชงบประมาณทงสน 190,000 บาท (หนงแสนเกาหมนบาท) ตอมา เมอวนท 1 มกราคม 2556 เจาพอกวนถาวร เชอบญม พรอมผ มจตศรทธาและญาตโยมชมชนนาหอไดทอดผาปาสามคค เปนเงนจานวน 60,000 บาท (หกหมนบาท) เพอปรบปรง เคลอนยายทตงหอพระแกวอาสาไปตงอยในพนทเหมาะสม พฒนาเปนแหลงเรยนรของชมชนและการทองเทยวตอไป

ภาพประกอบท 19 หอพระแกวอาสาและนทรรศการภายในหอฯ

(7) ดงหอ ดงหอเปนสถานทสาคญของชมชนนาหอ สบเนองจากความเชอเรองผเจานาย ซง จะมพธกรรมสาคญคอพธเลยงปในเดอน 7 กลมเจา พอกวน เจาแมนางเทยม พอแสน นางแตง และลกเผงลกเทยนจะเขาไปทาพธเลยงผในสถานทซงเรยกวา ดงหอ สาหรบชมชนบานนาหอ ไดเลอกทาเลท ตงดงหอ ของชมชนเปนปา มตนไมใหญ ตนไผขนคอนขางหนาแนน และตงอยรมนา เขยว ภายในดงหอจะมาศาลาหลงใหญสาหรบประกอบพธกรรม มตบเลกๆ หลงศาลาจานวน 12 ตบ ในวนปกตบคคลภายนอกสามารถเขาไปในดงหอได จะยกเวนเฉพาะพธกรรมเลยงปซงหามคนนอกเขาไปรบกวน (คนในหามออก คนนอกหามเขา ) หรอเวนแตไดรบอนญาต สวนในวนพระขนหรอแรม 15 คานนแสนดานและเจาพอกวน จะเขาไปคารวะกอน ตามดวยเจาแมนางเทยม พอแสนเขอนและนา งแตง เขาไปคารวะ และทาความสะอาด เพราะถอเปนพนท ศกดสทธ เปรยบเสมอนบานหรอหอโฮงของเจาป เปนทนาสงเกตวาการเลอกทาเลดงหอมกจะตงไวรมนา แสดงใหเหนถงคตการตงหอผนน กเสมอนกบการเลอกทาเลการตงชมชนคอใกลแหลงนา ดงคาโบราณวา “อยชมกนเยน” คอ มความอดม

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

สมบรณ และบรเวณดงหอจะมตนไม หรอเปนพนทปาซงถอเปนพนทศกดสทธเพราะปาเปนทอยของผสางนางไม เทวดาอารกษทรกษาปา และตามคตพนทแบบไทยจะตองแยกพนทปาจากชมชนหมบานอยางชดเจน เพราะไมใชทอยของคนในภาวะปกต

ภาพประกอบท 20 ดงหอรมหนองนาเขยว และอาคารในดงหอ (8) พระแกวอาสา

พระแกวอาสาเชอวาเปนบคคลทมตวตนจรงในประวตศาสตรของเมองดานซาย โดยเฉพาะชมชนบานนาหอ อาเภอดานซายมความนบถอพระแกวอาสามาก พระแกวอาสาเดมชอทาวกองแสง มชวตอยราว พ.ศ. 2385 ถง 2462 เชอวาเปนนกรบทมผมอ เปนผอยยงคงกะพน ไดเขารวมปราบศกฮอกบพระยาพชยทเมองหลวงพระบางเปนเวลา 12 ป จนไดรบพระราชทานบรรดาศกดเปน “พระแกวอาสา” ประวตพระแกวอาสามหลายสานวน ไดแก

ประวตพระแกวอาสา ( ส านวนท 1) พระแกวอาสา (กองแสง) เปนเจาเมองปกครองเมองดานซายดวยความผาสก อยมาปหนงพระแกวอาสามอบหมายใหหลานชายคอ ทาวทองด เปนผนาสวยไปสงใหแกไทยเปนจานวนเงน 50 ชง แตปรากฏวาทางเมองพษณโลกแจงมาวาพระแกวอาสาสงสวยไมครบตามจานวน จงเขาขายยกยอกทรพยหรอฉ อราษฎรบงหลวง จงแจงความไปยงกรงเทพฯ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจงมรบสงใหพระแกวอาสาเดนทางไปชาระความทกรงเทพฯ แตดวยความอบอายและเกรงวาลกเมยจะไดรบความเดอดรอน พระแกวอาสาจงอพยพครอบครวและบรวารหลบหนไปอยเมองแกนทาว แขวงไซยะบล และเสยชวตทนน(วลาวณย ยศขน ใหสมภาษณ, อางองจาก บวรน วงคร. 2551 : 441)

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ประวตพระแกวอาสา ( ส านวนท 2) พระแกวอาสาซงปกครองเมองดานซายในขณะนนไดเดนทางไปรวมพธถอนาพพฒนสตยาในเมองหลวงกรงเทพฯ แตเดนทางไปถงลาชากวาเมองอนเปนเวลา 1 ชวโมง จงเปนเหตใหเจาเมองพษณโลกซงเปนผบงคบบญชาไมพอใจอยางยง เพราะแสดงใหเหนวาเจาเมองไมเตมใจทจะเขารวมพธกรรมหรอแสดงความกระดางกระเดองตอไทย ในทสดกกลายเปนชนวนความขดแยงระหวางเจาเมองดานซายกบเจาเมองพษณโลกอยางรนแรงถงขนแตกหก ประกอบกบมคดเรองฉอราษฎรบงหลวง เมอทางการไทยจะนาตวพระแกวอาสาไปสอบสวนทกรงเทพฯ พระแกวอาสากลวสคดไมไดจงอพยพลกเมยหนไปอยเมองแกนทาว สปป.ลาว (สงเคราะห กาญจนโกมล. อางองจาก บวรน วงคร. 2551 : 441-442)

ประวตพระแกวอาสา (ทาวกองแสง) ส านวนท 3 พระมหาณรงค (ทาวคาสม) ผเปนบดาของพระแกวอาสา (ทาวกองแสง) ปกครองเมองดานซายตรงกบรชกาลท 4 พระมหาณรงค เจาเมองดานซาย มภรรยาชอ นางคาเพยงตา มบตร 6 คนคอ นางบบพา นางทมมา นางอนตา นางเขมทอง ทาวกองแสงและนางชมสาย (ทาวกองแสงเปนบตรชายเพยงคนเดยวของพระมหาณรงค ภายหลงไดรบพระราชทานบรรดาศกดเปนพระแกวอาสา สวนนางเขมทองพสาว สมรสกบทาวคามาว มบตร 2 คอ นางแพงส และทาวทองด) ระหวางทพระมหาณรงคครองเมองดานซายไดพานกทเมองดานซายบาง บานนาหอบาง ตอมาไดมอบภาระหนาทใหทาวกองแสงปกครองเมองดานซายแทน เมอราวพ .ศ. 2410 และไดพาขาทาสบรวารไปเปนเจาเมองภครง พระมหาณรงคไดภรรยาทเมองภครง อกหนงคน พระแกวอาสา เกดราวพ.ศ. 2385 ณ บานดานซาย สมยเดกไดเรยนหนงสอทวดศรภม วดโพนชย ศกษาความร ดานการปกครองจากบดา เรยนวชาการตอสและปองกนตวทงคาถาอาคมตางๆ เมอเตบโตเปนหนม สมรสกบนางทวม ธดาเมองแสน มบตรธดากบนางทวม 4 คนคอ นางเบงคา(คนสวนมากเรยกนางอปฮาต) ทาวราชวงศ สวรรณสงห หลวงศรวเศษ (อณรธ) และทาวราชบตร เมอพระมหาณรงคถงแกอนจกรรม พระแกวอาสาไดรวมเมองภครงกบดานซายเขาดวยกน และไดทานบารงพทธศาสนา วดวาอาราม ไดแก วดโพนชย บานเดน วดศร สะอาด บานหนามแทง วดโพธศรบานนาเวยง ตาบลดานซาย วดศรภมบานนาหอ วดศรสะอาดบานเกา ต.นาหอ ราวป 2416 (ตรงกบรชกาลท 5) พวกฮอยกทพมาตเมองเชยงขวางได และไดชมนมพลอยททงเชยงคา จะยกพลเขายดแควนหลวงพระบาง ซงขณะนนเปนสวนหนงของราชอาณาจกรไทย และป 2418 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว จงโปรดเกลาใหพระยาพชย (ดศ) คมกองทพซงเกณฑจากมณฑลพษณโลกไปปองกนเมองหลวงพระบาง นอกจากเมองพษณโลกแลว ยงมทหารเขตเมองสวรรคโลก เมองสโขทย เมองพชย ซงถกเกณฑไปสมทบกบทหาร เมองดานซายซงเปนเมองจตวาขนกบพษณโลก จงไดถกเกณฑไปรบในครงนนดวย พระแกวอาสา เปนผบงคบกองทหารเมองดานซายราว 150 คน ไปปราบฮอในครงนน มเรองเลาวา พระแกวอาสาเปนผอยยงคงกะพน เมอพระแกวอาสาจะยกพลไปปราบฮอ ขณะทจะขนขบนคอชางเพอเคลอนพลนน พระแกวอาสาไดแสดงอทธฤทธโดยใหทหารเอาหอกและงาวแทงหามขนคอชางดวย เพอเปนการแสดงความเปนผอยยงคงกะพนและเกงกลาสามารถใหประชาชนและทหารไดเหน พระแกวอาสานาทหารเมองดานซายไปปราบฮอเปนเวลานาน 12 ป จงเดนทางกลบเมองดานซาย และไดพระราชทานบรรดาศกดเปน “พระแกวอาสา” อกดวย และไดครอบครองเมองดานซายมาจนถง 2442 พระแกวอาสาใหทาวทองด (บตรนางเขมทองและทาวคามาว) ผมศกดเปนหลาน ไปประชมและนา

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

เงนหลวงไปสงทเมองพษณโลก ตอมาพระแกวอาสาไดรบจดหมายจากทาวทองดผเปนหลานวา เงนหลวงขาดไปประมาณ 10 ชง ทางราชการจะเอาโทษเจาเมอง ขอใหพระแกวอาสา รบหนเอาตวรอดโดยดวน พระแกวอาสาไดเขยนจดหมายสอบถามทาวทองดอกครงหนงเพอขอทราบขอเทจจรง กไดรบคายนยนจากทาวทองดวา เงนหลวงขาดไปจะใชทดแทนไมได มทางเดยวคอหนเอาตวรอดโดยเรว เพราะไดทราบวา ทางเมองพษณโลกจะแตงตงขาหลวงมาตรวจและทาการจบกม เมอไดทราบเรองราวดงนนพระแกวอาสาปรกษาหารอระหวางผใกลชดและญาตพนอง จงตกลงวาควรตอส แตพระแกวอาสาเปนคนถอทษฐมานะและคดนอยใจในความบรสทธของตน ทงคดวาตนกเคยทาความดความชอบ เคยรบใชเจานายดวยความซอสตยจงรกภกดแทบจะเอาชวตไมรอดกหลายครง หากตนมความผดจรงควรเรยกไปสอบสวนกอน พระแกวอาสาตดสนใจอยางเดดขาดทจะหนไปตายดาบหนาดกวาถกจบ จงพาขาทาสบรวารและครอบครวหนไปตงหลกปกฐานทบานหาดแดง แขวงเมองแกนทาว ทาความดกบประชาชน จนไดรบยกยองวา “เจาคณหาดแดง” สวนดานซายทาวทองดกไดรบคดเลอกเปนพระแกวอาสา (ทาวทองด) นายอาเภอคนแรกของเมองดานซายคนตอมา พระแกวอาสา (ทาวกองแสง) พานกอยทบานหาดแดงเปนเวลา 4 ป พ.ศ.2446 เมอดานซายในยคนนตกเปนของฝรงเศส พระแกวอาสาไดกลบมาเปนเจาเมองดานซายอกครง และไดคดลอกศลาจารกซงฝรงเศสนากลบไป รวมกบพระครลน (วดหนามแทง) เพยศรวเศษ (บานนาทม) และกลบไปอยทบานหาดแดงและถงแกอนจกรรมทนน ราวพ.ศ. 2462 อายประมาณ 77 ป (สาร สาระทศนานนท. มปท. )

ประวตพระแกวอาสา (ทาวกองแสง)

พอพระแกวอาสามบดาชอพระณรงคฤทธ ซงเปนเจาเมองนาหอ พระแกวอาสามวชาอาคมเกงกลา ไปรบศกทเมองลาวคอศกฮอ มชยชนะกลบมา เมองดานซายเลยแตงตงใหเปนพระแกวอาสา (ทาวกองแสง) พระแกวอาสามบตรสาว-ชายกบนางถาด 3 คนคอ คนแรก นางเบงคา เปนอปฮาต (แมยายอบเชย,ยายสายบว) คนทสอง ทาวสน เปนราชวงศ (พอครหวน สามนางเทยมผใหขอมล) คนทสาม ทาวบตร เปนราชบตร ทาวทองด หาความใสพระแกวอาสาวา ยกยอกเงน ซงขอเทจจรงนน กาลงรวบรวมเงนอย ทางบานหนามแทง บานนาพง บานนาพระยงไมไดเอามาสง (สงยงไมครบ) ความจรงแลวเพนไมไดหน เพนมาพกอยบานนาทอง (แตกอนเปนฝงซาย นาเพนยงมอยทนาทอง แลวนาหลวงยงมอย) ชวงทลาวมศกฮอ พระแกวอาสาไปรบทปากลาย หาดแดง หลวงพระบาง (ทาวสนพอปนางเทยมเกดทหลวงพระบาง) (คามง ศรณรงคฤทธ , สมภาษณ, 15 ธนวาคม 2555)

เรองเลาประวตพระแกวอาสา สานวนท 2-4 ชมชนไดเลอกเพอบนทกความทรงจาและยกยองพระแกวอาสา (กองแสง) เปนผเจานายผเปนวรบรษทางประวตศาสตรและวรบรษทางวฒนธรรมตลอดจนถอเปนบรรพบรษทชมชนนาหอใหความเคารพ และภาคภมใจซงเปนการสรางอตลกษณใหกบชมชนนาหออกทางหนง

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

2. ภมปญญาทองถนของชมชนนาหอ ภมปญญาทองถน เปนความรอบรของชาวบานทเรยนรและมประสบการณสบตอกนมา ทงทางตรงคอ

ประสบการณดวยตนเอง หรอทางออมซงเรยนรจากผใหญหรอความรทสะสมสบตอกนมา (ธวช ปณโณทก.2531) ภมปญญาทองถน เกดจากการสงสม การเรยนร และถายทอดความคด ความร ความเชอ จากบรรพบรษโดยคนในทองถนเพอนาไปแกปญหาใหสอดคลองกบสงคมแตละยคสมย ภมปญญาแบงเปน 2 ลกษณะ และสะทอนออกมาใน 3 ลกษณะทสมพนธใกลชดกน (เสร พงศพศ. 2529 : 145) กลาวคอ 1) ลกษณะทเปนนามธรรม เปนโลกทศนชวทศน เปนปรชญาในการดาเนนชวต เปนเรองเกยวกบการ เกด แก เจบ ตาย คณคาและความหมายของทกสงในชวตประจาวน 2) ลกษณะทเปนรปธรรม เปนเรองเกยวกบเฉพาะดานตางๆ เชน การทามาหากน การเกษตร หตถกรรม ศลปะดนตร และอนๆภมปญญาเหลานสะทอนออกมาใน 3 ลกษณะทสมพนธใกลชดกนคอ

1. ความสมพนธอยางใกลชดกน คอความสมพนธระหวางคนกบโลกสงแวดลอม สตว พช ธรรมชาต 2. ความสมพนธกบคนอนๆ ทรวมกนในสงคม หรอในชมชน 3. ความสมพนธกบสงศกดสทธ สงเหนอธรรมชาต สงทไมสมผสไดทงหลาย

จากการระดมความคดโดยการสนทนากลม สมภาษณ พบวาในชมชนนาหอมภมปญญาสาคญๆ แบงไดดงน 2.1 ภมปญญาดานการเกษตร

ผคนในชมชนนาหอ สวนใหญประกอบอาชพการเกษตร ไดแก ทาไร ทานา ตามวถของบรรพบรษซงมการถายทอด เรยนร สงสมภมปญญาจากบรรพบรษ ไดแก เครองมอการเกษตร วธทาการเกษตร ดงจะนาเสนอตอไปน คอ

1) เครองมอการเกษตร เครองมอการเกษตรทเคยมการนามาใชในการประกอบอาชพของผคนในชมชนนาหอมหลายชนด ซงมวธการใชตามความเหมาะสมของสภาพงานและรปรางหรอลกษณะของเครองมอนน ๆ เครองมอบางชนดจะนาวสดธรรมชาตทหาไดในทองถนมาประกอบเขากบโลหะซงจะทาใหมความทนทานมากขนและสะดวกตอการใชงาน เครองมอบางชนดใชกบแรงงานสตว บางชนดใชกบแรงงานคนเพยงอยางเดยว ในปจจบนเนองจากมความเปลยนแปลงทางดานเศรษฐกจ สงคมและเทคโนโลย ทาใหมการนาเครองมอททนสมยมาใชในการเกษตรเพอลดตนทน เพมผลผลตใหมากขน และประหยดเวลาในการดาเนนการ ทาใหเครองมอการเกษตรบางชนดท เคยใชในอดตไดถกเลกใชไปอยางถาวร ดงจะนาเสนอ คอ เครองมอการเกษตรทเคยใชในชมชนนาหอ ดงทเคยกลาวแลววาชมชนนาหอเปนชมชนทประกอบอาชพเกยวกบการเกษตรเปนสวนใหญ การเกษตรทสาคญกมการทานา ทาไร เครองมอท เคยใชในการเกษตร ไดแก เครองมอทเคยใชในการท านา (1) ไถ เปนเครองมอทใชพรวนดนมสวนประกอบ คอ คนไถ ทาดวยไม 3 ชนประกอบเขาดวยกน สวนหนาเรยกวาหวไถ ตรงปลายสวนหนาจะมตะขอเหลกเพอเกาะเกยวกบสวนทเรยกวาแอก สวนทสองคอ สวนทอยดานหลง เรยกวาหางไถหรอ “งอนไถ” ใชเปนทจบเวลาเดนไถ สวนทสามคอหวหม

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

(พะเนยงไถ) เปนสวนทใชตดตวไถทเปนโลหะซงเรยกวา “สบไถ” หรอ “พช”ไถจะใชประกอบเขากบ “ชดแอก” ตอมาระยะหลงมการนาไถทเปนเหลกทงชดมาใช เรยกวา ไถเหลก “ชดแอก”ประกอบดวย แอกใหญ เปนแอกทวางอยบนคอควาย หรอบาควาย สายรดคอควายตดกบแอกเพอปองกนไมใหแอกหลดบาเรยกวา “อองคอ” “เชอกขาว” เปนเชอกขนาดใหญ 2 เสน ใชมดปลายแอกใหญขนาบขางควายทงสองขางโยงมายงแอกนอย ทอย ดานหลงของควายเพอเกาะเกยวกบขอเหลก ซงความยาวของเชอกขาวนจะยาวกวาชวงขาหลงของควายขณะกาวขาเพอไมใหแอกนอยกระทบกบขาควาย ภาพประกอบท 21 ไถไม และแอก (2) คราด เปนเครองมอทใชงานตอเนองจากไถ เมอไถนาเสรจกอนมการปกดาตองใชคราดยอยดนใหละเอยดอกครงหนง ตวคราดทาดวยไมเนอแขง เจาะรสาหรบใสฟนคราดหรอ “เขยวคราด” ตวคราดจะยาวประมาณเมตรเศษ ฟนคราดทาจากไมเนอแขงเชนกน การใชงานจะใชคกบชดแอก แตจะถอดเฉพาะแอกนอยออก การใชคราดจะอาศยแรงงานจากสตวในการลากจง ภาพประกอบท 22 คราดไม (3) จอบ เปนเครองมอท มความจาเปนมากสาหรบอาชพเกษตร ตวจอบเปนโลหะ สวนดามจบทาจากไม มความยาวพอเหมาะกบผ ใชแตละคน จอบม 2 แบบตามลกษณะการใชงาน คอ

จอบถาก หนาจอบจะกวาง คมบาง ใชสาหรบถากหญา นาหนกเบากวาจอบขดเลกนอย

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

จอบขด หนาจะแคบกวาจอบถากและหนากวาเลกนอย นาหนกมากกวาจอบถาก คมจอบมสวนโคงเลกนอย ใชสาหรบขดดนทวไป การใชจอบทง 2 แบบถาหากดามจอบลน จบไมอย จะใชยางในรถจกรยานหรอจกรยานยนตผาหรอฉกเปนเสนพนไวรอบดามกจะทาใหใชงานไดดยงขน (เฉลย อนแกว,สมภาษณ, 23 มกราคม 2556) (4) เสยม เปนเครองมอสาหรบขดดน ตวเสยมเปนโลหะ สวนดามเสยมทาจากไมจะเปนไมเนอแขงเหลากลงใหกลมหรอ สวนโคนของไมไผบง ไผคาย (ไมไร) กได แลวแตจะชอบ (5) เคยว หรอเกยว เปนโลหะรปรางโคงงอ ปลายเคยวแหลม คมเคยวจะเปนหยกเลกนอย ไมเรยบเหมอนคมมด ชาวบานเรยกวาเขยวตกแตน ถาคมเคยวเปนเขยวตกแตนมาก ๆ จะเกยวไดดกวาคมเรยบ ใชสาหรบเกยวขาว ถว หญาเลยงสตว หญาคา (6) กะโซ เปนเครองมอสาหรบวดนา เขานา ตวกะโซทา จากไมไผสานเปนร ปทรงกระบอกผาครง มดามจบเรยกวาคนกะโซทาดวยไมรวกขนาดเห มาะมอจบ ยาวประมาณ 2 เมตร ใชประกอบกบขาตง 3 ขาสงประมาณ 2 – 3 เมตร มเชอกมดจากปลายขาตงมายงคนกะโซสาหรบวดนา การใชงาน ใชวดนาจากแปลงนาทตากวาขนแปลงทสงกวาเลกนอย โดยตงขา 3 ขาไวแปลงนาทตากวาคนทวดตองลงไปยนอยในนาจบคนกะโซวดนาขนจนกวาระดบนาในแปลงขางบนจะเปนทนาพอใจ (7) พด เปนระหดวดนาขนาดใหญ ทาขนจากไมหลายๆ ชนมาประกอบกน มลกษณะเปนวงกลมมเสนผาศนยกลาง 6 – 10 เมตร แลวแตเจาของนาจะทา ภายในเสนรอบวงจะแบงออกเปน 18 – 20 ชองแตละชองจะมการสานดวยไมไผเรยกวาใบพดและในแตละชองจะตดกระบอกไมไผ (บงพด)สาหรบตกนา โดยมดบงพดไวดานในกงพดเอยงปากบงลงประมาณ 30 องศาไปทางทนา เมอพดหมนตามแรงนากระบอกไมหรอบงพดกจะจมนาและตกนาขนมา บงพดจะเอยงและเทนาออกขณะทอยตาแหนงสงสด นา กจะไหลสรางรองนาหรอเรยกวา(รางรน,ฮางรน ) และไหลสนาตอไป

สวนประกอบของพด 1. เสาพดหรอหลกพด เปนเสาไมขนาดเสนผาศนยกลาง 3 นวขนไป จานวนประมาณ 20 ตนปกเปน 2 แถว ระหวางแถวหางกนประมาณ 3 เมตร ยดเสาดวยไมคราว 3 คราว สวนดานทจะวางรางนาม 4 คราว 2. ดมพด ทาจากไมเนอแขงขนาดเทาเสาบานแตงใหเขารป โดยตรงกลางใหญกวาดานปลายทง 2 ขาง สาหรบเจาะรใสขาธนพด ซงจะถกแบงเปน 2 ฝาย เจาะรลกประมาณ 2 นวครง จานวน 30 – 40 ร 3. ขาธนพด เปนไมไผกลมสวนใหญจะใชไมคาย ซงมตามภเขาทวไป ยาวประมาณ 6 – 8 ศอก (3 – 4 เมตร) แลวแตขนาดทตองการ 4. กงพด ทาจากไมไผบาน นามาผาซกประมาณซกละ 3 นว เหลาแตงใหเรยบรอย จานวน 20 – 30 ซก เพอใชมดเปนเสนรอบวง 5. ขอพด ทาจากสวนโคนไมไผซงมความหนาและแขงแรงยาวประมาณ 1 - 1.20 เมตร แลวแตขนาดทเจาของตองการ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

6. บงพด หรอกระบอกตกนา สวนใหญจะเลอกใชไม เฮยเนองจากมขนาดพอเหมาะและปลองยาว หรอบางคนกใชไมไผบานกได ตดใหยาวกวาขอพดประมาณ 5 นว เวลามดจะมดตดดานในกงพดเอยงปากลงประมาณ 30 องศา หรอปรบใหเทนาหมดในขณะทอยจดสงสดเหนอรางนา

7. ใบพด ไดจากการนาไมไผบานหรอไมเฮยยาวเทากบขอพดมาผาเปนซกประมาณ 1 นว เพอใชสานเปนใบพด

8. รางนา (ฮางรน) ทาจากลาไมไผบาน โดยผาตามยาวตลอดลา สวนทผาออกประมาณหนงในสสวนของความยาวรอบลาไมและใชเสยมขนาดเลกเซาะเอาขอออกเพอใหนาไหลสะดวก รางนานจะใชจานวนกลาขนอยกบระยะทางจากพดถงนา

การทาพดเปนงานใหญสาหรบชาวนาซงจะทาปละหนงครง พอถงหนาแลงพดกจะพงหรอไมเจาของกจะรอทงไมนยมเกบไวใชในปตอไปเพราะไมแขงแรง เมอนาหลากมาอาจจะพงและทาการซอมแซมไดยาก สทาใหมดกวาซงจะเรมเตรยมการทากอนนาหมนจะหลาก ประมาณเดอนเมษายน – พฤษภาคม มคาพดวา “การทาพดแตละครงนนเหมอนปลกบานปละหนงหลง” (เฉลย อนแกว, สมภาษณ, 23 มกราคม 2556)

ภาพประกอบท 4.23 พดวดนา (รมนาหมน) (8) ไมคานหลาว เปนไมคานสาหรบหาบฟอนขาวทมดหลงจากเกยวตากแดดไว และ

ขาวแหงพรอมทจะตแลว ชาวนาจะนาไมคานหลาวซงจะใช คกบหลก 2 หลกสาหรบพาดไมคานหลาวกอนทจะนาฟอนขาวมาเสยบเพอหาบไปรวมกนไวทลานกอนตหรอนวด

ลกษณะของไมคานหลาว ทาจากไมไผยาวประมาณ 3 เมตร ขนาดพอดสาหรบวางไวบนบา ไมทนามาทาไมคานหลาวจะแบงเปน 3 สวน คอสวนกลางสาหรบวางบนบา และปลายทงสองขางจะถกเหลาหรอแตงใหเรยวแหลมโดยใหดานทถกเหลาหรอแตงอยคนละดาน

(9) คอนนวดขาว เรยกเปนค บางทองถนเรยกไมชะเนาะ ทาดวยโคนไมรวกขนาดเหมาะมอจบยาวประมาณ 80 เซนตเมตร ตรงปลายเจาะรรอยเชอกยาวประมาณ 1 คบ ใชนวดขาวหรอตขาวหลงจากทหาบมารวมกนเรยบรอยแลว

(10) ว สานดวยไมตอกเปนรปส เหลยมจตรส ขนาดประมาณ 60 เซนตเมตร ทาดามสาหรบจบโดยดามวจะตองทาใหคบกบตววในแนวทแยงมมเพอใหเกดความแขงแรง ใชในการพดไลฟางหรอขาวเมลดลบใหออกจากกองขาวทตแลว บางคนใชวทละอนและบางคนกใชวพรอมกนสองขาง

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ภาพประกอบท 24 ไมคานหลาว คอนนวดขาวและว

ภมปญญาในการการท านา 1. การเตรยมดน ชาวนาจะทาพดเพอวดนา เขานาในชวงเดอนเมษายน –พฤษภาคม

เพอรอรบการไหลหลากของลานาหมน ซงการทาพดตองรบทากอนเพอความสะดวก เมอฝนตกนาขนมากพดหมนนากจะไหลเขาสนา ชาวนาจะขงนาใหทวมหญาทขนเพอใหหญาเนาเปนปยและดนจะยย จากนนจะไถดะแลวแชไวอกจนกวากลาทหวานไหวจะมอายครบเดอนหรอพรอมทจะดากจะมาไถซาหรอเรยกวาไถซอนและคราดดาซงการทาเชนนจะทาใหขาวไดปยจากการเนาของหญาเปนอยางดหลงปกดาขาวกจะงามเรว (เฉลย อนแกว,สมภาษณ, 23 มกราคม 2556)

การทดนาเขานาในระหวางทขงนาใหทวมหญานนพยายามอยาใหนาแหงเพราะหญ าจะไมตาย เมลดหญากจะงอกเพมอก และหลงจากปกดาแลวกอยาใหนาแหงหรอดนโผลพนนาถาดนบรเวณไหนโผลใหเดนยาลงใหจมนาเพราะหญาจะงอกขนและจะขยายตอไปทาใหนารกขาวกจะไมงาม (เฉลย อนแกว,สมภาษณ, 23 มกราคม 2556)

2. การเตรยมพนธขาวเพอหวานกลา ในระหวางท เตรยมดนนนชาวนาจะเตรยมพนธขาวทจะหวานกลาไปพรอมกน คอจะนาขาวพนธทคดไวแลวมาแชนาโดยแชในโองหรอคถงกแลวแตสะดวก เมอนาขาวมาใสภาชนะทจะแชแลวเทนาลงไปเมลดขาวทลบหรอไมสมบรณกจะลอยขน ตองตกทงใหหมด จากนนจะแชขาวทงไวเปนเวลา 3 คน ครบแลวจะนาขาวออกจากนาใสไวในถงปย กระสอบหรอกระบง ใชใบตองกลวยหรอผาคลมใหรกษาความชนปลอยไวอก 2 วน ขาวจะเรมงอก

3. การเตรยมพนทหวานกลา ในการเพาะตนกลาขาวมวธการเพาะอย 2 วธคอ 3.1 การสนกลา เปนการเพาะตนกลาไวบรเวณทไมมนาขงหรอเปนทสง ทาไดโดย

การเลอกพนทไมไกลจากแหลงนามากเกนไป เผอวาหากฝนไมตกหรอพนดนแหงกสามารถตกนามารดได การสนกลาทาโดยการใชนงเหลกซงบางหมบานเรยกวารง สกลงบนพนดนทเตรยมไวใหหลมชดกนแลวใชเมลดพนธขาวหลอดลงไปในหลมนนพอประมาณ 9 – 10 เมลด เสรจแลวเกลยดนถมหรอใชแกลบถมกได เพอรกษาความชนและกนไมใหมดหรอหนมาเจาะกนขาวรอใหขาวมอาย 1 เดอน ถง 1 เดอนครงจงถอนไปปกดา

ขอด กลาทไดจากการสนนเปนกลาทขาดนารากไมยาว ถอนงายเมอปกดาแลวจะตนตวตอนาแตกกอเรว ใหผลผลตสง

ขอเสย คนทดานาจะเสยเวลาฉกแบงกลา เนองจากรากเกาะกน 3.2 การเตรยมหวานกลา มการดาเนนการ 2 ดานคกนไป คอ การเตรยมดน ทาโดยการคดเลอกนาบรเวณทใกลนาพนทพอเหมาะกบพนธขา วทจะหวานให

เพยงพอกบพนทนาของแตละคน ชาวนาเรยนวา ท าตากลา โดยปลอยนาขงไว 3 – 4 วน จากนนไถใหหญาเนา ไถซาอกครงและคราดใหดนละเอยด ในระหวางการคราดกจะปลอยนาใหไหลออกจนเกอบหมด เหลอไวเลกนอย

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

เพอจะคราดกวาดปรบหนาดนครงสดทายเรยกขนตอนนวา การมอบตากลา (เฉลย อนแกว,สมภาษณ, 23 มกราคม 2556) ขนตอนนชาวนาจะใชไมไผทอนโตพอประมาณ ยาววาเศษ เซาะรองยาวเทากบชวงความยาวของคราดและเหลอปลายไวยาวกวาคราดประมาณ 1 เมตรเพอใชกวาดหนาดนใหเรยบเสมอกน และไลนาสวนทเหลอออกไป เหลอแตดนเลนจนพอใจ จากนนชาวนากจะใชเทากวาดดนเลนทรมคนนาใหเปนรองนาโดยรอบเพอใหนาทเหลอไหลลงสรองรมคนนา ถาแปลงใหญกจะทาเปนรองแบงครงอกครงหนงหร อทาเพอแบงพนทแยกพนธขาวทจะหวานกได เมอทาทกอยางเรยบรอยแลวกจะปลอยทงไวใหหนาดนเขาทโดยชาวนาจะทดสอบดวยการเอาเมดขาวทดลองหวาน ถาเมลดขาวจมโคลนแสดงวายงไมได ถาหวานเมลดชาไปแลวไมจมหรอจมไปครงเมลดหรอวาใชไดกจะทาการหวานทงหมด ททาเชนนเพราะตองการใหรากกลาไมจมดนมากซงจะทาใหถอนงาย

4. การหวานกลา หลงจากทดสอบดหนาดนโดยการหวานขาวลงไปแลวเมลดขาวไมจมโคลนชาวนากจะนาไปหวานลงในตากลาตอไป กลาทจะนาไปปกดาไดตองมอายครบ 1 เดอน ถาไมครบเรยกวากลาออนเดอน เวลาถอนจะขาดงายปลกไมขน และการถอนกลาจะใหงายตองใหพนแหงพอประมาณอยาปลอยนาขงไว หรอปลอยนาเขากอนวนทจะถอนเพราะจะทาใหพนแฉะ รากกลากจะยาวและถอนยาก

ภาพประกอบท 4.25 เตรยมกลากอนปกดา

การปลกขาวหรอการด านา เมอถงฤดทานา กอนทจะดานาทงแปลงใหญชาวนาจะหาฤกษยามหรอวนเวลาทถอวาเปนมงคล

การเอาฤกษชาวนาเรยกวาการแฮกนา ทาโดยการถอนกลาไปปลกไวมมใดมมหนงของนาแปลงท คดวาจะเรมทากอนจานวน 9 กอ กอนจะปกดาแตละกอนนจะมคาถาหรอคาพด คอ จะพดวา “มอน เปนมอสรรวนด ขนหรอแรม....ผขาจะแฮกนา เสรจแลวกปกขาวแฮกกอแรก พรอมกบพดวาพทธง ปกกอท 2 พดวา “ธมมง” กอท 3 พดวา สงฆง ปกกอท 4 พดวาทตยมปพทธงสะระนงคจฉาม” ปกกอท 5 พดวา “ทตยมปธมมง สะระนงคจฉาม” ปกกอท 6 พดวา “ทตยมปสงฆงสะระนงคจฉาม” ปกกอท 7 พดวา “ตตยมปพทธงสะระนงคจฉาม” ปกกอท 8 พดวา “ตตยมปธมมงสะระนงคจฉาม” ปกกอท 9 พดวา “ตตยมปสงฆงสะระนงคจฉาม” ผขาขอสรางขอแปลง ขอเปนเศรษฐบานนอก –คมแอก คมไถ คมควาย คมนา เพยหนอนจญไรอยามามาใกล โอม..สวะหาย”

หลงจากนนกจะทาหลกรอบไวตางหากพรอมทงนาไมตอกมาสานรปปลา 2 ตว หอยไวกบคนไมไผเหมอนคนเบด ซงมความหมายถงการเซนไหวตาแฮกผให ความอดมสมบรณของนา อาหา ร ปปลาในนาขาว และขาวแฮกทง 9 กอน เมอถงเวลาเกบเกยวกจะเกยวไปไวคกบตะกราของขวญขาวเมอถงเวลาตกจะนาขาวแฮกนมาตกอนเพอเอาฤกษ (เฉลย อนแกว, สมภาษณ, 23 มกราคม 2556)

การดานา ชาวนาจะถอนกลาเมอมอายครบ 1 เดอนแลว โดยมดใหมขนาดกามอพอเหมาะสาหรบคนทดานาจะวางไวบนขอมอและจะเรมไถคราด ดาวนไหนกไดเพราะไดทาการแฮกนาไวแลว

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

การดแลรกษาหลงจากดานาหรอปลกขาวเสรจแลว ชาวนาจะตองหมนดแลถางหญาตามคนนาไมใหรกยนไปรบกวนขาวและเปนทอยอาศยของหนหรอ ศตรขาว พรอมทงดแลไมใหนาแหงเพราะถานาแหงดนโผลพนนาหญากจะงอกขนทาใหพนนารก ถามหญาขนกลงไปถอนทง ดแลอยางนเรอยไปจนกวาขาวจะออกรวง และเกบเกยว

ในระหวางทนากาลงออกรวงกอนเกบเกยวนน ในชวงวนเขาพรรษาบางคนจะนาขาวทยงคารวงนนมาถวายพระเจาใหญทวดศรภม และในชวงเดอนเกา บญขาวประดบดน กจะนาขาวไปเลยงตาแฮกดวย เพอความอดมสมบรณ เมอขาวออกรวงใกลเกบเกยวจะมภมปญญาจดการกบกอขาวเพอเกยวงายเรยกวาเดบขาว โดยนาไมไผยาวมาพาดกบตนขาวเพอใหขาวเอนในทางเดยวกนจะทาใหเกยวงาย และกอนเกยวกจะมการแฮกเกยว 9 กอเชนกน ปจจบนนชมชนยงคงมวฒนธรรมการลงแขกเกยวขาวเชนในอดต

การประกอบพธกรรมแฮกนาดงกลาวน ผสมผสานระหวางพทธและผ (เจาแมโพสพ) แสดงถงภมปญญาของคนกบสงเหนอธรรมชาต มผลตอการสรางความเขมแขงทางจตแสดงความกตญญตอบรรพบรษผบกเบกทนา ปจจบนนแมวาวถการทานาจะเปลยนไปเพราะพงพาเทคโนโลย แตความเชอยงคงอย

เครองมอทใชในการท าไร นอกจากการทานาเพอยงชพแลว 1. แวก เปนอปกรณทใชดายหญาทขนไมหนามากหรอใชดายหญาระหวางตนของ พชทปลกไว เชน ขาว ถว ใชงานเหมอนจอบถากมนาหนกเบา ขนาดเลกกวาจอบ ใชดายหญาในทแคบได

แวก ทาดวยเหลกมขนาดกวางประมาณนวครงใชคกบเสยมในดามเดยวกน ดามทาดวยโคนไมคาย (ไมไร) ยาวประมาณ 1 วา ดานโคนจะใสเสยม สวนดานปลายจะเปนแวก ในขณะการใชถาดายหญาจะใชแวก แตถาหญาหรอตอไมเลกทใชแวกสบไมขาดกจะเปลยนทางใชเสยมสบ 2. นงเหลก (บางคนเรยกรง) มลกษณะเปนกรวยปลายแหลม มรไวสอดใสดามจบททาดวยไมการใชนงจะใชเปนอปกรณทาหลมสาหรบปลกเมลดพช เชน ขาว ขาวโพด ถว จะใชคกนกบกระบอกไมทใสเมลดพนธ เรยกวาบงนง เกษตรกรจะใชบงนงใสเมลดพนธพชทจะปลกโดยมอขางหนงกาเมลดพชหยอดใสหลม มออกขางหนงจะถอบงนงคอยใชกนบงกระแทกดนปากหลมใหปดรนน

ภาพประกอบท 26 แวก เสยม และนงเหลก

2.2 ภมปญญาดานคหกรรม วฒนธรรมอาหารของผคนแถบดานซาย โดยเฉพาะชมชนนาหอ มวถวฒนธรรมการกนทผกพนกบธรรมชาต เชน เหด หนอไม กง หอย ป ปลา กบ เขยด อปม ผกพนบานตางๆ อาท ผกกานจอง ผกบง

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

บอน ผกกด ตามหนองนา เพราะดานซายมภมประเทศทเปนปาไม ภเขา ลมนา วฒนธรรมการกนของคนดานซายมความแตกตางจากวฒนธรรมลมนาทเหนไดเดนชดคอ ไมนยมรบประทานปลารา แตกนนาผกกะทอน (สะทอน) แทนปลารา ในเรองอาหารการกนของคนดานซายนน ศรศกร วลลโภดม และคณะ (2548 : 88-89) กลาววา คนลมนาหมนกนขาวเหนยวเปนหลก เดมมกนงลอมวงกนขาวกน โดยนากบขาวใสในพากะหยองท มเชงเตยๆ คลายขนโตกของคนเหนอ มขาวเหนยวใสกระตบ อาหารทขาดไมไดคอนาพรกแกลมกบผกสดนงและตม นาพรกทนยมทากนกนคอ นาพรกสม ปรงดวยพรกสด เกลอ กระเทยมโขก แตงรสดวยนาผกสะทอนและมะนาว สวนนาพรกแจวดา เตรยมจากนาพรกแหง ควไฟออนๆ ใหหอม ตาผสมกบหอมและกระเทยมปงไฟ แตงรสดวยนาผกสะทอนรบประทานกบผกสดพนบานตางๆ นอกจากนนยงมกบขาวพวก หมก แกง หรอยาง โดยเฉพาะแกงทนยมกนกนคอ แกงหนอไม แกงผกหวาน ตมแจว และซว ซวคอการนาเนอววหรอเนอไกมาฉกเปนชนๆ แลวนาไปตมกบเครองแกงทประกอบดวยพรก กระเทยมและขงเผา ขา ใบมะกรด หนเปนชนๆ ปรงรสดวยนาผกสะทอนและเกลอ

อาหารยอดนยมอกอยางหนงของคนลมนาหมนคอคอลาบ เนอวว หรอควาย สบให ละเอยด ใสสวนผสมตางๆ เชน ขาวคว ตนหอม กระเทยม ตะไคร ใบสะระแหนและใบมะกรด แตงรสดวยพรกแหงตาผสมกบนาผกสะทอน จากการจดสนทนากลม และการสมภาษณนน พบวาชมชนนาหอนยมรบประทานอาหารพนบานเชนเดยวกบชมชนอนๆในลมนาหมน แสดงใหเหนภมปญญาในการปรบตวเขากบธรรมชาต ภมประเทศของทองถน ตลอดจนการกนเพอสขภาพ ดงจะนาเสนอผานอาหารสาคญๆ ของชมชนดงน

1) เมยงขง-เมยงทน

เมยงขง-เมยงทน บางทองถนเรยกวาเมยงทน แตสาหรบชมชนนาหอจะเรยกอาหารชนดนวา “เมยงขง” มลกษณะคลายยา มสวนผสมหรอเครองทสาคญไดแก ทนสด (ใชหวทน) ขงสด กระเทยม หอมแดง ถวลสงปน เกลอ และนาผกสะทอน ในการทาเมยงขงน จะจดเตรยมขง และทน โดยนาทงสองมาปอกเปลอก ตอจากนนจะสบเบาๆ ถๆ แลวซอยเปนชนเลกๆ แยกใสภาชนะ เสรจแลวเตรยมหอมแดง กระเทยม ถวลสงปน เกลอและผกสะทอน ขนตอนการทาประกอบดวย นาเกลอมาโรยใสทนทซอยแลว แลวคนใหเขา กนแลวบบนาออกเพราะจะทาใหทนไมคน ทงไวระยะหนง พอบบนาคนออกแลวทงไวสกคร แลวนาเครองประกอบไดแก ขงซอย กระเทยม หอมแดง (หนบางๆ) ถวลสงปน เกลอ มะเขอเทศ (มะเขอเครอ) และนาผกสะทอน มาคลกเคลาใหเขากน การทาเมยงนนทาไดทกโอกาส นยมทารบประทานในครอบครว ในงานมงคลตางๆ ใชระยะเวลาในการปรงนอย เวลารบประทานมกจะนาใบชะพล ผกตว ผกขนาค ผกกาดหอมมาหอ จะทาใหไดรสชาตของการกนยงขน สามารถใชเปนกบแกลมและเปนอาหารได เมยงขงนมสรรพคณทางยาคอ ชวยใหระบายทอง เลอดลมเดนไดสะดวกถอเปนภมปญญาดานอาหารเพอสขภาพอกตาหรบหนง (ราตร อนแกว, สมภาษณ, 15 มนาคม 2556)

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ภาพประกอบ 27 เมยงขง-เมยงทน

2) เมยงโคน ทมาของอาหารชนดนสนนษฐานวาในอดตดานซายหาง ไกลจากในเมอง ถนนหนทางไม

ความสะดวก ตองนงเกวยนหรอเดนเทาเขาในเมอง แหลงบนเทงตางๆ กไมม เมอผคนมเวลาวางจากการทาไร ทานา กจะนงจบกลมพดคยกน ผทมากจะหาพชผกจากบานของตนเองมาคนละอยางสองอยางท มอยสวนใหญกจะเปนพชผกสมนไพรพนบานเอามารวมกน ชาวบานเรยกวา กนเมยง หมายถง การเอาพชผกหลายชนดมาหอรวมกน แลวกนกนไปคยกนไป สวนเมยงของชาวอาเภอดานซายนนจะเรยกชอวาเมยงโคนนาผกสะทอนตางจากเมยงของทอนคอ การนาเอานาผกสะทอนมาเปนสวนหนงของเมยงโคน

เมยงโคนเปนอาหารอกชนดหนงทใชนาผกสะทอนเปนเครองปรงรส คาวาเมยงโคน นาจะ เปนอาหารทมลกษณะความหลากหลายของผก เครองเทศ แลวใชใบผกมาใชหอเปนคาใหญๆ เมยงโคน มเครองประกอบหรอปรงรส ไดแก ตะไคร กระเทยม หอมเทศ (ผกชฝรง) มะเขอพวง มะเขอขน มะเขอเทศ (มะเขอเครอ) พรกสด หอมแดง ขา ขง ถวคว พรกแดง พรกเขยว แคบหม สวนพชผกทใชหอหรอประกอบ ไดแก ใบชะพล ใบสมกง สาระแหน ใบเดอ และยอดออนของใบขนน สวนเครองปรงรสทสาคญคอ นาผกสะทอน เกลอ การเตรยมเมยงโคนนน จะเรมจากการหน ตะไคร กระเทยม หอมเทศ (ผกชฝรง) มะเขอพวง มะเขอขน พรกสด หอมแดง ขา ขง ถวคว พรกแดง พรกเขยว เปนชนเลกๆ แยกไวในถาดหรอพากะหยอง เสรจแลวเตรยมผกทใชหอตางๆ แลวเตรยมนาผกใสถวยวางไวใกลๆ เครองประกอบเมยง วธรบประทาน จะเรมจากการนาผกใบมา แลวนาเครองเมยงอยางละเลกละนอยวางลงใสใบผก ราดดวยนาผกสะทอน แลวหอรบประทานทงคา รสชาตของอาหารชนดนจะมรสสม เผด ซา จากพรก ขง ทาใหขบเลอดลม แกลม แกทองอดและเลอดไหลเวยนด เปนภมปญญาดานอาหารเพอสขภาพของคนชมชนนาหอ อกสารบหนง แตขอควรระวงคอผทมโรคประจาตวเชน กระเพาะอาหาร ลาไสอกเสบ ไมควรรบประทานมาก เพราะเปนอาหารทมรสจดอาจทาใหแสบกระเพาะ หรอทองเสยได ชมชนนยมรบประทานเปนอาหารวางในครอบครว ในกลมเครอญาตเพราะตองรบประทานหลายๆคน เชน ป ยา ตา ยาย ลกหลาน และเพอนบาน อกทงเปนอาหารทตองใชเวลาเตรยมมาก (ราตร อนแกว, สมภาษณ, 15 มนาคม 2556) ปจจบนนเมยงโคนเปนอาหารทองถนทสามารถรบแขกมาเยยมเยอนแสดงถงภมปญญาและอตลกษณทองถนได ช าวบานจะมวธประดดประดอยใหนารบประทานเชน ใชใบตองเยบเปนแผนกลมรองพากระหยอง หรอเยบเปนกระทงแทนการใชถวย ทาใหมสสนทนาสนใจเชอเชญใหนาลมลองไดเชนกน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ภาพประกอบท 28 เมยงโคนกบการจดเสรฟในรปแบบตางๆ

3) ลาบเหนยว-แมงแคง ลาบเหนยวเปนอาหารทคนในชมชนชอบรบประทานอกชนดหนง ลาบเหนยวมกจะทา

จากเนอววหรอเนอควาย นามาสบใหละเอยด พรอมเครองในท ตมสกแลวหนเปนชนๆ ใสในกะละมงหรอหมอสาหรบคนลาบ เสรจแลวนาพรกปน ขาวคว ตะไคร ข า ใบมะกรด ท เตรยมไวลงใสกะละมงคนลาบ เหยาะนาปลา แลวคนใหเขากนสดทายใสตนหอม ผกช ทหนแลวลงใส การทาลาบเหนยวอาจมเทคนคททาใหเหนยวดวยขาวคว หรอนาไปโขลกใสครกกทาใหลาบนนเหนยวได บางคนอาจใชมอคนเพอใหลาบเขาเปนเนอเดยวกน ผคนชมชนนาหอและคนลมนาหมนนยมนาแมงแคงปาซงเปนแมลงขนาดเลกมารบประทานรวมดวย แมงแคงปามกลนฉนคลายแมงดา ทาใหดบกลนคาวของเนอไดเพราะลาบเหนยวนยมรบประทานดบๆ นอกจากแมงแคงปาแลว การกนกบผกพนบาน เชน ผกเพยฟาน ผกยอดกอก ผกลนป ผกชะพล กเหมาะกบการรบประทานลาบเหนยว-แมงแคงเชนกน

4) แจวด า แจวดาเปนภมปญญาการถนอมอาหารอกประเภทหนง เพราะสามารถเกบไวไดนาน

กอนทาแจวดาตองนาพรกแหง (นยมพรกจนดาเพราะไมเผดมาก) ไปลาง แลวผงใหแหง จากนนนาไปควกบไฟออนๆ พอสก กรอบ ไมถงกบเกรยม แลวนามาโขลกใหละเอยด พรอมกบเหยาะเกลอใสเลกนอย ตามดวยกระเทยม นาผกสะทอน นาปลา แมงดา โขลกใหเขากน แจวดาสามารถเกบใสกระปก เขาตเยนไดหลายวน เมอจะรบประทานกจะนามะเขอเทศผกชมาโขลกใสกอนเพอใหไดรสชาต นยมกนกบผกกาดดอง ปลาปง ผกนงหรอบายขาวเหนยว

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ภาพประกอบท 29 แจวดา ซวไก และแมงแคงไวกนกบลาบเหนยว

5) ซวไก เปนอาหารพนบานทนยมรบประทานอกประเภทหนง การทาซวไกนนจะนาไกบานไป

ตมใหสก (ไกบานมกจะเลยงไวรบประทานแทบทกครอบครว) แลวนาไกมาฉกเปนชนเลกๆ พรอมกบกระดก เสรจแลวจะเตรยม ขง ขา ตะไคร ใบมะกรด พรกหอมแดง มะเขอเทศ แลวนาไปเผาไฟกอนเพอใหมกลนหอม แลวนามาทบหรอโขลก พอบบๆ จากนนตมนาใหเดอด นาเครองทเตรยมไวลงตม แลวตามดวยไก ทงไวสกครเพอใหเนอไกและเครองเขากน ปรงรสดวยนาผกสะทอนและนาปลา กอนยกลงกจะโรยดวยผกหอม ชฝรง ความอรอยของซวไกนน คอความหอมจากเครองเทศทนาไปเผา โดยเฉพาะขงเผาซงจะขาดเสยไมได ทาใหรสชาตจะเผดนดๆ ผสมผสานกบความเปรยว และไมมกลนคาว

6) แกงหนอไม แกงหนอไมเปนอาหารทนยมรบประทานเชนเดยวกบคนอสานทวไป หนอไมทนยม

นามาแกงนนขนอยกบฤดกาล เชน ฤดฝนกนยมหนอไมสด ฤดแลงกจะนาหนอไมอดปบมาแกง วธการแกงนน สงทจะขาดไมไดคอ เตรยมหนอไม หากเปนหนอไมสดกจะตองสบ หรอโขลกพอบบ แลวนาไปตมกบนาเปลาเพอใหหนอไมจดเสยกอน ระหวางน กเตรยมนายานาง ผกตางๆ เชน ตะไคร ฟกทอง บวบ กระเจยบขาว เหดตางๆ ผกชะอม และใบแมงลก ขาวโพดดบ หมากของมะละขนก เมอหนอไมจดแลว กนานายานางทกรองแลวใสหมอ นาหนอไมทปนนาออกแลวใสตามลงไป โขลกพรกและหอมแหงตามลงไป เมอนาเดอดแลวกนาผกใสลงไป ใสขาวโพด เหดตางๆ (ยกเวนชะอม หรอ ใบแมงลก) ปรงรสดวยเกลอ นาผก เมอผกสก นายานางสก กจะใสชะอม และใบแมงลก บางคนอาจไมชอบชะอมกใสเฉพาะใบแมงลก หรอบางคนชอบผกสะแงะ ผกแวนกนามากนกบแกงหนอไม บางทองถนจะนาเครอหมานอยมาขยเปนวนมากนรวมกบแกงหนอไมเพราะถอเปนยาเยนดวย บางคนอาจชอบใหนาแกงหนอไมนาขนกจะนาขาวโพดดบโขลกใสลงไปดวย แกงหนอไมนยมรบประทานตอนเทยง รอนๆ จะอรอย ภาพประกอบท 30 แกงหนอไม

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

7) สมต าน าผกสะทอน สมตานาผกสะทอนกเปนอาหารทถอวายอดฮตของคนดานซายและคนอสานทวไป

เพยงแตสมตานาผกสะทอนของชาวดานซายจะไมใสปลารา จะใชนาผก นาปลาใสแทน สวนเครองปรงอนๆ กคลายกนคอ มะเขอเทศ มะนาว พรก กะเทยม สมตานาผกตนตารบจรงๆ แบบสตรดงเดมนน มกจะนามะละกอสกเหลองทเนอยงแขง เสนมะละกอจะไมนยมขด แตจะสบแลวซอยเปนชนเลกๆ พรอมใสใบผกกระเทยมและผกช จะทาใหสมตานาผกนนหอม แบบรสชาตพนบานจรงๆ นยมกนกบผกพนบาน เชน ผกบง มะเขอ ผกพาย

ภาพประกอบท 31 สมตานาผกสะทอน

8) หลามปลา การทาหลามปลา คลายกบการทาหมก แตแตกตางกนทภาชนะทใชคอ หมกจะใช

ใบตองแตหลามใชกระบอกไมไผชนดทมรกระบอกใหญอยางเชน ไผเซมซงนยมนามาทาขาวหลาม (ไฟแรง) ไผเหย (ใชไฟออนเพราะเนอไมจะบาง) เพอนาปลาใสลงในกระบอกได ปลาหรอสตวนาทคนในทองถนนยมนามาหลามไดแก ปลาชอน ปลาคอกง (ปลาชอนภเขา) ปลาซว อปม การหลามปลาจะเรมจาก การนาปลาชอนทสดๆ มาขอดเกลด แกะเอาบออก (ทาใหขม)แลวลางใหสะอาด (หากปลาตวใหญกจะใชมดกรดลาตวดวย) พกใสภาชนะไว นาเครองเทศทเตรยมไว ไดแก พรก ตะไคร หอมแดง เกลอ โขลกใหคลกเคลาอยางละเอยด แลวนามาคลกใสตวปลาในภาชนะ ปรงรสดวยนาผก นาปลา ตนหอม ผกชลาว ใบแมงลก (หากชอบ) จากนน นาปลาและเครองเทศใสกระบอกไมไผปดดวยใบตอง นาไปตงเผาไฟคลายกบการเผาขาวหลาม เมอปลาสกแลว จะใชมดผากระบอกไมไผ เสรฟรอนๆ ปลาชอนจะมกลนหอมมาก การรบประทานหลามปลา จะนยมทานกบขาวเหนยว แจวดา แจวสม พรอมผกลวกหรอนง

9) น าผกสะทอน (ผกกะทอน) ในชวงเดอน 4 ถงเดอน 5 หลายหมบานในอาเภอดานซายจะมการทานาผกสะทอน จาก

ใบสะทอน เชนเดยวกนผคนในชมชนนาหอกมการทานาผกสะทอน (ชาวบานนาหอเรยกวา นาผกกะทอน ) ตนสะทอนเปนไมยนตนชนดหนง ปลกไดตามบานและขนเองตามปา มเนอแขง ตนสงชะลด พอถงเดอน 4 ใบจะรวงหลนจนหมด แลวจงจะแตกใบออน ชวงนชาวบานกจะขนไปลดกง คดใบสะทอนขนาดกลางแกกลางออน นามาตาใหละเอยด แลวหมกในโองทงไวประมาณ 2 คน จนถงเชาวนท 3 กจะกรองและคนเอานาผกสะทอน แลว

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

นาไปตมใสกระทะใบบว เคยวจนนาผกสะทอนงวดจนมรสชาตนาผกสะทอนทแทจรง (ศรศกร วลลโภดมและคณะ. 2548 : 89) การทานาผกสะทอนใชเวลาประมาณ 4 วน วนแรกคอไปเกบและตองรบตาดวยครกมองเพราะเกรงวาใบผกจะเหยวเฉา ถอวาในครอบครวหนงๆ ตองชวยกนหลายๆ คน ถอเปนหนาทสา คญของคนในครอบครว ปจจบนนมการพฒนามาใชวธปนโดยเอาใบผกสะทอนใสในทอนา เอาเครองตดหญาปนใบผกแลวนาไปหมก ในขนตอนการตมกเชนกน จะตองชวยกนท งครอบครวเพราะใชเวลาตมนาน 6-8 ชวโมง คนในครอบครวจะตองชวยกนหาฟนทอนใหญเพอใชไดนาน ผลดเปลยนกนดแลไฟและชอนฟองนาออกจากกระทะ ผคนชมชนนาหอมภมปญญาในการเกบผกสะทอนวา พอผกสะทอนแตกยอดออประมาณ 1-2 อาทตย จะกาลงพอด หลงจากนจะแกมากไมเหมาะ และเวลาทเกบใบผกสะทอนนน ตองเกบแตเชาตร ประมาณ 6 โมงเชาเพอใหผกสะทอนสด หากเกบสายใบผกจะเหยวเฉา หากใบผกเหยวเฉาจะทาใหตายากเพราะใบจะหยาบ สวนการหมกนนหากหมกเกนสองคนแลวนาหมกของผกจะเหมน นามาตมจะไมไดรสชาตกลมกลอม และขอปฏบตอกอยางหนงคอ ระหวางการตมนาผกนนจะมฟองนาผกหรอเศษตางๆ ลอยขนมาตดขอบกระทะ จะตองใชกระแตะชอนฟองนาออกอยเสมอเมอนาผกไดทและเยนแลวกจะนาไปบรรจขวด เกบไวรบประทานไดหลายเดอน เปนของฝากญาตพนอง หรอขายในชมชนได ผคนในชมชนนาหอจะใชนาผกเปนเครองปรงรสอาหารแทนปลารา เชน ใสแกง ใสแจว ทาสมตา ใสเมยงโคน ใสเมยงทน ใสซวไก เปนตน เศษซากของผกสะทอนคนเอานาออกแลวชาวบานจะไมทง จะนาไปหมกเปนเชอเหดสะทอน รบประทานในครวเรอนไดอก ถอเป นภมปญญาอาหารทนาสนใจอกประเภทหนง

ภาพประกอบท 32 (ภาพแรก) เดกๆและผปกครองกาลงเกบผกสะทอน (ภาพกลาง)นาหมก ผกสะทอนทพรอมตม (ภาพสดทาย) กาลงตมผกสะทอน

10) ลาบเทา เทาเปนสาหรายนาจดชนดหนงซงมมากในลานาตบ สามารถนามาประกอบอาหารเปน

ลาบเทา อาหารทองถนอกตารบหนง โดยนาเทาออน มาลางใหสะอาด สบใหละเอยดแลวพกไวในภาชนะ เตรยมเครองเทศไดแก พรกสดหน มะเขอแก นยมนามะเขอขนเพราะมรสขมมาหนฝอยหอมแดงซอย ขง ขา สบใหละเอยด ตะไครหนฝอย หอมเทศและหอมสด หอยขมทตมสกแลวจมเอาเฉพาะเนอ เนอปลาทสกแลว วธการปรงเรมจากเตรยมเครองดงกลาว แลวตมนาใหเดอดใสปลาราเสรจแลวนาเทาและเครองดงกลาวลงใสหมอ แลวคนประมาณ 1-2 นาท แลวยกลง ขอควรระวงคออยาใหเทาและมะเขอขนสก เพราะจะเละ ไมอรอย จะเหนวาภมปญญาดานคหกรรมของผคนในชมชนนาหอกเปนภมปญญาเชนเดยวกบผคนลมนาหมนทมลกษณะเฉพาะถนคอ มความเชอมโยงสมพนธกบธรรมชาตท เปนภเขา แมนา ปาไม ซงเปน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

อาหารทไดสรางสรรคขนจากการนาวตถดบทหางายในทองถนมาปรงรส ทาใหไดอตลกษณของอาหารทมความหลากหลาย เฉพาะถน กลาวคอ จากลกษณะภมประเทศทเปนภเขา ปาไม ชมชนไมไดอยในภมประเทศทเปนแหลงนาใหญทมความอดมสมบรณไปดวยสตวนา จงกอเกดวฒนธรรมภมปญญาการทานาผกแทนปลารา เชนเดยวกนผคนชมชนลมนาโขง ตงบานเรอนใกลแมนาโขงซงมปลามากมาย จงเกดวฒนธรรมลมนา คอการทาปลารา มความแตกตางจากวฒนธรรมบนพนทสงอยางชดเจน วฒนธรรมอาหารเปนภมปญญาในการปรบตวกบธรรมชาต ดงนนจะเหน วาผคนในชมชนจะมวฒนธรรมการกนทสอดคลองกบธรรมชาตคอ นาอาหารธรรมชาตมาสรางเปนเมนอาหาร เชน ลาบเทาซงหาไดงายจากลานาตบ ลาบเหนยวแมงแคง (แมงแคงหางายในปาใกลบาน)การนาแมงแคงมากนรวมกบลาบเหนยวซงนยมกนดบนนกลนแมงแคงจะทาใหรสชาตของลาบไมมกลนคาว หนอไม หาไดงายจากภผาแดด เรอกสวน รมนาตบ เปนตน ชมชนนาหอ ในอดตคอนขางทรกนดาร ไปมาลาบาก ประกอบกบวฒนธรรมความบนเทงสมยใหมยงเขาไมถง ผคนจงใหความสาคญกบวฒนธรรมมขปาฐะ เชน การเลานทาน การนงคยกนในชมชนยามเวลาวาง จงเกดวฒนธรรมการกนเมยงทนาวตถดบทมในทกครวเรอน เชน ขง ขา ตะไคร ถวลสง นามาหนกนรวมกน แลวหอดวยผกพนบานตางๆ ปรงรสดวยนาผก กลายเปนวฒนธรรมการกนเมยงซงมคณคาทางโภชนาการ 2.3 ภมปญญาดานศลปกรรม ชมชนนาหอมลกษณะเปนชมชนดงเดม มประวตการกอตงชมชนทยาวนาน เชอวา บรรพบรษนนไดอพยพมาจากหลวงพระบาง -เวยงจนทน กอนทจะไปสรางชมชนดานซายนนจะมาพกอยทชมชนนาหอกอน ดงปรากฏในหลกฐานการสรางโบสถวดศรภมทสรางเมอป พ .ศ. 2035 ดงนนรองรอยของศลปกรรมสวนหนง เปนวฒนธรรมลาวลานชาง อกทงศลปกรรมดานอนๆ แสดงถงภมปญญาของผคนในปจจบน และบรรพบรษ ดงจะนาเสนอดงน

1) ประตมากรรม ประตมากรรมทสาคญในชมชนวดศรภมคอพระประธานในโบสถว ดศรภม หรอทชมชนเรยกวาพระเจาใหญ เปนพระพทธรปปนปนปางศรวชย ฝมอชางพนบานลาวลานชาง พระเกศามลกษณะเปนกนหอยสดา ยอดพระเกตเปนเปลวเพลง มรศม 4 แฉก ขนาดหนาตกกวาง 69 นว ไหลกวาง 39 นว สง 103 นว อายประมาณ 500 ป

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ภาพประกอบท 33 พระเจาใหญในอารามวดศรภม และพระเจานอยในสม(โบสถ) 2) สถาปตยกรรม ไดแก สถาปตยกรรมทสาคญชมชนนาหอทสาคญ ไดแก

อาราม หรอวหาร (อาฮามกเรยก มขนาดความกวาง 13 เมตร ยาว 18 เมตร) (ตงใน แนวเหนอ-ใต) สมยลานชาง ภายในอโบสถมพระเจาใหญวดศรภมเปนพระประธาน เปนพระพทธรปปนปน ปางศรวชย ฝมอชางพนบาน โบสถหลงนเดมมงดวยแปนเกลด ตอมาผพงแลวเปลยนเปนสงกะส

โบสถ (สม) หรอ อโบสถ เปนสมเปดหลงเลกตงอยดานหนาของโบสถ (ทศเหนอ) มใบเสมาปกรอบทงสทศหลงคามงดวยสงกะส ฝาผนงโลง มระเบยงลอมรอบ ภายในมพระเจานอยประดษฐานอย 3 องค พรอมปายหามสตรขนไปไหวพระ ดานขางเปนรปปนสงโตและนางธรณบบมวยผม ตดผนงอาฮาม สวนระเบยงจะปนรปพญานาค เชอวามความศกดสทธมากเพราะดานหลงจะตดกบทฝงศพของเจาอาฮกหลกคา และเจาอาทวด เจดยวดศรภม เปนเจดยหรอธาตในรปแบบศลปะลานชาง อายราวพทธศตวรรษท 23 -24 ตงอยทางทศเหนอของสม (อโบสถ) กอสรางดวยอฐถอปนและฉาบปนทผวดานนอก ความสงประมาณ 10 เมตร ลกษณะแผนผงสวนฐานเปนรปสเหลยมจตรสซอนลดขนาดกน 3 ชน ฐานชนลางสดมขนาด 3.8 x 3.8 เมตร ถดไปเปนสวนเรอนธาตทรงสเหลยมจตรสซอนลดขนาดกน 2 ชน เหนอเรอนธาตทง 2 ชนตกแตงเปนชดฐานบว ทบรเวณทองไมมการประดบดวยภาชนะดนเผาเครองเคลอบแบบเขยนลายใตเคลอบใสทง 4 ดาน ดานละ 3 ใบ สวนยอดเจดยเปนทรงบวเหลยม ตอดวยชนบวหงายแบบสเหลยมชอนกนอก 6 ชน ถดขนไปเปนบวงอน 4 ชน ปลายสดเปนยอดฉตรโลหะ 5 ชน ซงตรงกบรชสมยสมเดจพระรามาธบดท 2 ทรงเปนพระมหากษตรย รชกาลท 10 แหงกรงศรอยธยา ทรงอยในราชวงศสพรรณภม ครองราชยสมบตระหวาง พ.ศ. 2034 – พ.ศ. 2072 เจดยวดศรภมไดรบการบรณะเมอ เมษายน พ.ศ. 2554 โดยสานกกรมศลปากรท 9 ขอนแกน (งบประมาณ 1 ,200,000 บาท ทาการบรณะเมอ เมษายน 2554) ในชวงของการบรณะนนพบวา ใตฐานเจดยมพระเจานอยขนาดเลก (พระพทธรปขนาดเลก) ศลปะแบบลานชางเปนจานวนมาก ปจจบนนพระเจานอยดงกลาวชมชนไดนาไปประดษฐานใตฐานเจดยเชนเดม

ภาพประกอบท 34 เจดยวดศรภมกอนและหลงบรณะ ภาพพระเจานอยศลปะลานชางทขด คนพบใตฐานเจดย

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

กฎ หมายถงเรอนทพกของพระสงฆ ชาวบานนาหอเรยกวา กะฎ เปนกฏทพกของเจาอาวาสวด กะฎวดศรภม เปนเรอนไมโบราณ หลงคามงดวยแปนเกลดแตชาร ดมากจงรอเปลยนเปนสงกะส เสากะฎเปนเสาไมวางทบกอนหนในแบบวฒนธรรมหนตง ฝากะฎจะสวเปนรองวางทบซอนกน ไมมหนาตางแตเจาะปองเรยกวาปองเอยม สวนขางกจะเจาะรกลางเสา สอดไมผานเรยกวา ขางลวง พนกฎจะเขา พนแบบบงไบ กฎทงหลงจะไมใชตะป แตใชลมแทน นบวาเปนภมปญญาสถาปตยกรรมอาคารโบราณทมความสาคญอกแหงหนงของชมชน แสดงถงภมปญญาอนชาญฉลาดของบรรพบรษ

ภาพประกอบท 35 กฎ (กฎ) วดศรภม

บานโบราณ ในชมชนนาหอนน มบานโบราณหลงหนงทมลกษณะเฉพาะทางสถาปตยกรรม แสดงถงภมปญญาของคนโบราณในการกอสรางบาน สาหรบบานโบราณหลงน มประวตความเปนมาคอ ในยคปลายรชกาลท 5 ชมชนนาหอเคยมหอโฮงของเจาเมองดานซาย ตอมายกเลกระบบเจาเมองและพระแกวอาสาเจาเมองคนสดทายไดหลบภยอยเมองแกนทาว สปป.ลาว ประกอบกบรฐไทยไดประกาศใหเลกทาส จงทาใหผคนแตกกระจายกนไป ซงบรเวณทพกและวาราชการของเจาเมองดานซายนนจะมการกอสรางอาคาร ท เรยกวา “หอ” ใชประกอบพธกรรมการเลยงป (เลยงผ) มการเขาทรงของผเจานาย และเจาเมองจะเปนผใหการ อปถมภพธกรรมเลยงผ ตอมาผคนเหนวาหอนรางและไมไดใชเพอประกอบพธกรรมนนอกแลว ชมชนจงมอบหอใหแกนางปน เสนานช แมยายของนายสนก หมอาจ เปนผดแลเฮอนหอ(ผ) หลงน ปจจบนน อายของเฮอนโบราณหลงนนาจะรวม 100 ปแลว นอกจากคณคาในดานประวตความเปนมาทสะทอนใหเหนความเชอ การปกครอง วตรปฏบตของเจาเมองแลว ยงมคณคาในเชงสถาปตยกรรมดวย กลาวคอ เปนหอทสรางโดยใชไมทงหลง เดมหลงคามงดวยแปนเกลดเสาบานจะวางบนกอนหนกลมเพอปองกนปลวก กนความชนไมใหเสาผ พนบานใชวธเขาแบบบงใบเพอยดตดกน ขางบานม 2 แบบคอ ขางลวง (ขางยาวตามความยาวของบาน สอดเขารตนเสาทเจาะไว และขางกอม คอขางตามความกวางของบาน สอดเขาตนเสาเดยวกนกบขางลวง แลววางบนหวเสาทสวเปนรองรองรบไว สวนฝาบานเรยงเปนแนวตง สวเจาะชกรองทงสองขาง แลวคนฝาธรรมดาเพอยดใหแนน สวนดานบนฝากยดดวยไมหนาสามทชกรองเชนกน ใชลมตอกแทนตะปเพอยดใหแนน นบเปนภมปญญาทางสถาปตยกรรมทมคณคาสาหรบชมชน บานโบราณหลงนไดทาหนาทแทนความทรงจาของชมชนทมตอรากเหงาในอดต ชมชนไดอนรกษไวโดยไมยอมใหเจาของบานรอถอนใดๆ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

เนองจากเคยเปนหอผจงเชอวาผทจะอยบานหลงนตองมจรยธรรม ศลธรรม มวตรปฏบตท ดงาม จงเหมาะทจะครอบครองบานโบราณหลงนตอไป (สนก หมอาจ, สมภาษณ, 10 มนาคม 56)

ภาพประกอบท 36 ภาพบานโบราณ เสาบานและฝาบานพรอมปองเอยม

เลาขาว ในบรรดาสถาปตยกรรมของชมชนนน เลาขาวกเปนสงกอสรางทแสดงถงภม ปญญาของผคนในชมชน เลาขาวแบบโบราณจะสรางดวยไม หลงคาทรงหนาจว มงดวยแปนเกลด เสาเลาจะวางบนกอนหนเชนเดยวกนกบบานเพอปองกนปลวก และความชน แตเสาเลาจะมลกษณะทวางเสาแบบเฉยงเขาหากนในทา “ชางยนเยยว” เพอทาใหเลามความหนาแนน ไมโยกคลอน รองรบนาหนกของขาวได ฝาเลาจะใชไมแปนแตเขาในลกษณะเหลอมกนเพอปองกนไมใหฝาเลาเปนร พนจะปดวยไม แลวยาดวยขควายขแกลบและเปลอกยางบง โดยนาวสดทงสามมาตาใหเขากน แลวยารอง เมอแหงแลวจะแขงตว สวนดานขางของเลาจะตอชายคา มชานยนคลายระเบยง เปนทวางสงของตางๆ ได เชน พนธพช เครองมอการเกษตร สวนดานหนากจะมชานไววางกระสอบขาว หรอเปนทรองเหยยบ ในตอนตกขาว ใชเปนสถานทประกอบพธกรรมสขวญเลาขาว จะเหนวาเลาขาวโบราณมชานยนดานขางและดานหนานนไวสาหรบการเกบของ หรอเครองมอการเกษตร เพราะชมชนใหความสาคญกบพธกรรมสขวญขาวในเลา จงทาชานยนเพอเปนสถานทประกอบพธกรรมดวย (สนก หมอาจ, สมภาษณ, 10 มนาคม 56) ภาพประกอบท 37 ภาพเลาขาว

หอพระ หอพระเปนสถาปตยกรรมขนาดเลกท มในบานของเจาเมอง หรอ กฎเจาอาวาสวดในสมยกอน หอพระมหนาทคลายหงพระ หรอโตะหมบชาในบานนนเอง เพยงแตแตกตางตรงทเปนอาคารไม

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

เลกๆ ลกษณะยอจากเรอนไทยโบราณ ไวประดษฐานพระเจานอยและเครองบชา ในชมชนนาหอพบหอพระ 2 หลง ซงเปนหอพระของพระแกวอาสา

หลงคามงดวยแปนเกลด ชอฟาไม ใบระกาเปนรปนาค เชอวาเปนหอพระในหอโฮงของพระ แกวอาสา ปจจบนนหอพระไดจดแสดงในพพธภณฑและหอพระแกวอาสา

ภาพประกอบท 38 หอพระในหอพระแกวอาสา และในพพธภณฑชมชนวดศรภม

3) ดานดนตร เครองดนตรทแสดงถงภมปญญาของชมชนนาหอนน มทงเปนเครองดนตรทใชในอดต และปจจบน กลาวคอ เครองดนตรทใชในอดตไดแก

กลองกง ปจจบนนเลกใชแลว ตงอยในพพธภณฑชมชนวดศรภม เมอกอน ชมชนนาหอจะใชกลองกงเสงในงานพระธาตศรสองรก พงฮาด ใชตในพธกรรมเลยงป และพธเขากรรมของพระสงฆ

ฆองเลก-ฆองใหญ ใชตในพธกรรมเลยงป งานบญตางๆ ระฆงขอ ใชตในพธกรรมเลยงป

โปง ใชตเพอบอกเวลาในตอนเชาๆเพอเตอนใหญาตโยมทราบวาใกลจะถงเวลาทพระสงฆจะออกบณฑบาตแลว ญาตโยมจะไดเตรยมทาบญตกบาตร เสยงโปงจะดงไกลมาก 4-5 กโลเมตร (ปจจบนนเลกใชแลว ใชเสยงระฆงแทน) ภาพประกอบท 39 ฆองเลกใหญ กลองกง และโปง

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

นอกจากเครองดนตรดงกลาวแลว ยงมกลอง ระฆง ในหอกลอง หอระฆงในวดเพอใชตเปนสญญาณแกญาตโยมในการทาบญ และยงมเครองดนตรอกชนดหนง เรยกวา เตง (ภาษากลางเรยกพณสามสาย) เปนเครองดด มสามสาย ทาจากไมขนน กวาง 20 ซม ยาว 1 เมตร แลวนามาแปรรปโดยใชสวเจาะเปนโพง ทาฝาปดโพง แลวนาสายลวดมาขง 3-4 สาย ขนตอไปนาสายไลเสยงตามคยเหมอนกตาร ทดลองดด แลวปรบเสยงสง กลาง ตา (บญเหลอ สงหสถต, สมภาษณ, 17 มนาคม 2556)

ภาพประกอบท 40 ภาพเตงและศลปนพนบาน (นายบญเหลอ สงหสถต) 4) หตถกรรม หมายถงงานททาดวยฝมอ สามารถแยกประเภทไดดงน

(1) เครองจกสาน เปนหตถกรรมททาดวยไมไผ เพราะชมชนนาหอมปาชมชน ภเขา ซงสามารถตดมาใชได ในชมชนยงมภมปญญาทสามารถจกสานเครองใชในครวเรอน ไดแก หวด กระตบขาว ตะกรา กะทอ กะบง กระดง กวยใสกลา กวยขาวสาก เครองมอจบปลาไดแก สมจบปลา อจดกปลาไหล ไซ ของ ยอ สวง ซอนหนาม (ดกปลาชอน) เครองมอดกหรอจบสตวบก ไดแก ลวงง ใชดกหน คน ใชดกไกปา ทลงมากนขาวในนา

(2) งานไม เปนงานททาจากไมเพอเปนเครองใชในครวเรอน เชน ครกมอง เตยงนอน กระบม แคร ราชอาสน (ในหอพพธภณฑ) กรใบลาน ทวางกะบอง อปกรณทอผา เชน หลา ฟม กวก เปนตน

(3) งานโลหะ เปนงานททาจากทองเหลอง ทองสารด เหลก สวนใหญชมชนไดนามารวมกนจดแสดงใหพพธภณฑ ไดแก กระโถน ตะเกยง พาน กระดง ทใสพล

(4) งานฝมอ เปนงานททาจากใบตอง ผา ไดแก การทาทง (ธง) บายศร ขนหมากเบง (5) งานผมออนๆ ไดแก หนากากผตาโขน ปลดขก ตวอยางภมปญญาดานหตถกรรมดงน

อจดกปลาไหล เปนเครองจกสานรปทรงกลม กนสเหลยม สงประมาณ 30-40 เซนตเมตร ดานขางจะมงา ดานบนเปนไมสานเปนกรวยยาวเกอบถงกนทาเปนฝาปด และสาหรบใสเหยอ หอย ป ไสเดอน โดยนามาสบใหละเอยดกอนใสเขาไป เวลาดกจะใหนาทวมกลางอจ ใชดกตามทงนาหรอหนองนา

ภาพประกอบท 41 อจดกปลาไหล

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ซอนหนาม เปนอปกรณหาปลาทสะทอนภมปญญาอกประเภท หนง

ทาจากไมไผ ผาเปนซๆ แลวทาปากใหกลม ซไมไผนนจะตดหนามหวาย เมอปลาพลดหลงเขาไปจะ ออกไมไดเพราะตดหนามแหลม เวลาใสซอนจะทาเหมอน ใสเบดหลก

ภาพประกอบท 42 ซอนหนาม ลวงหน เปนอปกรณทใชดกหน จบหนในนา เชน หนพก ใชดกตามทางหน เวลาดกจะใชเหยอ จาพวกขาวเปลอก

มนแกว ฤดกาลทเหมาะจะดกหนคอฤดกาลเกบเกยวขาว ตามทองนา ถอเปนภมปญญาในการกาจดหนทมากนขาว ในนา และหนยงสามารถนามาเปนอาหารได ภาพประกอบท 43 ลวงหน

คนดกไก เปนอปกรณทใชดกไกปา ปองกนไกมามากนขาว กลาในนา คนจะประกอบดวยไม เชอกทาเปนหวง หรอบวง มดตดกน เวลาปกกจะปกตดกนเปนขง ยาวเปนพด เมอไกพลดหลงเขามา ขาของไกจะไป คลองเชอก เมอไกดนบวงเชอกกจะรดขาไกแนนขน

ภาพประกอบท 44 คนดกไก

กรใบลาน เปนอปกรณททาจากไม รปทรงส เหลยม สงประมาณ 70- 80 ซ.ม. มฐานและปากกวาง ดานบนมฝาปด

มการเขยนลวดลายไทย สวยงาม ประโยชนใชเกบใบลาน ปจจบนถกจดแสดงไวในพพธภณฑชมชนวดศรภม

ภาพประกอบท 45 กรใบลาน

ราชอาสน เปนราชอาสนของพระแกวอาสา รปทรงสเหลยมผนผากวางประมาณ 1เมตร ยาวประมาณ 2 เมตร รปทรงคลายเตยงนอน ทาดวยไม ทฐานมลวดลายประดบสวยงาม สวนบนฐานทาระเบยงรอบ รอบทงสดาน และปลอยใหวางสาหรบนงวาราชการ

ขณะนจดแสดงในหอพระแกวอาสา ภาพประกอบท 46 ราชอาสนของพระแกวอาสา

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ทจดกระบอง ทาจากไม รปทรงสเหลยม ทฐานเจาะเปนรอง เพอรองรบเศษกระบองไมใหหลนใสพน อกดานหนง

ของฐาน จะทาฐานคลายดามจบยาวยนออกมาและ ทาเสาไมเลกๆ ปลายไมทาเปนรองเพอรองรบกระบอง ตรงกลางเสามไมยนออกเพอวางกระบอง ประโยชนใชเปนอปกรณสาหรบจดไตกระบอง

ภาพประกอบท 47 ทจดกระบอง ครกมอง เปนอปกรณทยงคงใชประโยชนไดจรงในชมชนนาหอ

โดยเฉพาะไวสาหรบตาผกสะทอนกอนนาไปหมก ตวครกทาจากหนกอนใหญแลวเจาะหลมเปนรปครก ตวสาก แมมอง เสาและหลกจบ ทาจากไมเนอแขง ขณะนจดแสดงไวขางหอพระแกวอาสา วดศรภม

ภาพประกอบท 48 ครกมอง

ขนหมากเบง เปนพมดอกไม นยมทา

เพอใชบชาพระ เมอถงวนพระ จะทาขนหมากเบง 1 ค เพอนามาถวายพระ เปนการเชดชพระพทธศาสนาใหเบงบาน หรอ เปนการบชาเบญจศล ทาจากใบตอง ดอกไมทนยมนามาประดบ คอ ดอกพทธ ดอกบานไมรโรย ดอกดาวเรอง

ภาพประกอบท 49 ขนหมากเบง 2.4 ภมปญญาดานสาธารณสข ผคนในชมชนนาหอในอดตมวฒนธรรมการดแลสขภาพเชนเดยวกบผคนในลมนาหมน คอพงพาสมนไพร ความเชอทางไสยศาสตรและสงศกดสทธตางๆ เพราะในอดตชมชนนาหอหางไกลจากสถานพยาบาล การคมนาคมตางๆ ไมสะดวก ในดานวฒนธรรมการรกษาสขภาพน ศรศกร วลลโภดม (2548 : 143) กลาววา จากความเชอเรองผและสงศกดสทธตางๆ นเอง อานาจและอทธฤทธของผจงเขามามบทบาทตอจตใจของคนลมนาหมนมาก โดยเฉพาะอยางยงผทเจบไขไดปวยมกมสาเหตจากผเปนสวนใหญ ผทเจบไขไดปวยดวยโรคตางๆ เมอรกษาดวยสมนไพรแลวยงไมหาย คนในบานกมงประเดนหาผทนท จะตองมการไปหาขอหาแขวหรอหาสาเหตของการปวยจากหมอยามหรอคนจบยามสามตา คอ ผทหยงรสาเหตอนเนองมาจากผตางๆ ซงหมอยามนมกจะมอยแทบทกหมบาน

ในปจจบนนผคนเรมมความเขาใจในวฒนธรรมการรกษาสขภาพกบการแพทยแผนสมยใหมเพราะม อสม. และมโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพในชมชน แตจากการสนทนากลมระดมความคดและการสมภาษณ พบวาผคนชมชนนาหอจะมการรกษาสขภาพแผนใหมควบคกบสมนไพร และความเชอแบบดงเดม ดงจะนาเสนอคอ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

1) วธการรกษาแบบดงเดม ไดแก การเปา การจอดกระดก การอบหรอยาง การอยไฟ วธการรกษาแบบการเปา การจอดกระดกนน ทมวจยไดนาเสนอผานบรบทดานวฒนธรรมความเชอแลว การรกษาแบบอบหรอยางนน จะใชเมอมอาการฟกชา เนองจากอบตเหต เชน ตกตนไม รถแฉลบ เชอวาเมอผปวยไดอบหรอยางแลวจะทาใหเลอดลมไหลเวยนดขน อปกรณสาหรบอบหรอยางจะมเตยงแคร ดานลางของแครใชเตาถาน (บางคนอาจใชภาชนะมาตมสมนไพรเพอใหไอนาอบหรอรม) หรอนาสงกะสมารองบนตนกลวย เสรจแลววางถานไวบนสงกะส ใชไฟออนๆ บนแครจะรองดวยใบหนาด ใบเปา แลวใหผปวยนอนบนแครทบสมนไพรอกครง หมผาคลมรางกายเพอใหความรอนและสมนไพรอบลาตว บางคนอาจนาลกประคบมานงแลวประคบบรเวณทรางกายฟกชา ใชเวลายาง 2-3 วน หรอจนกวารางกายจะผอนคลาย นอกจากนนการอยไฟกถอเปนภมปญญาดานสขภาพแบบดงเดม แตปจจบนนสตรทคลอดลกในยคใหมอาจจะไมเครงครดนกในการอยไฟเพยงแตอาบนารอน ดมนาสมนไพรไมนยมทาเตาไฟเพอนงขางหรอพง เหมอนเมอกอน เนองจากการแพทยแผนใหมเขามามบทบาทตอวถสขภาพหรออาจเนองมาจากสตรยคปจจบนนยมคลอดโดยการผาตดหนาทอง ดวยความกลวผลกระทบทมตอแผลผาตดกจะลดหยอนการอยไฟ อยางไรกตามชมชนถอวาการอยไฟเปนภมปญญาการรกษาสขภาพทไดรบการปลกฝงและถายทอด เพราะมความเชอวาสตรใดทอยไฟไดกจะสขภาพด มดลกเขาอเรวผวพรรณเปลงปลง มนานมมาก ไมผดกรรมบอย (ผดกระบร) ศรศกร วลลโภดม และคณะ (2548 : 146-149) ไดกลาวถง การอยไฟหลงคลอดหรอการอยกรรมคาเดอนของผคนชมชนลมนาหมนไววา การอยไฟหลงคลอดไมมยากนอยางสมยน ยาทใชในการขบนาคาวปลาและใหมดลกเขาอกไมม จงใชวธอยไฟ ภาษาชาวบานเรยกวาอยกรรมคาเดอน ใหผอยไฟกนนารอน อาบนารอน ซงตมตวยาสมนไพรรวมกนหลายอยาง และกอนทจะกนหรออาบนารอน ตองไปหาหมอมาเปาหลงและเปาเตาไฟเสยกอน เรยกวา การดบพษไฟ มฉะนนจะทาใหหลงพองและเปนแผลเนองจากถกนารอนมาก กอนอยไฟ หรออยกรรมคาเดอนจะตองทาเตาไฟหรอปานเตาไฟขนเฉพาะ โดยเอาไมไผมาทาขอบสเหลยมผนผา เอากาบกลวยมารองพนกนไมใหความรอนถงพน เพราะอาจจะเกดไฟไหมขนระหวางการอยไฟ เสรจแลวเอาดนเหนยวมาอดใหแนน แลวเอาหนหรอกอนอฐมา 3 กอน เรยกวากอนเสา หาปบทสะอาดใสนามาตงแลวกอไฟดวยฟนเปนดนๆ สวนยาสมนไพรหรอไมทนามาตมมหลายชนด เชน ใบหนาด ใบเปา ใสลงไปในปบทบรรจนาเพอตมอาบ ตมกน นอกจากนยงมสมนไพรอนๆ ทนามาตมผสมกน เชน ไมนานอย ไมหนามหาง ไมเครอเขาแกลบ (เถาวลย) ไมฝาง หวยาขาวเยน กอนทจะนาสมนไพรไปตมจะตดเปนทอนๆ ยาวประมาณ 1 คบ ตากแดดใหแหง แลวเอามามดรวมกนใสลงในปบเพอใหสะดวกตอการเปลยนยาเมอจดแลว ยาทกอยางทตมนน เมอนาเดอดจนยาสกแลวจะใชถวยกระเบองอยางหนา (ถวยตราไก) ตกนารอนมาดมได และหลงจากดมนารอนผสมยาสมนไพรลงไปแลว ผเปนแมจะมนานมใหลกกน และกนไปเรอยๆ จนกวาจะออกไฟ แตอยางไรกตามสตรบางคนอาจไมถกกบยาบางชนดหรอไมไดผลโดยสงเกตจากปรมาณนานมทไมมาก ตองเปลยนยาชนดใหม และผใดเคยกนยาชนดใดถกตงแตการอยไฟครงแรกแลวกจะไมเปลยนยาชนดใหมเมอไดลกคนถดไป การกาหนดเวลาอยไฟ ไมแนนอน สวนมากมกจะอย 20-30 วน หรอ 1 เดอนจงเรยกวาคาเดอน ทงนเพอใหอวยวะเพศแหงและมดลกเขาอเรว โดยอาศยความรอนจากไฟในเตา และความรอนจากนารอนทดมและอาบตลอดการอยไฟ นอกจากนนยงนยมใหผทอยไฟเอาผานง ผาถง หรอผาหมมาคลมศรษะไวนานๆ เพอใหรางกายไดรบความรอนมเหงอไหลออกมามากๆ จงเปดออก ทาอยางน เปนประจาหลงอาบนารอนจะชวยใหรางกายเขาสสภาวะปกตเรวขน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ผทอยไฟจะมอาหารการกนทนยม คอ เนอหมตากแหง ตมหนอขา หมกหวขาออนกนกบขาวจเชอวาจะกนอาหารนาจะมผลตอการขบถายของทารก อาหารแสลงทหามรบประทานไดแก ผกชะอม แมงดา ผกไห เนอวว ของหมกดอง ของเยน เชน แตงโม ฟกทอง หากแมลกออนบางคนมอาการทเรยกวาผดกรรม เชน ปวดหว เวยนศรษะ หนามด เปนลมหมดสต มวธแกโดยนาผาทยอมหมอนลไปนงแลวมาคลมศรษะประมาณ 15-30 นาท อาการกจะหาย นบวาเปนภมปญญารกษาสขภาพแบบดงเดมอกประเภทหนง

2) การรกษาดวยสมนไพร ชมชนนาหอยงมภมปญญาทองถนท มความรในเรองสมนไพรพนบานโดยเฉพาะกลม

ลกหลานของตาเบาะ เสนานช ซงเปนภมปญญาทองถนท มชอเสยงในชมชน จากการสนทนากลม การสมภาษณพบวา ปราชญทองถนมตารายาทสาคญ ไดแก

(1) ยารดสดวงทวาร จากการสมภาษณ นางบญหนก เนตรผง (15 ธนวาคม 2555) อาย 86 ป พบวาไดสบ

ทอดตารายาสมนไพรจากยาซงเปนแมผว (นางเงา เนตรผง) เปนคนบานนาหอ อาเภอดานซาย ซงสบทอดมาจากยาหมอน(ขนแกว) มลกชอแมเจายาแพงศร และเจายาแพงศร มลกชอนางเงา เนตรผง (นามสกลเดมเสนานช) มลกชายชอ นายพบ เนตรผง ซงเปนสามของนางบญหนก เนตรผง ไดตารบยาดงน

ไมผาสาม ไมบฮา ไมผเสอ ไมคดเคา ไมทอน ไมบานไมรโรย ไมฝาง ไมผาสามนอย ไมหนาด ใบบวหลวง นามาตมกนดนก แลฯ หมอยาสมนไพรจะมเทคนคหรอความเชอในเรองการเกบยาคอ จะเกบวนองคาร เพราะเปนวนแขง และจะมคาพดเกบยาวา “ยานนนเปนยาแกวยาทพย เปนโรคภยไขเจบกะใหระงบดบหาย”

จากการสมภาษณ นายสมพงษ เสนานช (2 กมภาพนธ 2556) อาย 71 ป เมอกอน ชอสารวจไดสบทอดตารายาสมนไพรจากพอ (นายเบาะ เสนานช)เปนคนบานนาหอ อาเภอดานซายโดยกาเนด พบวา ไดสบทอดตารายามาจากวดศรภมบานนาหอ โดยศกษาตารายาจากใบลาน และหลวงตาลอง (พระอธการสาลอง เสนานช) ซงนายเบาะ เสนานช เปนคนทใฝหาความรดานยาสมนไพรอยตลอดเวลา และไดไปแสวงหาตาราจากใบลาน ในหลายท และไดนามาใหหลวงตาลองอานให นอกจากนนยงไดไปใหนายแกว คาสมบต(กานนแกวบานนาเบย) และนายตน แกวสมบต(ผใหญบาน) ชวยอานตวธรรมใหแลวกนามาเขยนมาเปนภาษาไทยใหนายเบาะและไดตารายาทจาไดอยางขนใจดงน

(2) ยาลกกลอน(ยาครอบจกรวาล) มสรรพคณคอ เปนยาอายวฒนะบารงเลอด บารงรางกาย เจรญอาหาร นอน

หลบด ซงมคาเลาบอกวา “ยานเปนยาอายยน บมเมยสบอยากนเทอญ” สวนประกอบของยา ประกอบดวยมะเขอขน 250 ลก (เอาเมลดออก) นามานงทาเปนแผนแลวนาผงแดด ออยดา หญาแหวหม 2 ก.ก. นามานง แกนไมชงชน แกนไมด แกนไมชะขาน นาผงเดอนหา

นามาตาใหเขากนสดทายโรยดวยนาผงเดอนหา (เมอกอนนาไปเขาวดใหพระสวดกอนคอยนาไปรบประทาน)

(3) ยาผงแกสาระบาดกมภณฑ สรรพคณใชแกลม วงเวยน ภาษาโบราณเรยกวา โรคสาระบาด ตวยา

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ประกอบดวย ใบมะนาวและผวมะนาว ใบแลนสอน หญาแหวหม ขงแคง(ขงนอย) พรกไทย ปดปแดง ขมนขน วานไพร กระเทยม

แลวนามาตาใหเขากนอยางละเอยดแลวนาไปตากแหง นามารอนเอาผงทละเอยด (กอนนามาบรรจจาหนายจายแจกใหแตงขนธ 5) หมอสมนไพรจะมเทคนคหรอความเชอในการเกบยาคอ เมอเขาไปในปา ใหบอกกลาวเลาสบกบ พญาทอน ซงเปนพญาไม (เทวดารกษาไม) หรอเปนหมอเฒาเจายาใชดอกไมเทยนค โดยนงคกเขาบอก วา “ผขามาขอเอาไมจากปาจากเขามาเปนยาแกวยาทพย เพอรกษาคนปวย คนปวยขอให หายคายด สวนวน เวลาในการเกบยา ไมกาหนด

(4) ยาแกปวดหว ใหใชรากหวด (ใหขดใหไดปลายสดของรากแกว) นามาฝนกบหนฝนยา กนหายแลฯ

(5) ยาแกสารพดพษ สวนผสมของยาประกอบดวย สามสบบ(ด) ตมกาแดง แวงตน นามาตมกน

(6) ยาแกไอ สวนผสมประกอบดวย เปลอกสมโอ(ฟนตากหงาย) รากมะเขอขน เปลอกตนมะรมนามา

ปงใหสกแลวนามาแชนากน หายแลฯ (7) ยาแกปวดหวดบ ใชรากดอกซอนฝนใสนามะนาว นามาชโลมผมแลวใหผาคลมไว หายแลฯ (8) ยาธาต แกวงเวยน หนามดตาลาย ประกอบดวย แกนไมด แกนไมแดง แกนไมชงชน เปลอกไมฮม(ไมทม) ออยดาหญา

แหวหม(ตากแหง) 1 กโลกรม ฝาง นามาตมใหสกแลวนามารบประทานกอนอาหารหรอหลงอาหาร ดแลฯ (9) ยารดสดวงจมก รดสดวงล าไส ประกอบดวย ผเสอ ผาสามหลวง ฝาง หนาด เปา คดเคา บฮา เขาควายดอน

นามาตมรบประทานหาย ดแลฯ (10) ยาแกภมแพ

ใชยางมะเดอปลอง นามาผสมกบนาขาวเจา หรอนาสราขาว นามาตมใหสกแลวนามารบประทานกอนอาหารหรอหลงอาหาร ดแลฯ

จากการสมภาษณ นางนชรา เสนานช อาย 55 ป และนายบญเพง เสนานช อาย 50 ป (2 กมภาพนธ 2556) ซงเปนนองของนายสมพงษ เสนานช พบวา ไดสบทอดตารายาสมนไพรจากพอ (นายเบาะ เสนานช) เปนคนบานนาหอ อาเภอดานซาย เรมตนเรยนตารายาแผนสมนไพรจากพอตงแตเดกๆ เนองจากบางอยางพอกใชใหไปเกบ จงรไมยาสมนไพรโดยปรยายและไดตารายาทจาไดอยางขนใจดงน

(11) ยาแกนว ประกอบดวย ฝายบาน ฝายปา (ใชเมลดฝาย) รากมะเฟอง รากบกนด (สบปะรด)

รากมะละกอผ (มะละกอสาย) รากชะมด รากหญาคา หญาทอดบอง(ทอดปลอง) รากกดงอง(ผกกดงอง) ไมคางฮง มะขามผหลวง รากลอนดอน นามาตมเคยวรบประทาน ดแลฯ

(12) ยาทาแกบกเฮง(งสวด)

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ประกอบดวย ใบยานาง นาซาวขาว (ใชนาขาวเจา) รากดอกบานคา นาหญาผกควาย จมนาทา หายดแลฯ

(13) ลกประคบสมนไพรคณยายฉว สวนประกอบ: ไพล ขมนออย ขมนชน ตระไคร ผวมะกรด ใบมะขาม สมปอย การบร พมเสน เถาเอนออน วธใชคอนาลกประคบไปพรมนาใหเปยกแลวนาไปนง ประคบบรเวณทปวดเกบไวในตเยนและผงแดดใหแหงหลงใชทกครง ลกประคบหนงลกใชไดประมาณ 3-5 วน ขอควรระวงในการประคบ หามใชประคบบรเวณทอกเสบ (ปวด บวม แดง รอน) ในชวง 24 ชวโมงแรกเพราะจะทาใหปวดบวมมากขน

1. ระวงอยาใหลกประคบรอนจนเกนไป โดยเฉพาะผปวยโรคเบาหวาน อมพาต เดก ผสงอาย สวนบรเวณทผวหนงออนควรใชผาขนหนรอง

2. หลงการประคบไมควรอาบนาทนท เพราะจะชะลางยาออกจากผวหนงและรางกายยงไมทนปรบตว

3. ควรประคบประมาณ 10-15 นาท ถามอาการเคลดขดยอก อาจประคบไดวน ละ 2 ครง

สรรพคณ: ชวยทาใหเนอเยอพงผดยดตวออก ลดการตดขดขอตอ ลดการเกรงของ กลามเนอ ชวยลดอาการปวดและบวมทเกดจากการอกเสบของกลามเนอเอนและขอตอ ชวยเพมการไหลเวยนของโลหต (ฉว อรรคสรย, สมภาษณ, 15 ธนวาคม 2555)

ภาพประกอบท 50 สมนไพรลกประคบ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ตวอยางพชสมนไพรชมชนบานนาหอ

เสลดพงพอน สรรพคณ ใชแกพษ งกด ตะขาบกด แมลงตอย

วานหางจระเข สรรพคณ ใชทา กาจดพษ ไฟไหมนารอนรวก

เพชรสงฆาต สรรพคณ แกรดสดวงทวาร

วานงาชาง สรรพคณ บารงเลอด

บอระเพด สรรพคณ แกไข บารงรางกาย

วานไพล สรรพคณ ทาตม หด ผน คน เปนยาตานมะเรง

ออยด า สรรพคณ บารงรางกาย ใชเขายา

ไมนมสาว สรรพคณ เปนยาเขากรรมสตรออกลกใหม มดลกเขาอ ใหนานมมาก

ไมผาสาม สรรพคณ เปนยารวมในชดยานานม

ไคตน สรรพคณ เปนยา ครอบจกรวาล

หางชาง สรรพคณ บารงรางกาย

รากหวด สรรพคณ แกปวดหว บารงเลอด

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ลกใตใบ สรรพคณ แกฝในทอง

โรคตบ

ผเสอ สรรพคณ บารงรางกาย บารงธาต เปนยาหลกใชเขากบยาอน

บฮา สรรพคณ บารงรางกาย บารงธาต เปนยาหลกใชเขา

กบตวยาอน

ใบหนาด สรรพคณ ชวยใหเลอดลมไหลเวยนดขน ชวยขบลมแกปวดทอง ขบเหงอ หามเลอด ขบนาคาวปลา

2.5 ภมปญญาดานภาษาและวรรณกรรม 1) ภมปญญาดานภาษา ผคนในชมชนนาหอจะมภาษาทคลายคลงกบบรรพบรษซงเชอวาไดอพยพมาจากเมองหลวงพระบางในชวงแรกของการตงถนฐาน จดเปนภาษาในกลมภาษาลาวหลวงพระบาง ดงขอคนพบของมารวน บราวน (Marvin Brown : 1965 : 14 อางถงจาก สงวน ศรนาถ. 2536 : 118) ไดจดภาษาถนของจงหวดเลยอยในกลมภาษาลาวหลวงพระบาง ซงแบงเปน 3 สาย คอ สายหลวงพระบางท อาเภอเมองเลย สายหลวงพระบางทอาเภอดานซาย และสายหลวงพระบางทไซยะบล ซงผลการวจยของมารวน บราวน มความสอดคลองกบงานวจยของสงวน ศรนาถ (2536 : 118-119) ทพบวา กลมภาษาถนจงหวดเลยทางอาเภอดานซาย ภเรอ นาแหว และทาล จะมความแตกตางจากกลมภาษาถนจงหวดเลยในพนทของอาเภอเมองและอาเภออนๆ อยหลายประการ เชน เสยงยอยของพยญชนะนาสกบางเสยงเปนเสยงทไมใชเสยงนาสก ไดแก [ก], [ด],[บ] ในขณะททางอาเภอเมองและอาเภออนๆ ออกเสยงนาสกคอ [ง],[น],[ม] ตามลาดบและเสยงเหลานมคณสมบตเปนเสยงกองทงหมด มขอสงเกตวาเสยงพยญชนะทางอาเภอดานซายจะมเสยง [ก] ซงเสยงนปจจบนไมพบในภาษาไทยแลว แตเปนเสยงดงเดมในภาษาไทยคอเปนเสยงไทโบราณ

ตอมา ศวพร ฮาซนนาร (2543 : 91) ไดศกษาระบบเสยงในภาษาลาวหลวงพระบางเปรยบเทยบกบภาษาลาวครง ลมนาทาจน และภาษาไทดานซาย ซงในสวนการเปรยบเทยบภาษาลาวหลวงพระบางกบภาษาไทดานซายนน ศวพรไดเลอกพนทอาเภอดานซายและอาเภอนาแหวเปนผบอกภาษา ผลการวจยทางภาษาในเรองหนวยเสยงของอาเภอดานซายและนาแหวสรปไดวา หนวยเสยงพยญชนะตน 20 หนวยเสยง หนวยเสยงพยญชนะทาย 9 หนวยเสยง สระเดยว 18 หนวยเสยง สระประสม 3 หนวยเสยง หนวยเสยงวรรณยกต 5 หนวยเสยง ผลการเปรยบเทยบหนวยเสยงพยญชนะของภาษาลาวหลวงพระบางกบภาษา ไทดานซาย มจานวน 20 หนวยเสยงเทากนสามารถเปนพยญชนะตนไดทกหนวยเสยง และเปนพยญชนะทายได 9 หนวย ผลการเปรยบเทยบหนวยเสยงสระของภาษาลาวหลวงพระบาง ภาษาไทดานซาย มหนวยเสยงสระ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

จานวน 21 หนวยเสยงรวมกน แบงเปนสระเดยว 18 หนวยเสยง สระประสม 3 หนวยเสยง และผลการเปรยบเทยบหนวยเสยงวรรณยกตทงภาษาลาวหลวงพระบาง ภาษาไทดานซาย มจานวน 5 หนวยเสยงดวยกน บวรน วงคร (2551 : 86-90) ไดสรปภาษาสาเนยงลาวหลวงพระบางในพนทประเทศไทยแถบอาเภอหลมสก อาเภอหลมเกา และอาเภอดานซาย สรปไดวา หนวยเสยงพยญชนะในภาษาม 20 หนวยเสยงคอ พยญชนะตนของภาษาลาวหลวงพระบางมแตพยญชนะตนเดยวเทานน พยญชนะควบกลาจะไมมในภาษาพด และภาษาเขยน เชน เครอง ในภาษาไทยมาตรฐาน ภาษาลาวหลวงพระบางจะออกเสยงเปน เคอง ขวาน เปน ขวน กลอง เปนกอง แตบางคาอาจออกเสยงเหมอนมพยญชนะอยดวยแตจะออกเสยงสนและหวน เชน กวาง ในภาษาไทยมาตรฐานเปน กวง ขวญ เปน ขวน ในดานการกลายเสยงพยญชนะมหลายลกษณะคอ ในภาษาลาวหลวงพระบางมหนวยเสยง /ญ/, /ย/ ทออกเสยงนาสก และ/อย/ ซงไมออกเสยงนาสก ไมมหนวยเสยง/ช/ แตใชเสยง/ซ/ แทน หนวยเสยง/ร/ ในภาษาลาวหลวงพระบางไมมจงออกเสยงเปน/ล/ และ/ฮ/ หนวยเสยงพยญชนะในภาษาลาวหลวงพระบางใช มกเปนหนวยเสยงทเกดอยในฐานเดยวกนหรอใกลเคยงกน เชน น เปน พ น น เปนพน ลางเปนมาง นนเปนหน พยญชนะควบกลาไมมในภาษาลาวหลวงพระบาง แตคงไวแตเสยงพยญชนะหนาตวเดยว เชน กลนเปนกน ปลา เปน ปา กาพราเปนกาพา แปลงเปนแปง เปนตน

หนวยเสยงสระในภาษาลาวสาเนยงหลวงพระบางมทงสระเดยว และสระประสม แตลกษณะการออกเสยงจะแตกตางจากภาษาไทยมาตรฐาน เชน ภาษาไทยมาตรฐานใชสระ อ ในภาษา ลาวหลวงพระบางใช สระอ เชน คด เปน คด จากสระอในภาษาลาวหลวงพระบางใชสระเออ เชน ท เปน เทอ เปนตน

จากการศกษาบรบทดานภาษาของผคนชมชนนาหอ สวนใหญใชภาษาถนดานซายซงสนนษฐานวา เปนภาษาตระกลลาวหลวงพระบาง แตมลกษณะเฉพาะแตกตางจากอาเภอเชยงคาน อาเภอเมองเลย ในบางเสยง เชน

กวยเตยว ในภาษาไทยมาตรฐาน เปน โกยเตว (จากสระ อว เปน สระโอ สระเอย เปน เอ) ตะวน ในภาษาไทยมาตรฐาน เปน ตาเวน (สระอะ เปน สระเอ) ธง ในภาษาไทยมาตรฐาน เปน ทง (สระโอะ เปนสระอ) เพน ในภาษาไทยมาตรฐานเปน เพยน (สระเออ เปนสระ เอย) แตงโม ในภาษาไทยมาตรฐานเปน บกโบ (เสยง /ม/ เปน /บ/)

นอกจากเสยงสระและพยญชนะบางตวทไมตรงกบภาษาไทยมาตรฐานซงแสดงถงอตลกษณของภาษาถนในชมชนนาหอแลว คาศพทบางคาจะมลกษณะเฉพาะของภาษาถน เชน ฮนแนว (นนแหละ) หมากและ (สะบา) กอ (ใชพดหลงประโยค แปลวา นะ)

ชมชนนาหอไดสบสานวฒนธรรมทางภาษาลานชางหลวงพระบาง และไดสบสานภมปญญาผานภาษาในรปแบบตางๆ เชน คาผญา คาทวย (คาทาย) ดงตวอยาง

ค าผญา -สภาษต -ตนเชาไดควาย ตนสวยไดชาง หนาบลางไดเงนไดคา (เปนค าสอนใหคนรจกขยนท ามาหา

กนเหมอนควาย ชางเปนสตวทตนสาย พอมนเหนอยกตองหยด) (คาเคลอน นนทโคตร, สมภาษณ, 4 มกราคม 2556)

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

-บานใกลปาไดอยเฮอนเพ บานใกลเซบไดกนปลาแดก (พดถงคนขเกยจ ไมเหนคณคาสงใกลตว ขอเทจจรงแลวเปนการสอนใหคนรจกท ามาหากน)

- ไทบออดเกลอ ไทเฮออดนา ( ความหมายเปนคนขเกยจ) คลายสานวนตอไป -บานใกลคงยอมคงบแดง นอนสะแคงผงแดดบอน (บานใกลวดใกลวา บกนบกนทาน) -อยาเอาลกไปนา อยาเอาหมาไปไฮ (เวลาไปทางานในเรอกสวนไรนาหามเอาลกเลกๆไปดวยเพราะลกจะรบกวน ไมไดทางาน เสยงานเสยการ และการเอาหมาไปไร หมาจะไปเหยยบขาวกลาในนา)

-เกาอดเกาอนจงสไดแผนทอง (คนเรากวาจะสาเรจไดตองรจกการอดทน มความพยายาม) -บมความฮอยาเวาการเมอง บนงผาเหลองอยาเวาการวด (ไมใหอวดเกง ถาไมมประสบการณหรอรจรง) -ไดเตาอยาลมหมา ไปนาอยาลมมด (สอนไมใหลมคณคนอน)

- ไมเคยเปนบาวเฝาอยากเปนนาย ไมเปนนายจางจะเปนนายหางงายๆ กจการทงหลายเจาจะตรสร ฝนธรรมชาตแมสามารถกยากอย ทไหนจะสตามธรรมชาตเอย -จงจอกพดจอขอเปนสรยน ขอไปขอมา ขอเปนหมาเทานน -คนเจาเฮดนาแลว ควายบกเลเจาอยาฆามนเดอหลา เมอเจาคดไดมนคอฆาพอตน บอฮ เดอ -สคนหามสามคนแหสามคนนงแคสองคนสง -คนเจากนปลาแลวอยาลมเอาแหตาก บาดหาแหขาดแลวปลาสไดออมได -คนไดกนขาวแลวอยาลมควายผไถคราด บาดควายเฮดบไดคนสไหตอควาย

ผญาเกยว - อกะอกาขอดอกมาลานา ตนเจาแดตนเจาใหบญไดพอกนขนสวรรค นากนทกมอ (ขอดอกไมบชาพระ)

-อายอยากถามขาวนองนอง มผปองแลวหรอบอ หรอวามกาบหอแลว หนงนอยกหากซอน -อายนเปนดงไม โงโงงเปนแอก คดกะคดแตตอ งอกะงอแตไมใจอายพกเทยงธรรม -ใหอายอดสาไวกนขงตางขา อดสาเวาผฮาย ซาพอเพนผงาม -นาของกวางบกวาง ไมถอกะยงเถง แตวาใจคนหยงบเถงถองได -คนอายมเมยแลว อยาลงเฮอนใหหมาเหา ใหอายนงเคาเมาไพหญาอย เฮอน -อยามาตแถลงเวา เอาเลามาจกตอก จกบแมนขอหยอบแมนปองมนสเสยวใสมอ -คนไดกนปลาแลว อยาปปะปลอย คนไดกนลาบกอย อยาลมบงแจวบอง -ตนไมใหญมผ บาวผดมช -ลงไปนาถามขาวหาหน มหนดบอ ขนไปภถามขาวหาไมวามไมจวงไมจนบอ เขาไปบานถามขาวหาคนวา

มอาจารยบอ -วาบมก บเวา บเอา บวา บเปนทาบจงควายลง ใจประสงคลงจงรกแท คนแมนหแยอกนคนนา คนอย

ไกลกสเอาใจใกล ลมพดไมยงโกงหากน ซกลกไมมอน ซอนลอนไมเหมอดแอ พอแมบพรอมเอาอายไวเฮดหยง เอาอายไปเกยเปดบสมฮางไมไผ เอาอายไปเกยไกบสมแกลบขาวเบยน เอาอายไปตกนาวงใสกเลาขน อายไปอนเรอนเจากเลาเยน อายตายเปนขาวเขยวปานเถาบไดอยเกยว กลายเปนขาวหมากกลาแกมหญาอเกยวเอา คนวาเกยวบอไดอพายทอฮดใส คนวาฮดบไดอนอนกลง เกยกเอา

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ค าทวย (ค าทาย) -ยกหางขจวก แมนหยง (กะโซ) -จบหางอาปาก แมนหยง (ชอน) -ตบไค (ไมบวม) (กลอง) -ใสบเตม (เปากลอง กลองคอกระบอกไมไผ สาหรบเปาไฟหรอกอไฟหงขาว) -บกเคมปลายไม (หมากเกลอ) -บกไงแผนดน (ไถ) -บกกนบได (กอนหน) -ผกอะไรอยวด (ผกช) -ตากวาไกเอาไมแมนกน (นาบอ) -ตาปกลกเอาไมแมนกน (โบกปน) -ชอในครวตวอยในปา (กระตาย) -ไปกลางนาเหนตนยนตามย (งกนเขยด) -สกคม (พม) แมนหยง ( หมากเขย) - สกเครอ แมนหยง(หมากหลอด) - สกกอดรอด แมนหยง (หมากเบน) - สกเอนแมนหยง (หมากสาน) - สกกนดาน (หมากเฟอง) - สกเหลอง (หมากม ) - สกชแมหยง (หมากขะนด) - สกชกแมนหยง (หมากนาว) - สกขาว แมนหยง(หมากฟก) -บมสกจ าโคนเขาหง เดกนอยๆ ฟนไฮ ไกลพอ (กอไผ เปน

ปญหาเชาวแบบค าผวน) - เดกนอยๆยองตอ แมนหยง (เหดบด )

ค าอวยพร /บทเพลง ศรศรมอนวาแมนมอสนวนด วนเศรษฐชยยะโชค บถกโรคอะวนาท อบาทวทกเทน ลกหลานเอาขนดอกไมมา สมบตสมมากขอใหหายบาปมะกรรม บาปมะกรรมลกหลานไดยางเทงหว บกลวความผดชอบไดตอบถอยและเถยงความกขอใหบาปมะกรรม ขอใหลกหลานผขาอายมนขวญยน ใหหวหงอกปานดอกตาว ใหหวขาวปานดอกซอน นอนหลบใหสองเขอเจาไดเงนหมน นอนตนใหสองเขอเจาไดเงนแสน แบนมอไปใหสองเขอเจาไดแกวมณโชต โทษฮายอยาแลนมาพาลเจาเดอ มารฮายอยามาแลนมาตอง ไปทางใตขอใหมผชวยเหลอเจาเดอ ไปทางเหนอขอใหมผชวยหาม ขอใหมผปเสอสาดและหมอนลายเจาเดอ ขอใหสองเขอเจามววควายหลายเหลอคอก ออกลกดอนขอใหเปนตวเขาคา ออกลกดาขอใหเปนตวเขาแกว เลยงใหญแลวขอใหไปหลมขมคา สองคนเขอเจาสรางเลาขาวกขอใหเพยงปลายตาล สรางเลาขาวสารขอใหเพยงปลายพราว สรางเลาขาวเจาขอใหลนขอเหลอแป สองคนเขอเจาสรางเลาขาวไฮขอใหไดฮวงหนา สรางเลาขาวนาขอใหไดฮวงกอน ฮวงลกซอนฮวงแมซวยลวย บอเงนเหลอขอใหมาเกดกลางบานเจาเดอ บอเงนลานขอใหมาเกดทางเฮอนเจาเดอ สองคนเขอเจาจงไดสเทยนดาเทยนแดงลบไหล ดอกไมใสขนมา มท งผามทงผอนแพรวา ขนดอกไมสองเขอเจาไดยกขนเพยงตา ขนสมมาไดยกขนเพยงคว มอสบนวถวยปาดใสหว ชยยะตภวงค ชยะมงคะลง เลยงลกหญงขอใหสองเขอเจาบอกงาย เลยงลกชายขอใหสองเขอเจาบอกได สองคนเจาไดปรารถนาชยยะตภวงค ชยะมงคะลง ขอเปนสรมงคลแกเจาเทอญ

เพลงนางแมวและเพลงเซงบงไฟ - วาปาวดนอแมนนางแมว แมนางแมวมนฮองขอไข ขอบไดขอฟาขอฝน ขอนามนตหดหวแมวบาง บไดเครองจางนางแมวคอยมา บไดปลาไดหนกบขาว บไดเหลาใหขาวตาย ผอยไปขดกลอยเหนหอยตายบง ไปขดบกเหนบกตอตาย แมยายเอยอยาฟาวขายลก ขาวหนถกลกนอยหนแพง ตาเวนแดงฝนเทลงๆ เทลงมาฝนเทลงมา

- แมนางดงคดโคงใสตองเกยน ไปเวยนสามรอบไปกอบสามท ใหฝนเทลงมาๆ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

หนกสามสลงเฟอง เรองมนหยอนบาทเอย -วาปาวดนอแมนนางแมว แมนางแมวมนฮองขอไข ขอบไดขอฟาขอฝน ขอนามนตหดหวแมวบาง บได

เครองจางนางแมวคอยมา บไดปลาไดหนกบขาว บไดเหลาใหขาวตาย ผอยไปขดกลอยเหนหอยตายบง ไปขดบกเหนบกตอตาย แมยายเอยอยาฟาวขายลก ขาวหนถกลกนอยหนแพง ตาเวนแดงฝนเทลงๆ เทลงมาฝนเทลงมา

-แมนางดงคดโคงใสตองเกยน ไปเวยนสามรอบไปกอบสามท ใหฝนเทลงมาๆ -นางแมวเอยขอฟาขอฝน ขอนามนตรดหวแมวปา ขอนาฟารดหนาแมวโพง แมวโพงเอยอยาจมอยาวา

ตดหนอขาใสแตดหนอเครอ ฝนบตกกะขาวไฮตายคา ฝนบตกขาวนาตายแลง ฝนอยาแชงมนแหลมตา เอา ! .เทลงมาฝนเทลงมา ๆ

-โอเฮาโอ เฮาโอ เฮาโอ ขอเหลาเดดนาเจาจกโอ ขอเหลาโทนาเจาจกถวย หวานจวยๆ ใสปากหลานชาย ตกมายายหลานนอยใหค คนบคหลานนอยกะบหน ตายเปนผกะสนามาหลอก ออกจากบานกะสวานดนนา ตายเปนตมกะสกดเครอโพด ตายเปน หนกะสกดเครอหก ตายเปนลกออนนอยกะสกดห วนม (สรสน มงแกว,สมภาษณ, 17 มนาคม 2556)

2) ภมปญญาดานวรรณกรรม นอกจากภมปญญาดานภาษาทมตอการถายทอดและสบสานวฒนธรรม แลว วรรณกรรม

นทานกเปนภมปญญาอกประการหนงทแฝงไวซงหลกธรรมคาสอนทางพทธศาสนา และคานยมและจรยธรรมทางสงคม จากการเกบขอมลภาคสนาม การสมภาษณผร การจดกจกรรมถายทอดนทาน และขอมลเอกสาร ของทมวจยชมชนนาหอพบวา ชมชนนาหอมวรรณกรรมนทานไมวาจะเปนวรรณกรรมลายลกษณ ซงอยในรปของใบลาน หรอวรรณกรรมมขปาฐะ ทมการเลาสบตอกนมาอยเปนจานวนมาก นทานดงกลาวลวนแตมคณคาแสดงถงภมปญญาในการปลกฝงทางสงคม

ดงจะนาเสนอดงตอไปน ขอมลวรรณกรรมจากงานวจยของ (บวรน วงคร. 2551 : 91- 92) พบวา พบวาในคน

ลาวหลวงพระบางในพนทประเทศไทยแถบอาเภอดานซาย หลมเกาและหลมสกยงมการสบส านวรรณกรรมทงประเภทมขปาฐะและวรรณกรรมลายลกษณกบวรรณกรรมหลวงพระบาง ในพนทวจยเมองหลวงพระบาง สปป.ลาวซงวรรณกรรมทงสองพนทมลกษณะรวมและมลกษณะแตกตางกนอยางมนยยะสาคญ แสดงใหเหนวาชาวลาวหลวงพระบางในพนทอาเภอดานซาย หลมสกและหลมเกามการสบสานวรรณกรรมมขปาฐะและวรรณกรรมลายลกษณมาจากเมองหลวงพระบาง สปป.ลาว ขณะเดยวกนกมการสรางสรรควรรณกรรมขนใหมเพอใหสอดคลองเหมาะสมกบวถชวตในพนทใหม จงทาใหวรรณกรรมบางสวนโดยเฉพาะวรรณกรรมมขปาฐะประเภทตานานประจาถนมความแตกตางจากเมองหลวงพระบางโดยสนเชง ผวจยขอยกตวอยางวรรณกรรมทมชอเรองและเนอเรองสวนใหญเหมอนกน บวรน วงครไดแบงนทานในพนทวจย คอชมชนดานซาย หลมสกกบหลมเกาและเมองหลวงพระบางซงมความเหมอนกน สามารถแบงไดเปน 7 ประเภทไดแก

(1) นทานมหศจรรย (Fairy Tale) แบงแยกยอยเปน 2 ประเภทคอ นทาน มหศจรรย แนวเรองจกรๆ วงศ ไดแกเรอง จาปาสตน นางผมหอม สลวง จนทะคาด ขนทง สนไซ อายเจดหวดเจดไห สงขทอง สทนมโนราห ทาวนกจอก ผาแดงนางไอ นางแตงออน และนทานมหศจรรยแนวเรองกาพรา ไดแก กาพราหมากซาน กาพรามนตตด ขหดสามเปา กาพราขเหา กาพราหมอนกว ทาวเตา (เตาคา) กาพรา

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

กาบลาง กาพราเหลกไน กาพราขหด กาพราหมากเดอ กาพราเจดเมด ทาวปอบ กาพราเสอกแบน ทาวกากาดา ทาวแบ

(2) ตานานปรมปรา (Myth) แบงแยกยอยเปน 2 ประเภทคอ ตานานปรมปราท เปนความเชอดงเดม ไดแกเรอง ตานานพญาแถน ปสงกะสายาสงกะส เครอเขากาด พญาคนคาก กบกนเดอน รามสรกบนางเมขลา ตานานแมโพสพ และตานานปรมปราเกยวกบพทธศาสนา ไดแกเรอง แมกาเผอก พทธกบพราหมณลองฤทธกนพราหมณแพพทธ พระเวสสนดร ตานานองคลมาล ตานานพระศรอรยเมตไตย ตานานพระอปคต

(3) นทานมขตลก (Jest) แบงแยกยอยเปน 2 ประเภทคอ มขตลกประเภท หยาบโลน ไดแก อายเขยกบนองเมย หอยเขาหนองเมย อายแบนยาว ผวฮกเมยนอยหลายกวาเมยหลวง สามสหาย ผวยานห (สรางครอบครวใหม) ผวเฒาเมยเฒา อยากอนนน แมยายไปสงขาวลกเขย และมขตลกไมหยาบโลน ไดแก เซยงเมยง ขนตาปา อายตาบอดกบอายขาตด อายบอดตาใสไดเมย อายนอยหาญหม พอบกยาน

(4) นทานผ (Ghost Tale) ไดแก ผปทม ผกองกอย สาวผโพง ผเปา (5) นทานอธบายเหต (Explanatory) แบงยอยเปน 2 ประเภทคอ อธบายเหต

เรองสตว และธรรมชาต ไดแก เหตทหมากบแมวไมถกกน เหตทควายไมมฟนบน เหตทควายตองไถนา เหตทคนกบสตวมอายตางกน และนทานอธบายเหตเรองประเพณพธกรรม ไดแก เหตท ตองบวชนาค เหตททาขาวสาก และเหตททาขาวประดบดน

(6) นทานคต (Fable Tale) ไดแก อดาอดอน หมาดา สะใภชงแมยา ผวง ทาวคาสอน อหลาอลน หมาขเฮยน อายนอยหาญหม นกกระยางขาว

(7) นทานสตว (Animal Tale) ไดแก แมงแจงแวง กระตายกบเตาทอง สวนดนพล ไชยสนธ ( 2537 : 29) ไดศกษารวบรวมวรรณกรรมทองถนจงหวดเลยโดย

จาแนกเปน 3 ประเภทคอ (1) วรรณกรรมมขปาฐะ ไดแก นทาน ผญา คาทาย คาสอย สานวน เพลงกลอม

ลก เพลงประกอบการละเลนและความทวย ตวอยางนทานทพบในจงหวดเลยนน สวนใหญเปนวรรณกรรมมขปาฐะ แบงยอยเปน 3 ประเภทยอย ไดแก นทานชวต หมายถงนทานทมลกษณะเหมอนกบนทานชวตทวไป เชน นางผมหอม นทานประจาถนหมายถงนทานทอางองสถานท บคคลในทองถน ซงพบมากกวานทานชวต เชน นทานเรองจงขงดงแดง อธบายทมาของการเกดแกงคดค นทานเรองเมองภทง กลาวถงบานเมองบรเวณอาเภอภเรอ อาเภอดานซาย และภหนรองกลา นทานเรองภบอบด กลาวถงเรองราวของภบอบดและกดปองสถานทในอาเภอเมองเลย สวนนทานทพบประเภทสดทายคอนทานมขตลก ตวละครอาจเปนทงมนษยและสตว มแนวคดเดนในเรองของความโง การลกขโมย การหลอกตม การมดเทจและเอาชนะดวยกลลวง เชน เรองนอยหาญม

(2) วรรณกรรมจารก มลกษณะเหมอนศลาจารกในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ตลอดจนดนแดนอาณาจกรลานชาง ทมกจะบนทกเหตการณสาคญ เรองราวตางๆ บนวสดท เปนศลา หรอโลหะเปนสวนใหญ วรรณกรรมจารกทพบในจงหวดเลยแบงเปน 2 กลมคอ 1) กลมศลาจารก และ2) กลมจารกใตฐานพระพทธรป กลมศลาจารกนนมเนอหาเกยวกบศกราชทจดสรางขน ชอสถานททอาจเปนวดหรอเมองสมยนน บอกถงวตถประสงคของการสราง โดยทวไปมกกลาวนามของบคคลตางๆเอาไว เปนลกษณะของการประกาศหรอแจงใหผคนในชมชนนนไดรบทราบบางครงอาจยดถอเปนแนวทางการประพฤตปฏบตตนในสงคมสวนรวม เทาท

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

สารวจพบม 7 หลกคอ ศลาจารกวดพทธสมาราม (อ.วงสะพง) ศลาจารกพระธาตศรสองรก (อ.ดานซาย) ศลาจารกวดหวยหาว (หวยหาว) (อ.เมองเลย) ศลาจารกวดทาแขก ศลาจารกวดทาคก วดศรคณเมอง และวดหอสองนาง (ทง 4 วดอยทอ.เชยงคาน) ศลาจารกทงเจดเปนหลกฐานท 2 เกยวเนองดวยเรองศาสนา แสดงใหเหนการยอมรบในพทธศาสนาในดนแดนจงหวดเลยวา ไดรบการสบทอดมารวมพนป แลวบนทกวรรณกรรมเพอสอสารกบประชาชนไดรบทราบรวมกนในอดตไดสงผลระยะเวลามาจนถงสมยปจจบนอยางมความหมาย มคณคาเปนมรดกทสาคญของทองถน สวนวรรณกรรมจารกประเภททสอง เปนจารกฐานพระพทธรป เปนจารกทบนทกอกษรไวใตฐานพระพทธรปมเนอหาเกยวกบศกราชทจารกขนอาจบอกชอพระพทธรป ชอสถานทอาจเปนวดหรอวหาร บอกวตถประสงคหรอเรองราวการจดสราง บางครงอาจจะบอกจานวนเงนหรอจานวนโลหะทจดสรางหรอหลอพระพทธรป จารกใตฐานพระพทธรปมคณคาทางประวตศาสตร โบราณคด ศลปะและวรรณกรรมมากกวาพระพทธรปทไมไดบนทกเรองราวใดๆ เทาทสารวจในเขตจงหวดเลยพบจานวนมาก ทสา คญไดแก จารกใตฐานพระพทธรปวดศรสทธาวาส 1 และ 2 จารกฐานพระพทธรปวดศรคณเมอง 1 และ 2 จารกพระพทธรปวดมหาธาต

จากวรรณกรรมจารกทงสองประเภทเปนหลกฐานทางประวตศาสตร ตงแตครงโบราณ ไดบงบอกวาดนแดนแถบนเคยใชอกษรปลลวะ อกษรธรรมอสาน อกษรไทนอยทใชภาษาสนสกฤต ภาษาบาล และภาษาไทย-ลาว ตามคตทางพทธศาสนา มการใชเกณฑศกราชแบบจลศกราชเปนสวนใหญปรากฏหลกฐานเกยวกบสมณศกดหรอพระราชาคณะอยเปนจานวนมาก ตลอดจนตาแหนงขนนาง เสนาบดในสมยกอน พบหลกฐานสาคญทกลาวถงพระนามของพระมหากษตรยทงของอาณาจกรศรสตนาคนหต และอาณาจกรอยธยาทเกยวของกบประวตศาสตรทองถนซงสามารถยนยนถงเหตการณบคคล สถานทและความเปนไปของจงหวดเลยในอดตไดด

(3) วรรณกรรมใบลาน หมายถงบนทกอกษรเปนเรองราวเหตการณลงบนวตถ จาพวกเปลอกไมหรอใบไม เชน ใบลาน ใบตาล หรอกระดาษ อกษรทใชจารลงในใบลานจงหวดเลยพบ 2 ประเภทคอ อกษรตวธรรมและอกษรไทนอย สามารถจดแบงประเภทตามเนอหาได 4 ประเภทคอ วรรณกรรมประวตศาสตร เชน เรองทาวฮงขนเจอง พนเวยง ตานานพระพทธรป เชน พนพระบาง พนพระแกว วรรณกรรมนทาน เชน นางผมหอม การะเกด จาปาสตน กาพราผนอย วรรณกรรมคาสอน เชน กาละนบมอสวย สรจนโทวาทคาสอน อนทญาณสอนลก วรรณกรรมศาสนา แบงไดเปน 2 ประเภทไดแก วรรณกรรมชาดก เชน มหาเวสสนดรชาดก เสยวสวาด ทาวสทน และวรรณกรรมตานานพทธศาสนา ไดแกเรอง ตานานพระเจาเลยบโลก อรงคนทานหรอตานานการสรางพระธาตพนม

จากการเกบขอมลภมปญญาดานวรรณกรรมของทมวจยชมชนนาหอ ทงภายใ นพพธภณฑและในชมชน พบขอมลวรรณกรรมดงน

(1) ขอมลวรรณกรรมใบลานในพพธภณฑทองถนวดศรภม จากการสารวจใบลานในพพธภณฑชมชนวดศรภม พบวาใบลานวดศร

ภมสวนใหญจารกดวยอกษรธรรม อกษรไทนอยมไมมากนก เนอหาสวนใหญเปนคมภรในทางหลกธรรมทางพทธศาสนา (พระไตรปฎก) บทสวดมนต ตาราโหราศาสตรคาถาตางๆ ตารายา บทสขวญตางๆ สวนขอมลดานวรรณกรรมพบวา มขอมลตานาน และนทานตางๆ คอ

1. ตานานทางศาสนา ไดแก ตานานพระเจาเลยบโลก ตานานอปคต 2. วรรณกรรมนทาน ไดแก นทานทศชาดก สนไซ จาปาสตน เสยว

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

สวาด จนทคาด สวรรณสงขร ลาแตงออน ลาพระยาเสา จนทกมาร นางเมอง พระยาอนทร (2) ขอมลวรรณกรรมมขปาฐะและวรรณกรรมลายลกษณในชมชน วรรณกรรมมขปาฐะและวรรณกรรมลายลกษณทสารวจพบในชมชนนาหอ

นน สามารถจาแนกได 2 ประเภทดงน 1. ต านานประจ าถน ตานานประจาถน เปนเรองเลาของคนในแตละทองถน เกยวกบวรบรษใน

ทองถน ขนบธรรมเนยมประเพณ วญญาณหรอสงศกดสทธ ความเชอของคนในทองถน รวมทงนทานประจาถนเกยวกบชอสถานทในทองถนดวย แมนทานประจาถนจะมเนอหาทแปลกพสดารหรอเกนจรงไปบาง แตกยงเชอวาเรองเหลานเกดขนจรง เปนจรง หรอมเคาของความจรง มตวบคคลจรงๆ มสถานททกาหนดแนนอน (จารวรรณ เชาวนวม. 2545 : 25-26) สวนนาฏวภา ชลตานนท (2524 : 107-110) กลาววาตานานทใหขอมลทองถนในประเทศไทยเชอกนวามเคาขอมลเรองจรง มตวบคคลในประวตศาสตร มสถานทจรงท มการกาหนดขนแนนอน แตกตางจากนทานพนบานทวไป บางครงกใชขอมลเกยวกบเรองราวบรรพบรษ วรบรษ บคคลสาคญในทองถน นอกจากนบางครงตานานทองถนอาจมลกษณะเปนงานเขยนเชงเทพนยาย ซงหมายถงเรองราวเกยวกบเทพ เทวดา ตามความเชอของคนในสงคม มกมเนอหาเนนไปในเรองความเชอ พธกรรม บคคลในเทพนยาย ถกบรรยายเปนเทพ เทวดา ซงมคณสมบตแตกตางจากคนทวไป

จากทรรศนะดงกลาวเมอนามาจาแนกประเภทของวรรณกรรมในชมชนนาหอ สามารถจดกลมเปนตานานประจาถน ไดแก ตานานหนองแหวน (ทาวเหาะหานาง) ตานานเกยวกบการสรางพระธาตศรสองรก และตานานเมองภทงและภ คง ตานานภผาแดด ดงตวอยาง

ต านานหนองแหวน (ตานานเดยวกนกบทาวเหาะหานาง)

มเรองเลาจากบรรพบรษนานมาแลว เลาวา มลกพญานาคตวหนง ขนมาจาศลอยภนาเบย โดยแปลงรางเปนฟานดอน (อเกงสเผอก) มนายพรานลาเนอไปพบเขา และยงฟานดอนดวยธน ฆาดวยวธการใดๆกไมตาย ฟานดอนจงพดวาใหเอาเครอหนาแนมาแก (ลาก) กไป นายพรานจงเอาเครอหนาแนมาผกคอฟานดอนลากกลบบานมาชาแหละแบงปนกนไปทกหลงคาเรอน มครอบครวของแมมายไมอยบาน เขาจงเอาพวงเนอไปแขวนไวทเสาเรอนของแมมายนน พอตกกลางคนมเสยงอกทกดวยอทธฤทธของพญานาคทมาหาลก จงบนดาลใหทกครอบครวในหมบานนนถลมเปนหนองนา เรยกวาหนองเสก และตรงเสาเรอนของแมมายทมเนอไปแขวนไวกถลมลงเชนเดยวกน เหลอแตบรเวณบานแมมาย จงเรยกวาดอนแมมาย เหลอแผนดนเฉพาะบานแมมายเทานน ฝายทาวผาแดง ซงเปนครกของนางไอมาเทยวหาครก กไดมาพบเหนหมบานกาลงตกอยในอนตราย จงตามไปดวย ทาวผาแดงคดวาไปไมรอดจงถอดแหวนนางทงลงไป ซงทในปจจบนนนภายหลงเรยกวา หนองแหวน มาจนกระทงปจจบนน จากอทธฤทธของแหวนทาใหทาวและนางไดเดนไปไดอกระยะหนง แตแลวแผนดนกยงถลมตอไปเรอย ๆ ทาวผาแดงคดวาจะไปไมรอดแลวจงผละนางใหตกจากหลงมาทนท ทบรเวณน นจงมชอวา บงปะนาง (ปะ แปลวาทง) จงทาใหทาวปลอดภย พอเดนไปไดสกหนอย ดวยอานภาพของความรกทาใหทาวเกดคดถงนาง และไมสามารถจากนางไปได จงหวนกลบมารบนาง แตอนจจา ความคดกไมสมหวงตามหานางเทาไรกไมพบ ทาวผาแดงพยายามเทยวหานางหลายตลบ (กลบไปกลบมาหลายครง) จนทแหงนไดชอวานาเหาะ คอมาจากขอความทวา ทาวเหาะหานางนนเอง ตอมา ทแหงนจงไดชอวานาหอ นนเพราะเหนวาหมบานน เปน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

หมบานเกาแกมตานานดงกลาวไวแลว จงไดยายจากตาบลหนองผอ มาเปนตาบลนาหอ ขนตรงตออาเภอดานซาย

ต านานการสรางพระธาตศรสองรก เปนตานานทมเนอหาเกยวกบผสรางคอสมเดจพระมหาจกรพรรดและสมเดจพระไชยเชษฐา ตานานทาวมน-นางคง ดงตวอยาง

ต านานทาวมน-นางคง

นายมน นางคง (สานวนท 1) มตานานเลาวาในการสรางพระธาตศรสองรก เมอเร มสรางตองมาการวาง

เสาเอก และทเสาเอกจะตองนาชวตคนทชอนายมน และนางคง มาฝงไว ซงเปนธรรมเนยมการนาคนมาเซนไหวใหตายเพอใหเปนผรกษาพระธาตตอไป ทบานนานาทวม กมเดกสองพนองชอมนกบคงกาลงเลนกนอยบนถนนในหมบาน กมทหารตฆองรองปาว หาคนชอมน กบคง สองพนองจงขานรบวาตนชอมน กบคง จงถกจบตวไปไวใตหลมพระธาตขณะมชวตอย ในการจบขงไวใตฐานเจดย กจดขาวสาร อาหารการกน และฟนใหสองพนองไป เพอใหมชวตรอดใตฐานพระธาต โดยพวกทหารจะคอยสงเกตปลองพระธาตวาหากมควนไฟลอยขนมา แสดงวาคนทงสองยงมชวตอย หากไมมควนไฟกแสดงวาทงสองเสยชวตแลว ปรากฏวาอยไดถงวนท 7 กไมมควนไฟ จงทาพธกลบหลมปดฐานพระธาต

ทาวมน นางคง สานวนท 2

การสรางพระธาตศรสองรก เปนการสรางขนเพอเปนสกขพยานในการทาสญญาทางพระราชไมตรระหวางกษตรยไทยและลาว คอสมเดจพระมหาจกรพรรดแหงกรงศรอยธยากบพระเจาไชยเชษฐาธราชแหงอาณาจกรลานชาง ระหวางทการกอสรางจะไดแลวเสรจไดมการประกาศใหชาวบานทมความศรทธาตองการทาบญกศลใหนาสงของประเภทรตนชาต แกว แหวน เงน ทอง มาบรรจลงในประธาตเพอถวายเปนพทธบชา ชาวบานทมฐานะรารวยไดพากนนาสงของมคาตาง ๆ มารวมทาบญถวายเปนพทธบชาจานวนมาก ในเวลานนมชายหนมและหญงสาวคหนง ซงมฐานะยากจน ไมมสงของมคาจะมารวมทาบญดวย ฝายชายชอ “มน” ฝายหญงชอ “คง” ดวยความศรทธาทตองการประกอบกศลอยางแรงกลา แตไมมขาวของเงนทอง จะรวมทาบญเชนบานทรารวย ชายหนมและหญงสาวทงค คงและมน จงไดตงจตอธษฐานอทศรางกายและชวตของตนเปนพทธบชา โดยการเขาไปเปนขาเฝาอยภายองคพระธาต ซงนบเปนการถวายชวตเปนพทธบชาแทน แกว แหวน เงน ทอง ถงแมวาชาวบานจะหามปรามอยางไรกตาม ทงคกยงมเจตนามงมนจะอทศชวต ถวายเปนพทธบชาโดยไมเปลยนแปลง ในทสดทงคงและมนจงไดนาพาตวเองเขาไปอยภายในองคพระธาต แลวใหชางกออฐปดพระธาต ทาใหชายหญงทงคอทศชวตถวายเปนพทธบชาเพอรวมกศลในการสรางพระธาตไดสาเรจตามทตงจตอธษฐานไดทกประการ (สทศนพงษ กลบตร. 2537 : 83-89)

ทาวมน นางคง สานวนท 3 หญงชายคหนง มถนทอยในแถบอ.ดานซาย และมความรกกนเปนอยางยง แตความรกของทงคตองมอปสรรค เพราะถกกดกนจากญาตผใหญของทงสองฝาย ชายหนมและหญงสาวจงแอบไปพบปะกนอยในอโมงคพระธาต ซงอยในระหวางการกอสรางอยเปนประจา จนกระทงวนหนงซงเปนชว งการสราง

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

พระธาตกาลงจะแลวเสรจ ชางไดกอสรางอฐเพอปดอโมงค พระธาต โดยทชางนนไมทราบวามคนเขาไปอโมงคพระธาต ทงสองจงไมสามารถทจะออกมาได และไดสนใจตายอยภายในอโมงคพระธาตทงค เมอชาวบานไดทราบเรองความรกของชายหญง ทนามาซงความตาย ทาใหเกดความโศกเศรา และสงสารชายหญงทงคเปนอยางยง และเพอเปนอนสรณแหงความรกทชายหญงคนนมตอกนอยางแทจรง จงไดขนานนามพระธาตองคทชายหญง เขาไปสนใจตายในอโมงคนนวา “พระธาตศรสองรก” (สทศนพงษ กลบตร. 2537 : 83-89)

ทาวมน นางคง สานวนท 4

“ในชวงแรกของการกอสรางพระธาตศรสองรกมคนบญสองคนคอทาวมน นางคง มาชวยกอ สองพนองนกาลงนงกนขาวอย เขาปาวประกาศวา “บกมน นางคง เอย” สองพนองนขานรบแลวเขานาตวมาขงไวในพระธาต แลวเจาะปองเลกๆ ไวใหหายใจ ในแตละวนเขาจะเอาขาวแดกงา กบขาวจใหกนเปนอาหาร ตลอดระยะเวลา 3 ปยงมชวตอย เมอใกลจะสรางพระธาตเสรจแลวเขาอาอาหารหยอนลงไปใหกน ปรากฏวาอาหารนนยงเหลออยกแสดงวาไดสนชวตแลว เขาจงกอพระธาตปดหมไว ดวงวญญาณกลายเปนอารกษเฝาพระธาตจนถงทกวนน

“จาป แสนประสทธ,สมภาษณ,14 เมษายน 53)

ทาวมน นางคง สานวนท 5 เมอกอสรางพระธาตไดรทรงอนเหมาะสมแลว พวกชพราหมณผาขาวทงหลายกไดปรกษาหารอกนบอกบญวนสดทายของการปดประตเจดย ชพราหมณผาขาวไดตฆองรองปาว (ประกาศ)ไปสทศดวยกน ทศเหนอไดตฆองรองปาวไปถงคายนาเซยงด บานนาด โดยใชคาปาวรองวา ถงเวลาแลวทจะปดองคเจดย ผใดมแกวแหวนสงจะบรรจลงในเจดยใหมนคงกใหออกมาทศใตไดตฆองรองปาวไปถงเมองหลมแกว (หลมเกา) ทศตะวนตก ไดตฆองรองปาวไปยงแควนโยนกเจาเมองบางยางแลวกกลบมายงทเดม ทศตะวนออกถงแควนมณฑลหมากแขงแลวกกลบมาเมอถงวน 8 คา พระองคใหเสนาอามาตยทงสไปตฆองรองปาวบรเวณใกลเจดยนนอก โดยใชคาพดวา ใกลเวลาทจะปดรกลางเจดยแลว ผใดจะเปนมงขวญของเจดยกใหมา ในขณะทรองปาวไปตามลานาหมนนปรากฏวามเสยงรองรบมใจความวา (ขาอยทางน พระครชพราหมณผใดตองการใหมารบเอา ) พอไดยนดงนนกเดนตรงไปยงบานเสยงนน ปรากฏวามหญงสาวคนหนงอายราว 18 ป อยรมนาหมน เปนลกของนายเชยงถง แมชอนางกอง เสนาอามาตยกไดถามความประสงคของนางผน ไดความวา ขาตองการเปนมงขวญของเจดย ขอถวายตวเขาไปอยในองคเจดยนจะไดไหม มหาอามาตยไดยนเชนนนไมทราบวาจะทาอยางไรจง นาหญงสาวนนไปกราบทบความประสงคของหญงสาวตอพระเจาทงสอง หญงคนนนกไดกราบทลตามความตงใจของตนใหพระองคทราบวา อยากอทศตวเขาไปอยในองคเจดยแทนคาแหวนแสนสงจะไดไหม ขาพพทธเจาเปนคนยากจน ไมมสมบตพสถานอนมคาไวทาบญในเจดยน พระองคทงสองทรงหามปรามไวเกรงจะเปนเวรกรรม แตหญงสาวคนนนหาฟงไม คงออนวอนจะเขาใจกลางใหได ฝายมหาอามาตยไดตฆองรองปาวไปตามฝงขวาของนาหมน โดยใชคาปาวรองจนใกลเทยงแลว ผใดมแกวแหวนแสนสงจะไปทาบญลงในใจกลางพระธาตกใหไปทาได พอพดขาดคากได ยนเสยงรองรบวาอยทางน เสนาอามาตยไดไดตรงไปยงทเสยงรอง ปรากฏเหนผชายอาย 20 ป (ซาวป) กไดถามชอแลววาชอนายคง เสนาอามาตยกไดไตถามความประสงคของนายคงวาประสงคอยางไร นายคงกตอบวาประสงคจะถวายตวเขาองคเจดยแทนแหวนแสนสง ขาเปนผยากจนจะไมมโอกาสรวมทาบญ เสนาอามาตยไมรจะทาอยางไรจงได

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

นาตวนายคงเขาไปกราบทลตอพระองค นายคงกไดกราบทลตามประสงคดงกลาวมาแลว วาอยากจะถวายตวเขาไปอยในกลางเจดยเพอไดมโอกาสทาบญ เกดชาตหนาจะไดเปนผมงมศรสข พระอง คทร ง ห า มปร า มเป นเวลานานเกรงจะเกดเปนเวรกรรมขนภายหลง นายคงผนนหายอมไม คงกราบทลออนวอนตามเคย พระองคทรงแปลกพระทยนก จงใหเสนาอามาตยไปเอาตวบดามารดาญาตของนางมนและนายคงทงสองฝายมาสอบถาม บดามารดาทงสองฝายกทลออนวอนใหเปนไปตามความประสงคของบตรของตวโดยไ มใหเปนเวรเปนกรรมผใด พระองคทรงตามใจไมขดของเมอหามปรามไมฟงแลว

ในขณะทนาฬกาต 10 บาด ปรากฏวาสหนาของหญงชายทงสองมสหนาแดงดจมอะไรเขาสง หญงชายทงสองจงลาลาญาตพนองของตวแตละฝาย และขอใหบดามารดานาผาเสอตวใหม ซงมสแดงมาผลดเปลยนให เมอเหตการณเปนเชนนนแลวฝงชนทมาทาบญนนอยางลนหลาม ไดสนใจดเปนพเศษ เสนาอามาตยทงหลายไดนาอาสนะ 2 ผนเขาไปปไวองคใจกลางเจดย หญงชายทงสองคอนางมน นายคง ไดยมแยมแจมใสไดเดนเคยงคเขาไปใจกลางเจดยนน นายคงนงขางขวานางมนนงขางซาย

พอแมพนองทงสองฝายพรอมดวยผทมาทาบญเปนจานวนมากไดทาอาหารการกนเลยงดหญงชายทงสองน ตลอดมเครองคบงน หนงวนหนงคนกไดปดรเจดยนน

(ดอกบวทอง (นามแฝง). 2506 : 30-32)

ต านานถ าผาแดด ในสมยโบราณในถาแหงนมแกวชนดหนง ชาวบานเรยกวาแกวเสดจ เวลา

กลางคนเมอแกวเสดจไปจะไดยนเสยงเปดประตถาดงมาก ในถานมพระพทธรปและเครองรางของขลงมากมาย แตไมมใครเอาออกมาไดเพราะเชอวาภตผปศาจทเปนเจาของทรพยสนเฝาอย แตปจจบนปากถาปดสนท การทไดชอวาถาผาแดด นนเปนเพราะเมอพระอาทตยขนตอนเชา แสงแดดจะสองบรเวณถานกอนแหงอน จงไดชอวาถาผาแดด

(ปราณ บานชน. 2527: 262)

2. นทานทองถน ชมชนนาหอ ในอดตวฒนธรรมการเลานทานมความเขมเขง นทานถอเปนบนเทงคดของผคนในชมชน โอกาสในการเลาและการฟงนทานนนจะไดฟงเมอมงานบญ ไดแก บญกองพระทรายแปดหมน ในเดอนส จะไดฟงนทานเรองพระยาคนคาก และจาปาสตน หมอลาไทเลยในแถบดานซายกมกจะนานทานทองถนไปลา เชน ในงานแจกขาวเจาภาพทมศรทธามากกจะจางหมอลา ไทเลยมาลา (สนก หมอาจ, สมภาษณ,15 ธนวาคม 2555) “งานแจกขาวมอแลงกดมหรสพ แตกอนมหมอลาไทเลย (บานเดนเลนเรองทาวลนทอง) บานหนามแทง (เลนเรองทาวหมาหยย ) บานหวนายง (จาปาส ตน) ม 3 วงเดยวน เลกแลว” นอกจากนนโอกาสในการฟงนนจะเปนการฟงในโอกาสไปงนหรอนอนเฝาหมอกรรม เพราะบานนาหอแตกอนไมมไฟฟา หากในหมบานหรอญาตๆคลอดลกจะตองไปนอนเฝากน เดกๆทตามแมไปด วยกจะไดฟงนทาน เชน นทานขนตาปา นทานสามสหายไปลกไก สวนในโอกาสอนๆ กอาจเลาสกนฟงในครอบครว มคณตาคณยายเปนผเลา ลกหลานเปนผฟง แตในปจจบนนสภาพของการเลานทานหรอโอกาสของการฟงนทานมอยนอยมากเนองความเปลยนแปลงของสงคม เทคโนโลย ทาใหสอโทรทศน สออนเตอรเนตเขามาแทนทความบนเทงจากการฟง

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

นทาน การยกเลกบญกองพระทรายแปดหมนเนองจากขาดคนอานใบลานกทาใหการถายทอดนทานในชมชนหายไปดวย ไมมการสบทอดเชนในอดต นทานทองถนในชมชนนาหอ พบทงวรรณกรรมมขปาฐะและวรรณกรรมลายลกษณ สวนใหญแลวผคนในชมชนมกจะกลาววา “คนเลาหมดบญ (ถงแกกรรม) ไปแลว” คนทยงพอเลาไดนน เปนเพยงเคยไดฟงตงแตเดกๆ ผนวกกบความอยากร จงไดสบคนจากวรรณกรรมลายลกษณทพมพเผยแพร ของสาร สาระทศนานนท ในชอหนงสอวา นทาน 108 เรอง และนทานพนบานเมองเลยและรปแบบการถายทอดกเปนไปในลกษณะ”การบรหารจดการในโรงเรยน”ซงแตกตางจากแบบดงเดม วรรณกรรมนทานทพบในชมชนนาหอ จาแนกได 4 ประเภทไดแก

1. นทานมขตลก ไดแก เจาหวตากบขนตาปา สามสหายลกไก เซยงเหมยง แมนไผฆาไผ นองเมยตดใสหลงควาย

2. นทานมหศจรรย ไดแก บกเจดหวดเจดไห นางผมหอม จาปาสตน ลนทอง การเกด หด สามเปา ขนทง-ขนเทอง กาพราขเหา กาพราผนอย นกกระจาบ

3. นทานอธบายเหต ไดแก ทาไมเสอจงไมมลาย งเหลอมทาไมไมมพษ 4. นทานศาสนา ไดแก พญาคนคาก ทาวหมาหยย สนไซ ทาวขธนาม เรองสทนมโนราห

พระรถเมร คนทมปญญา 5. นทานอนๆ เชน ตานานอปม

ตวอยางนทานในชมชนนาหอ

นางผมหอม นางผมหอม เปนบรวารของเจานาหอ ตามตานานเลาวานางผมหอม เปนลกพญาชางสาร กบหญงชาวบานทเขาไปหาของปาแลวดมนา ในรอยปสสาวะชาง มนองชอนางลนซงเปนลกของเสอ เมอเปนเดกออกตามหาพอในปา แลวพญาชางสารไดสรางหอโฮงใหญอย บนภหอ เมอถงวยสาวไดแอบอยกนกบเจาชายเมองทรายขาวจนมลกดวยกนสองคน เมอพญาชางสารทราบเสยใจมากจงตรอมใจตาย กอนตายไดสงเสยใหลกเอางาไปทาเรอคา เมอนางผมหอมและสามไดเดนทางกลบเมองทรายขาวไดถกนางโพงปลอมตวเปนสาวงามกวานางผมหอม สามจงมเมยสองคน วนหนงไปหาปลาดวยกนเมยทชอนางโพงแอบกนปลาแตหาความใสนางผมหอมวากนปลาเปนผโพง สามจงใชไมพายตนางผมหอมจมนาตายไปเกดเปนเตาทองในหนอง ลกนอยทงสองตามไปกนนมแมทหนองนา ตอมานางโพงอยากกนเตาแลวทงเศษกะดองลงใตถน ลกทงสองลงไปเกบมารวมกนแลวไปฝงเกดเปนตนโพธ คา นางโพงเหนตนโพธคา นกอยากได บงคบใหลกทงสองดงตนโพธ สดทายของเรองลกนางผมหอมไปเกดใตตนโพธและเวลาคนเดอนหงายเราจะมองเหนตนโพธนางผมหอมและลกอยบนดวงจนทร (จานง นนทโคตร, สมภาษณ, 14 มกราคม 2554)

ขนทง-ขนเทอง นครแหงหนงชอ เชยงเงอม หรอเชยงใหญ มกษตรย นามวา ขนเทองและนางบสด ปกครองบานเมอง ครงหนงขนเทองตองการจะออกเดนเทยวปา จงออกเดนทางจากเมองไปในปาประมาณ 2 เดอน จงไป

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ถงแมนาแหงหนงเปนสวนของพญานาค แลวพระองคไดพบลกสาวพญานาค ชอวา นางแอกใค เกดรกใครกน ขนเทองจงตามนางไปยงบาดาลและอยทนนถง 2 ปกวา ในขณะทขนเทองไมอยน นางบสดไดเอาหมอมอ(โหร) มาทายดวาขนเทองอยทใด ไดรวาขนเทองอยทเมองพญานาคกบลกสาวพญานาค นางบสดจงบนบานใหพวกผตางๆ เชน ผนา, ผเสอ, ผตายาย (บรรพบรษ) ผเมอง เปนตน ตามไปบอกทาวขนเทองกลบมาเมอง ขนเทองจงไดลานางแอกใคและพญานาคเพอจะกลบ

นางแอกใคไดมาสงขนเทองถงทานา กอนจะจากกนนางไดลวงเอาลกในทองแลวเอาใบตองทง หอใหขนเทองตอนกลบเมอง เพอเอาไปเลยง เมอมาถงเมองแลวนางบสดไมพอใจพยายามหาเรองเพอทาอนตรายตางๆ นานา ขนเทองเหนทาไมดจงใหเสนาอามาตยเอาลกชายชอขนทงไปปลอยไวในปา ขนทงอยในปาอยางสขสบาย เพราะมเทวดาและสตวตางๆมาดแลรกษาเลยงด ตอมาประมาณ 1 ป ขนเทองคดถงขนทงลกชาย จงใหพวกอามาตยออกไปสบวายงมชวตอยหรอเปลา

เมอทราบวายงมชวตอยจงไปเชญเขามาอยในเมอง ขนทงเมอโตเปนหนมขนอยากจะพบแมทแทจรง จงไปถามพอถงทอยของแม พอทราบวาแมนนเปนนาคอยท เมองบาดาลจงอาลาพอ เพอทจะไปเยยมเยยนถามขาวคราวแม แลวออกเดนทางไปตามทพอบอกจนถงทานาแลวเอาไมตนา เรยกพวกนาคใหมาหา พวกนาคถามดรวาเปนลกของนางแอกใค จงพาขนทงไปเมองบาดาลของพญานาค ขนทงไดพบแม ตา และยายแลวอยทนนเปนเวลานานพอสมควร จงไดลาแมเพอกลบเมองเชยงเงอมของพอ นางแอกใคแนะนาใหลาตาแลวขอของวเศษเพอเปนเครองตดตวในการเดนทาง เมอขนทงไปลาตา ๆ ไดใหของทวเศษ 3 อยาง ม หมอทองแดง , ดาบ และของาว และมาถามวธใชกบแม นางแอกใคบอกวธใชวา หมอนนมของทกสงทกอยางอยภายใน ถาตองการอะไรใหตงจตอธษฐาน แลวเคาะเบาๆ ของทตองการนนจะออกมา ดาบนนใชในการตอส กบขาศกศตร สวนของาวนนใหลากไปอยาแบกหรอถอไป ขณะทลากนนถาไมเกยวอะไรกใหเดนทางไปเรอยๆ หามนอนแมจะกวนกตาม แตถางาวไปเกยวกบอะไรแลวจงหยดนอน ขนทงเมอแมมาสงถงทานาแลวกเดนทางตอไปโดยปฏบตตามคาของแม ใชเวลาเดนอยหลายวนจงถงแมนาใหญแหงหนงของาวไดเกยวหยดหย จะดงอยางไรกไมไปจงหยดนอน ณ ทนน พอเมอตนขนทนนกลายเปนเมองใหญ ชอวา ศรสตตนาคคนหต ดงนนขนทงจงเคาะหมอทองแดงแลวมหญงสาวออกมา 2 คน ชอ ทง และทอง จงอภเษกเปนมเหสทงสองคน แลวขนทงกครองศรสตตนาคคนหตตอมาอยางมความสข ตอมาครงหนงขนทงออกไปเทยวปาคนเดยวเดนทางไปประมาณ 15 วน ถงปาหมพานต ไดพบนางชะน ทอยใกลกบอาศรมพระฤาษ นางชะน ไดแปลงกายเปนคนแลวใสยาเสนหเพอใหขนทงรก ขนทงไดหลงเสนหของนางชะนแลวไดอยกบนางชะนทถาในปาหมพานตนน ประมาณ 3 ป ไดลกชายคนหนงชอ อาคา หรอ อแกว ตอมาขนทงไดลานางชะนกลบมาเมองศรสตตนาคคนหต พรอมกบ ทาวอาคา ลกชายและสญญากบนาชะนวาจะมารบไปอยในเมอง

ต านานเมองภ คง ภทงและภหนรองกลา

ตานานเจาเมองภครงกลาววา“บนภทง ภครงและภหนฮองกลาเปนทตงของเมอง เมองภทงมลกสาวสวย สวนเมองภครงกมลกชาย หนมสาวทงสองรกกนและสญญาวาจะแตงงานกน ตอมาลกชายเจาเมองภครงออนวอนบดาใหไปขอลกสาวเจาเมองภทงทงสองเมองกตกลงเปนทองแผนเดยวกน จนถงขนหาฤกษงามยามดจดงานแตงงาน

กลาวถงเมองภหนฮองกลามลกชายเชนกน ไดยนกตตศพทความสวยงามของลกสาวเมองภทงกเกดความรกอยากไดเปนคครอง กอนวนแตงงานหนงวนเจาเมองภหนฮองกลาและทหารมาฉดลกสาวเจาเมองภ

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ทงไป ฝายเจาเมองภครงและลกชายกยกขบวนขนหมาก เครองไชไมสอย วว ในระหวางทางกหาทพกและไดยนขาววาเมองภหนฮองกลามาฉดเจาสาวไป นาความเศราเสยใจและโกรธแคนแกเจาเมองภครงอยางยงจนถงขนแตกหกกบเมองภทง เจาเมองภครงไดเตะขนหมาก วว ครกสาก สงตางๆกระจายบนภ พรอมทงคาสาปแชงจนปจจบนมรองร อยของหนขนหมากบนภเรอ เสรจแลวกยกทพกลบเมองภ ครงพรอมทงประกาศตดขา ดความสมพนธกบเมองภทงและภหนฮอง-กลาตงแตบดนนเปนตนมา” ( “สาร สาระทศนานนท, 2535 : 33-35)

สามสหายลกไก มบกตาบอด บกขาตด บกหหนวก เปนเสยวกน มอหนงชวนกนไปลกไก บกตาบอดเขาไปเอา

ในเลา ถามวาเอาตวใด บกขาตดบอกวาเอาตวดาๆแดงๆนนเดอ ๆ เจาของบานตนขนมาหองนา ลกชายลงมา วนหลงกไปลกใหม แมลงมาหองนา วนหลงพอลงมา พวกนบอกวาเอาตวดาๆแดงๆหนนอๆ แลวเจาของบานเขาไดยนแลวลงมา บกขาตดเลยวง ขาทตดกนกฉกออก บกตาบอดวงไปตาไมกายอยเลา ตาเลยด

เจาหวตากบบกขนตาปา

เชอวาตนกาเนดนทานอย ต.ปากหมน อ.ดานซาย จ.เลย ถาเราเดนทางไปอกถงบาน นาขาจะเหนหนกอนใหญ เปนหนขนตาปาอยทางขวามอ มวดอยวดหนงอยบานนาขา มหลวงตาเฒาองคหนงชาวบานเรยกวาเจาหวตา มเดกกาพราพอแมอยคนหนงชอบกขนตาปาอาศยอยวดเปนศษยวดดวย บกขนตาปากบเจาหวตานมกจะแกลงกนตลอด วนหนงเจาหวตาสงบกขนตาปาวา “บาดนอเขานอนแลว เออ ขนตาปาเอย มออนแตเชาปลกหลวงตาแดเดอ หลวงตาอไปบณฑบาต” “ขะนอย” ขนตาปารบคา พอถงรงเชานประมาณต 4 ต 5 ใหบกขนตาปาปลกใหตน แตบกขนตาปาขเกยจคอยใหถงตส พอตนมาปป จงไปหาเทยนเลมใหญเลมหนง เอาไปหาจดอยปลายตนตาล แลวมาปลกเจาหวตา “เจาหวตาๆ แจงแลวขะนอย” เจาหวตาจงเปดหนาตางสองด “เออ! แจงแลว”จงรบ ลางหนาลางตา ครองผาไดกบอกขนตาปาวา “ขนตาปาเอย คนกบอยมงหามเปดกฏใหเขาเดอ แมนไผมาเอนกะชาง ......” พอเจาหวตาออกไปบณฑบาต มาถงบานปากหมน ชาวบานไมตนสกหลงคาเรอน เงยบมาก “ โอยตายแลว บแจงเทอ กลบไปวดใหม เอนบกขนตาปา ๆ เปดประตแด ขนตาปาวา บเปดเจาหวตาบใหเปด” “บเปดจงไดกเนยเจาหวตา เฮดจงไดกะบเปดเดดขาด” gfเจาหวตาจงกลบไปบณฑบาตในหมบานใหม ชาวบานกตนสองสามหลง ถาจะกลบวดอกกไมแลว จงไปซอนอยรานฟกเขยว เผลอหลบไป พอดแมออกตนขนมานงขาว แลวไปเอาฟกในสวนมาแกง ตอนนนทองฟายงไมสวางนกกมองเหนหวเจาหวตา จงคดวาเปนฟก จงจบหวเจาหวตา เจาหวตาตน แลวกลบวด ในวนนนไมไดขาวสกกอน

ตอมาสหาวน เจาหวตาชวนขนตาไปเอาเกลอ “ขนตาปาเอย เฮาไปแผเกลอเถอะ (การแผเกลอกคอไปขอบรจาค เกลอเปนสงสาคญ คนแตกอนหากนยาก)” ไปแผเกลอกเดนเทา บกขนตาปาหาบเกลอ หลวงตาขมา มากผอมหลวงตาขนานกเจบกน มองดขนตาปา หาบไปหลบไป จงคดวา “เอ! มนคอสบายแทบกขนตาปา เจาหวตาเจบกนจง ลองใหกหาบเกลอเบงแด” บกขนตาปาไมวาอะไรจงใหหลวงตาหาบเกลอ แลวตวเองกขมา พอขมาไดกตมาวงไปไกลลบปลอยใหเจาหวตาหาบเกลอเหนอยอยผเดยว พอหาบไปถงวด เจาหวตาเอาเกลอไปซอนไวใตตนไม คดวาตวเองซอนไมดนก จงเอาไปซอนใหม ครานเลยเอาไปซอนไวในหนองนา มองไปกไมเหน จงคดวาซอนดแลวจงเดนกลบวด บกขนตาปาถามวา “เจาหวตาเกลอเด” เจาหวตาตอบวา “กเอาไปเซยงไว กเซยงไวดแลว” (ซอนไว” พอรงเจาจงไปดทหนองนา

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

หลวงตาลงไปยกเกลอขนมา เหลอแตกระทอเปลา จงคดวาปลาลกกนเกลอหมด เจาหวตาโกรธใหปลาจงคดทจะขะใหนาแหงจบเอาปลา

เจาหวตากบขนตาปาขะนาจนแหง ไดปลาชอนกบปลาดกตวใหญ “นแหละมนลกเกลอก คนปลาดกมา บกขนตาปาลอไปหาเจาหวตา คนปลาชอนลอมาขนตาปลาจบไว ถาเปนปลาดกกลอไปหาเจาหวตา เงยงปลาดกจงปกตนเจาหวตา “...โอย..บกขนตาปาตองหามกแลว” ขนตาปาจงคดอบายบอกหลวงตาวา ตองขนภไปตดไมมาหามหลวงตา พอขนตาปาไปถงยอดภ ตดไมไดก งดกอนหนหนวยลกใหญมากใหกลงลงมา กะวาจะใหเจาหวตาวง พรอมรองบอกวา” หนเดอ ๆ ๆ .......” .พอเจาหวตามองเหนกอนหนใหญกลงเขามาหาตนจ งวงหนไป ลมความเจบปวดทนท อยตอมาเจาหวตานนบอกขนตาปาวา “ ขนตาปาเอย อไปธระบาน...กอนเดอ มออนน เปนมอ 15 คา ไทบานอมาวดหลาย เบงศาลาอยาใหไกมาขใส ถาปลอยใหไกขใสอใหกนขไก “ แลวเจาหวตากไป พอลบตาแลวขนตาปาเอานาออยมาปกนง เอาใสนาแลวไปตงไฟ เคยวใหขนๆ พอเหนยวไดทเหมอนขไก กเอามาหยอดใสศาลาไว สองสามกอน แลวกเฉย กลบไปนอนอยในกฏ พอเจาหวตากลบมา มาเหนศาลามขไก จงโมโห “ปาดโธ ปานขมกเนาะ “บกขนตาปา” หวตาเรยก “โดยขะนอย” ขนตาปาตอบ “มงเฮดหยง มาเบงศาลาดย กสงมงวาสะได คนไกขใหมงกนขแมนบ”

“โดยขะนอย ขะนอยนอนอยศาลาพน” ขนตาปากใชมอตยกน ปาดกน “เดยว กมเลยพรอม” หวตาดขนตาปากนอยางเอรดอรอยกอยากลอง “เดยวใหกลองกนจกกองเบง” เจาขวตากนเหนอรอยกตดใจ

ทนเจาหวตาปลอยใหขนตาปาไปเทยว เจาหวตาไดทาจงไปเอาขาวสารมาหวานเตมศาลาแลวปลอยไกใหมากนขาวบนศาลา ไกกขเตมศาลาแลวไลไกออกไป แลวกเลยกนเหมนขไก .....ทงขม ทงขน เลยเชด ลางขไกกอนทบกขนตาปามาเหน จงรวาขนตาปาไดหลอกตน อยตออยากจะแกลงบกขนตาปาอกจงพดวา “ขนตาปาเอย หลวงตาอบอย คนปลอยใหหมามาขใสศาลาอก มงกนขหมาเดอบาดเนยะ” พอหลวงตาไปบกขนตาปาไดนาออยกบงาปนใสขาวเหนยว ตาจนขาวกบงาและนาออยเขากนเหลยวเบงปานขหมา ทาเปนกอนกลมๆ วางไวเปนกองๆ เจาหวตามา เหนกองขหมา เลยโกรธ สงใหขนตาปากนขหมา “บกขนตาปากะกนขหมาตวย ๆ ขหมาหอม “เดยวกชมดวย รสกตดใจ “ ทนบกขนตาปาไมอยจงปลอยหมาขนศาลา แลวลองกนขหมากรวาขนตาปาหลอกซะแลว ตอมาหลวงตาไมอยจงสงความวา” อยาใหควายมาขใสเดนวดเดอ” ทนเจาขนตาปากเอาข เหลกมาตม แลวแกงจนขน เอามาวางไวเดนวดเหมอนขควาย พอเจาหวตากลบมากสงใหกนเหนเอรดอรอย จงตดใจ หลายวนตอมาเจาหวตาอยากกนแกงขเหลก เลยชวนขนตาปาไปนา ใหเอาหมอไปดวย จะไปลวงเอาขควายมากน ทงสองจงพากนไปทงนา พอดควายตวหนงกาลงจะข ขนตาปาจงบอกใหเจาขวตาลวงลกๆ ควายตกใจตอ งบเอาแขนเจาหวตาแลวออกวง ขนตาปารองบอกวา “ยนคนนาไว บกขนตาปาหวๆ” พอเจาหวตาผาหลด “ เจาหวตา ยนคนนาๆ ๆ” ยนไมได ตอมาแขนหลด เจาหวตาเลยตาย” บกขนตาปาหวขวญหลวงตาหลายกตาย นทานเรองนสอนใหรวาใหทกขแกทาน ทกขนนถงตน (ชพงษ พนธโสดา. เลาวนท 21 ธ.ค. 55)

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

ไอเจดหวดเจดไห มสองผวเมยคหนงแตงงานกนมาหลายป ทงคมฐานะยากจน ตอมาไมนานภรรยาก ตงครรภเปนเวลานานถง 7 ป จงคลอดลกออกมาเปนชาย มรปรางใหญโตมาก พอคลอดออกมาเดกกตกใสฟากบานทะลลงไปหลนใสหลงควาย ทาใหควายตายทนท และยงตกลงไปยงพนดนกลายเปนหลมลก จนพอเดกและชาวบานตองชวยกนขดขนมาจากหลม

เมอนาเดกขนมาไดและทาความสะอาดเสรจ ปรากฏวาเดกสามารถเดนและพดได และเดกพดวา อยากกนขาวทใสในไหเจดไหกบอาหารทปรงจากเนอควายทตาย พอแมจงนาขาวมาแชในไหเจดไหแลวนงใสหวดเจดหวด พรอมนาอาหารทปรงจากเนอควายมาใหกน ปรากฏวาเดกคนนนสามารถกนหมดในคราวเดยว พอแมจงเรยกวา “ไอเจดไห” เดกคนนกนอาหารจมาก และมรางกายทแขงแรงผดมนษยธรรมดา พอแมจงเปนภาระเลยงดลกคนนมาก จนเดกอายได 7 ขวบ พอแมจนปญญาทจะเลยงด คนหนงขณะทไอเจดไหนอนหลบแลวพอแมจงปรกษากนวาควรจะทาลายชวตลกคนนเสย และดวยความสงสารจงตกลงกนวาจะฆาลกทางออม

ในเชาวนรงขนพอจงชวนไอเจดไหเขาปา อางวาจะพาไปตดไมมาสรางบาน เมอถงปา แหงหนงพอไดเลอกเอาตนไมตนหนงมขนาดใหญเทาเอาแขนโอบเจดออม แลวจากนนกใชขวานตดไมพอไมใกลโคนกบอกใหไอเจดไหไปยนอยทางทตนไมจะลมลงไป เพอใหไมนนโคนทบไอเจดไห เมอโคนตนไมลมแลว กหนกลบบาน โดยไมมองวาลกจะเปนอยางไร

พอพอมาถงบานกมาเลาใหแมฟง เมยไดฟงกอดสงสารลกไมไดจงรองไห สะอกสะอน ขณะททงสองปรบทกกนอยนน ไอเจดไหกขนบนไดมาถามวา “พอไมทโคนนนจะเอามาทาอะไร ผมแบกมาไวททานาแลว” พอไมทราบจะตอบอยางไรจงตอบออมๆแอมๆ “เอาไวกอนเถอะ พอจะพจารณาภายหลง”

อยมาไมกวนมพอคาเรอตะเภามาขายของททานา เหนตนไมใหญกแปลกใจ พอดไอเจดไหไปอาบนาจงถามไอเจดไหวาใครนาตนไมนมาไดอยางไร ไอเจดไหจงบอกวาตนเปนผแบกมา นายตะเภาไมเชอจงทาพนนกนโดยตกลงกนวาถาไอเจดไหแบกไมไดนายตะเภาจะยอมยกสนคาในเรอใหทงหมด แตถาไอเจดไหแบกไมไมไดจะตองเปนคนใชนายตะเภา 3 ป ผลปรากฏวาไอเจดไหแบกตนไมไดอยางงายดาย นายตะเภาจงตองเสยสนคาในเรอใหไอเจดไหทงหมด จงทาใหพอแมดใจมาก และเกดความรกใครตามมา

อยตอมาไอเจดไหโตเปนหนม พอแมจงปรกษากนวาสมควรใหไอเจดไหไปแสวงหาทรพยมาเลยงตนและพอแม ไอเจดไหกตกลง พอถงฤกษกออกเดนทาง พอเดนทางมาไดครใหญไอเจดไหกเจอหนมรปรางสงใหญคนหนง กาลงลากไมไผรอยกอตามทางมา คนทงหลายเรยกวา “ไอไมรอยกอ”

ไอเจดไหไดพบคนแขงแรงเชนนนกขอเปนเพอน ชนแรกไอไมรอยกอไมยอม จงเกดการ ทดลองขน โดยใหไอเจดไหลากไมไผรอยกอด ผลปรากฏวาไอเจดไหสามารถลากไมไผรอยกอได ไอไมรอยกอนนจงตกลงเปนเพอนกนและไดชกชวนกนเดนทางไปหาทรพยตอไป

เมอเดนมาอกระยะหนง กมาเจอชายหนมมรปรางใหญโตอกคนหนงกาลงลากเกวยนรอยเลม มาตามทางเดน ชาวบานเรยกวา “ไอเกวยนรอยเลม” ไอเจดไหจงไปขอเปนเพอน ไอเกวยนรอยเลมจงใหไอเจดไหแสดงความสามารถกอน ปรากฏวาไอเจดไหสามารถลากเกวยนรอยเลมไดอยางสบาย ไอเกวยนรอยเลมเหนดงนนกรสกยนด จงตกลงเปนเพอนกน แลวทงสามกออกเดนทางไปหาทรพยดวยกน

เปนภาพของไอเจดไหลากเกวยนรอยเลมไดอยางสบาย โดยมไอไมรอยและมไอเกวยนรอยเลม ยนดดวยความยนด บรเวณรอบๆมตนไมและพมไมขนอย

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

วนรงขนทงสามไปเจอชายหนมคนหนง กาลงหาบภมาตามทาง ชาวบานเรยกวา “ไอหาบภ” ทงสามจงหยดทกและขอเปนเพอน ไอหาบภจงใหแสดงความสามารถ ไอเจดไหจงไปหาบภปรากฏวาสามารถหาบภไดอยางสบาย ดงนนทงสจงตกลงเปนเพอนกน และจาการทดๆมาไอเจดไหจะมกาลงแขงแรงกวาคนอนๆทกคนจงใหไอเจดไหเปนหวหนา เพอไปหาทรพยดวยกน

กอนออกเดนทาง ทง 4 ตกลงกนวาจะพากนไปหาสมบตตามเกาะหรอถาตางๆ บนภเขา จากนนจงออกเดนทางรอนแรมเปนเวลารวมเดอน พอมาถงทะเลแหงหนงไดสอบถามชาวบานเกยวกบสมบตกไดความวา ณ ทเกาะกลางทะเลมมหาสมบตเกบอยในถามากมาย แตชาวบานไมกลาไปเอาเพราะกลว ยกษและเหลาภตผปศาจ

เมอไดทราบดงนน ทง 4 สหายจงปรกษากนวาจะลองขามไปหาสมบตด จากนนจงเตรยมอาวธ เชน มด หอก ขวาน เปนตน จากนนจงตกลงกนวาจะใหไอไมรอยกอไอเกวยนรอยเลมและไอหาบภขามไปกอน ทงสามจงกระโดดทนทแตปรากฏวากระโดดไปไมถงเกาะพอตกลงในนากโดนปลาใหญฮบกลนเขาทองทกคน

สวนไอเจดไหกระโดเปนคนสดทาย กระโดดถงฝงพอด แตตนเหยยบดนของเกาะขางเดยวอก ขางหนงจมลงไปในนา ปลาใหญจงฮบตนขางทจมลงในนา ไอเจดไหจงเหวยงปลาใหญขนไปทางฝงเกาะปลาใหญตกลงบนบก แลวไอเจดไหกเอามดผาทองปลาตวนน สหายทงสามทอยในทองปลาจงคลานออกมาอยางปลอดภย

เมอทง 4 ปลอดภยแลวกออกเดนทางตอเพอสารวจหาสมบตบนเกาะ แต หนทางกยากลาบากมทงยกษ คนปา ปศาจ คอยสกด แตทง 4 กชวยกนตอสจนชนะพวกเหลานนน และเดนทางมาบรรลภเขาลกหนงมถาขนาดใหญ ภายในถาเตมไปดวยมหาสมบตมากมาย ทง 4 สหายจงชวยกนเกบรวบรวมเอาสมบตใหไดมากทสด แลวทง4 จงนาสมบตขามนาดวยความปลอดภย และตางแยกยายกนกลบบานของตน

เมอทง 4 สหายตางเดนทางกลบถงบานของตน ตางนาสมบตมามอบใหพอแมและนาไปขายไดเงนมหาศาล โดยเฉพาะไอเจดไหทนาสมบตมาใหพอแมทงหมด พอแมตางกตนตนใจ และดใจในความเกงกลามสามารถของลก ตางโอบกอดลกชายดวยความรก จากนนกนาสมบตไปขายไดเงนมากมาย มอย มกนอยางสบาย ทงไอเจดไหและพอแมกลายเปนเศรษฐในทสด และมความสขตลอดชวต

สรป

งานวจยเรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรสาหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ตาบลนาหอ อาเภอดานซาย จงหวดเลย มคาถามในโจทยขอแรกวาบรบทและภมปญญาทองถนทสาคญของชมชนนาหอมอะไรบาง แบงเปนกประเภท จากการศกษาบรบทชมชนดวยวธสนทนากลม จดเวทระดมความคด การสมภาษณ การสารวจนนพบวาชมชนนาหอมบรบท 4 ดานคอ 1) บรบทดานสงคม การเมอง การปกครอง ซงพบวาชมชนนาหอเปนชมชนดงเดมเชอวาบรรพบรษไดอพยพมาจากหลวงพระบางเวยงจนทนมาตงรกรากกอน พ.ศ. 2035 ดงหลกฐานทปรากฏในประวตวดศรภม ชมชนนาหอเคยเปนทตงของหอโฮงเจาเมองดานซาย เจาเมองคนสาคญไดแก พระมหาณรงค พระแกวอาสา มลกษณะทางสงคมแบบชวยเหลอเกอกลแบบญาตพนอง มสายตระกลเสนานชเป นตระกลหลกของชมชน นบถอเจาพอกวนและเจาแมนางเทยมเปนผนาทางวฒนธรรมควบคกบปราชญทองถน 2) บรบทดานเศรษฐกจ พบวาผคนชมชนนาหอสวนใหญมอาชพเกษตรกรรม รายไดสวนใหญมาจากการขายผลผลตใน

การวจย เรอง การจดการความรภมปญญาทองถนเพอสรางการเรยนรส าหรบเดกและเยาวชน ชมชนนาหอ ต าบลนาหอ อ าเภอดานซาย จงหวดเลย

เรอกสวนไรนา แตยงไมเพยงพอตอรายจาย ชมชนไดตงกลมชวยเหลอกนทางเศรษฐกจแตกถอวายงมนอย 3) บรบทดานสงแวดลอม พบวา ชมชนนาหอตงอยทราบระหวางภผาแดดกบภนาเบย และตงอยรมขางแมนาหมน ซงเปนแมนาสาคญ นอกจากนนยงมปาสาธารณะรมภผาแดด และแหลงนา อนๆ ไดแก ลานา ตบ ลานาหวยมวง การเกษตร บงใหม ทรพยากรธรรมชาตดงกลาวเปนแหลงอาหารทสาคญของชมชนในแง พชผกธรรมชาต ของปาและสตวนา ตลอดจนประโยชนตอวถการเกษตรทสาคญ และ 4) บรบทดานสงคมและวฒนธรรมพบวาชมชนนาหอยงคงสบสานประเพณตามฮต 12 หากแตชมชนไดใหความสาคญกบพธกรรมเลยงป พธไหวภผาแดด ประเพณบญหลวงเชนเดยวกบชมชนอนๆในอาเภอดานซาย และยงคงมความเชอในเรองโหราศาสตรและไสยศาสตร เชนเดยวกน สวนภมปญญาทสาคญของชมชนนน ทมวจยไดแบงภมปญญาเปน 5 ประเภทคอ 1) ภมปญญาดานการเกษตร แบงเปนภมปญญาในการทานา และภมปญญาในการทาไร ซงผคนในชมชนไดผลตสรางเครองมอการเกษตรทสาคญคอพด เพอพดนาหมนเขาสพนทการเกษตร 2) ภมปญญาดานคหกรรม พบวาผคนในชมชนไดสบสานการประกอบอาหารทสมพนธกบธรรมชาตท เปนภเขา ปาไม และแมนา ประกอบกบการคมนาคมทหางไกลจากเมอง ตวอยางเชน ภมปญญาในการทานาผกสะทอน แทนการใชปลารา ภมปญญาในการทาเมยงโคน เมยงขง-เมยงทน และแจวดา เปนตน 3) ภมปญญาดานศลปกรรม พบวาชมชนนาหอเปนชมชนดงเดม มสถาปตยกรรมผานเจดย โบสถ วหาร บานไม และกะฎโบราณ ตลอดจนเครองมอเครองใชทจดเกบในพพธภณฑชมชนวดศรภมซงแสดงถงภมปญญาดานสถาปตยกรรมทสา คญ 4) ภมปญญาดานสาธารณสข พบวา ผคนชมชนนาหอยงคงสบทอดภมปญญาดานสาธารณสขแบบดงเดม และภมปญญาในการใชสมนไพร ควบคก บวถการแพทยแผนใหม และ 5) ภมปญญาดานภาษาและวรรณกรรม พบวา ในอดตชมชนแหงนเคยเปนสถานศกษาของผคนในอดตดงปรากฏผานวรรณกรรมใบลานจานวนมากในพพธภณฑชมชน และชมชนยงคงสบสานวรรณกรรมมขปาฐะผาน คาทวย ผญา ภาษตตางๆ ตลอดจนวรรณกรรมนทาน และวรรณกรรมตา นาน แตปราชญทองถนในดานนยงเหลออยนอยมาก จะเหนวาชมชนนาหอมบรบทชมชนทนาสนใจ ตลอดจนมภมปญญาทโดดเดนในหลายดานขอมลดงกลาวน ทมวจยจะนาไปเปนขอมลพนฐานในการวเคราะหเพอหาคาตอบวาในชมชนนาหอมสภาพปญญาเกยวกบการถายทอดความร ปญหาแหลงเรยนร และปญหาเกยวภมปญญาในบรบทของชมชนมสภาพอยางไร สภาพปญหาดงกลาวมเหตปจจยและแกแนวทางแกไขอยางไร สภาพปญหาของเดกและเยาวชนในปจจบนเปนอยางไร มความสมเสยงและปญหาทางดานวฒนธรรมเปนอยางไร ตลอดจนเปนขอมลพนฐานทจะว เคราะหวาภมปญญาใดทมความสาคญ เพอทชมชนจะไดคดเลอกเพอจดการเรยนรใหกบเยาวชนตอไป