50
yudaherdantoproduction www.yudaherdanto.com 1 ANATOMI KLINIS DAN EMBRIOLOGI SISTEM SYARAF PENULIS: Dwi Yuda Herdanto (KU-11829) Editor & Layout: Dwi Yuda Herdanto Penerbit: yudaherdantoproduction Dapat di-download di www.yudaherdanto.com

Anatomi Klinis Dan Embriologi Sistem Syaraf.pdf

Embed Size (px)

Citation preview

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    1

    ANATOMI KLINIS DAN EMBRIOLOGI SISTEM SYARAF

    PENULIS: Dwi Yuda Herdanto (KU-11829) Editor & Layout: Dwi Yuda Herdanto

    Penerbit: yudaherdantoproduction

    Dapat di-download di www.yudaherdanto.com

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    2

    Tentang Penulis.. Alhamdulillah segalapujibagiAllah SWT semoga catatan singkat inibisabermanfaatbagi kemajuan ilmukedokterandan ilmuanatomi, sertadapatmembantukita semua insyaAllahdalamberjihaddi jalanAllahSWTsebagaiseorangdoktermasadepanamin

    Nama: Dwi Yuda HerdantoNickname: Yuda Danto NIM: 06/195395/KU/11829 Agama: Islam Jenis Kelamin: Laki-Laki Golongan Darah: B Tempat Tanggal Lahir: Yogyakarta, 27 Januari 1990 Alamat: Jalan Prof. Dr. Soepomo 131 RT 35 RW 09 Warungboto Umbulharjo Yogyakarta Indonesia E-Mail: [email protected] Website: www.yudaherdanto.com Nomor HP: + 62 8586 8 2727 87 Riwayat Pendidikan:

    TK PEMBINA Yogyakarta (1993-1994) TK TUNAS HARAPAN Sub Unit Dharma Wanita Pertamina Pangkalan Susu, Sumatera Utara

    (1994-1995) SD 2 Dharma Patra YKPP Pangkalan Susu, Sumatera Utara (1995-1997) SD Dharma Patra 1 YKPP Rantau, Aceh Timur (1997-1998) SD GLAGAH 1 Yogyakarta (1998-2001) SMP N 4 Yogyakarta (2001-2004) SMAN 3 Yogyakarta (2004-2006) Fakultas Kedokteran UGM Pendidikan Dokter 2006 (2006-)

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    3

    DAFTAR ISI

    Cranium........ 4 Scalp.......... 5 Meninges...... 5

    o Spasium meninges..... 8 o Sinus venosus duralis.... 9

    Sistem aliran CSF...... 10 Otak........... 12 Cerebrum...... 14 Ganglia basal.... 16 Diencephalon.... 17 Mesencephalon. 18 Pons. 19 Cerebellum 19 Medulla oblongata... 20 Medulla spinalis... 21 Nervus craniales.. 23 Integrated nerve system....... 27

    o Sistem sensoris.... 27 o Sistem motoris........ 29 o Sistem limbic........... 31

    Embriologi sistem syaraf.. 32 Overview embriologi sistem syaraf........ 37 Gangguan klinis sistem syaraf....... 39

    REFERENSI

    PUTZ & PABST SOBOTTA ATLAS ANATOMI MANUSIA KEITH L MOORE - CLINICALLY ORIENTED ANATOMY MOORE & PERSAUD THE DEVELOPING HUMAN CLINICALLY ORIENTED

    EMBRIOLOGY The International Dyslexia Association (IDA) 2000

    http://www.knowledgenetwork.ca/literacy/resources/literature/dysgraphia.pdf Glummarra, Melita J.; Gibson, Stephen J.; Georgiou-Karistianis, Nellie; Bradshaw, John L.

    (April 2007), "Central Mechanisms in Phantom Limb Perception: The Past, Present, and Future", Brain Research Reviews 54 (1): 219232

    Kaye WH, Frank GK, Bailer UF, Henry SE, Meltzer CC, Price JC, Mathis CA, Wagner A. (2005) Serotonin alterations in anorexia and bulimia nervosa: new insights from imaging studies. Physiol Behav, 85 (1), 73-81.

    Leckman JF, Bloch MH, King RA, Scahill L. "Phenomenology of tics and natural history of tic disorders". Adv Neurol. 2006;99:116.

    Leckman JF, Vaccarino FM, Kalanithi PS, Rothenberger A. Annotation: Tourette syndrome: a relentless drumbeat--driven by misguided brain oscillations. J Child Psychol Psychiatry 2006;47(6):537-50.

    Harris K, Singer HS. Tic Disorders: Neural Circuits, Neurochemistry, and Neuroimmunology. J Child Neurology 2006;21:678-689.

    PRACTICAL SESSION OF ANATOMY DEPARTMENT UGM

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    4

    CRANIUMCraniumdibagimenjadi2bagian,yaituNEUROCRANIUM&VISCEROCRANIUM,

    Neurocranium:strukturtulangyangmenutupibagianotak,meninges,dannervuscranial.Padaorang dewasa, neurocranium disusun oleh 8 tulang, yaitu Os Frontal, Os Ethmoidal, OsSphenoidal & Os Occipital, serta sepasang Os Temporal & Os Parietal. Secara umum,neurocraniumdibagimenjadi:

    o Calvariao Bassicranii

    Viscerocranium:Strukturtulangyangterdiriatastulangfacial(yangterbentukdarimesenkimarcus pharyngeal embryonic). Pada orang dewasa, viscerocranium dibagimenjadi 15 tulangireguler, yaituOsMandibula,Os Ethmoidale,OsVomer, serta sepasangOsMaxilla, ConchaNasalisInferior,OsZygomatica,Ospalatine,Osnasal,OsLacrimale.

    Secaraanatomis,craniumdiorientasikandengansuatubidangyangdikenalsebagaiORBITOMEATALPLANE/FRANKFORTHORIZONTALPLANE,yangterletakpadamargoinfraorbitaldanmargosuperior

    dariporusacusticusexternus

    FORAMINAPADACRANIUM&ISINYAFOSSACRANIIANTERIOR

    Foramencaecum VenaEmissariaNasalisForaminacribiformis(Laminacribiformis) AxonsselolfaktoriusN.Olfactorius(I)Foraminaethmoidalisanterioretposterior N.Ethmoidalis&A.V.Ethmoidalisanteriorposterior

    A.Meningeaanterior

    FOSSACRANIIMEDIACanalisopticus N.Opticus(II)

    A.OphthalmicaFissuraorbitalissuperior BagianLateral,dengansusunandarilateralkemedial:

    N.Lacrimalis(V1) V.Ophthalmicasuperior N.Frontalis(V1) N.Trochlearis(IV) A.Meningeamedia,Rr.OrbitalisBagianMedial,dengansusunandarilateralkemedial: N.Abduscens(VI) N.Nasocilliaris(V1) N.Oculomotorius(III)

    CanalisCaroticus A.Carotisinterna,ParspetrosaPlexusvenosuscarotisinternus

    Foramenrotundum N.Maxillaris(V2)Foramenovale N.Mandibularis(V3)

    A.MeningealAsesoriaForamenspinosum N.Mandibularis,Rr.Meningeal

    A.V.MeningealmediaForamenlacerum A.Carotisinterna

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    5

    SulcusNervipetrosimajoris N.Petrosusmajor(VII)A.Meningealmedia,Rr.Petrosus

    FOSSACRANIIPOSTERIORMeatusaccusticusinternus A.V.Labyrinthi

    N.Facialis(VII),N.Vestibulocochlearis(VIII)Foramenjugulare Bagiananterior:

    N.Glossopharyngeus(IX) SinuspetrosusinferiorBagianposterior: N.Vagus(X),N.Accesorius(XI) V.Jugularinterna(Bulbussuperior) Sinussigmoidea A.Occipital&A.A.MeningealPosterior

    Foramenmagnum Medullaoblongata&MeningesN.Accesorius(XI)A.Vertebralis,A.SpinalisanterioretposteriorSinusmarginalis

    Canaliscondylaris V.EmissariaCondylarisForamenmastoideum V.EmissariaMastoideus

    SCALP

    SCALP (kulit kepala) terdiri atas jaringan kulit normal & jaringan subkutan yang melapisineurocranium (anteroposterior) dari linea nuchalis superior hingga margo supraorbital, dan juga(lateral)fasciatemporalishinggaarcuszygomaticus.SCALPtersusunatas5lapisan,yaitu:

    Skin(kulit) Connectivetissue(Jaringanikat) Aponeurosis(epicranialaponeurosis),merupakantempatperlekatanototdari:

    o M.Occipitofrontaliso M.Temporoparietalis&M.Auricularissuperior

    Pentingdalammenjagaluka,agartidakterlalumelebarsaatterjadicederapadaSCALP. Looseareolartissue(Jaringanareolarlonggar) Pericranium(merupakanjaringanikatpadat)

    MENINGESAPAITUCRANIALMENINGES?Cranialmeningesadalahpelapisdariotakyangterletakdidalamcranium.Fungsicranialmeninges:

    Melindungiotak Menyediakanpenyokongdariarteri,vena&sinusvenosus. SebagaitempatCSF(CerebrospinalFluid).

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    6

    PENYUSUNCRANIALMENINGES!Cranialmeningesitusendiridibagimenjadibeberapalapisanjaringanikatmembranosa,yaitu:

    Pachymeninx/Duramatero Laminaendosteal/periosteal

    Lapisanluardariduramater Melekatpadacalvaria&hanyamelapisihinggabatasforamenmagnum

    o Laminameningeal Lapisandalamdariduramater Melapisihinggamedullaspinalis,danmembentukspinalduralsac Akanmembentukpelipatanduramater

    LeptomeninxPadamasa embrional, Leptomeninx (arachnoidmater& piamater) berasal dari satu lapisanmesenkimotak.Dimanaselanjutnyaakanmengalamidiferensiasimenjadi:

    o Arachnoidmater Merupakanjaringanikatyangavaskular TIDAKmelekatdenganduramater(lapisanmeningeal),namunterfiksasistabil

    akibatadanyatekanandariCSF. Memilikiprotrusikedalam lapisanmeningealduramateryangdikenal sebagai

    GRANULATIONARACHNOIDEA.o Piamater

    Merupakanjaringanikatyangtervaskularisasidenganbaik Melekatpadaotak(hinggakedalamgyrus&sulcuscerebri) Ketika terdapatpembuluhdarah yangmasuk kedalamotak,makapiamater

    juga akan melapisi sebagian pembuluh darah itu, lapisan ini dikenal sebagaiPIALCOAT

    arachnoidmaterdanpiamaterdipisahkanolehspasiumsubarachnoid/spasiumleptomeningeal

    yangmengandungCSFGRANULATIONARACHNOIDEA!Granulationarachnoidea(kumpulanvilliarachnoid),merupakanprotrusidariarachnoidmatermenujulapisanmeningealduramaterpadasinussagittalissuperior(khususnyapadaLacunaevenosuslateralis).

    Fungsi granulation arachnoidea adalah sebagai tempat transportasi CSF dari spasium subarachnoidmenujusistemvena.

    Pembesaran granulation arachnoidea disebut pacchionian bodies dapat menekan tulang,sehinggamembentukcekungancekunganpadacalvariayangdinamakanfoveolagranulares.

    PELIPATANDURAMATER!Lapisanmeningealduramaterakanmengalamipelipatankedalamotak,sehinggadapatmembagiotakdalambeberapakompartemen.Pelipatanitudikenalsebagai:

    Falxcerebrio Merupakanpelipatanduramateryangpalingbesaro Falxcerebrimelekatdaricrista frontalis/cristagallihinggaprotuberantiaoccipitalis

    interna,danakanberlanjutmenjaditentoriumcerebellio Pelipatan ini masuk ke dalam fissura longitudinalis cerebri, sehingga membagi otak

    dalamhemispheredexter&sinister.

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    7

    Tentoriumcerebellio Merupakanpelipatanlanjutandarifalxcerebrio Melekatpada:

    Rostral:ProcessusclinoideusOssphenoidale Rostrolateral:Ostemporalparspetrosa Posterolateral:Osparietal&Osoccipital

    o Tentorium cerebelli memisahkan lobus occipitalis dengan cerebellum. Dan membagicavumcranii,menjadi: Kompartemensupratentorial(diisicerebrum) Kompartemeninfratentorial(diisicerebellum)

    o Terdapatincisuratentorii,tempatbrainstemberada. Falxcerebelli

    o Merupakanpelipatanyangterletakdibawahtentoriumcerebelli(dibagianposteriordarifossacraniiposterior)&falxcerebri

    o Melekatpadacristaoccipitalisinternao Falxcerebelliakanmembagicerebellumdalamhemispheredexter&sinister

    Diafragmasellaeo Merupakanpelipatanduramateryangpalingkecil,danakanmenjadiatapdari fossa

    hipofisialiso Diafragmasellaejugaakanmelapisikelenjarhipofisis.

    INERVASIDURAMATER!

    Fossacraniianterioro N.Ethmoidale(V1),Rr.Meningealanterioro N.Maxillaris(V2),Rr.Meningealo N.Mandibularis(V3)

    Fossacraniimediao N.Maxillaris(V2),Rr.Meningealo N.Mandibularis(V3)

    Atapfossacraniiposterioro N.Tentorial(cabangdariN.OphthalmicaV1)

    Lantaidarifossacraniaposterioro SerabutsensorisgangliaspinalisC23o SerabutsensorisgangliaspinalisC23,yangdidistribusikanolehN.Vagus(X)o SerabutsensorisgangliaspinalisC23,yangdidistribusikanolehN.Hypoglossus(XII)

    Falxcerebri(aspekanterior)N.Ophthalmica(V1),melaluicabang:

    o N.Ethmoidale,Rr.Meningealanterioro N.Tentorial

    Tentoriumcerebelli/Falxcerebri(aspekposterior)o N.Tentorial(cabangdariN.OphthalmicaV1)

    PlexusperiarterialpadaA.Meningealmediao N.Maxillaris(V2),Rr.Meningealo N.Mandibularis(V3)

    secaramudah,fossacraniianterior,media&atapfossacraniiposteriordiinervasiolehN.Trigeminus,

    Rr.Meningeal

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    8

    VASKULARISASIDURAMATER! A.MeningealMedia (cabangA.Maxillaris)masuk kedalam cavum craniamelalui foramen

    spinosum.o R.Anterioro R.Posterior

    A.Ophthalmica,R.Meningeal CabangdariA.Occipital CabangdariA.Vertebralis V.Meningealmedia

    o Meninggalkancavumcraniamelaluiforamenspinosum&foramenovaleo Bermuarapadaplexusvenosuspterygoideus

    SPASIUMMENINGEAL

    Terdapat3spasiummeningealyangseringdibahas,namunhanya1dari3spasiummeningealyangmerupakanspasiumfisiologis.Apasajaitu?SPASIUMEPIDURAL/EXTRADURAL/DURALCRANIALINTERFACE!

    Ruanganyangterletakdiantaraduramater(lapisanperiosteal)dengancalvaria PATOLOGIS! Terjadi ruangan akibat darah (dari robekan pembuluh darah meningeal) yang

    masukdiatasduramater(lapisanperiosteal).SPASIUMSUBDURAL/DURALARACHNOIDJUNCTION!

    Ruanganyangterletakdiantaraduramater(lapisanmeningeal)denganarachnoidmater PATOLOGIS!Terjadiruanganakibatdarahakibattraumapadakepala

    SPASIUMSUBARACHNOID/LEPTOMENINGEAL!

    Ruanganyangterletakdiantaraarachnoidmaterdenganpiamater FISIOLOGIS!MerupakanruanganyangterisiCSF,seltrabekula&pembuluhdarah Spasiumsubarachnoidyangterdapatpadaspinalduralsac(caudaldariconusmedullaris),akan

    membentukcysternalumbalis(L2S2)selainitu,jugaterdapatspasiumepiduralspinalis,ruanganiniFISIOLOGISterisiolehlemakepidural&

    plexusvenosusvertebralisinternaBanyakpernyataanyangmenyatakanbahwaotakmengapungdidalamCSFpadaspasiumsubarachnoid.Namun, otak sebenarnya terfiksasi dengan trabekula arachnoidea yang terletak didalam spasiumsubarachnoid.Namunpadakondisiberdiri,gyrus cerebripadabagianbasalotakakanbersinggungandengan fossacranial.Berkaitandenganimpressiogyrorum.

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    9

    SINUSVENOSUSDURALIS

    Merupakan suatu ruanganberisikandarahvena, terletakdiantara tunicaperiosteal& tunicameningealduramater.Dibagimenjadi:

    SinusSagittalisSuperior Terletakpadaaspeksuperiorfalxcerebri

    Berjalandaricristagallihinggaprotuberantiaoccipitalisinterna MenerimadarahdariV.Superiorcerebri&Lacunaevenosuslateralis Darahbermuarapadaconfluenssinuum.

    SinusSagittalisInferior Terletakpadaaspekinferiorfalxcerebri Akanbermuarapadasinusrectus

    SinusRectus MenerimadarahdariV.MagnaCerebri&V.Sagittalisinferior Akanbermuarapadaconfluenssinuum

    SinusOccipitalis Melekatpadafalxcerebelli

    Memilikihubungandenganplexusvenosusvertebralisinterna Akanbermuarapadaconfluenssinuum

    CONFLUENSSINUUM TempatbermuaranyasinusSagittalissuperior,sinusrectus&sinusoccipitalisSinusTransversus Berjalan pada Os Occipital & Sudut posteroinferior Os Parietal, dan

    melekatpadatentroriumcerebelli Menerima darah dari confluens sinuum, dimana alirannya tidak sama

    antarasinustransversusdexterdengansinister(Sinister>Dexter)

    SinusSigmoidea Berjalan kearah anterior pada fossa crania posterior, kemudian akanberjalankearahinferiormelaluiforamenjugularis

    Merupakanlanjutandarisinustransversus,dimanaakanbermuarapadaVenaJugularisInterna.

    SinusCavernosus Terletakdisisilateralsellaturcica. Menerimadarahdari:

    o V.OphthalmicaSuperioretInferioro V.CerebriMediaSuperficialiso SinusSphenoparietalis

    Bermuaramenujusinuspetrosussuperioret inferior&plexusvenosuspterygoideus

    N.III,IV,VI,V2

    SinusIntercavernosus Terletakdiantara2 sinus cavernosus,danbergunauntukmenghubungkankeduasinuscavernosus.

    SinusPetrosusSuperior Menerimadarahdarisinuscavernosus,&bermuarapadasinustransversusSinusPetrosusInferior Menerimadarahdarisinuscavernosus,&bermuarapadaV.JugularInternaSinusPetrosusInterna Menghubungkansinuspetrosusinferiorplexusvenosusvertebralisinterna

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    10

    VenaEmissariaVenaemissariaadalahpembuluhdarahvenayangmenghubungkansinusvenosusduralisdenganvenadiluarcranium.MacammacamV.Emissariaadalah:

    V.EmissariaFrontaliso Berjalanmelaluiforamencaecumo Menghubungkansinussagittalissuperiordenganvenasinusfrontalis&cavumnasi

    V.EmissariaParietaliso Berjalanmelaluiforamenparietaleo Menghubungkansinussagittalissuperiordenanvenapadakulitkepala(scalp)

    V.EmissariaMastoideao Berjalanmelaluiforamenmastoideao MenghubungkansinussigmoideadenganV.Occipitalis&V.Auricularposterior

    V.EmissariaCondylarisPosterioro Berjalanmelaluicanaliscondylariso Menghubungkansinussigmoideadenganplexusvenosussuboccipital

    SISTEMALIRANCSFUntukmemahanialiranCSF,makakitaperlumemahami:

    Sistemventricularotak,sebagaipenghasilCSF Sistemcysternasubarachnoidea,sebagaitempatCSFmengalir

    FUNGSICSF!

    Melindungiotak Mencegahberatdariotakmenekanserabutnervuscraniales&pembuluhdarah

    MonroKelliedoctrine,menyatakanbahwacavumcraniidiperumpamakansebagaikotakyangpadat,sehinggaperubahanpadakuantitasdarahintracranialhanyaterjadiapabilaterdapatgangguanCSF

    SISTEMVENTRICULAROTAK!Sistemventricularotakterdiriatas:

    Ventrikuluslateralis(2buah)o Merupakansistemventrikelyangpalingbesaro Ventrikulus lateralis akan berhubungan dengan ventrikulus tertius melalui foramen

    interventrikular(Monroe) Ventrikulustertius

    o Ventrikulus tertiusakanberhubungandenganventrikulusquartusmelaluiaqueductuscerebri(Sylvius)

    Ventrikulusquartuso Tempat penyaluran cairan produksi CSF dari sistem ventrikel menuju spasium sub

    arachnoidea melalui appertura mediana (Magendi) & appertura lateralis (Luschka),jugacanaliscentralis.

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    11

    CYSTERNASUBARACHNOIDEA! Cysternacerebellomedullary

    o Cysterna subarachnoidea yangpalingbesar, terletakdiantara cerebellum&medullaoblongata

    o Klasifikasi: Cysternacerebellomedullaryposterior/cysternamagna Cysternacerebellomedullarylateral

    Cysternapontocerebellar(terletakdidepanpons) Cysternainterpeduncular(terletakpadafossainterpeduncular,diantarapedunculuscerebri) Cysternachiasmatica(terletakdiaspekanteroinferiordarichiasmaopticus) Cysternapericallosa(terletakdisekitarcorpuscallosum) Cysternaquadrigerminal

    o Terletakdiantarabagianposteriorcorpuscallosumdanbagiansuperiordaricerebellumo TerdapatbagiandariV.MagnaCerebri

    Cysternaambienso Terletakpadaaspeklateraldarimidbrain,danpadasisiposteriorberhubungandengan

    cysternaquadrigerminal Cysternalumbalis

    o Terletakpadaspinalduralsac(caudaldariconusmedullaris),setinggiL2S2

    aliranCSFkebanyakanmenujucysternaquadrigerminal&interpeduncularMEKANISMEALIRANCSF!

    1. CSFdiproduksiolehselepitelchoroidPLEXUSCHOROIDEUSpadaventrikuluslateralis,tertius&quartussebesar400500ml/hari

    2. CSF mengalir melalui ventrikulus lateralis, melalui foramen interventrikulare dan mencapaiventrikulustertius,danturunmelaluiaqueductuscerebrihinggamencapaiventrikulusquartus.

    3. Melalui ventrikulus quartus, CSF akan berpindah menuju spasium subarachnoidea melaluiapperturamediana&apperturalateralis.

    4. Didalamspasiumsubarachnoidea,CSFakanmengisisemuacysternasubarachnoidea.5. Pada akhirnya CSF akan diabsorbsi pada granulation arachnoidea menuju sistem vena,

    biasanyapadasinussagittalissuperior&lacunalateralnya.

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    12

    OTAKBAGIANOTAK!Otakterdiriatas3penyusunutama,yaitu:

    Cerebrum Cerebellum Brainstem

    o Midbraino Ponso Medullaoblongata

    VASKULARISASIOTAK!

    Walaupunberatotakhanya2,5%dariberatbadanmanusia,namun1/6cardiacoutput&1/5oksigentubuhdigunakanolehotak.Otakmembutuhkanalirandarahsekitar50ml/100gr/menit.Dengan600700mlberasaldari carotis interna, sedangkan100200mlberasaldarivertebrobasiler.Tekananalirandarahnormal adalah 65140mmHg, apabila tekanan darahmenurunmaka aliran darah turun,apabilatekanandarahterlalutinggimenyebabkanalirandarahmeningkat.

    Alirandarahdiotakdiaturolehsistemsyarafsimpatisextracerebral (spasiumsubarachnoid)danfaktorCO2&O2,sertatekananintracranial.

    A.CarotisInternao MerupakancabangdariA.Carotiscommuniso Masukkedalamcraniummelaluicanaliscaroticuso Membentukcabangparscortical:

    A.Cerebrianterior A.Cerebrimedia A.Ophthalmica A.Choroideus anterior (menuju ke plexus choroideus, ganglia basalis &

    mesencephalon) A.Communicanposterior

    o Membentukcabangparscavernosa Cavernosus Hipofisial Meningeal

    A.CerebrianteriorakandihubungkanolehA.Communicansanterior

    A.Vertebralis

    o MerupakancabangdariA.Subclaviano Memiliki3bagian,yaituparscervicalis,parsatlantic&parsintracranial.o Berjalanpadaforamentransversariumvertebraliso Memvaskularisasicranialmeninges&cerebellumo Membentukcabang:

    Pada batas bawah pons, akan terbentukA.Basillaris (vaskularisasi brainstem,cerebellum&cerebrum).Memilikicabang:

    - A.Cerebellarissuperior- A.Cerebellarisanteriorinferioretposteriorinferior

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    13

    - A.Pontine A.Cerebriposterior A.Spinalisposterior&anterior(memvaskularisasimedullaspinalis)

    o Mensuplaimenuju: Cranial pons, Mid pons, Caudal pons (Nukleus N.VI & VII, Tractus

    spinothalamicus) Medullaoblongata

    Padafossainterpeduncular,terdapatarteriyangmenghubungkanantaraA.CarotisinternadenganA.CerebriposterioryaituA.Communicansposterior(vaskularisasitractusopticus,pedunculuscerebri,

    capsulainterna&thalamus)ARTERICEREBRAL!

    A.Cerebrianteriorvaskularisasiaspekmedial&superiorhemispherecerebri (kecuali lobusoccipitalis),polusfrontalis.Secaraspesifikmemvaskularisasi:

    o Areaseptal(didekatlaminaterminalisbagiandindinganteriorventrikeltertius)o Cortexmotorprimer(kaki&vesicaurinaria)o Corpuscallosum(kecualiparsinferior)

    A.Cerebri media vaskularisasi aspek lateral hemisphere cerebri & ganglia basalis, polustemporalis.Memvaskularisasi:

    o Memilikicabang: A.Lenticulostriata (melalui substansia perforate, menuju nucleus lentiformis,

    nuklescaudatus&capsulainterna) A.Lenticularis(vaskularisasiglobuspallidus) A.Lenticulooptica(vaskularisasithalamus)

    o Memilikicabangsuperior(areamotorwajah,lengan,areabroca,somatosensoris)o Memilikicabanginferior(areawernicke,radiatiooptica)

    A.Cerebriposteriorvaskularisasiaspekinferiorhemispherecerebri&lobusoccipitalis,Polusoccipitalis.Memvaskularisasi:

    o Diencephalono Cortexvisualprimero Spleniumcorpuscallosumo Formationhippocampus

    CIRCULLUSARTERIOSUSWILLIS!MerupakanlingkaranA.Cerebriyangtersusunoleh:

    A.Communicananterior A.Cerebrianterior A.Carotisinterna A.Communicanposterior A.Cerebriposterior

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    14

    VENAOTAK!SemuaaliranvenadiotakakanbermuarapadaVenaJugularInterna,

    V.Cerebri superior (bermuara pada sinus sagittalis superior) menerima darah dari otakaspeksuperolateral

    V.Cerebri inferior & medial superficial (bermuara pada sinus rectus, transversus, petrosussuperior)menerimadarahdariotakaspekinferior,posteroinferior&profundal

    V.MagnaCerebri(bermuarapadasinusrectus)menerimadarahdariotakaspekinterna V.Cerebellaris superior et inferior (bermuara pada sinus transversus & sigmoideus)

    menerimadarahdaricerebellum.BLOODBRAINBARRIER

    Disusunolehendotelkapilerdengantightjunctiondantidakterdapatsistemtransport. Fungsi:

    o Proteksiotako Transportasisubstansikhusus(glukosa)o Enzimenzimmetabolisme(mencegahadanyaradikalbebas)

    CEREBRUMBANGUNANPENTINGCEREBRUM!

    Fissuralongitudinaliscerebrio Batasyangmembagicerebrumdalam2hemisphereo Dilaluiolehfalxcerebri

    Lobuscerebrumo Lobusfrontaliso Lobusparietaliso Lobustemporaliso Lobusoccipitaliso Lobuslimbicuso Lobusinsularis

    Sulcuscentralis/FissuraRolandoo Sulcus yangmembagi cerebrum dalam 2 kompartemen, yaitu kompartemen anterior

    (lobusfrontalis)&kompartemenposterior(lobusparietalis) Sulcustransversuslateralis/FissuraSylvius

    o Sulcusyangmembatasilobustemporaldibawahnya Sulcusparietooccipitalis

    o Sulcusyangmembatasilobusoccipitaldenganlobusparietal&temporal.o TerdapatsuatugarisimajineryangdinamakanLineaParietoOccipitalisyangterletak

    diantarasulcusparietooccipitalisdenganincisurapreoccipitalis Polusfrontalis Polustemporalis Polusoccipitalis

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    15

    LOBUSFRONTALIS Gyrusprecentralis Gyrusfrontalissuperior Gyrusfrontalismedius Gyrusfrontalisinferior

    o Parsoperculariso Parstriangulariso Parsorbitalis

    Operculumfrontale Gyrusorbitalis Gyrusrectus Sulcusprecentralis Sulcusfrontalissuperior Sulcusfrontalisinferior Sulcusorbitalis Sulcusolfactorius

    LOBUSPARIETALIS Gyruspostcentralis Lobulusparietalissuperior Lobulusparietalisinferior Lobulusparacentralis

    (padapotonganmedial) Precuneus Gyrussupramarginalis Gyrusangularis Operculumparietale Sulcuspostcentralis Sulcusintraparietalis

    LOBUSTEMPORALIS Gyrus temporalis

    transversusanterior Gyrustemporalissuperior Gyrustemporalismedius Gyrustemporalisinferior Gyrus occipitotemporalis

    (medialisetlateralis) Sulcustemporalissuperior Sulcustemporalisinferior Sulcuscollateralis

    LOBUSOCCIPITALIS Cuneus Gyrus lingualis (dibelakang

    gyruscinguli) Incisurapreoccipitalis Sulcusoccipitotemporalis Sulcusparietooccipitalis Sulcuscalcarinus Sulcuslunatus

    LOBUSINSULAE/CENTRALIS Limeninsulae Gyrusbrevesinsulae Gyruslongusinsulae Sulcuscentralisinsulae Sulcuscircularisinsulae

    LOBUSLIMBICUS Gyrus subcallosus / para

    terminalis Gyruscinguli Isthmusgyruscinguli Gyrusparahippocampalis Uncus Hippocampus

    o Gyrusdentateo Gyrusfasciolaris

    Sulcus cinguli (dilalui olehA.Callosomarginalis)

    Sulcushippocampalis

    IndusiumGriseummerupakanhippocampusrudimenterPEMBAGIANAREASITOARSITEKTONIKCORTEXCEREBRIMENURUTBRODMANN!NAMAAREA LOKASI&(AREABRODMANN) FUNGSIAreasensorikprimer GyrusPostCentralis(3,1,2) Sensoriscutaneus&visceraAreasensorikasosiasi Lobulusparietalissuperior(5,7) Stereognosis,MerababendatanpamelihatAreamotorikprimer GyrusPreCentralis(4) Pusatmotorik (asal tractuscorticospinal&

    tractuscorticobulbar)Areamotorikasosiasi Gyrusfrontalissuperior(6) GerakanmotorikyangdipelajariAreavisualprimer Polus Occipitalis / disekitar

    sulcuscalcarina(17)Pusat penglihatan (ujung dari RadiatioOpticadariCorpusGeniculatumLaterale)

    Areavisualasosiasi Sekunder Tersier Tinggi

    Rostraldariarea17(18)Rostraldariarea18(19)Gyrusangularis(39)

    Gerakan mengamati bola mata tanpamendefinisikansesuatuyangdilihat

    Area lapang pandangmata(OtotMata)

    Gyrusfrontalissuperior(8) Gerakan mengamati bola mata secaravolunteer

    Areaauditoriusprimer&sekunder

    Gyrus temporalis transversusanterior(41,42)

    Pusat pendengaran (ujung dari RadiatioAuditivadariCorpusGeniculatumMediale)

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    16

    Area auditoriusasosiasi(WERNICKE)

    Gyrustemporalissuperior(22)

    AreaBahasa(BROCA) Gyrus frontalis inferior parsopercularis (44) & parstriangularis(45)

    Pusatdarimekanismeberbicara

    Areagustatoria Operculum(43) PusatpengecapanAreaolfaksi Uncus(34) PusatpenciumanAreaasosiasi Gyrus angularis (39), Gyrus

    supramarginalis(40)Tempat pemrosesan input dari areaasosiasisensoris

    Cortexprefrontalis Gyrus frontalis superior(9,10,11)&Gyrusorbitalis(12)

    Pusat perasaan (berkaitan dengan sistemlimbic)

    Cortexpsychical Polustemporalis(38) Memori & pengalaman (ingatan bendayang pernah dilihat & musik yang pernahdidengar)

    Lobulusparacentral Pusatmenahanbuangairbesardanbuangairkecil

    GANGLIABASALISPEMBAGIANGANGLIABASALISSECARAFILOGENETIK!

    Neostriatum:NukleusCaudatus&Putamen Paleostriatum:GlobusPallidus Achistriatum:Amygdala&Claustrum

    STRUKTURGANGLIABASALIS!

    Capsulaextrema(disisiluardariclaustrum) Claustrum Capsulaexterna(diantaraclaustrum&putamen) Nucleuslenticularis

    o Putameno Globuspalliduslateraliso Globuspallidusmedialis

    Nukleuscaudatuso Caputo Corpuso Cauda

    Laminamedularislateralis(diantaraputamen&globuspalliduslateralis) Laminamedularismedialis(diantaraputamen&globuspallidusmedialis) Capsulainterna

    o Crusanteriuso Genuo Crusposterius

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    17

    DIENCEPHALONDIENCEPHALON!Diencephalonterdiriatas:

    Epithalamus Dorsalthalamus Hypothalamus

    STRUKTURDIENCEPHALON!

    Corpuscallosum(merupakancommisuracerebripalingbesar)o Genu(palingdepan)o Rostrumo Truncuso Splenium(palingbelakang)o Sulcuscorporiscallosi(dilaluiolehA.Pericallosa)

    Fornix (Dinding yang membatasi antara ventriculus lateralis & tertius, merupakan serabutasosiasi)

    Septumpellucidum(merupakandindingdariventriculuslateralis) Forameninterventriculare(menghubungkanventriculuslateralis&tertius) Plexuschoroideus Commisura anterior (menghubungkan bulbus olfaktorius dan hemisphere cerebri dengan

    hemispherekontralateral) Commisurahippocampus(menghubungkandidalamformationhippocampus) Thalamus

    o Pulvinarthalamio Metathalamus

    Corpusgeniculatumlaterale Corpusgeniculatummediale

    o Trigonumhabenulare(disebelahventrikulustertius,didekatgl.pinealis)o Adhesioninterthalamica

    NUKLEUSPADATHALAMUS!

    NucleusVentroposterolateralmemberikaninputpadabagianbatangtubuh NucleusVentroposteromedialmemberikaninputsensorispadawajah Corpusgeniculatumlateralberperandalampenglihatan Corpusgeniculatummedialberperandalampendengaran Nukleusanteriorkomponensistemlimbic

    Hypothalamuso Terdapatsulcushypothalamus

    NUKLEUSPADAHYPOTHALAMUS! NucleussupraopticusmenghasilkanADH Nucleusparaventricularismenghasilkanoksitosin Nucleussuprachiasmaticusmengaturritmecircadian

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    18

    Epithalamus(Gl.Pinealis)berperanmensekresikanhormonemelatonin Tractusopticus Chiasmaopticum Substantiaperforataanterior(disampingchiasmaopticum) Infundibulumhypophysis Hipophysis Tubercinerum Corpusmamillare Fossainterpeduncularis Substantiaperforataposterior(padafossainterpeduncularis)

    MESENCEPHALONMESENCEPHALON/MIDBRAIN!

    Bagianpalingrostraldaribrainstem,terletakdiantaraperbatasanfossacraniamedia&fossacraniaposterior

    BerhubungandenganNervusCranialesIII&IVSTRUKTURMESENCEPHALON!

    Pedunculuscerebrio Cruscerebri(terdapatberkassyarafjarasdescenden)o Tegmentummesencephaly

    Tectummesencephaly/corporaquadrigerminalo Colliculussuperior(berperandalamprosespenglihatan)o Brachiumcolliculussuperioro Colliculusinferior(berperandalamprosespendengaran)o Brachiumcolliculusinferior

    Substansia Nigra terdapat sel penghasil dopamine, apabila terjadi gangguan makamenyebabkanParkinsonDisease.

    o Parsreticulariso Parscompacta

    Nukleusruber Formatioreticularis Aqueductusmesencephaly/Aqueductuscerebri

    BERKASSYARAFPADACRUSCEREBRI!Semuaberkassyarafyangmelaluicruscerebriadalahjarasdescenden(motorik),yaitu:

    Tractuscorticospinal Tractuscorticobulbar Tractuscorticopontin

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    19

    PONSPONS!

    Bagian diantara midbrain & medulla oblongata, terletak pada tepi anterior fossa craniaposterior

    BerhubungandenganNervusCranialesVSTRUKTURPONS!

    Sulcusbasillaris(suatualuryangterdapatdisisianteriorpons,yangdilaluiolehA.Basillaris) Brachiumpontis(bagianyangmenghubungkanponscerebellum) Nucleuspontis Foramen caecum (suatu lubang pada sisi anterior, yang terletak diantara pons & medulla

    oblongata) FossaRhomboidea(tampakposterior)

    o Velummedullaresuperiuso Sulcusmedianuso Sulcuslimitanso Locuscaeruleuso Eminentiamedialiso Colliculusfacialis

    Terletakdiatasdaristriaemedullarisventriculusquartus TerdapatnucleusNervusCranialesVI

    o Foveasuperioro Areavestibulariso Apperturalateraleventriculusquartus

    Terdapat2buahpadakeduasisilateralfossarhomboidea MerupakantempataliranCSFmenujuspasiumsubarachnoidea

    o Striaemedullarisventriculusquartus(merupakankumpulanserabutsyaraf)o TrigonumNerviHypoglossi(terdapatnukleusnervuscranialesXII)o TrigonumNerviVagi(terdapatnucleusnervusdorsalisvagi)o Obexo Apperturamedianaventriculusquartus

    Terdapat 1 buah dan terletak pada bagian inferior fossa rhomboidea (dekatobex)

    MerupakantempataliranCSFmenujuspasiumsubarachnoidea Fastigium

    CEREBELLUMCEREBELLUM!Merupakanotakkecil,yangterletakdibelakangpons&medullaoblongata

    Terletakpadafossacraniaposteriordibawahtentoriumcerebellar Memiliki2hemisphere,yangdihubungkanolehvermis. Memberikangambaranarborvitaepadapenampakanmedial(potongansagittal).

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    20

    PEMBAGIANCEREBELLUMSECARAFILOGENETIK! Archicerebellum/vestibulocerebellar(perkembanganawalcerebellum)

    o Memeliharatonusotottruncus,keseimbangan&posturo Komponen:Nukleusfastigii&Lobusflocculonodularis

    Paleocerebellum/spinocerebellar(lanjutandariperkembanganarchicerebellum)o Regulasitonusototekstremitasproximal,proprioseptif&ekstroseptifo Komponen:Nukleusinterpositusanterioretposterior&Lobusanterior

    Neocerebellum/cerebrocerebellar(perkembanganpalingbarudaricerebellum)o Hanyaterdapatpadamanusiao Koordinasiototekstremitasdistal(ototototkecil),gunamemperhalusgerakano Komponen:Nukleusdentatus&Lobusposterior

    STRUKTURCEREBELLUM!

    Pedunculuscerebellarissuperior(menyambungkancerebellumdenganmesencephalon) Pedunculuscerebellarismedia/brachiumpontis(menyambungkancerebellumdenganpons) Pedunculuscerebellarisinferior(menyambungkancerebellumdenganmedullaoblongata) LobusCerebellianterior(IV) LobusCerebelliposterior(VIIX) LobusFlocculonodularis(X)

    NO VERMISCEREBELLI HEMISPHERIUMCEREBELLII Lingulacerebella

    II&III Lobuluscentralis AlalobulicentralisIV&V Culmen LobusquadrangularisanteriorVI Declive LobusquadrangularisposteriorVII Folium&Tubervermis Lobussemilunarissuperioretinferior,LobulusgracilisVIII Pyramisvermis LobulusbiventerIX Uvulavermis TonsillacerebellarisX Nodulus Flocculus(terletakdibawahbrachiumpontis)

    Fissuraprima(TerletakdiantaraV&VI) Fissurahorizontalis(Terletakdiantaralobussemilunarissuperior&inferior) Fissurasecunda(TerletakdiantaraVIII&IX) Fissuraflocculonodularis(TerletakdiantaraIX&X)

    NUKLEUSCEREBELLI!

    Nucleusfastigii Nucleusinterpositusposterior/globosus Nucleusinterpositusanterior/emboliformis Nucleusdentatus(palingterlihat)

    MEDULLAOBLONGATAMEDULLAOBLONGATA!

    Bagianpalingcaudaldaribrainstem,terletakpadafossacraniaposterior

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    21

    BerhubungandengannervuscranialesIX,X,XII Diantaramedullaoblongatadanpons,terdapatnervuscranialesVI,VII,VIII

    STRUKTURMEDULLAOBLONGATA!

    Tuberculum gracile (terdapat nucleus gracile) & fasciculus gracilis (merupakan axon yangmenujunucleusgracile)

    Tuberculum cuneatum (terdapat nucleus cuneatus) & fasciculus cuneatus (merupakan axonyangmenujunucleuscuneatus)

    Funniculuslateralismedullaoblongata Oliva

    o Terletakdisisilateralmedullaoblongatao Terdapatnucleusolivariusinferior

    Anguluspontocerebellaris(merupakandaerahcekungandiatasoliva) Pyramismedullaoblongata

    o Terletakdisisianteriormedullaoblongatao Terdapatjarasdescenden(motorik)daritractuscorticospinal

    Decussatiopyramidumo Terletakdibawahpyramismedullaoblongatao Membatasimedullaoblongatadenganmedullaspinalis

    Sulcusmedianus(terletakdiantarafasciculusgracilisdextersinister) Sulcusintermediusposterior(terletakdiantarafasciculusgracilis&fasciculuscuneatus) Sulcusposterolateralis(terletakdiantarafasciculuscuneatus&funniculuslateralis) Sulcuspostolivarius(terletakdibagianposteriordarioliva) Sulcuspreolivarius(terletakdibagiananteriordarioliva)

    FUNGSITUBERCULUMGRACILE&CUNEATUS!

    Berperandalampenyaluranimpulsproprioseptiksadar Apabilaterjadigangguan,menyebabkanataxiasensoris

    MEDULLASPINALIS

    Medullaspinalisberawaldari foramenmagnumhinggavertebrasetinggiL12,dandilanjutkanhinggaconusmedullaris&fillumterminale.Dimanaterdapat2buahpembesaran,yaitu:

    Pembesarancervical(padaMSsegmenC4T1) Pembesaranlumbosacral(padaMSsegmenT11S1)

    dimanapadapembesarancervicalakankeluarplexusbrachialisgunamenginervasiekstremitasatas,

    sedangkanpadapembesaranlumbosacralakanmenginervasiekstremitasbawahSTRUKTURMEDULLASPINALIS!

    SubstansiaGriseao Cornuanterior(columnaanterior)o Cornuposterior(columnaposterior)

    Apex Caput

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    22

    Cervix Basis

    o Cornulaterale(columnaintermedia) HanyaterdapatpadaSegmenC8hinggaL2(thoracolumbar)

    o Canaliscentraliso Substansiagelatinosacentralis

    SubstansiaAlbao Funniculusanterioro Funniculuslateraliso Funniculusposterior

    Fasciculusgracilis Fasciculuscuneatus(menerimaserabutsensorismulaisetinggiT6) Fasciculus interfascicularis (SCHULTZ) terletak pada perbatasan medial

    fasciculusgracilis&fasciculuscuneatus(MSCervical) Fasciculus septomarginalis (FLECHSIG) Terletak pada perbatasan medial

    antarafasciculusgracilisdexter&sinister(MSThoracalis) TrigonumPHILIPPEGOMBAULTTerletakpadaperbatasanfasciculusgracilis

    dexter&sinister,tepatpadasulcusmedianusposterior(MSLumbalis&Sacralis) CommisuraAlba Fissuramedianaanterior Sulcusanterolateralis&posterolateralis Sulcusintermediusposterior Sulcusmedianusposterior

    SERABUTJALURAFFERENTPADASUBSTANSIAALBAMEDULLASPINALIS!

    Funniculusanterioro Tractusspinothalamicusanterioro Tractusspinoolivaris

    Funniculuslateraliso Tractusspinothalamicuslateraleo Tractuscerebellarisposterior(berkasFLECHSIG)o Tractuscerebellarisanterior(berkasGOWERS)

    Funniculusposterioro Fasciculusgracilis(terdapatberkasGOLLS)o Fasciculuscuneatus(terdapatberkasBURDAUCH)

    SERABUTJALUREFFERENTPADASUBSTANSIAALBAMEDULLASPINALIS!

    Funniculusanterioro Tractusreticulospinalo Tractuscorticospinalanterioro Tractusvestibulospinalmedial

    Funniculuslateraliso Tractusrubrospinalo Tractusreticulospinalo Tractuscorticospinallateral

    Funniculusposterior:

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    23

    VASKULARISASIMEDULLASPINALIS!Arteripadamedullaspinalisberjalandaribrainstemhinggaconusmedullaris.

    A.Spinalisanterior(penyatuancabangdariA.Vertebralis) SepasangA.Spinalisposterior(cabangdariA.VertebralisatauA.Cerebellarisposteroinferior) A.Medullaris segmental anterior et posterior (memberikan suplai darah pada daerah yang

    palingbanyakmembutuhkandarah,yaitupadapembesarancervical&lumbosacral) A.Medullaris segmental anteriormagna /Adamkiewicz (65% terletak pada sisi kirimedulla

    spinalis,memvaskularisasipembesaranlumbosacral&2/3bagianmedullaspinalis) A.Radicularisanterioretposterior(memvaskularisasiradixanterioretposteriornervusspinalis)

    Venamedullaspinalis, 3buahV.Spinalisanterior 3buahV.Spinalisposterior V.Medullarisanterioretposterior&V.Radicularis Semua vena akan bermuara pada plexus venosus vertebra interna (pada spasium spinal

    epidural),kemudianmengalirhinggasinusvenosusduralis.Selain ituplexusvenosusvertebrainternajugamemilikihubungandenganplexusvenosusvertebraexterna.

    NERVUSCRANIALESNervuscranialesmemilikifungsiutama:

    Serabutmotorikuntukototvolunteer1. SpecialVisceralEfferent(SVE)

    a. Berasaldariarcuspharyngeus(wajah,palatum,pharynx,larynx)b. Contoh:Ototmastikasi

    2. GeneralSomaticEfferent(GSE)a. Berasaldarilokasiselainarcuspharyngeusembrionalb. Contoh:ototmata,lidah,M.Sternocleidomastoideus&M.Trapezius

    Serabutmotorikuntukkelenjardanototinvolunteer3. GeneralVisceralEfferent(GVE)

    a. Memilikiserabutpresinaps&postsinaps.b. Contoh:Sphincterpupil&kelenjarlacrimale

    Serabutsensorisumum4. GeneralSomaticAfferent(GSA)

    a. Berperanterhadapsensasisentuhan,tekanan,dingin&panas.b. BiasanyadibawaolehCNV,VII,IX&X.

    Serabutsensorisviscera5. GeneralVisceralAfferent(GVA)

    a. Berperan dalam menerima informasi dari sinus caroticus, pharynx, larynx,bronchus,pulmo,cordis,GIT.

    Serabutsensoriskhusus6. SpecialSomaticAfferent(SSA)

    a. Berperandalampenglihatan,pendengarandankeseimbangan.7. SpecialVisceralAfferent(SVA)

    a. Berperandalampenciumandanperasa.

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    24

    LOKASIANATOMISNERVUSCRANIALES!NERVUS ASALOTAK CRANIALEXIT LOKASINUKLEUS

    N.Olfaktorius(I) Telencephalon Foraminacribiformis SVA:EpitelolfaktoriusN.Opticus(II) Diencephalon Canalisopticus SSA:SelretinaN.Oculomotorius(III) Lateral dari fossa

    interpeduncularisFissuraorbitalissuperior GSE:Midbrain

    GVE: Midbrain (presinaps) & Ganglioncilliar(postsinaps)

    N.Throclearis(IV) Dibawah colliculusinferior(pons)

    Fissuraorbitalissuperior GSE:Midbrain

    N.Trigeminus(V) N.Ophthalmicus(V1) Fissuraorbitalissuperior GSA: Ganglion

    trigeminalN.Maxillaris(V2) Foramenrotundum GSA: Ganglion

    trigeminalN.Mandibularis(V3)

    Terletak disampingpons

    Foramenovale GSA: GangliontrigeminalSVE:Pons

    N.Abduscent(VI) Terletaklateraldariforamencaecum

    Fissuraorbitalissuperior GSE:Pons

    N.Facialis(VII) Angulus pontocerebellaris

    Meatus accusticusinternus & ForamenStylomastoideum

    SVE:PonsSVA: GangliongeniculataGVE: Pons (presinaps)& Ganglionpterigopalatina (postsinaps)

    N.Vestibulocochlearis(VIII) N.Vestibularis SSA: Ganglion

    vestibularisN.Cochlearis

    Angulus pontocerebellaris

    Meatus accusticusinternus

    SSA:GanglionspiralisN.Glossopharyngeus(IX) Medulla oblongata

    (sulcus postolivarius)

    Foramenjugulare SVE:MedullaGVE: Medulla (presinaps)&Ganglionotic(postsinaps)GVA:GanglionsuperiorGSA & SVA: Ganglioninferior

    N.Vagus(X) Medulla oblongata(sulcus postolivarius)

    Foramenjugulare SVE:MedullaGVE: Medulla (presinaps) & neuronviscera(postsinaps)GVA:GanglionsuperiorGSA:GanglionsuperiorSVA:Ganglioninferior

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    25

    N.Accesorius(XI) Medulla spinalis(Sulcus postolivarius)

    Foramenjugulare GSE:Medullaspinalis

    N.Hypoglossus(XII) Medulla oblongata(sulcus preolivarius)

    Canalisnervihypoglossus GSE:Medulla

    FUNGSINERVUSCRANIALES!

    NERVUS FISIOLOGISN.Olfaktorius(I) SVA:PenciumanN.Opticus(II) SSA:PenglihatanN.Oculomotorius(III) GSE: M.Rectus superiormedialinferior, M.Obliquus inferior, M.Levator

    palpebrasuperiorGVE:Konstriksipupil(M.Sphincterpupil)&akomodasilensa(M.Cilliaris)

    N.Throclearis(IV) GSE:M.Obliquussuperior(memutarbolainferolateral)N.Trigeminus(V) N.Ophthalmicus(V1) GSA:Sensasiscalp,kulitdahi,kornea,cavumnasi,sinusparanasalN.Maxillaris(V2) GSA: Sensasi kulit wajah disekitar maxilla, bibir atas, gigi maxilla, sinus

    maxillaris,palatumN.Mandibularis(V3) GSA:Sensasikulitwajahdisekitarmandibula,bibirbawah,gigimendibula,

    TMJ,mukosamulutSVE:Ototmastkasi,M.Mylohyoid,Tensorvelipalatini&tensortympani

    N.Abduscent(VI) GSE:M.Rectuslateralis(memutarbolamatakearahlateral)N.Facialis(VII) SVE:Ekspresiwajah,Stapedius,M.Stylohyoid

    SVA:Perasa2/3anteriorlidahGVE:Kelenjarhidung,Gl.Lacrimale,Gl.Submandibular&Gl.Sublingual

    N.Vestibulocochlearis(VIII)

    N.Vestibularis SSA: Keseimbangan pergerakan & posisi kepala dari koordinasi ductussemicircularisutriculussacculus.

    N.Cochlearis SSA:PendengarandariorganspiralN.Glossopharyngeus(IX) SVE:M.Stylopharyngeus(mastikasi)

    GVE:Gl.ParotisGVA:Sensasidarigl.parotis,sinuscarotis,pharynx&telingatengahSVA:Perasa1/3posteriorlidahGSA:Sensasidaritelingaluar

    N.Vagus(X) SVE:M.Constrictorpharyngeus(kecualiM.Stylopharyngeus),otot intrinsiclarynx, otot palatum(kecuali M.Tensor veli palatini) & 2/3 superioroesophagus.GVE:Ototpoloscardiopulmoner&GITGVA:Sensasilidah,cardiopulmoner,GITSVA:Perasadariepiglottis&palatumGSA: Sensasi dari auricula, meatus accusticus externus & dura materposterior

    N.Accesorius(XI) GSE:M.Sternocleidomastoideus&M.TrapeziusN.Hypoglossus(XII) GSE:Ototintrinsic&ekstrinsiklidah(kecualiM.Palatoglossus)

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    26

    NUKLEUSNERVUSCRANIALES! BadanselN.I terletakpadaatapcavumnasi,septumnasi&dindingmedialconchanasalis

    superior. BadanselN.II N.CranialesIII

    o GSENukleusN.IIIo GVENukleusoculomotoriusaccesorius(padaganglionciliare)

    N.CranialesIVo GSENukleusN.IV

    N.CranialesVo GSANukleusmesenphalicusN.V&NukleusspinalisN.Vo SVENukleusmotoriusN.V

    N.CranialesVIo GSENukleusN.VI

    N.CranialesVIIo SVENukleusN.VIIo SVANukleussolitariuso GVENukleussalivatoriussuperior

    N.CranialesVIIIo SSANukleusvestibularis&Nukleuscochlearis

    N.CranialesIXo SVENukleusambiguuso SVANukleussolitariuso GVENukleussalivatoriusinferioro GVANukleusspinalisN.V

    N.CranialesXo SVENukleusambiguuso SVANukleussolitariuso GVENukleusdorsalisN.Xo GVANukleusspinalisN.V

    N.CranialesXIo SVENukleusambiguus&NukleusN.XI

    N.CranialesXIIo GSENukleusN.XII

    GENERAL V(kulitwajah)SOMATIC (otot

    volunteer/skelet) SPECIAL II&VIII(penglihatan&pendengaran)GENERAL IX&X(motilitasataureganganorganvisceral)

    AFFERENT

    VISCERAL (ototinvolunteerpolos) SPECIAL I,VII,IX,X(penciumandanperasa)

    GENERAL III,IV,VI,XII(ototmata&ototlidah)SOMATIC (ototvolunteer/skelet) SPECIAL

    GENERAL Serabut parasimpatis III, VII, IX,X (otot sphincterpupil,lacrimale,parotis)

    EFFERENT

    VISCERAL (ototinvolunteer/polos)

    SPECIAL V3,VII,IX,X,XI(ototmastikasi,facial,larynx&pharyx,M.Sternocleidomastoideus)

    *khusus SVE, sesuai nomenklaturnya otot SVE adalah otot polos / otot involunteer. Namun padakenyataannyaototSVEadalahototskelet/ototbranchiogenic.

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    27

    INTEGRATEDNERVESYSTEMSERABUTNERVUSSPINALES!Serabutnervusspinalesdibagimenjadi6plexus,yaitu:

    Plexuscervicalis(C15) Plexusbrachialis(C5T1) Plexusthoracalis(T1T12) Plexuslumbalis(L14) Plexussacralis(L4S4) Plexuscoccygea(S4Co)

    KLASIFIKASISERABUTSYARAF!

    Serabut asosiasi (serabut yang menghubungkan antar area pada cortex cerebri dalam 1hemisphere)

    o Cingulumo Fasciculusuncinatuso Fasciculusarcuatus(menghubungkanareaBrocadenganWernicke)

    Serabut proyeksi (serabut yang menghubungkan area cortex cerebri dengan nucleus subkortikal)

    Serabut komisural (menghubungkan antar area cortex cerebri yang sama antara keduahemisphere)

    o Corpuscallosumo Commisuraanterioro Commisuraposterior

    SISTEMSENSORIS

    Merupakan sistem yang menerima respon sensoris dari nyeri suhu, taktil kasar,diskriminasi 2 titik dan proprioseptif. Bagian truncus dinyatakan sebagai semua bagian tubuh,kecualibagianwajahyangdibatasipada telinga,sehinggastrukturdidepan telinga (pelipis) termasuksistem sensoris wajah, sedangkan struktur dibelakang telinga (leher, pars occipital) termasuk dalamsistemsensoristruncus.

    Sebelum memahami jalur sistem sensoris, sebelumnya kita perlu mengetahui apakah ordoneuron(neuronorder)itu.Jadiordoneuronituterdiriatasnucleusordo&axonordo.Dimanaterdapat3buahneuronordodidalam1sistemsensoris,yaitu:

    Neuronordo I:neuronyang terbentangdari reseptor tubuhmanusiahinggamedullaspinalis(cornuposterior)atautruncuscerebri(nucleusgracilis,nucleuscuneatus,nucleusN.Craniales)

    Neuron ordo II: neuron yang terbentang dari nucleus pada medulla spinalis atau truncuscerebri,hinggathalamus(nucleusVPMatauVPL)

    NeuronordoIII:neuronyangterbentangdarithalamushinggacortexcerebri(areasensorik)

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    28

    SISTEMSENSORISTRUNCUS

    NUKLEUSORDO1

    AXONORDO1

    NUKLEUSORDO2

    AXONORDO2 NUKLEUSORDO3

    AXONORDO3

    NYERISUHU(sistemantero

    lateral)

    Tractusspinothalamicuslateral

    TAKTILKASAR(sistemantero

    lateral)

    Tidakspesifik

    Substansiagelatinosa(cornuposterior) Tractus

    spinothalamicusanterior

    DISKRIMINASI&PROPRIOSEPTIF(sistemColumna

    PosteriorLemnicus

    Medialis/CPLM)

    Ganglionspinale

    Fasciculusgracilis(serabutdariekstremitasinferior)Fasciculuscuneatus(serabutdariekstremitassuperior)Batasserabutekstremitassuperiordaninferior

    padaVT6

    Tuberculumgracilis(nucleusgracilis)Tuberculumcuneatus(nucleuscuneatus)

    LemniscusmedialSebelumnya akanmengalamipersilangan padadecussatiolemnisulorum

    Nucleusventroposterolateral(thalamus)

    CruscerebriposteriorCapsulaInternaCoronaRadiata Gyruspostcentralis

    *SelainitujugaadaTractusspinocerebellaranterior&posterior(yangberjalanpadacolumnalateral),membawasistempropriosetifotot.

    SISTEMSENSORISWAJAHSistem sensoriswajah dibawa olehN.V,VII, IX, X.DimanaN.Vmerupakan nervus satusatunya yangmembawasensorisproprioseptik.SISTEMTRIGEMINOTHALAMIC!

    NUKLEUSORDO1

    AXONORDO1

    NUKLEUSORDO2

    AXONORDO2 NUKLEUSORDO3

    AXONORDO3

    NYERISUHU NucleusspinalisN.V

    TAKTILKASAR&DISKRIMINASI

    Ganglionsemilunaris /trigeminal Nukleus

    PrincipalisPROPRIOSEPTIF Nucleus

    mesencephalytrigeminal

    TractusspinalisN.V

    Interneuronyang tidakspesifik

    Lemniscustrigeminalis

    Nucleusventralposteromedial

    CruscerebriposteriorCapsulaInternaCoronaRadiata Gyruspostcentralis

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    29

    *Lemniscus trigeminalis merupakan serabut projeksi gabungan dari tractus trigeminalis anterior(membawasensasitaktil)dantractustrigeminalisposterior(membawasistemproprioseptif).SISTEMSENSORISWAJAHOLEHN.VII,N.IX&N.X!Untuk sistem sensoriswajahyangdibawaolehN.VII, IX&X,memiliki jaluryang sama seperti sistemtrigeminothalamic,hanyanukleusordo1sajayangberbeda.

    Neuronordo1untukN.VIIGangliongeniculata Neuronordo1untukN.IXGanglionsuperior Neuronordo1untukN.XGanglionsuperior

    Ingat!!!N.VII,IX&Xtidakmembawajalurproprioseptif

    SISTEMMOTORIS

    Sistemmotorisdibagimenjadisistempyramidaldansistemextrapyramidal

    SISTEMPIRAMIDALSistempyramidaldibagimenjadi:

    Tractuscorticospinal Tractuscorticobulbar

    JALUR UMN LMNTRACTUS CORTICOSPINALISLATERALE

    Cortex motoris primer Coronaradiata Capsula interna PedunculuscerebriVentralpons Pyramis Decussatiopyramidalis(menyilang)MenujucornuanteriorsegmenMStertentu

    Dari cornu anterior MS ototekstrafusalatauintrafusal

    TRACTUS CORTICO SPINALISANTERIOR

    Cortex motoris primer Coronaradiata Capsula interna PedunculuscerebriVentralpons Pyramis Decussatiopyramidalis Menuju cornuanterior segmen MS tertentu(mengalamipersilangan)

    Dari cornu anterior MS ototekstrafusalatauintrafusal

    TRACTUSCORTICOBULBARN.III,IV,V3,VI,IX,X,XI,XII(kecualiinervasiM.Genioglossus)

    Cortex motor nucleus motor(setiap nucleus motor,mendapatkaninervasibilateraldarihemispherecerebri)

    Nucleusmotororganefektor

    N.VII Cortex motor Serabutipsilateral Nukleus N.VIIdorsal(ipsilateral)

    Cortex motor Serabutkontralateral Nukleus N.VIIdorsal(kontralateral)

    Cortex motor Serabutkontralateral Nukleus N.VIIventral(kontralateral)

    Nukles dorsalN.VII inervasiototwajahsuperior

    Nucleus ventral N.VII inervasiototwajahinferior

    Otot wajah superior dan inferiordibatasi oleh bagian pertengahanmata,bagiandiatasmata termasukotot wajah superior, bagian

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    30

    Pada intinya, nucleus dorsal N.VIImendapat serabut bilateral,sedangkan nucleus ventral N.VIImendapatserabutkontralateral

    dibawahmata termasukototwajahinferior.

    N.XII(M.Genioglossus) Cortex motor serabutkontralateralNukleusN.XII

    NucleusN.XIIM.Genioglossus

    MESENCEPHALONMEDULLASPINALIS! Tractusrubrospinalis:menghubungkannucleusruberdenganmedullaspinalis Tractus tectospinalis (penting dalam pengaturan refleks kepala pada cahaya & suara):

    menghubungkannucleustectalisdenganmedullaspinalis Tractusinterstitiospinalis:menghubungkannucleusinterstitialdenganmedullaspinalis

    TRUNCUSCEREBRIMEDULLASPINALIS!

    Tractus reticulospinalis: menghubungkan nucleus reticularis dengan medulla spinalis Tractus vestibulospinalis: menghubungkan nucleus vestibularis dengan medulla spinalis

    tractusreticulospinal&vestibulospinalpentingdalampengaturankeseimbangan&postur

    SISTEMEXTRAPIRAMIDALSistemextrapiramidalterbagiatas4buahsirkuityangpenting

    SIRKUIT JALURI Cortex extrapiramidal Substansia Nigra Globus Pallidus Thalamus (nucleus

    ventralanterior&ventral lateral)melalui thalamus jalurdapatkembalimenujucortexextrapiramidalataumenujucortexpyramidal.

    II Cortex extrapiramidal Nukleus caudatus Globus Pallidus Thalamus (nucleusventralanterior&ventral lateral)melalui thalamus jalurdapatkembalimenujucortexextrapiramidalataumenujucortexpyramidal.

    III SirkuitIIIpadasistemextrapiramidalmerupakanjaluralternativedarisirkuitII,yaitusetelahglobus pallidus, impuls akan dilanjutkan menuju nucleus subthalamicus, kemudianmenujucortexpyramidal.

    IV Darineocerebellummenujunukleusdentatus,melaluinucleusdentatus terdapat2 jalur,yaitu:

    Thalamus(melaluitractusdentatothalamicus) Nucleusruber(melaluitractusdentatorubralis),dandilanjutkanmenujuthalamus

    Melalui thalamus akan menuju cortex motoris. Melalui cortex motoris akan dilanjutkanmenujupons (melalui tractus corticopontin),dan sirkuit kembalimenujuneocerebellum(melaluitractuspontocerebellar)

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    31

    SISTEMLIMBICUM/SIRKUITPAPEZDiawalidarihippocampus,kemudianmenujucorpusmammilaremelaluiserabutasosiasipada

    fornix.Dari corpusmammilare akandisambungkanmenuju thalamus (nucleusanterior)oleh tractusmammilothalamicus.Dari thalamusakandisambungkan kembalimenujuhipoocampusmelaluigyruscinguli,gyrusparahipocampalis&uncus.Darisirkuitpapezinisehinggadiketahuiketerkaitanfungsisistemlimbicsesuaistrukturanatominya:

    Hippocampusingatanshortterm Amygdalaresponotonomik&polamakan Gyrusuncusolfaksi Akan berkolaborasi dengan hipotalamus, dalam mempengaruhi perilaku seksual, emosi &

    motivasi.

    TRACTUSCEREBELLUMJALURAFEREN!

    Tractuspontocerebellaris Tractusolivocerebellaris Tractusvestibulocerebellaris Tractusspinocerebellaris

    JALUREFEREN!

    Tractusdentatorubralis

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    32

    EMBRIOLOGISISTEMSYARAF

    Sistem syaraf berasal dari penebalan ectoderm embrional pada hari ke18 yang akanberkembangmenjadineuralplate.Selanjutnya,neuralplateakanmembentukplicaneuralisdancristaneuralis. Plica neuralis akanmengalami neurulasi pada somit ke 46 sehingga akanmengalami fusikearahcranialdancaudal,danmembentuktubaneuralisyangtersusunatasdindingtubaneuralisdancanalisneuralis(bagianlumen).

    PROSESNEURULASI!

    Shaping & Folding Elevation Konvergen Closure

    Padaawalnya,bagianpalingcranialdancaudaldaritubaneuralisbelummengalamipenutupan,sehinggadikenal sebagalneuroporus cranialdanneuroporus caudal,dimana selanjutnyaneuroporuscranialakanmengalamipenutupanpadahari25&neuroporuscaudalakanmengalamipenutupanpadahari27.Selainitulumentubaneuralisjugaakanmembentukhubungandengancavitasamnion.

    Dinding tuba neuralis akan menjadi CNS, dimana dilapisi oleh epitel pseudostratificatumcolumnare(sebagaipenyusunventricularzone/selependymal)

    o Fusikearahcranialdarisommit4(2/3superior)akanmenjadiotako Fusikearahcaudaldarisommit4(1/3inferior)akanmenjadimedullaspinalis

    Lumentubaneuralis/canalisneuraliso Lumenakibatfusipadabagianotak,akanmenjadisistemventricularotako Lumenakibatfusipadabagianmedullaspinalis,akanmenjadicanaliscentralismedulla

    spinalis. CristaneuralisakanmenjadiPNS

    o Nervuscraniales(V,VII,VIII,IX,X)o Nervusspinalis

    Serabutmotoris(akanterbentukpadaakhirmingguke4)o Ganglion spinale (merupakan Krista neuralis yang mengalami migrasi menuju

    dorsolateral)

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    33

    o Nervusotonomik Simpatis, padaminggu ke5 sel Kristaneuralismengalamimigrasidaribagian

    thoraxmenujusisilateralMedullaSpinalis.o Selkromafino Melanoblasto Medullasuprarenal

    PembentukanvaskularisasiCNSterjadibersamaandenganpenutupanneuroporus.Perkembangansistemsyaraftidakluputdariprosesmyelinisasi.Prosesmyelinisasidiawalipadamidfetallife(Kuliahanatomi,2009),dilainsumberdikatakanprosesmyelinisasidiawalipadalatefetallife

    (MooredanPersaud,2003),danberakhirpadausia1tahunpostnatal

    MEDULLASPINALIS

    Medulla spinalis terbentuk diawali dengan penebalan dinding lateral tuba neuralis (1/3inferior), penebalan ini akan mengecilkan lumen tuba neuralis sehingga akan membentuk canaliscentralis.Perkembanganyanglebihspesifikdarimedullaspinalisakandibagimenjadi3lokasi,yaitu:

    Neuroepitel(epitelyangmelapisilumentubaneuralis1/3inferior)Neuroepitelakanmembentukventricularzone,dimanaakanmengalamidiferensiasi:

    o Neuroblast/neuronprimordial Akanmembentukaxon Akanmenyusun zona intermediate / zonamantel yang terbentuk diantara

    zonaventricular&zonamarginal.o Glioblast/spongioblast

    Akan membentuk makroglia, yaitu astroblast (menjadi astrosit), oligodendroblast(menjadioligodendrosit),ependyma(menjadiselependymal).

    Akan mengalami migrasi dari zona ventricular menuju zona marginal &zonaintermediate

    Bagianluarneuroepitelo Akanmembentukmenjadizonamarginal,danselanjutnyamenjadisubstansiaalba.

    Daerahmesenkimtubaneuralis1/3inferioro Membentukprimordialmeninges,danmenjadispinalmeninges.Terdiriatas:

    Duramater Leptomeninges(arachnoidmater&piamater)

    o Membentukmicroglia,microglia selanjutnya akan bermigrasimenuju CNS pada saatpembentukanvascular.

    Selain3lokasidiatas,masihterdapatlagilokasiperkembanganembriologismedullaspinalis,yaitu:

    Alarplate(lempengyangterbentukdibagiandorsal),akanmenjadicornuposterior Basalplate(lempengyangterbentukdibagianventral),akanmenjadcornuanterior Terbentuksulcuslimitansyangmembatasicanaliscentralis

    Alar&Basalplatejugaditemukanpadamesencephalon&rhombencephalon.Sedangkansulcuslimitanakanditemukandarijunctionprosencephalonmesencephalonhinggamedullaspinalis

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    34

    Setelahperkembanganmedullaspinalistelahsempurna,selanjutnyamedullaspinalisakanmengalamipemendekan.Haliniditunjukkandenganpanjangmedullaspinalisterhadapvertebra,yaitu:

    Padausiakehamilan6bulan,ujungmedullaspinalisterletaksetinggiVertebraS1 Padausianeonatus,ujungmedullaspinalisterletaksetinggiVertebraL23 Padausiadewasa,ujungmedullaspinalisterletaksetinggiVertebraL1(denganrentangantara

    T12hinggaL3)

    OTAK

    Otak terbentuk melalui fusi dari plica neuralis diatas somit 4 dan penutupan neuroporuscranial. Perkembangan otak diawali dengan perkembangan vesikel otak primer & dilanjutkan padamingguke5yaituperkembanganvesikelotaksekunder,yaitu:

    Prosencephalono Telencephalono Diencephalon

    Mesencephalon Rhombencephalon

    o MetencephalonPons&Cerebellumo MyelencephalonMedullaoblongata

    Jadi pada dasarnya, yang dimaksud vesikel otak primer adalah Prosencephalon, Mesencephalon &Rhombencephalon. Sedangkan yang dimaksud vesikel otak sekunder adalah Telencephalon,Diencephalon,Metencephalon&Myelencephalon.FLEXURACEREBRI!Apa itu? Flexura cerebri adalah suatu pembengkokan dari tuba neuralis (bagian superior) biasanyadidaerah brainstem, akibat pertumbuhan bagian otak yang sangat cepat. Arah pembengkokan inikearahventral,dimanaakanterbentuk:

    Midbrainflexura(terbentukdidaerahmidbrain) Pontineflexura(bengkokkearahdorsal,terbentukdiantaraflexuramidbrain&cervical)

    o Terbentukpadaregionpontineo Akanmembagistrukturmetencephalon&myelencephalon.

    Cervicalflexura(terbentukdiantararhombencephalon&medullaspinalis).o MerupakantempatberawalnyaMedullaSpinalisSegmenC1(Foramenmagnum)

    SISTEMVENTRIKULAR!

    Dinding ventrikulus quartus dilapisi oleh pia mater, dimana pia mater ini selanjutnya akanbersamaatapependymaluntukmembentuktelachoroidea.

    Telachoroideaselanjutnyaakanberdiferensiasimenjadiplexuschoroideus. Apperturamediana& laterale,dibentukmelaluievaginasidanrupturepadadearahdisekitar

    ventriculusquartus.TELENCEPHALON!

    Diawalidenganpembentukanvesikel telencephalic,yangkemudianakanmenjadihemispherecerebri.Dancavitasdaritelencephalonakanmembentukventrikel lateral.Selamaperkembangandari

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    35

    hemispherecerebri,akanterjadipenghimpitanmesenkimdiantara2hemispherecerebri(padafissurelongitudinaliscerebri),selanjutnyamesenkiminiakanmembentukfalxcerebri.

    Padamingguke6,terjadiperkembangandarilantaihemispherecerebrimembentukcorpusstriatum.

    DIENCEPHALON!

    Terjadipembengkakanpadadindinglateralventriculustertius,yangmembentukepithalamus,thalamus&hypothalamus.

    o Hypothalamusterbentukmelaluiproliferasineuroblastdarizonaintermediateo Epithalamusterbentukmelaluidindinglateraldiencephalon.

    Adhesioninthalamicao Merupakan fusi dari bagian tengah substansia grisea pada thalamus, akan

    membentuksepertijembatan.o Terbentukpada70%populasi.

    Corpus mammilaris terbentuk melalui pembengkakan dari permukaan ventralhypothalamus.

    Hipofisiso Adenohipofisisterbentukdarioralectodermo Neurohipofisisterbentukdarineuroectoderm

    MESENCEPHALON!

    Canalisneuralisakanmengalamipenyempitan,danakanmenjadiaqueductuscerebri. Neuroblastdarialarplate,bermigrasimenujutectummesencephalydanmembentukcolliculus

    superiordaninferior. Neuroblastdaribasalplate,akanmenujutegmentummesencephalydanmembentuknucleus

    dari:o Nucleusredo NucleusCNIII&IVo Nukleusreticular

    Neuroblast dari basal plate juga membentuk substansia nigra. Namun ada juga yangmengatakansubstansianigradibentukolehneuroblastdarialarplateyangbermigrasikearahventral.

    METENCEPHALON

    Perkembangan dinding metencephalon akan membentuk pons dan cerebellum, sedangkancavitasmetencephalonakanmenjadiventriculusquartus.Dimana:

    Neuroblastdarilempengbasalakanmenjadinucleusmotorik Cerebellumterbentukmelaluipenebalandaridindingdorsallempengalar

    o Neuroblast pada zona intermediate akan bermigrasi menuju zona marginal, untukberdiferensiasimenjadicortexcerebellar.

    o Neuroblast juga mengalami diferensiasi menjadi nucleus dentate, nucleus pontine,nucleuskoklear&vestibular&nucleustrigeminus.

    Pons terbentukmelalui adanya hubungan serabut syaraf di daerah ventralmetencephalon,daricerebrum&cerebellumdenganmedullaspinalis.

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    36

    MYELENCEPHALON!Perkembangan myelencephalon memiliki proses yang sama seperti perkembangan medulla spinalis,yaitu:

    Alarplate(lempengyangterbentukdibagiandorsal)o Terdapatneuroblast,yangakanmembentukzonamarginalo Neurooblastjugaakanmenyusunnucleuscuneatus&nucleusgracilisdibagiandorsal,

    danakanmenyusunnucleusolivariusdibagianventralo NeuroblastdarialarplateakanbersifatGVA,SVA,GSA,SSA(sensorik)

    Basalplate(lempengyangterbentukdibagianventral)o Akanmembentukpyramid(mengandungtractuscorticospinal)o NeuroblastdaribasalplateakanbersifatGSE,SVE,GVE(motorik)

    NERVUSCRANIALESSecaraembriologiN.Cranialesdibagidalam3kelompok,yaitu:

    Collumnasomaticefferent(derivatelempengbasal)HomologdenganN.Spinalisradixventral

    o N.III1stpreoticmyotomeo N.IVmidbrainparsposterioro N.VIlempengbasalmetencephalono N.XIIfusiradixventralis3atau4N.Occipital

    Nervusarcuspharyngeuso N.Vberasaldariarcuspharyngeus1sto N.VIIberasaldariarcuspharyngeus2ndo N.IXberasaldariarcuspharyngeus3rdo N.Xberasaldarifusiarcuspharyngeus4th(N.Laryngeussuperior)&6th(N.Laryngeus

    rekuren)o N.XIberasaldari2lokasi,yaitu:

    CranialrootekstensiN.X SpinalrootSegmenMS5&6

    Nervussensorisspecialo Iberasaldariselepitelpelapisprimordialnasalsaco IIberasaldarineuroblastprimordialretina&evaginasidindingtelencephalono VIII

    N.Vestibularisdariductussemicircularis N.Cochlearisdariductuscochlearis

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    37

    OVERVIEWEMBRIOLOGISISTEMSYARAFSISTEMSYARAF Ectoderm Neural plate Crista neuralis &

    PlicaneuralisTubaneuralis.OTAK Dindingtubaneuralisdiatassomit4MEDULLASPINALIS Penebalandinding lateral tubaneuralisdibawah

    somit4SISTEMVENTRIKULAR Lumentubaneuralisdiatassomit4CANALISCENTRALISMEDULLASPINALIS Pengecilanlumentubaneuralisdibawahsomit4PNS (nervus craniales, nervus spinales, nervusotonomik, ganglion spinale, sel chromaffin,medullasuprarenal,melanoblast)

    Cristaneuralis

    MYELINISASI Terjadipadamidfetalataulatefetalhinggausia1tahunpostnatal

    NERVUSCRANIALES Collumna somatic efferent (derivate lempengbasal)N.III,IV,VI,XII.NervusarcuspharyngeusN.V,VII,IX,X,XINervussensorisspecialN.I,II,VIII

    BAGIANMEDULLASPINALISZONAVENTRICULAR

    Neuroblast Axon & Zona intermediate Glioblast makroglia

    Neuroepitel

    ZONAINTERMEDIATE NeuroblastZONAMARGINALIS(substansiaalba) BagianluarneuroepitelMENINGESPRIMORDIAL(spinalmeninges)&MENINGES MesenkimmedullaspinalisCORNUPOSTERIOR AlarplateCORNUANTERIOR BasalplatePemendekanmedullaspinalis Usiakehamilan6bulan,ujungMSpadaVS1

    Usianeonatus,ujungMSpadaVL23Usiadewasa,ujungMSpadaVL1

    BAGIANOTAKVESIKELOTAKPRIMER VESIKELOTAKSEKUNDER LUMENTUBANEURALIS

    Telencephalon(hemispherecerebri)

    VentriculuslateralisProsencephalon

    Diencephalon(thalamus) Ventriculustertius

    Mesencephalon Mesencephalon AqueductuscerebriMetencephalon(pons&cerebellum)

    Ventriculus quartus parssuperior

    Rhombencephalon

    Myelencephalon(medullaoblongata)

    Ventriculus quartus parsinferior

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    38

    HEMISPHERECEREBRI VesikeltelencephalicVENTRIKELLATERAL Cavitas telencephalon (tuba neuralis bagian

    telencephalon)FALXCEREBRI Penghimpitan mesenkim diantara 2 hemisphere

    cerebriCORPUSSTRIATUM PerkembangandarilantaihemispherecerebriEPITHALAMUS Terbentukmelaluidindinglateralventriculustertius.HYPOTHALAMUS Terbentuk melalui proliferasi neuroblast dari zona

    intermediateADHESIONINTERTHALAMICA Fusi pada bagian tengah substansia grisea dari

    thalamus.CORPUSMAMMILARIS Terbentuk melalui pembengkakan dari permukaan

    ventralhypothalamus.HIPOFISIS Adenohipofisisterbentukdarioralectoderm

    NeurohipofisisterbentukdarineuroectodermAQUEDUCTUSCEREBRI PenyempitancanalisneuralispadamesencephalonCOLLICULUSSUPERIOR&INFERIOR NeuroblastdarialarplatemesencephalonNUKLEUSPADAMESENCEPHALON(N.III&IV) NeuroblastdaribasalplatemesencephalonSUBSTANSIANIGRA Neuroblast dari alar plate & basal plate

    mesencephalon.PONS Terbentukmelaluihubunganserabutsyarafdidaerah

    ventralmetencephalonCEREBELLUM Perkembangan dinding metencephalon, pada

    cerebellumdikhususkanpadalempengalarCORTEXCEREBELLAR NeuroblastyangbermigrasimenujuzonamarginalNUKLEUSDISEKITARPONS&CEREBELLUM(nucleus dentate, nucleus pontine, nucleuskoklear&vestibular&nucleustrigeminus)

    Neuroblastpadametencephalon

    VENTRICULUSQUARTUS TubaneuralisbagianrhombencephalonPYRAMISMEDULLAOBLONGATA BasalplatemyelencephalonNUKLEUSCUNEATUS,GRACILIS&OLIVARIUS NeuroblastdarialarplatemyelencephalonPLEXUSCHOROIDEUS TelachoroideaAPPERTURAMEDIANA&LATERAL Evaginasi dan rupture pada daerah disekitar

    ventrikulusquartus

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    39

    GANGGUANKLINISSISTEMSYARAF

    FRAKTURCRANIUM&BRAININJURYFRAKTURCALVARIA Diklasifikasikanmenjadi:

    Depressed fracture (tulang calvaria mengalami depresikedalam,sehinggadapatmencederaiotak)

    Linearfracture(tipepalingsering,biasanyaterjadipadasatutitik lokasi, namun garis fraktur menyebabkan kerusakandari2arah)

    Comminute fracture (fraktur dengan tulang yang hancurmenjadibeberapabagian)

    Frakturbasilar(frakturpadadaerahdasarcalvaria,ditandaidenganwheelhematomaatauracooneye)

    FRAKTURPTERION Terjadiakibathentakanpadasisilateralkepala.

    Sangat berbahaya, dapat menyebabkan kematian! Hal inikarena didaerah pterion dilalui oleh A.Meningealmedia,Rr.Anterior.Sehinggadapatmenyebabkanrupture&hematoma.

    FRAKTURBASSISCRANII Frakturbassiscraniadapatmenyobekduramater,sehingga

    terjadikebocoranCSF. DapatmencederaiA.Carotisinternamenyebabkanfistula

    arteriovenosus dengan sinus. Sehingga darah arteri akanmengumpul dalam sinus cavernosus, menyebabkanpelebaran sinus dan memicu aliran retrograde padaV.Ophthalmica. Memberikan manifestasi sebagaiexophthalmus&chemosis(edemakonjunctiva).

    Dapat terjadi fenomena pulsating exophthalmus, hal inikarenadenyutdaribolamata (exophthalmus)akan sinkronterhadapdenyutpadaA.Radialis.

    Dapat mencederai CN IIIVI (kecuali V3), karena lokasinyayangterletakdekatdengansisilateralsinuscavernosus.

    Dapatterdapatbattlesign Meningkatkanresikomeningitis

    FRAKTURFOSSACRANIAMEDIA Menyebabkan kebocoran CSF melalui meatus accusticusexternus(CSFotorrhea)

    FRAKTURFOSSACRANIAANTERIOR Dapatmengenailaminacribriformis

    Menyebabkan kebocoran CSF melalui cavum nasi (CSFrhinorrhea)

    SCALPINJURY Cedera SCALP dapatmelebar apabila arah lukamengikuti

    bidang koronal,hal ini karena epicranial aponeurosis yang

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    40

    bertugas mencegah pelebaran luka terletak dalam arahsesuaibidangsagittal.

    CEPHALHEMATOMA Etiologi:persalinanyangsusah(traumapersalinan)

    Ditandai dengan rupture pembuluh darah periosteal danmenyebabkanperdarahandiantarapericranium&calvaria,biasanyapadasatutulangparietal.

    KOMPRESIMEDULLASPINALIS Pada prinsipnya, terjadi pembesaran serabut syaraf dari

    superiorhingga inferior (bagian lumbal).Dandiikutidenganpengecilan diameter foramina intervertebral. Sehinggadaerah medulla spinalis segmen L5 merupakan segmenpaling besar & Foramina intervertebralis VL5 merupakanforamina paling kecil sebagai tempat predileksi kompresipalingsering.

    KompresiterjadiakibatHNP(HerniaNucleusPulposus)

    CEREBRALCONCUSSION Kondisicederakepalayangmenyebabkankehilangankesadaransejenak(810detikhinggajam) Apabila kesadaran kembali 6 jam Prognosis jangka

    panjangburuk.

    PUNCHDRUNKSYNDROME/CHRONICTRAUMATICENCEPHALOPATHY

    Kondisi cedera otak akibat gaya akselerasi dan deselerasikepala mendadak, sehingga menyebabkan robeknya axon.Biasadialamiolehpetinju.

    CEREBRALCONTUSION Kondisi trauma dimana pia mater robek akibat cedera padaotak,sehinggadarahmasukkedalamspasiumsubarachnoid.

    CEREBRALLACERATION Kondisi sobeknya otak, biasanya akibat depressed fracturecranium atau luka tembak. Dapat menyebabkan ekstravasasidarah menuju spasium subarachnoid dan menyebabkanpeningkatantekananintracranial&kompresiotak.

    CEREBRALCOMPRESSION Kompresipadaotakyangbiasanyadisebabkanakibat, Akumulasidarahintracranial ObstruksiCSF Tumorintracranial/abscess Edemaotak

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    41

    GANGGUANOTAK&SEKITARINFEKSISCALP Lokasi paling berbahaya pada infeksi SCALP adalah pada lapisan

    jaringan areolar longgar (lapisan ke4) karena darah& pus dapatmenyebardenganmudahpadabagianini.

    Infeksi SCALP dapat menyebar ke meninges melalui V.EmissariaParietalis

    CRANIUMBIFIDUM Anomaly congenital pada otak biasanya disebabkan akibat kegagalan

    penutupandarineuroporuscraniales. Gangguan pada pembentukan cranium biasanya pada lempeng

    mediacalvaria Biasa terjadi pada pars skuamosa os occipital & pars posterior

    foramenmagnum

    CRANIALMENINGOCELE(Craniumbifidumdengan

    meningocele)

    Gangguan pembentukan cranium yang kecil, sehingga terjadi herniasimeninges

    MENINGOENCEPHALOCELE Gangguan pembentukan cranium yang besar, sehingga terjadi herniasiotakdanmeninges

    MENINGOHYDROENCEPHALOCELE

    Gangguan pembentukan cranium, dimana terjadi herniasi otak,meningesdansistemventricular.

    EXENCEPHALY Kegagalan penutupan dari neuroporus craniales, ditandai denganotakyangterpapardankeluardaricranium.

    Akibat kerusakan strukturdan vaskularisasi,menyebabkan jaringansyarafmengalamidegenerasi.

    MEROANENCEPHALY Kegagalanpenutupandarineuroporuscraniales,denganrudimenter

    brainstemdanjaringansyaraffungsional. Biasaterjadipadaperempuandanlethal Berkaitan dengan rachischisis kegagalan penutupan tuba

    neuralisyangluas.

    MICROCEPHALY Pengecilanukurancalvariadanotak,namunukuranwajahnormal. Microcephaly terjadi akibatmicroencephaly, karena perkembangan

    calvariaterjadiakibatadanyadesakandariotak.

    AGENESISCORPUSCALLOSUM

    Tidakterbentuknyacorpuscallosumsecarasempurnaataupartial Ditandaidenganseizure&retardasimental

    HYDROCEPHALUS Pembesaran kepala akibat ketidakseimbangan produksi denganabsorbsiCSF

    Terdapatduatipehydrocephalus,yaitu:o Communicating hydrocephalus obliterasi cysterna sub

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    42

    arachnoid atau gangguan dari villi arachnoid, sehinggaabsorbsiCSFterganggu.

    o Noncommunicating hydrocephalus adanya obstruksidari sistem ventricular, menyebabkan pembesaran sistemventricular.

    HOLOPROSENCEPHALY Gangguan perkembangan telencephalon, ditandai dengan ukuran

    cortexcerebrumyangkecil&fusiventrikellateral.

    HYDRAENCEPHALY Tidak terdapat hemisphere cerebri, atau terdapat kantongmembranosadengansisadaricortexcerebri.

    TerjadiakumulasiCSF,menyebabkankepalamembesarpostnatal.

    GLANDULAPINEALIS Pada orang tua, glandula pinealis akan mengalami kalsifikasi, danmemberikangambaranbintikputihdidaerahepithalamus.

    COMA LesiformatioreticularisATAXIASENSORIS Akibatkerusakandarituberculumgracile&cuneatus(yangmemiliki

    perandalamproprioseptiksadar). Rombergtest:ujiproprioseptikuntukmendiagnosisataxiasensoris.

    Pasiendiinstruksikanuntukberdiridanmemejamkanmata,apabilapasienterjatuhmakaAtaxiasensoris(+)

    HERNIASITENTORIAL Disebabkan akibat tumor pada kompartemen supratentorial,

    sehingga menyebabkan peningkatan tekanan intracranial danmenyebabkan bagian dari lobus temporal mengalami herniasi kedalamincisuratentorial.

    Pada saat herniasi. Lobus temporal dapatmengalami laserasi olehtentorium cerebellar & N.Oculomotorius dapat meregang /terkompresi,sehinggamenyebabkanparalisisototekstrinsikmata.

    LEPTOMENINGITIS Inflamasi pada leptomeninges terjadi akibat infeksi bakteri yang

    memasuki spasium subarachnoid melalui septicemia ataupenyebarandarijantung,paru,dll.Ataubisajugamelaluibagiandarifrakturcraniumataufraktursinusnasal.

    GANGGUANVASKULAROTAKTHROMBOSISSINUSCAVERNOSUS Biasanya disebabkan oleh The Danger Triangle yaitu

    infeksiorbital,sinusnasal&aspeksuperiorwajah.

    THROMBOPHLEBITISSINUSCAVERNOSUS

    DapatdisebabkanakibatthrombophlebitisV.Facialis Biasanya menyerang 1 sinus cavernosus, namun dapat

    menyebar ke sinus cavernosus kontralateral melalui sinusintercavernosus.

    DapatmencederaiN.Abducent.

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    43

    EPIDURALHAEMORRHAGE TerjadiakibatruptureA.Meningealmedial Menyebabkanepiduralhematoma Ditandaidenganunilateralmydriasis

    SUBDURALHAEMORRHAGE Terjadi akibat hentakan pada kepala yang menyebabkancederapadaotak,danbiasanyamenyebabkanruptureSinusSagittalisSuperior.

    Menyebabkansubduralhematoma

    SUBARACHNOIDHAEMORRHAGE Ekstravasasidaraharterikedalamspasiumsubarachnoid Etiologi: rupture aneurysm A.Carotis interna, fraktur

    cranium,laserasicerebrum Dapatmenyebabkan iritasimeningeal,pusing, leherkaku&

    kehilangankesadaran.

    PERDARAHANINTRAVENTRIKULAR Perdarahan dimana terjadi akumulasi darah pada sistemventricular(biasanyapadaventrikuluslateralis)

    Ditandaidengandelirium

    PLAKATHEROMATOSA Biasanya terjadi pada percabanganpercabangan arteri,daerahdaerahyangmelengkung,

    Biasanyapadasirkulasicarotiso A.Carotisinternadenganasalnyao A.CerebriAnteriordengancorpuscallosum

    RUPTURA.LENTICULOSTRIATAE(DipercabangkanolehA.Cerebri

    media)

    Padahipertensiseringmengalamirupture Apabilamengalamioklusi,menyebabkanlacunarinfarct. Biasanya terlokalisasi pada putamen & nucleus caudatus,

    fatalapabilaterkenacapsulainterna

    RUPTURPEMBULUHDARAHPADAPONS(BRAINSTEM)

    Dapatmerusaktractuscorticospinal&formationreticularis Dikenalsebagaipontinelacunarinfarct

    RUPTURPEMBULUHDARAHCEREBELLUM

    Perdarahan disekitar nucleus dentate, juga dapat merusakventrikulusquartus(brainstem)

    MenyebabkanataxiaBERRYANEURYSM Bentuk saccularaneurysmpaling seringakibatperlemahan

    bagian dinding arteri, dan biasanya terjadi pada A.CerebriposteriordenganA.Basillaris.

    Dapatmengalamiruptur

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    44

    GANGGUANMEDULLASPINALISISKEMIKMEDULLASPINALIS Kondisidefisiensisuplaidarahpadamedullaspinalis,yang

    dapat menyebabkan kehilangan sensasi, kelemahan otot,paralisis&paraplegia.

    Biasanyaakibat:o Fraktur&dislokasio Obstruksi pada A.Medullaris segmentalis &

    A.Medullaris segmentalis anterior magna(Adamkiewicz).

    TRANSEKSIMEDULLASPINALIS CederasegmenC13:pasientidakmemilikifungsitubuhpada

    daerahdibawahkepala CederasegmenC45:pasienmengalamiquadriplegia,namun

    pasiendapatbernafas Cedera segmen C68: pasien mengalami gangguan fungsi

    ekstremitassuperior CederasegmenT19:pasienmengalamiparaplegia (paralisis

    ekstremitasinferior) Cedera segmenT10 L1:pasienmemiliki sedikit fungsiotot

    paha, sehingga masih dapat berjalan dengan long legbraces

    Cedera segmen L2 L3:pasienmemilikibanyak fungsiototkaki, sehingga masih dapat berjalan dengan short legbraces

    SPINA BIFIDA Kegagalan fusi dari arcus vertebrae dan kegagalan neuroporus caudalis untukmenutup. Spina bifida merupakan salah satu manifestasi dari NTD (Neural Tube Defect), biasanyadisebabkanakibatdefisiensiasamfolat,konsumsiasamvalproic,hipotermia,vitaminA.NTDdidiagnosismelaluiAFPatauUSGpadamingguke2hingga12.

    SPINABIFIDAOCCULTA Terjadidengangejalaminortanpagejalaklinik,kulittampakditumbuhiolehrambutlebat.

    Biasaterjadipadavertebralumbal5dansacral1.SPINABIFIDACYSTICA Klasifikasi:

    o Protrusi medulla spinalis & meninges(meningomyelocele)

    o Protrusimeningessaja(meningocele) Manifestasiklinik:

    o Kehilangansensasidermatomeo Paralisissphincter(apabilaterjadimyelomeningocele

    padaregionlumbosacral) Meningomyelocele lebih sering terjadi dibanding

    meningocele

    MYELOSCHISIS Kondisi ketika medulla spinalis tidak terlapisi kulit, akibatterjadikegagalanfusidariplicaneuralis.

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    45

    GANGGUANCEREBELLUMHERNIASITONSILLACEREBELLI Pada kondisi peningkatan tekanan intracranial, akan

    menyebabkanherniasitonsillamenujuforamenmagnum. Tonsilla dapatmendesakmedulla oblongata (pusat cardio

    respirasi),sehinggadapatmenyebabkandepresipernafasandanjantung.

    ARNOLDCHIARIMALFORMATION Kongenital anomali pada cerebellum, ditandai denganprojeksimedulladanherniasikeluardariforamenmagnumdarivermiscerebellummenujucanalisvertebralis

    Dapatmenyebabkanhydrocephalustipecommunicating Berkaitan dengan spina bifida dengan meningomyelocele,

    myeloschisisdanhydrocephaly.

    GANGGUANNERVUSCRANIALES

    N.Olfaktorius(I) AnosmiaPenurunanketajamanpenciuman Kehilangan serabut olfaktorius, biasanya akibat penuaan, fraktur

    laminacribriformis,tumoratauabsesyangmenekanN.I Uji anosmia:Denganmemberikan bau khas pada salah satu lubang

    hidung(lubanghidungkontralateraldanmataditutup).OlfactoryhallucinationPersepsiyangsalahterhadapsuatubau Biasanya terdapat lesi lobus temporal,yangdapatmencederaiaspek

    lateraldariareaolfactorius(padauncus)N.Opticus(II) Opticneuritis

    Lesi pada N.Opticus yang menyebabkan penurunan ketajamanpenglihatan.

    Biasanya diakibatkan oleh penyakit inflamasi, degenerative,demyelinisasi,toxic.

    PenyakitdemyelinisasiCNS N.OpticusmerupakanbagiandariCNS,sehinggamyelindariN.Opticus

    diproduksidariseloligodendrosit. Padapenyakitmultiple sclerosis (penyakitdemyelinisasiCNS), dapat

    merusakN.Opticus.Defeklapangpandangvisual/Anopsia Gangguanpadalapangpandangpenglihatan.Manifestasitergantung

    darilokasilesipadajalurpenglihatan. Manifestasi:

    o NervusopticusKebutaan1mata(monocularblindness)o Lesi sagittal chiasma opticus Kebutaan lapang pandang

    temporalbilateral(Bitemporalhemianopsia)o LesicoronalchiasmaopticusButatotalo Tractus opticus Kebutaan lapang pandang temporal

    (kontralateral)& lapangpandangnasal (ipsilateral).BiasadisebutsebagaiKontralateralHomonymousHemianopsia,danbiasanyadisebabkanolehstroke.

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    46

    N.Oculomotorius(III) CederaN.Oculomotorius Menyebabkan ipsilateral oculomotor palsy (dilatasi pupil &

    penurunanresponpupilterhadapcahaya) Biasanya akibat peningkatan tekanan intracranial (extradural

    hematoma), sehingga menekan N.III terhadap Os temporal parspetrosa.

    BisajugaakibataneurysmA.Cerebralposterior&A.Cerebellarsuperior,atauinfeksipadasinuscavernosus.

    N.Throclearis(IV) CederaN.Trochlearis

    MenyebabkanparalisisM.Obliquussuperior Ditandai dengan diplopia (double vision) akibat ketidakmampuan

    matauntukmelihatinferomedial.N.Trigeminus(V) Neuralgiatrigerminal(TicDouloreux)

    Gangguan sensoris, wajah terasa mati rasa dan tebal. TerkadangterasanyeriyangterbataspadaareayangdiinervasiolehN.Maxillaris&N.Mandibularis.

    LokasianastesidalamprosedurtindakangigiN.Alveolarisinferior(V3)N.Abduscent(VI) Strabismus

    CederaN.Abduscent Menyebabkan paralisis M.Rectus Lateralis pada mata, sehingga

    menyebabkan deviasimedial (adduksi) darimata yang terkena danjugadiplopia.

    N.Facialis(VII) Bellspalsy(Hemiparesisfacialisipsilateral) GangguanLMNN.VIILesiN.VIIdidekatgangliongeniculata Ditandai dengan gangguan motorik superior & inferior ipsilateral

    wajah Gangguanpengecapan GangguanfungsiotonomLesiN.VIIcentral(CNS)/Hemiparesisfacialiskontralateral GangguanUMN,biasanyapadapasienstroke Ditandaidenganparalisisototinferiorkontralateral.

    N.Vestibulocochlearis(VIII)

    Lesi central (CNS) dapat menyebabkan kerusakan N.Vestibularis danN.Cochlearis,ditandaidengantinnitus,vertigodantuli.

    N.Vestibularis Vertigo BerkaitandenganlesiN.Vestibularisperifer Halusinasi pergerakan berputar dari subjek ataupun dari lingkungan

    disekitarsubjek.AccousticNeuroma TumorselSchwannn.vestibularisdidalammeatusaccusticusinterna. Ditandaidengantuli,dysequillibriumdantinnitus.

    N.Cochlearis Tuli Tuli konduktif (akibat gangguan telinga luar atau tengah, contoh

    padaotitismedia) Tulisensorineural(akibatkerusakanN.Cochlearis)

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    47

    N.Glossopharyngeus(IX) DysphagiakesulitandalammenelanGlossopharyngealneuralgia(glossopharyngealtic) Terjadisensasinyeriterbakarataupuntersayatyangparoxysmal. Biasanya terjadi pada saat berbicara, makan, menjulurkan lidah,

    memegangtonsilpalatine.N.Vagus(X) Dysphagiakesulitandalammenelan

    AkibatkesiN.LaryngealsuperiorDysphoniakesulitandalamberbicara Akibat lesi N.Laryngeus rekuren unilateral, menyebabkan paralisis

    plicavocalis.Aphoniakehilangansuara AkibatlesiN.Laryngeusrekurenbilateral,menyebabkanparalisisplica

    vocalis.Suarastridorinspirasisuararespirasihighpitch AkibatlesiN.Laryngeusrekurenbilateral.

    N.Accesorius(XI) ParalisisM.SternocleidomastoideusN.Hypoglossus(XII) Dysarthriakesulitandalamberbicara

    ParalisisM.Genioglossus Ketikalidahdiprotrusikan,apexlinguaakanmengalamideviasisearah

    bagianlidahyangmengalamiparalisis(paralisisipsilateral).KerusakanN.VII,IX,X AgeusiaKehilangansensasiindrapengecapanKerusakanN.IX,X,XI Foramenjugularsyndrome(biasanyaakibattumor)

    GANGGUANTERKAIT DEFINISI LOKASILESI

    AGNOSIA Ketidakmampuan seseorang dalammenginterpretasisesuatu. Suara (auditory) Kesulitan dalam

    membedakansuarabicara&suaranonbicara

    Bentuk / visual (appercetive) tidakdapatmenirugambar

    Associative agnosia pasien dapatmenirugambar,tapimasihsusahdalammembedakansuatuobjek.

    Trauma occipitotemporal(kerusakan sistem ventral /whatpathway)

    ASTEREOGNOSIS Ketidakmampuan dalam mengidentifikasibendamelaluisentuhan

    Lesi lobus parietalis (kerusakansistem Columna PosteriorLemniscusMedialis)

    AUTOTOPAGNOSIA Kesulitandalamorientasibagiantubuh Lesi pada bagian parietalradiationthalamicposterior

    AGRAPHIA Tidakmampumenulis& gangguanmotorikhalus

    Trauma kepala (gangguaninteraksi 2 sistem, yaitumenerjemahkandanmenulis)

    AKINESIA Tidakmampumenginisiasipergerakan Penurunan aktivitas seldopaminergic

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    48

    BRADYKINESIA Gerakanlambat Kerusakangangliabasal(sistemextrapyramidal)

    ALEXIA/VISUALAPHASIA

    Tidakmampumembaca Kerusakan hemisphere cerebrisinistra, junction occipitotemporal, atau lobus frontalisinferior.

    ANESTHESIA Tidakmampumerasakansensasi Lesi syaraf perifer atau syarafpusat

    ANESTHESIADOLOROSA

    (phantompain)

    Sensasinyeriyangterasasecarafisikbukanpadabagiantubuh(biasapadaamputasi)

    Avulsi syaraf atau cederamedullaspinalis

    ANOREXIA Gangguan makan, menyebabkan pasiensangatkurus

    Gangguansistemserotoninpadaamygdale

    ANOSMIA GangguandalampenciumanHYPOSMIA Penurunankemampuandalampenciuman

    KerusakanN.Olfactorius

    ANTEGRADEAMNESIA

    Gangguanmemorisetelahterjadinyatrauma

    RETROGRADEAMNESIA

    Gangguanmemori tentang ingatansebelumterjadinyatrauma

    Traumaotak

    APHASIA Gangguanbicara&pemahamanpercakapan LesiareaBrocaAPRAXIA Tidakmampumelakukangerakanbertujuan

    IDEOMOTORAPRAXIA

    Ketidakmampuanmotorikmelakukan suatuperintah

    Lesicorpuscallosumanterior

    ASYNERGY Kegagalan koordinasi organ / bagian tubuh(gerakan tidak harmoni), menyebabkangerakankaku

    Gangguancerebellum

    ATAXIACEREBELLAR Kehilangankoordinasigerakanotot Gangguanpadaarchicerebellum(lobus flocculonodularis &nucleusfastigii)

    ATHETOSIS Gerakan menggeliat yang lambat daritanganataukaki

    Nucleus caudatus (sirkuitextrapiramidalII)

    BALLISMUS Gerakan involunteer dari ekstremitasproximal,sepertitersentak.

    HEMIBALLISMUS Gerakan involunteer UNILATERAL dariekstremitasproximal,sepertitersentak

    Nucleus subthalamicus (sirkuitextrapiramidalIII)

    CHOREA Gerakan involunteeryang cepatdarikaki&tangansepertimenariataubermainpiano

    Nucleus caudatus (sirkuitextrapiramidalII)

    CORTICALDEMENTIA Gangguankognisi(memoridanbahasa)MENTALCONFUSION Kehilangan orientasi waktu, lokasi,

    identitas,ingatan

    Lesicortexcerebri

    DIABETESINSIPIDUS Kondisipolyuriadenganurinyangencer Defisiensi ADH akibat lesinucleus supraopticushypothalamus

    DYSARTHRIA Gangguandalamartikulasi LesiCerebellumDYSDIADOKOKINESIS Tidak mampu melakukan gerakan cepat

    simultanLesilobusposteriorcerebellum

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    49

    DYSMETRIA Kondisi pasien tidak dapat menyentuhhidung sendiri / organ spesifik lain yangdapatditunjuk

    Lesicerebellum

    HEMIPARESIS Kelemahantubuhunilateral LesitractuscorticospinalHEMIPLEGIA Paralisistubuhunilateral Cedera hemisphere cerebri atau

    medullaspinalisHOMONYMOUSHEMIANOPSIA

    Kehilangan lapang pandang yang samapadakeduamata

    Kerusakan salah satu tractusopticus

    BINASALHEMIANOPSIA

    Kehilangan lapang pandang kedua matapadalapangpandangnasal

    Kerusakan serabut temporalretinabilateral.

    BITEMPORALHEMIANOPSIA

    Kehilangan lapang pandang kedua matapadalapangpandangtemporal

    Robek dengan arah sagittalpadachiasmaopticum

    HYPOTONIACEREBELLAR

    Penurunan tonus otot, menyebabkanpenurunankekuatanotot

    Lesicerebellum

    PARKINSONISM Suatu kondisi penyakit yang ditandaidengan: Tremor(resting) Rigidity Akinesia Posturalinstability

    Substansia nigra (sirkuitextrapiramidalI)

    RIGIDITY Peningkatantonusotot,yangmenyebabkanresistensigerakanpasif

    TREMORINTENSIONAL

    Tremoryangterjadisaatterdapataktivitas Lesicerebellum

    DYSMETRIA Ketidakmampuan dalam mengaturkecepatandankekuatanfungsiotot

    Lesicerebellum

    TIC Gerakan mendadak, repetitive, nonritmik,stereotipikatauvokalisasipada sekelompokotot

    Lesi pada jalur corticalstriatalthalamocortical

    TINDAKAN!

    Craniectomyoperasipadafraktur,denganpengambilancranium Craniotomyoperasipadafraktur,denganpengambilancraniumdankembalimemasang. Ventriculoperitoneal shunt penyambungan selang pada sistem ventricular otak menuju

    peritoneumuntukmengurangicairanserebrospinalakibathydrocephalus.

  • yudaherdantoproductionwww.yudaherdanto.com

    50