“ДАРХАДЫН ЦЭНХЭР ХОТГОР”НУТГААР АЯЛАХУЙ ЖУУЛЧДАД ЗОРИУЛСАН ГАРЫН АВЛАГА

Улаанбаатар хот2017 он

DDC 910.91 H–646

Энэ гарын авлагад орсон зургуудыг 2002 – 2014 оны хооронд моторт шүхэр (Paraglider)–ийн тусламжтайгаар авсан болно.

This booklet was made by the Grant from the Japan Fund for Global Environment of the Environmental Restoration and Conservation Agency.

Published by © NPO Mongolia Ecology Information Center, Japan 1–9–16 Mikunimachi Sakaisi Fukui 913–0056 Japan Тel: 81–776814008 (Japan), 976–11460334 (Mongolia) E–mail: nishidah1939@yahoo.co.jpURL http://www.mongol-eco.tank.jp/

Copyright © 2017 by Mongolia Ecology Information Center. All rights reserved.

ISBN 978–99962–904–9–7

For guides in English and Japanese please use the QRcode on the right.

Хөвсгөл аймаг нь Монгол орны төвийн бүсийн хойд

хэсэгт орших ба д.т.д 1500–1600 метрийн өндөрт

байрлах өргөн уудам ойт хээр бүхий Оросын Сибирийн

бүсэд байрлах дэлхийн хамгийн гүн нуур болох

Хөвсгөл нуурыг багтаасан, Эрхүү хоттой хиллэдэг.

Хөвсгөл аймгийн нутагт байрлах Дархадын хотгор нь 3000

метрийн өндөр Хорьдол Сарьдагийн нуруу болон Улаан

тайгаар хүрээлэгдэнэ. Хорьдол Сарьдагийн нуруу болон

Улаан тайгын хооронд урсах Шишхэд голыг даган жижиг

нуур, хотгор газрууд ихээхэн тархсан байна. Дархадын

хотгор нь 130 – 140 орчим километр урттай, 30 – 40 орчим

километр өргөн талбай бүхий Монгол орны үзэсгэлэнт

онгон байгаль юм. Одоогоос 130000 –70000 жилийн өмнө

Дархадын хотгорт Хөвсгөл нууртай адил хэмжээний нуур

байсан бөгөөд байгалийн түүхийн хувьсал өөрчлөлтийн

явцад ус нь татарч одоогийн төрхийг үүсгэсэн байна.

Миний бие 2000 оноос эхлэн Монгол улсын болон

Япон улсын их сургуулиудын хамтын ажиллагааны

хүрээнд Дархадын хотгорын экосистемийн нарийвчилсан

судалгааг дэлхийд анх удаа зохион байгуулан өдгөөг

хүртэл хийсээр байна. Судалгааны ажил эхлээд 16 жил

болж байгаа бөгөөд энэ удаад Монгол орны үзэсгэлэнт

Дархадын хотгорын талаар танилцуулах мөн уг газар

нь Монгол хүн бүрийн хайрлан хамгаалах ёстой үнэт

зүйлүүдийн нэг хэмээн үзэж, шинжлэх ухааны судалгаанд

суурилсан уг бүтээлийг та бүхэнд хүргэж байна. Тиймээс

энэхүү бүтээлтэй танилцснаар Монгол орны үзэсгэлэнт

газруудын нэг болох Дархадын хотгорыг сонирхон ирэх

жуулчдын тоо нэмэгдэж, мөн уг газар нутгийг хайрлан

хамгаалах сэтгэл төрвөөс бид бүхний өчүүхэн бүтээлийн

зорилго биелэх болно.

Хянасан: Prof. Dr. Hideo Nishida

NPO Mongolia Ecology Information Center

ӨМНӨХ ҮГ

ЗОХИОГЧИД:

Tomoyuki SANO Prof. (Environmental Information) Himeji Dokkyo University

Сандагийн ХАДБААТАРДэд проф, доктор, (Газарзүйч) Монгол Улсын Боловсролын Их Сургууль

Hideo NISHIDA Prof. Dr. (Environmental Assessment) NPO Mongolia Ecology Information Center

Сосорбарамын ЦОГТГЭРЭЛ (Жолооч хөтөч)

Жигмэдийн ТАМИР Дэд проф. (Биологич) Монгол Улсын Боловсролын Их Сургууль

Нацагдоржийн НАРАНЦОГТ Доктор, (Химич) Монгол Улсын Боловсролын Их Сургууль

АГУУЛГА1. Өмнөх үг 52. Зохиогчид 63. Дархадын хотгорын газарзүйн байрлал 8–114. Дархадын түүх, аж амьдралын онцлог 12–175. Дархадын хотгорын үүслийн тухай 18–236. Уур амьсгал 24–257. Усзүй 26–278. Таны сонирхууштай газрууд:

А. Ямаат уул 28–29B. Улаан–уул сум 30–31С. Шишхэд гол 32–33D. Шүүрэгт 34–39E. Цагаан нуурын рашаан 40–47F. Ренчинлхүмбэ сум 48–49G. Товгийн түрүү 50–63Н. Хотон гол 64I. Онгон толгой 65J. Цэцэгт нуур 66–67K. Талын нуур 68–69L. Төвхөн нуур 70–71M. Цагаан нуур 72–75N. цаатан ардууд 76–79O. Бөө 80–81

9. Дархадын хотгорын ой 82–8510. Малчдын нутаг сэлгэлтийн замнал 86–8711. Хөвсгөл нуур 88–9112. Дархадын хотгорын голлох ургамлууд 92–10113. Дархадын хотгорын төлөөлөх

зарим амьтад 102–11114. Дархадын хотгорын зарим эрвээхэй 112–11515. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ 118

БАЙГАЛЬ НУУР

ХӨВСГӨЛ НУУР

ДАРХАДЫН ХОТГОР

8

9 3. ДАРХАДЫН ХОТГОРЫН ГАЗАРЗҮЙН БАЙРЛАЛ

Монгол улс нь Сибирээс Төв Ази руу шилжих бүсэд Сибирийн их ой тайга, Төв Азийн хээр тал, Алтайн өндөр нуруу болон говь цөл нийлсэн томоохон хэмжээний газар нутгийг эзлэн оршдог. Дархадын хотгор нь Монгол орны хойд хэсэгт, Хөвсгөл аймгийн нутаг дэвсгэрт гурван талаараа уулсаар хүрээлэгдэн оршдог. Үүнд: Зүүн талаараа Хорьдол Сарьдагийн уулс, баруун талаараа Улаан тайгын өндөр уулс, хойд талаараа ОХУ–ын хилийн дагуух бүс нутаг болох Байгаль нуурын өндөр уулсуудаар хүрээлэгдсэн байдаг.

Мөн Дархадын хотгорын сав газар нь д. т. д. 1550–1650 метрийн өндөрт өргөгдсөн өргөн уудам тал нутаг бүхий жижиг нуур цөөрөм олонтой, намгархаг газрыг эзлэн оршдог бөгөөд газарзүйн байрлалын хувьд өмнөд болон хойд гэсэн хоёр хэсэгт хуваагддаг. Хойд өргөрөгийн 50030’–аас 51040’ хүртэлх 140 км орчим урт, зүүн уртрагийн 1000–аас 990

хүртэлх 70 км орчим өргөн, нийт 10000 орчим км2 талбайг эзлэн оршдог.

Дархадын хотгорын хойд хэсэгт байрлах Доод цагаан нуур нь намаг балчигтай, хагас тойрог хэлбэртэй хамгийн том нуур. Харин өмнөд хэсэг нь Дээд цагаан нуур болон түүний орчим дахь Дээд түрүү хэмээх намагтай, гол горхи бүхий өргөн уудам тал нутгаас бүрдсэн байдаг. Дархадын хотгорт Хөвсгөл аймгийн Улаан–Уул, Ринченлхүмбэ, Цагааннуур сумд байдаг.

9

A

B

D,E

C

A – Ямаат уулB – Улаан–Уул сумC – Шишхэд голD – ШүүрэгтE – Цагаан нуурын рашаанF – Ренчинлхүмбэ сумG – Товгийн түрүүH – Хотон голI – Онгон толгойJ – Цэцэгт нуурK – Талын нуурL – Төвхөн нуурM – Цагаан нуур сумN – цаатан ардуудO – БӨӨ

10

Б

У

Х

З

O

M,N

L

I

K

J

H

G

F 11

Дархад гэж нэр цохож судалж эхэлсэн нь зөвхөн 19–р зууны үед холбогдоно. Харин Дархадын нутагт амьдарч байсан эртний овог аймгууд, дархад ястны дээд өвөг удмын тухай мэдээ хятад, монголын эртний сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэгдсээр иржээ. Дархадын нутагт эрт цагт эртний овог аймгууд нутаглаж байсан нэг гэрч бол хаданд сийлж гаргасан буюу хүрэн зосоор зурсан элдэв амьтдын дүрс зургууд юм. Дархад нутагт анх хүрэл зэвсгийн үеэс эртний овог аймгууд нутаглаж байснаас эхлээд 18–р зуун хүртэл янз бүрийн угсаатны овог аймгууд тухайн нийгмийн байдлаас шалтгаалан ирж суурьшиж байгаад, 18–р зууны дунд үеэс дархад ястны үүсэх явц эхэлж 19–р зууны эхэн үеэс дархад ястан бүрэлдэн тогтсон байна.

Дархадын нутагт 12–р зууны үед амьдарч байсан овог, аймгууд аж ахуйн хэлбэрийн хувьд цаа, мал, ан агнуурын ажил гэж үндсэн гурван хэсэгт хуваагдаж байсан боловч ан агнуурын ажил нь цаа, малын ажилд туслах чанартай байсан байна. Чингисийн байлдан дагуулалтаас өмнөх үеийн ойн урианхай, ойн иргэдийн аж ахуй, соёлын талаар

өгүүлэхэд юуны өмнө гурван төрлийн зааг гаргах нь зүйтэй юм. Үүнд: Цааны аж ахуй эрхэлдэг ойн урианхай, мал аж ахуйгаар амьдардаг монгол угсааны овог аймгууд, ойн иргэд буюу ан агнуур эрхэлдэг иргэд гэж ялгаж болно.

Өндөр гэгээн Хараа, Ерөөд хэсэг иргэдийг нүүлгэхдээ дархад отгийг нийтэд хамаараагүй нь мэдээж юм. Бас тэр үед Хараа, Ерөөд байсан Өндөр гэгээний шавь хамниган, өөлд, хэрүүд отгуудаас зарим хэсгийг дархад нутагт суулгасан байж болох талтай. Энэ нь одоо хүртэл дархадын дотор уламжлагдсан гурван төрлийн домог түүхийн үнэн явдлаас иш татан үүссэн болохын илрэл байж болох юм. Дархад ястны дотор зонхилох хэсэг болох Хар дархад нь Засагт ханы Гэндэн сайн хунтайжийн дүү Гэлэг ноёны харъяат албат байсан ба Хараа, Ерөөд нутаглаж байсан Өндөр гэгээнд шавиар өргөгдсөн ардууд бөгөөд нутаг орноо санан Шишхэд нутаг руугаа явахыг гуйсныг Өндөр гэгээн зөвшөөрч миний дархлагдсан шавь болтугай гэснээр анх Дархад гэх нэр үүссэн ба хар дархадууд юм гэжээ.

4 ДАРХАДЫН ТҮҮХ, АЖ АМЬДРАЛЫН ОНЦЛОГ 4.1. ДАРХАД ЯСТАНД БАГТАХ ЭРТНИЙ ОВГУУД

12

4.2. АРДЫН ХУВЬСГАЛЫН ДАРААХ ДАРХАД ЯСТНЫ АЖ АМЬДРАЛ

Манай улсын умар зүгийн ой тайгад цаа буга маллаж амьдардаг хэсэг ардыг Ардын хувьсгалаас хойш манай утга зохиол, ярианы хэлэнд Цаатан гэж нэрлэх болжээ. Хувьсгалаас өмнө нийтэд нь Тагна урианхай гэж нэрлэдэг байсан боловч Тайгын иргэд, Соёд урианхай гэж ялгах явдал ч байжээ. Цаатан ард нь хуучнаар ЗХУ–ынТувагийн өөртөө засах мужийн хуучин Тож хошууны Тоду, Кара Тоду, Соён Кыргиз, Ханачи, Маат, Балыкчи, Хуулах овгийн Тува ястны нэг хэсэг мөн бөгөөд уйгар хэлтэй, уйгар угсааны Духа хүмүүс юм. 1925 онд дархад шавийн газар нутгийг Дэлгэр их уулын хошуу гэж нэрлэн Дэлгэр их уулын аймагт харъяалуулжээ.

1925 онд хуралдсан улсын 2–р их хурлын шийдвэрээр 1926 онд Дэлгэр их уулын аймгийн хошуудын нутаг хоорондоо алс хол зайтай, албан ажил төвөөс удирдан явуулахад үлэмж бэрхшээлтэй байдлыг харгалзан харъяат нутаг, аймгуудыг хошуунд нэгтгэх буюу тусгай хошуу болгожээ. Ингэж дархадын Дэлгэр их уулын

хошуу Цэцэрлэг–Мандалын (одоогийн Архангай) аймагт харъяалагдах болсон байна. Хошууны төв нь Зөөлөнгийн хүрээнд төвлөрч байжээ. 1931 онд улсын 15–р бага хурал газарзүй, эдийн засгийн байдлыг харгалзан шинээр аймаг байгуулах тогтоол гаргасны дагуу мөн онд Хөвсгөл аймаг байгуулагдаж, Хөвсгөл далай Бүрэн Хан уулын хошууны дархад нутагт Ренчинлхүмбэ, Улаан–Уул хоёр сумыг бусад сумдтай нэгтгэн байгуулсан ба хожим 1933 онд Баянзүрх сум Улаан–Уулаас тасарч байгуулагджээ. Ийнхүү 1931 ба 1933 онуудад дархадын Рэнчинлхүмбэ, Улаан–Уул, Баянзүрх сумд байгуулагджээ. Цагааннуур сумыг 1985 онд Рэнчинлхүмбэ сумын нутгаас таслаж байгуулсан түүхтэй.

2011 оны байдлаар Хөвсгөлийн баруун болон зүүн тайгад нийтдээ 41 цаатан өрх уламжлалт аргаар цаа бугаа маллан амьдарч байна.

13

14

4.3. ДАРХАДЫН АЖ АХУЙ

Дархад ястны аж ахуйн тухай өгүүлнэ гэдэг бол зөвхөн мал аж ахуйгаар хязгаарлагдахгүй юм. Дархад нутагт суурьшиж байсан эртний овог аймгууд мал аж ахуйгаас гадна ан агнуур, загасчлах, цаа маллах, зэрэг аж ахуйд хамрагдах бүх хэлбрүүдийг эзэмшдэг байжээ.

Жишээлбэл: Хятадын сурвалж бичигт тэмдэглэсэн Чики, Аазы аймгууд мал аж ахуйгаар голлон амьдардаг байсан бол, нэн угсааны Зоот нар эртнээс цаа малладаг байжээ. Мөн “Балагч” овгийн нэр “загасч” гэсэн утгатай учир тэд нарыг аж ахуйн байдлаар нь ийнхүү нэрлэсэн байж болох юм.

Дархад нутагт нутаглаж байсан овог аймгууд тус бүрдээ дээр дурдсан аж ахуйн хэлбэрүүдийг голлон эрхэлдэг байжээ.

15

Зөвхөн 11–12 дугаар зууны үед нийт овог аймгууд нь дотроо ойн, талын гэж хоёр хуваагдаж, талын мал аж ахуй үүссэн явдал хөдөлмөрийн анхдугаар хуваарийг буй болгожээ. Дархад нутгийн байгаль, газарзүйн өвөрмөц байдлаас шалтгаалж уул тайгын нөхцөлд сайн тохирох сарлаг, хайнаг зэрэг бод мал өсгөх явдал дархадын нийт аж ахуйтанд түгээмэл дэлгэрсэн ажээ.

Дархад ястны төл тэлээлэх, хөнгөлөх, тамгалах, сэтэрлэх зан үйлд эртний монголчуудын ёс уламжлал байдаг нь угсаатны зүйн судлалд маш сонирхолтой. Дархадуудын мал хөнгөлөх зан үйл бусад ястнуудын адил боловч голдуу зуны эхэн сарын 3 ба 15–нд засдаг байжээ. Мал хөнгөлөхдөө ээлтэй өдрийг сонгон рашаан хэмээх нэртэй хярмалсан усанд арвай, буудай, арц, сүү хольсон шингэнд төлийн засааг хийж хөнгөлж дууссаны дараа чанаж иддэг байжээ.

Мал хөнгөлөх үедээ мөн мал тамгалж имнэдэг байсан байна. Үхэр, хонь, ямааг имнэж, адууг тамгалдаг байжээ. Хонь, ямаа, үхрийн зүүн баруун чихний аль нэгэнд имнэдэг байжээ. Айл бүхэн өөрийн имтэй байсан ажээ. Дархадын нэг өвөрмөц тал бол адуу барихдаа хашаанд эсвэл нөрөөнд шахаж бугуйлаар цаламдаж барьдаг байна. Цаламдаж барих ёс Тагна–Соён, Алтайн орчмын ястангуудад их дэлгэрсэн юм.

Дархад ястнуудын дунд газар, лусын эзэн савдагт зориулж мал сэтэрлэх зан үйл өргөн дэлгэрсэн бөгөөд тэдний дээр үеэс хэрэглэж ирсэн Цагаан бурханы, Гомбын, Лусын, Атааны сэтэр зэргийг нэрлэж болно. Бөөгийн ёсны сэтэр бол гол төлөв уулын эзэн, овгийн дээд өвгийг онголж тахих шинжтэй байжээ. Жишээ нь, дархад, хуулар, хиргис, балиг нь цөм овгийн нэр бөгөөд дээр үед овгийн дээдсийг (өвгийг) онголж шүтэж байсан уламжлал юм.

4.4. ГЭР БҮЛИЙН ХАРИЛЦААН ДАХЬ ОНЦЛОГ

Дархад ястаны гэр бүлийн харилцаан дахь онцлог бол бэр, хадам эцэг эхтэйгээ харьцах ёс юм. Тухайлбал, хадмынд малгайгүй, хөл нүцгэн орж болохгүй, хадмын гэрийн гадаа дуу дуулах, хадмын гэрт байхдаа хөлөө ил гаргаж, хормойгоо дэлгэхгүй байх зэрэг олон зүйлийг цээрлэдэг байсан байна.

Харин эхнэр нөхрийн харилцааны хувьд нөхөр нь ан агнуур зэрэг биеийн хүч шаардагдах ажил, харин эхнэр нь гэрийн ахуйн ажлыг хийдэг байсан байна. Гэхдээ нөхрийн эрх мэдэл илүү давамгайлж байсан гэж үзэж болно. Тухайлбал, гэр бүл салах үед эхнэр нь ямар ч хөрөнгө авдаггүй байжээ.

4.5 ГЭР СУУЦ

Эртний дархад ястануудын гол орон сууц нь урц байсан байна. Урцыг барих 3 аргыг хэрэглэж байсан бөгөөд үүнд модон цагираганд урцны мод шургуулах, урцны гол хоёр модны нэг нь заавал ацтай байж түүнд тохож тавих, мөн урцны гол 3 модны толгойг боох аргууд байсан байна. Урцаас гадна халхуудын хэрэглэдэг, нүүдэллэхэд хялбар жижиг гэрийг ашигладаг.

Мөн янз бүрийн зориулалтаар өөр өөр орон сууцыг барьж байсан байна. Тухайлбал, улаалж нь ядуучуудын ганц нэгээрээ хоргодож амьдрах газар, овоохой болон хаснаг нь ан хийхэд зориулсан түр зуурын сууц, жодгор нь орон нутгаар бадарчлан явах үеийн сууц байжээ.

16

4.6. ХУВЦАС, ГОЁЛ ЧИМЭГЛЭЛ

Хотгорын иргэд Дархад ястан нь орчин үед халх дээл хэрэглэдэг болсон хэдий ч ардын хувьсгалаас өмнө ангийн дээл, хирвээстэй дээл, уужтай дээл зэргийг хэрэглэдэг байсан. Ангийн дээл нь 12–13 дугаар зуунаас уламжлагдсан анчин хүний өмсөх дээл бөгөөд гүйж, харайх, нуугдахад тохиромжтой хөнгөн хийцтэй дээл юм.

Харин хирвээтэй дээл нь мөн 12–13 дугаар зуунд дэлгэрсэн бөгөөд Алтайнхан, Тува, Буриад зэрэг Тагна–Соён, Алтай орчмоор нутагладаг ястан угсаатанд дэлгэрсэн дээл юм. Хирвээтэй дээлийг голдуу нас ахимаг эмэгтэйчүүд мөн эр хүний өвлийн дээлэнд хирвээ хадаж өмсдөг байжээ. Харин уужтай дээл нь нас ахимаг эмэгтэйчүүдийн өмсдөг дээл бөгөөд нэлээд хожуу буюу 19–р зуунд дэлгэрчээ.

Дээлэнд гоёл чимэглэл зүүх нь дархад ястаны дунд нэлээн эртнээс тархсан байна. Халхчуудын гоёлыг бодвол энгийн хийцтэй байх нь ажиглагддаг. Эр хүнд хэрэглэгдэх үндсэн гоёл бол хэт, бэл, хутга бөгөөд эм хүний хувьд сүйх, инээлгэ, хэтэвч, бөлзөг, бугуйвч, бэл зэрэг болно.

17

5. ДАРХАДЫН ХОТГОРЫН ҮҮСЛИЙН ТУХАЙ

Дархадын хотгор нь Өлийн даваанаас эхэлнэ. Энэхүү хотгорыг байгалийн түүхийн эрт үед Хөвсгөл нуур шиг томоохон усан сан байсан гэж үздэг. Энэ хотгорын ландшафтын онцлог нь түүний гадаргын хотгор гүдгэр, ус зүйн сүлжээ, уур амьсгал зэрэг олон хүчин зүйлтэй холбоотой боловч одоогийн бүрэлдэн тогтсон дүр төрх буюу рельефийн онцлог нь байгалийг танин мэдэх, амралт, аялал жуулчлал, орон нутгаа судлах, байгалийн ашиглалт, хамгаалалт, аж ахуйд ихээхэн ач холбогдолтой.

Дархадын хотгор нь Хорьдол Сарьдагийн нуруу, Улаан тайгын уулсаар хүрээлэгдэн орших д.т.д дунджаар 1500–1600 м орчим өндөртэй, зүүн хойноос баруун урагш

120–130 орчим км урттай, 40–50 км орчим өргөнтэй зууван хэлбэрийн хотос юм. Хотгорын зүүн хойд хэсэг 30–40 км өргөн, баруун өмнөд хэсгээрээ 10–15 км хүртэл нарийсч Өлийн даваа хүртэл үргэлжилнэ. Дархадын хотгор нь ихээхэн устай хотгор байсан тухай Оросын эрдэмтэн А.К.Уфляндийн (1969) тодорхойлсноор 2600 км2 орчим талбайтай, нуурын усны түвшин д.т.д 1700 м өндөрт хүрч байсан байна. Голоцены тогтолцооны төгсгөл үед нуурын ус татарч, түүний үлдэц нь одоогийн Доод нуур, Тарган зэрэг юм. Дархадын хотгорын баруун хаяа дагуух зарим уулын хажууд бүрэлдэж тогтсон нуурын эвдрэл–хуримтлалын шинж бүхий шаталсан дэнж маягийн хэлбэрүүд нь үүний баталгаа юм.

18

Дархадын хотгор нь тектоник гарал үүсэлтэй хотойлтын төрөлд хамаарах бөгөөд янз бүрийн хурдас хуримтлагджээ. Голлох хурдаснаас нуурын, нуур–мөстлөгийн, мөстлөгийн зэрэг хурдас түгээмэл. Нуурын хурдас нь плейстоцены үеийн хайрга, жижиг ширхэгтэй шардуу саарал өнгийн элс юм. Ийм элс Дархадын хотгорын зүүн хэсэгт 5 метр, Доод нуурын орчмоор 20 метрийн өндөртэй хуримтлагдан дэнж маягийн рельефээр илэрнэ.

Плейстоцены үеийн настай нуурын хурдас болох лаг шавар, нарийн ширхэгтэй элс хотгорын төв хэсгээр тохиолдоно. Энд хийсэн өрөмдлөгийн материалаас үзэхэд суурь чулуулаг хүртлээ тунамал хурдасны зузаан 300 метрээс багагүй байжээ /А.К.Уфлянд, 1969/.

Тус хотгорыг хүрээлэн буй уулс нь Сибирийн газар нутгийн бүтэцтэй холбоотой бөгөөд дэлхийн чулуулаг бүрхүүлийн томоохон хөдөлгөөнөөр үүсэн бүрэлджээ. Дархадын хотгорын гарал үүслийн талаар тайлбарлахад дан ганц энэ хотгорыг тусд нь авч үзэх боломжгүй байдаг бөгөөд энэ хотгорын оршин байгаа хам газар нутгийн геологийн хөгжилтэй холбон авч үзэх нь чухал байдаг. Дархадын хотгор болон түүнийг хүрээлэн байгаа уулс нь Соёны нуруу–Байгал нуурыг нийтэд нь хамарсан атриат–зөрөгт уулсын бүсэд багтах ба тэдгээрийн хоорондох тектоникийн хагарлын дагуу үүссэн өргөн уудам хотсуудын нэг нь Дархадын хотгор юм. Энэ нутгийн гадарга нь каледоны гэж нэрлэгдэх уул тогтох хөдөлгөөний сүүлээс Герцины уул тогтох хөдөлгөөний эхэн үед үндсэн суурь нь үүсэж Альпийн хөдөлгөөнөөр дахин сэргэж одоогийн хэлбэрийг үүсгэжээ.

19

Хорьдол Сарьдагийн нуруу нь Хөвсгөл нуураас Дархадын хотгорыг тусгаарласан ус хагалбарын нуруу болно. Энэ нуруу нь Дархадын хотгорын зүүн талыг хүрээлэх ба Жиглэгийн даваанаас эхлэн хойноос урагш үргэлжлэн Бэлтэс, Эгийн голын дунд хэсгийн дундаж өндөр уулстай нийлнэ. Энэ нурууны бүрэлдэхүүнд Бүрэнхаан, Урандөш, Нарт, Ханжит хад зэрэг д.т.д 3000 м хүртэл өндөртэй уулс хамаарах ба хурц шовх оройтой, нарийн хавцал хөндийгөөр хэрчигдсэн, уулсын бэл хажуу нь 300 ба түүнээс ч илүү. Харин хойд талаараа эндхийн хамгийн өндөр цэг болох Зүүн Соёны нурууны оргил Мөнх Сарьдагууд байх ба д.т.д 3491 м өндөртэй ба хур цас, мөсөн голтой. Зүүн Соёны нуруунаас Шишхэд голын хөндий тийш түрж

тогтсон хэд хэдэн нуруу бий. Эдгээрээс хамгийн том нь Тэнгис голын баруун талаар хойноосоо урагш чиглэлтэй Хойд Агаягийн нуруу д.т.д 3106 м, мөн Бярангийн нуруу, Тэнгис даваа, Хэлтэсийн тайга зэрэг уулс д.т.д 3038 м, Жошимын тайга д.т.д 2977 м өндөр гэх мэт. Шишхэдийн голын өмнүүр буюу дархадын хотгорын баруун талаар үргэлжлэх нурууг гурван Тайгас гэж нэрлэх ба баруун өмнө чиглэлтэй үргэлжилж Их Агаягийн нурууны өмнөд төгсгөл Хар Адарын нуруутай нийлнэ. Хар Адарын голын эхээр Хуулагийн нуруу д.т.д 2500 м, түүнээс баруун тийш Доод, Дунд, Дээд тайгын нуруу мөн хойноос ургаш Дэлгэр мөрөний эхээр үргэлжилсээр Бүсийн голын хөндий хүрч дуусна. Эдгээрийг нийтэд нь Улаан тайга гэж нэрлэдэг.

20

Улаан тайга нь Дархадын хотгорыг хүрээлэх бусад уулсыг бодвол эртний мөстлөгийн нөлөөгөөр орой хяр нь харьцангуй тэгшивтэр, урт үргэлжилсэн, битүү модтой боловч зарим уулсын хажуу нь маш эгц, өгөршлийн процесс хүчтэй илэрсэн, уулын оройгоос хормой хүртэл үргэлжилсэн асга нуранги ихтэй байдаг. Улаан тайгын хамгийн өндөр цэг нь Дэлгэр мөрний эхэнд байх Мараат уул д.т.д 3351 м, дараа нь Мунгарын Ёрвон д.т.д. 2900 м, Шар Өрх д.т.д. 2859 м, Халзан Таг д.т.д 2923 м, Ёлт д.т.д 2773 м–ийн өндөртэй уулс бий.

Дархадын хотгорын төв болон баруун хойт хэсгээр мөстлөгтэй холбоотой үүссэн янз бүрийн хэмжээтэй олон нууртай эдгээр нь тус хотгорын 1/3 хувийг эзэлнэ. Харин зүүн, зүүн өмнөд хэсэг нь Хорьдол Сарьдагийн нурууны баруун хажуугаас буух Шилүүст, Алхан, Баян, Жаргалан зэрэг Шишхэдийн цутгал голууд, Цагаан нуурт цутгах

Арсай зэрэг голуудын усаар зөөгдөж хуримтлагдсан хурдас уулын бэлээс нам газраа хүртэл налуу гадарга үүсгэдэг. Хотгорын зүүн хойт хэсгээр Жиглэг, Мөнх Сарьдагийн салбар уулсаас эх авсан Хотон, Шарга, Жарай, Хавхай зэрэг голын хурдас чулуулгаас тогтсон тэгшивтэр тал бий.

Шишхэд, Арсай, Шарга зэрэг томоохон голууд эртний нуурын хурдаст хөндий дундуур урсахдаа зарим газраар шаталсан дэнж үүсгэснээс гадна адагтаа их хэмжээний хурдас хуримтлуулжээ. Түүнчлэн байнгын болон түр зуурын урсгал усны нөлөөгөөр үүсэн гадарга хотгорын ихэнх талбайг эзэлнэ.

Дархадын хотгорт Тарган, Цагаан морьт, Дээд цагаан, Цагаан, Жаргалант, Доод (Цагаан нуур) зэрэг томоохон нууруудтай. Доод нуурын усны толь д.т.д 1570 метрийн өндөрт орших бөгөөд 59 км2 талбайтай ба бусад нуур нь ихэвчлэн бага талбайтай.

21

Дархадын хотгорын үүссэн рельефийн хэлбэрүүд нь анх тектоникийн хөдөлгөөнөөр үүсэж тогтсон бөгөөд урт удаан хугацааны туршид уур амьсгал, ус, хүний зэрэг нөлөөгөөр өөрчлөгдөж байгаа тул хэлбэр төрх, морфологи шинжээрээ хоорондоо ялгаатай. Ийм учраас энэ ялгаан дээр үндэслэн ангилж болно. Тус хотгорын газрын гадаргыг хэлбэр төрхөөр нь 3 үндсэн хэв шинжид ялгана.

Тектоник–элэгдлийн хэв шинжид хамрагдах Шишхэдийн сав дагуух уулс нь ихэвчлэн 2500–4000 метр өндөрт өргөгдсөн, 1000 метрээс их харьцах өндөртэй Бүрэнхаан, Урандөш, Нарт, Ханжит хад зэрэг 3000 метрээс дээш өргөгдсөн өндөр уулс багтана. Энд хамрагдах уулсын хамгийн өндөр нь 3491 м өргөгдсөн Мөнх сарьдаг. Уулс нь өндрийн зөрүү ихтэй, хажуу нь маш их эгц учраас өндрийн ялгаа богино зайд өөрчлөгддөг онцлогтой. Ян сарьдаг бүхий зарим уулсад уулын тайгын дэнж үүсч

хэд хэд үелж тогтсон нь цөөнгүй тохиолдоно. Уулын тайгын дэнж үүсэх үзэгдэл нь үнэмлэхүй өндөр болон хүйтний өгөршил, гулсалт зэрэг үйл явцтай ихээхэн холбоотой. Уулсын хажуу нь тектоник хагарлын ан цав дагаж тогтсон гүн нарийн хавцал, хөндийгөөр ихээхэн хэрчигдсэн төдийгүй хад асга, асгарга, чулуун нурагаар хучигдсан манай орны хамгийн бартаатай газарт тооцогддог нутаг юм. Ийм хавцал, голуудын болон ам хөндий их давчуу нарийхан. Уул нурууд нь ян сарьдаг бүхий хурц шовх орой, хянга хяртай, эгц цавчим (30°–с дээш) хажуутай. Ян сарьдагууд нь 2200 метрээс дээш өндөртэй ба оройн өргөн нь 400–600 м, зарим уулст 1.5–2 км хүрнэ. Ялангуяа Хорьдол сарьдагийн нурууны дархадын хотгор руу харсан хажуу нь маш эгц юм. Ийм эгц хажуу гол төлөв хад асга, нураг чулуунаас тогтоно. Хорьдол Сарьдаг нь Баяны нуруунаас Арсай гэдэг нам ониор тусгаарлагдана.

22

Идэгдэл–элэгдлийн хэв шинжит хотгор гүдгэрт–ам хөндий, түр зуур болон байнгын урсгал ус бүхий голын гольдрол хамрагдах ба Дархадын хотгорыг хүрээлэн орших өндөр, дундаж өндөр уулсаас эх авсан голуудын хөндий, хуурай сайр, ам хөндийгөөр элбэг. Тухайлбал, Шарга, Жарай, Хавхай, Арсай, Гуна, Хөг, Мунгараг, Тэнгис зэрэг томоохон голуудын хөндий орох бөгөөд голууд нь түргэн урсгалтай уулын гол учраас идэгдэл–элэгдлийн үйл явц эрчимтэй явагдана. Иймээс ч голуудын ам хөндийн адагт хурдас ихээр хуримтлагддаг байна. Дурьдсан голуудын хөндий эх, дунд хэсэгтээ давчуу нарийн байх бөгөөд ихэвчлэн V хэлбэртэй.

Хуримтлалын хэв шинжит хотгор гүдгэрийн хэлбэрүүд– Дархадын хотгорын ихэнх талбайд тархжээ. Энэ хэв шинжийн хотгор гүдгэрийн бүрэлдэн тогтоход тектоникийн нөлөө харьцангуй бага, харин гадаад хүчний үйл явц илүү үүрэг гүйцэтгэжээ. Өөрөөр хэлбэл, урт удаан хугацааны элэгдлийн үр дүнд үүсч хуримтлагдсан хэлбэрүүд юм. Ийм хотгор гүдгэрийг дотор нь нуурын, нуур–голын, голын хурдаст хуримтлалын тэгш тал, нуурын аллюви–пролювийн, делюви– пролювийн, аллюви–делювийн, нуур–мөсдлийн, аллюви–мөсдлийн хурдаст хэвгийдүү тал гэсэн дэд хэв шинжүүдэд хуваагдана. Хуримтлал хэв шинжит хотгор гүдгэрийн төрлүүдээс Дархадын хотгорт аллювийн, нуурын, нуур–аллювийн хурдаст тэгш талууд ихээхэн тархжээ.

23

24

Дархадын хотгорын жилийн үнэмлэхүй их, бага температурын зөрүү 83.2°С байгаа нь эрс тэс уур амьсгалтай болохыг харуулж байна. Гэхдээ зундаа их халдаггүй боловч өвөл нь эргэн тойрон уулсаар хүрээлэгдсэнээс их хүйтэрдэг буюу тогтмол их хүйтэрдэгээрээ Монгол орны хамгийн хүйтэн газарт тооцогддог. Тухайлбал, 2002–2003 оны өвөл –45°С–аас буурсан хүйтрэлт тасралтгүй 15 хоног үргэлжилсэн ба олон жилийн дунджаас үзэхэд 1 сард агаарын температур –33.5°С, VII сард 19.9°С, жилийн дундаж температур нь –7.02°С байсан. 2004–2008 оны агаарын дундаж температур нь хүйтэн улирлын дундаж температур –30°С, дулаан улирлын дундаж температур 16°С–17°С, жилийн дундаж температур –4.6°С байгаа нь 2000–2003 оны дундаж температуртай харьцуулахад хүйтний эрч багасах хандлага ажиглагдаж байна. Мөн

жилд дунджаар 419.1 мм тунадас унадаг ба цасан бүрхүүлийн зузаан 15–20 см. Энэ хотгор нь зүүн хойноос баруун урагш чиглэсэн хөндий тул байнгын салхи ууланд хаагдаж, уул–хөндийн салхи голлодог.

Олон жилийн дунджаар хамгийн бага температур нь –45.1°С, харин хамгийн их температур нь 38.4°С–д хүрсэн ба жилийн дундаж температур –6.43°С байжээ. Харин өдрийн дундаж температураар авч үзвэл хамгийн бага температуртай өдөр –40.9°С, хамгийн их температуртай өдөр 20°С–д хүрсэн байна. Эндээс харахад өдрийн болон жилийн температурын хэлбэлзэл ихтэй, ерөнхийд нь авч үзвэл хүйтэвтэр уур амьсгалтай байна. Үүнд тухайн нутгийн орших өргөрөг дэх нарны цацрагийн хэмжээ, эргэн тойрон орших уулс, чийгшлийн хэмжээ нөлөөлж байдаг.

6. УУР АМЬСГАЛ

25

Дархадын хотгорын цаг агаарын олон жилийн дундажыг Улаанбаатар хот, Орос улсын Иркутск, Япон улсын Asahikawa, Kumagaya хотын агаарын дундаж температуртай харьцуулахад хамгийн хүйтэн бүс нутаг болох нь дараах зургаас харагдана.

Мөн Дархадын хотгорт байрлах сумуудын агаарын жилийн дундаж температур нэмэгдэж байгаа нь экологийн орчин өөрчлөгдөх гол нөхцөл болж байгаа юм. Тус хотгорт уур амьсгалын дулааралтай холбоотойгоор жижиг нуур цөөрөм ширгэж алга болох, бэлчээрийн ургамлын нөөц хомсдох, бэлчээр талхлагдах, элсжих зэрэг сөрөг үзэгдлүүд нэмэгдсээр байна.

7. УСЗҮЙ Энэ нутаг байгалийн нөөцөд тооцогдох гадаргын ус элбэгтэй. Ус зүйн системийн хувьд дан ганц Хойд мөсөн далайн ай савын Шишхэд голын ай савд хамаарагдах маш нягт сүлжээ бүхий голуудааас бүрдэнэ. Эдгээрээс томоохон голуудад Тэнгис, Хөг, Мунгараг, Гуна, Багтаг, Арсай орно. Ихэвчлэн цэвдэгийн усны тэжээлтэй бөгөөд хур тунадас, мөнх цас мөсний ус ч оролцоно. Энд Бөөрөг, Догойлор, Түлэгтаг, Утраг, Цагаан нуур зэрэг рашаан ус элбэг байдаг.

Дархадын хотгор нь уур амьсгалын хувьд эрс тэс уур амьсгалтай боловч гүний ундрагатай булаг, рашааны ус нь өвлийн улиралд хөлдөлгүй ундран гарч байдаг.

2003 оны 07–р сарын 30–наас 2004 оны 07–р сарын 18–ны хоорондох булгийн усны дундаж температур нь 4.57°C байсан.

Харин тухайн жилийн хугацаанд булагийн усны хамгийн их температур нь 2003 оны 08–р сарын 02–ны 17:00 цагт 7.4°C, хамгийн бага температур нь 2003 оны 11–р сарын 05–ны 00:00 цагт 2.2°C байсан.

Мөн нэг өдрийн булгийн усны температурын хэлбэлзэл нь 2003 оны 10–р сарын 05–ны өдөр 3.4°C байсан.

26

27

№ Химийн агуулга (мг/л)Дээд

цагаан нуур

Дүүрэн нуур

Цэцэгт нуур

Товгийн түрүүний

нуур

Бургаст нуур

Төвхөн нуур

Хорт нуур

1 Хатуулга (мг–экв/л) 1.8 2.9 3.0 2.0 3.5 9.0 4.35

2 Кальцийн ион (Са2+) 3.0 12 4.0 11.8 46 60.12 40

3 Магнийн ион (Мg2+) 3.6 27.6 12 16.92 14.4 255.12 28.2

4 Хлорид ион (Сl–) 28 32 13 10 12 1024.8 14..5

5 Нитрат ион (NОз–) 0.83 0.909 0.63 1.27 1.18 3.05 0.909

6 Аммонийн ион (NН4+) 0.08 0.06 0.20 0.15 0.05 0.31 0.125

7 Нийт төмөр (Fе2++Fе3+) 0.64 0.58 0.20 0.01 0.07 0.05 0.13

8 Нитрит ион (NО2–) 0.01 0.02 0.002 0.006 0.005 0.02 0.002

9 Фторид ион (F–) 1.23 1.12 0.73 0.21 1.95 0.91 0.78

10 Гидрокарбонат ион (НСO3–) 175.6 173.6 101.3 180.5 120.5 2641.9 160.9

11 Сульфат ион (SO42–) 32.53 39.7 24 37.6 27.9 139.09 35.8

12 Эрдэсжилт 297.6 127.1 98.9 270.6 135.9 295.3 73.2

Гадаргын усны багагүй хэсгийг дээд намаг, хар усан тохойн ус эзлэх бөгөөд том, жижиг олон нууртай, гарал үүслийн хувьд ихэвчлэн үлдэц болон мөстлөгийн гаралтай нуурууд тохиолдоно. Хур борооны уснаас үүссэн тогтоолууд зуны

цагт элбэгшдэг бөгөөд удаан хугацаанд тогтвортой байж чаддаг. Зарим томоохон нуурын усны химийн найрлагыг дараах хүснэгтээр харуулав.

Ямаат уул нь Өлийн даваанаас зүүн хойшоо 10 орчим км–т Гунын голын хөндийд х.ө 50037’51’’ з.у 99012’8” солбицолд оршино. Энэ уул орчныхоо газраас нилээд өвөрмөц тогтоцтой бөгөөд Гунын гол руу хандсан тал нь эгц байц хадан хошуу үүсгэсэн, харин орой нь тэгшивтэр гадаргатай ой модтой. Энэ байц хошуу нь хэд хэдэн шовх оройтой нарийн давчуу хавцалаар тусгаарлагдсан ба суурь чулуулаг нь өгөршил, элэгдэлд хүчтэй өртсөн ил гарсан үелэг тогтоцтой. Энэ нь Дархадын хотгорт тогтож байсан эртний томоохон нуурын үйл ажиллагаатай холбоотой хурдас хуримтлагдах үйл явцын ул мөр бөгөөд үе давхарга бүр нь тус нутагт явагдаж байсан уур амьсгал, байгалийн хувьсал өөрчлөлтийн үр дүн юм.

Ямаат уулын ерөнхий тогтоц нь саарал, цайвар саарал өнгийн шохойн чулуу, элс хайрга холилдсон тунамал

хурдаснаас тогтох бөгөөд эдгээрийн үелэн тогтсон хөндлөн давхаргууд тод ажиглагдна. Мөн бороо, хайлсан цас мөсний усаар идэгдэж элэгдсэн жижиг хонхор нүх тогоо ихтэй бөгөөд энэ нь шохойн чулуу зэрэг усанд уусамтгай чулуулгаас тогтсон уулсын нэг онцлог хэлбэр болно. Ямаат уулын орчмоор тархсан хурдас чулуулгийн байдлаас үзвэл ихэвчлэн тунамал гаралтай хурдасууд зонхилж байгаа бөгөөд өгөршил элэгдлийн нөлөөгөөр эвдэрч бутарсан янз бүрийн ширхэгтэй, голдуу цайвар саарал өнгийн мөлгөр хурдас чулуулаг тархжээ. Улаан–Уул сумын нутгаар шохойн чулуу, фосфорит, нүүрс зэрэг барилгын болон түлшний ашигт малтмалуудын орд газрууд тогтоогдсон бөгөөд эдгээр нь байгалийн түүхийн эрт үед томоохон нуурын ай сав байсны баталгаа юм.

А. ЯМААТ УУЛ

28

29

B. УЛААН–УУЛ СУМ

30

31

Монгол улсын засаг захиргааны хуучин хуваариар Цэцэрлэг–Мандал уулын аймгийн Хөвсгөл далай–Дэлгэрхаан уулын хошуунд хамрагдаж байгаад 1931 онд Баянзүрх нэртэй бие даасан сум болжээ. Тэр үедээ 18 баг, 1151 айл өрх, 4000 гаруй хүн амтай, 109.6 мянган малтай томоохон сумдын нэг байжээ. 1933 онд Улаан–Уул, Баянзүрх нэртэй хоёр сум болгон хуваажээ. Улаан тайгын нэрээр нэрлэгдсэн Улаан–Уул сум нь 1 сая га нутагтай ба Улаан тайга, Хорьдол Сарьдагийн уулс, Өлийн ба Тоомын даваа, Бэлтэс, Гуна, Хөг, Шишхэд зэрэг томоохон голуудтай. Энэ сумын хамгийн өндөр уул Дэлгэрхаан уул

д.т.д 3095 м өндөр. Тус сум өндөр уулын ба тайгын бүсэд оршино. Ховор ан амьтнаар баялаг. Бал чулуу, чулуун нүүрс, фосфорит, шохойн чулуу зэрэг ашигт малтмалтай. Үүнээс Мунгуушийн чулуун нүүрсний ордын нөөц 2 сая орчим тонн гэж тогтоожээ. Мөн геологи хайгуулын судалгаагаар энэ сумыг хөнгөн цагааны хүдрийн 222 сая орчим тонн нөөцтэй гэж үздэг. Бэлтэсийн голын эхэнд орших Бөөстөгийн рашаан олон төрлийн өвчнийг анагаах чадвартай бөгөөд орон нутгийн хэмжээнд л ашиглагдаж байна. Сумын хүн амын ихэнхийг дархад ястнууд эзэлнэ. Одоогоор 4057 хүнтэй, 104747 мал тоологджээ.

С. ШИШХЭД ГОЛ

32

Шишхэд голын эх нь хойд өргөрөгийн 50°47’ зүүн уртрагийн 29°21’–ийн солбицолд оршдог бөгөөд нутгийн иргэд “Хоёр гол” гэж нэрлэх тохиолдол бий. Уг газар нь өмнө нь өндөрлөг газар байсан боловч он удаан жилийн явцад төв хэсгээрээ намхан болж өөрчлөгдөн, зах хэсгээрээ гинжин хүзүүвч шиг хэлбэртэй ой модоор хүрээлэгдэж хотгор хэлбэрийг үүсгэжээ. Уг газарт дэлхийн улаан номонд бүртгэгдсэн шивэр гүлмэр (Salamandrella Keyserlingu Dybows-ky 1870) амьдардаг бөгөөд та энд ирснээр шивэр гүлмэрийг харахаас гадна Шишхэд голоор загасчлах боломжтой юм.

33

D. ШҮҮРЭГТ

Баянбүрдийг тойрон хүрээлэх ой мод, булаг, цөөрмийн хослол нь Дархадын хотгорын өвөрмөц үзэсгэлэнт газар юм. Булгийн урд хэсэгт цөөрөм байх бөгөөд ойр орчим хэсэг нь 10 метр хүртлэх өндөр эргээр хүрээлэгдсэн байна. Уг газар нь орчны газраас бага зэрэг нам, хотгор газрын ёроолд цөөрөм бий болсон байх бөгөөд цөөрмөөс Доод цагаан нуур руу хандсан чиглэлтэй, мөн голын ойролцоо эгц эрэг ангал, ихээр тохиолдоно. Баянбүрдийн ойролцоох ойн хөрсний цэвдэг гэсэж булаг болж гарах бөгөөд үүнээс үүдэн цэвдэгт хөрс нь гэснэ. Үүний үр дүнд хөрсөнд суулт үүсэн хотойсноор хотгор газарт ус хуримтлагдан гол үүссэн гэж таамаглаж байна. Уг газарт өвлийн улиралд –40°С байна. Гүний усны температур нь 5.0°С (усны гадаргын температур 5.3 хэм) байгаа нь хөрсөн доор цэвдэг байхгүйг гэрчилнэ. Булгийн усны урсгалын хурдыг хэмжиж үзэхэд 7.38 м/с байв.

34

Улаан Уул сумаас ойролцоогоор 2 цаг явж хүрэх газарт усаар баялаг баян бүрд (Oasis) байрлана. Баян бүрд нь з.у 99°21’3011, х.ө 50°59’40’’–д байрлана.

35

36

Дээд түрүүний бэгэлцэг нь Дархадын хотгорын өмнөд хэсэгт ойролцоогоор д.т.д 1550–1650 м өндөрт, зүүнээсээ баруун тийш 30–60 км өргөнтэй, хойноосоо урагшаа ойролцоогоор 59 орчим км урттай 2500 км2 талбайг эзлэн оршино. Энэ бэгэлцэгийн хойд хэсгээр Доод нуур, Шишхэдийн голын усны ай сав газар зэрэгцэн оршино. Тус бэгэлцэгийн гeологийн бүтцэд архeй, протeрозойн үeийн хувирмал чулуулаг зонхилох бөгөөд уулын бэл хормойгоор тархсан дөрөвдөгчийн хурдас хуримтлал дотор морeны хурдас холилдон тархсан байна.

Дархадын хотгор тeктоникийн бүтцийн хувьд хагарлын хөндийд байрладаг учир энэ нь тус бэгэлцэгийн гарал үүслийг тодорхойлоход чухал үүрэгтэй. Тус хотгорын 2 талаар хүрээлж байгаа уул нурууд нь тeктоникийн хөдөлгөөний нөлөөгөөр дээш өргөгдөн, дунд хэсгээрээ хотойж доош суусан хэсэг нь одоогийн энэ хотос газар юм. Ийм хэлбэрийг тeктоникийн хотос гэх ба тус хотгорын гeологийн болон гeоморфологийн бүтцээс харахад ийм хотос Байгаль нуурын хагарлын бүсэд элбэг байдаг учир Байгалийн тeктоникийн бүтцийн үргэлжлэл мөн гэж үзэж болно.

37

38

39

Шүүрэгт булгийн ойролцоох намгархаг газар бүхий 10м2

талбайд, өндрөөрөө 2–3 метр хоёр бөөрөг байдаг. Энэ хоёр бөөргийн орой хэсэг өргөнөөрөө 50–60 сантиметр, уртаараа 10 орчим метрт бараг ургамалгүй байх ба хагаралууд цөөн ажиглагдана. Тиймээс уг газарт одоо ч цэвдэгт үзэгдэл явагдаж байгааг харуулж байна.

Цэвдгийн нэг бөөрөгийг сонгон авч хэмжээ, хэлбэр болон хөрсний зүсэлт хийж үзэхэд газрын гадаргаас доош 1.45 метрийн гүнд мөс биш цэвдэгт чулуулаг тохиолдож, хөрсний үе давхаргад шаварлаг хурдас зонхилж байв. Энэ шаварлаг хурдас нь хөрсний үе давхаргын ихэнх хэсгийг бүрдүүлэх бөгөөд дээд хэсгээр чийгийн хангамж сайн учир өвлийн улиралд цэвдгийн бөөрөг олноор үүснэ. Цэвдгийн бөөрөг нь Аляска зэрэг хүйтэн бүсүүдээр тохиолдох ба Дархадын хотгорт орших эдгээр бөөрөг нь тус нутгийн байгалийн өвөрмөц тогтоцын нэг юм.

E. ЦАГААН НУУРЫН РАШААН

40

Цагаан нуурын рашаан нь толгой, чих, хамар, хоолой, дотор эрхтэн, зүрх, ходоод, үе мөчний өвчнийг анагаах үйлчилгээтэй. Энд зуны 7–8 дугаар сард түр сувилал ажилладаг бөгөөд иргэд 2–3 долоо хоногийн хугацаатай сувилуулахаас гадна амарч, алжаалаа тайлахаар ирдэг.

41

42

43

44

45

46

47

F. РЕНЧИНЛХҮМБЭ СУМ

48

Ренчинлхүмбэ сум нь 8850 км2 нутагтай ба үүний 2910 км2 нь хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газар, 35% орчим ой эзэлнэ. Сумын төв нь аймгийн төвөөс хойшоо 265 км, Улаанбаатар хотоос 998 км зайтай. Ренчинлхүмбэ сум анх 1931 онд байгуулагдсан. Жумирлаг, Хорьдол Сарьдаг, Ренчинлхүмбэ уулын ноён шовх сарьдаг, Уртрага, Жар, Хушт, Өл, Живаагийн их даваа нуруу, Дүүрэн, Дээд нуур, Онгон, Цэцэгт, зэрэг их уст нуур цөөрөм, Хөг,

Ивэд, Шишхэд, Ходон, Шарга, Арсай, Хогорог, зэрэг түргэн урсгалт 50 гаруй голтой. Уур амьсгал нь эрс тэс, заримдаа –50°С хүрдэг. 2010 оны байдлаар хүн ам нь 4649 ихэнхийг дархад яст ан эзэлнэ. 126474 малтай (2010). Дархадын ууцан сүүлт хонь, хогорогийн монгол үхэр, дархадын цагаан адуу зэрэг нутгийн шилмэл омгийн малаараа алдартай.

49

G. ТОВГИЙН ТҮРҮҮ

50

ТОВГИЙН НУУР Ренчинлхүмбэ сумаас хойшоо 18 орчим км–т модоор хүрээлэгдсэн урсгал нуур бүхий хотос бий. Энэ нь Товгийн нуур бөгөөд ой, нуур, намаг, цэвдэг, элсэн хуримтлал нэг дор зэрэгцэн орших үзэсгэлэнт газар юм. Энд янз бүрийн хэмжээтэй 15 орчим бөөрөг байх ба цэвдэгт үзэгдэл тод илэрдэг онцлог газар болно. Энэ үзэгдэл нь уг газрын өвөрмөц ландшафтыг бүрдүүлэх ба үүний зүүн хойд хэсгээр тархсан элсэн хуримтлал нь нүүн шилжиж талбай нь ихэссээр байна.

51

52

53

54

55

ЦЭВДГИЙН БӨӨРӨГ

Олон жилийн цэвдэг тархсан нутгаар хөрсний өнгөн хэсэг гэсэж усаар хэт ханадаг. Ийм хөрс өвөл хөлдөхдөө овойж өргөгдөн довцогуудыг үүсгэнэ. Хөрсний дээд хэсэг хөлдөхөд энэ хөлдүү хөрс, олон жилийн цэвдэг хоёрын завсар хөлдөж амжаагүй ус их даралтанд орно. Энэ ус аажмаар хөлдөхөд дээр нь орших хөлдүү хөрс төвийж дээш өргөгдөн бөөрөг (pingo) үүснэ.

CLAY

CRANULAR ICE

ICE

56

57

58

59

ЦЭВДЭГТ ХӨРСНИЙ ГЭСЭЛТ

60

Дэлхийн дулааралтай холбоотой цэвдэг хайлах үзэгдэл хурдсаж хөндийлжийн гаралтай жижиг нуур үүсэж байна.

61

62

ЦӨЛЖИЛТ

Товгийн түрүүний нуурын урд болон баруун урд хэсгээр цөлжилтийн үйл явц эрчимжиж байна. Баруун талын зурагт 1986–2001 оны хооронд авсан “Landsat” хиймэл дагуулын зурагнуудыг эмхэтгэн нийлүүлж, тайлал хийж боловсруулсан.

Энэ зурагт цагаан өнгөөр дүрсэлсэн хэсэг нь цөлжилт явагдаж буй бүс юм. Харин зүүн талын зураг нь 2004 онд моторт шүхрийн тусламжтайгаар агаараас авсан зурагнууд болно.

63

Н. ХОТОН ГОЛ

ШИВЭР ГҮЛМЭР Шивэр гүлмэр нь дэлхийн улаан номонд бүртгэгдсэн ховор хоёр нутагтан амьтан юм. Уг гүрвэл нь Сибир, Уралын нуруу, Камчаткын хойг, Японы Хоккайдо арал зэрэг хүйтэн газруудаар амьдардаг. Биеийн урт нь ойролцоогоор 10 см, өргөн нь 2 см орчим хэмжээтэй амьтан юм.

Дэлхийн дулаарал явагдаж буй өнөө үед шивэр гүлмэр нь хүрээлэн буй орчны балансыг тэнцвэржүүлэн экосистемд нэн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.

Зурагт үзүүлснээр Шивэр гүлмэр нь ус, мод ихтэй сэрүүн газар амьдардаг.

64

I. ОНГОН ТОЛГОЙ

65

Эрт үеэс Дархадууд Онгон толгойн ойролцоо нутаглаж, тахин шүтэж ирсэн бөгөөд хорьдол Сарьдагийн нурууг давж өвөлжөөд, хаваржаа, зусландаа нүүж ирэхдээ энэ толгойн 13 овоог тахиж, идээ будаа өргөн бэсрэг наадам зохиодог уламжлалтай байжээ.

Онгон толгой нь энэ орчиндоо нилээд өндөрлөг учир орчны төрх байдал тодорхой харагддаг.

J. ЦЭЦЭГТ НУУР

66

Ренчинлхүмбэ сумын төвөөс чанх хойш 45 км орчим зайд Ходон голын хойд хөндийд цэнгэг устай жижигхэн нуур байдаг. Нуурын урт, өргөн 0.5 км орчим бөгөөд нуурын ус эзлэх талбай 2.52 км юм. Нуурын ус нь тийм гүн биш эрэг орчим 1–1.5 метр юм. Энэ нуур гадагш дотогш урсгалгүй. Өнөөгийн дэлхийн нийтийн дулааралтаас болж усны түвшин багасах хандлагатай байгаа. Нууранд бөлбөө хэмээх нэг зүйлийн цэцэг ургадаг бөгөөд энэ цэцэг нуурын эрэг орчмын болон гүехэн хэсэгт ургадаг. Нуурын ёроолоос

0.8–1.1 метр өндөр урган нуурын мандал дээр гарахад том ногоон навчууд наран мандахад дэлбээлж дотроос нь хурц тод өнгийн ягаан, цагаан цэцэг гарна. Үүнийг харахад нуурын усан мандалд том далбагар ногоон навч дэвсэж, дээр нь өнгийн цэцэг тавьсан юм шиг үнэхээр сэтгэл бахдам үзэсгэлэнтэй байдаг. Бөлбөө цэцэг өглөө бүр дэлбээгээ нээж орой бүр хумидаг. Байгаль дэлхийн энэ өвөрмөц сонин бүтээл гадаад, дотоодын жуулчдын сонирхлыг татдаг юм.

67

K. ТАЛЫН НУУР

68

Цэг Ургамлын нэр Өнгө

A Agrostis mongholica Улаан

B Carex duriuscula Шар

C Puccinellia, Cirsium Ягаан

D Poa pratensis Улбар шар

E Blysmus rufus Ногоон

69

Талын нуурын диаметр нь ойролцоогоор 1.2 километр юм. Энэ нуур нь Дархадын хотгорын хойд хэсэгт байрлах бөгөөд 1980–аад оноос эхлэн нуурын цутгал голын эрэгт нуралт үүсэж нуурын усны хэмжээ багассан.

Хоёр дахь зураг нь 2006 онд хөөргөсөн ALOS хиймэл дагуулын мэдээлэл бөгөөд үүгээр усны гадаргын хэсгийг нарийвчлан тогтоох боломжтой юм.

Нуурын усанд автаж байсан хэсгээр ургамлын бүрхэвч үүсч ихээхэн талбайг эзэлжээ. Үүнийг моторт шүхэр ашиглан RGB туяагаар ялган зураглаж үзэхэд нуурын талбай хэрхэн өөрчлөгдсөн нь харагдаж байна. 2 дахь зургийг 10 орчим метрийн өндөрт орших эргээс авсан бөгөөд энэ нь зөвхөн эрэг орчмын ургамлын бүрхэвчийг харуулах ба төв хэсгийн ургамлыг ялгах боломжгүй. Ийм учраас эрэг орчмын ургамлыг нарийвчлан тодорхойлох замаар бичиглэл хийж өнгөөр ялган дүрсэлсэн.

L. ТӨВХӨН НУУР

70

Нутгийн ардууд энэ нуурын хужирыг цай, унданд өргөнөөр хэрэглэсээр иржээ. Энэ хужир нь ходоод, гэдэсний халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, анагаах үйлчилгээтэй. Нуурын эрэг орчмын хөрс нь шүлтлэг орчинтой, цайвар өнгийн тунамал хурдаснаас тогтоно. Нуурын ус нь унданд хэрэглэхэд тохиромжгүй бөгөөд энэ нутгийн бусад нуураас химийн найрлагаараа ихээхэн ялгаатай.

НайрлагаАгуулга

(мг/кг)

10%–ийн хөрсний усан ханд

К 2710

Са 2380

Mg 24800

Na 3540

Fe 31100

Mn 505

Cl 202

NO3 10.2

рН 10.0 (24°С)

S 32.3

Чийг 14.1%

71

M. ЦАГААН НУУР

72

73

Энэ сумын нутаг нь 1985 он хүртэл Ренчинлхүмбэ сумын нэг баг байв. Ренчинлхүмбэ сумын цаа буга, ан агнуурын аж ахуйг түшиглэн тус сумыг 1985 онд байгуулжээ. Сумын нутаг дэвсгэр өндөр уулын тайгын бүсэд оршино. Сумын баруун хойд хэсгийн ихэнх нь өндөр уул тайга, хөвч ой мод, өргөн гол мөрөнтэй, бараг ашигладаггүй зэлүүд нутаг юм. Нутгийн хамгийн өндөр цэг нь 3065 м өндөр Хойд Агарын оргил юм. Нутгийн өмнөд хэсэгт доод Цагааннуур, Тарган нуур, Дүүрэн, Бургаст, Мануулт, Цойцон, Хазаарт зэрэг олон том жижиг нуур, хойд хэсгээр өндөр уулс тайгыг сүлжсэн Шишгэд, Тэнгис, Бус, Сариг, Жамсай, Жолго зэрэг олон голтой.

Сумын нутаг дэвсгэр 540.8 мянган га юм. Ой модоор баялаг бөгөөд аймагтаа эхний байранд ордог. Сумын нутагт Бярангийн ногоон хаш гэдэг үнэт чулууны орд газар байдаг. Байгалийн ашигт малтмалаар баялаг боловч бараг судлагдаагүй. Энэ нутгийн гол, нуур дархадын цагаан загас гэж алдаршсан нэгэн зүйлийн загасаар баялаг юм. Сумын хүн амын зонхилох хэсэг нь дархадууд бөгөөд 30–аад хувийг цаатан иргэд эзэлдэг. Сумын хүн амын бүрэлдэхүүний нэг онцлог нь цаатан иргэд юм. Цаатангууд түрэг гаралтай, уйгур хэлтэй, соёд урианхай юм. 2010 оны статистикийн мэдээнээс үзвэл хүн амын тоо 1411 байсны 269 нь цаатан байжээ

74

ЗАГАСНЫ АЖ АХУЙ Дархадын хотгорын нуур, голууд нь Хойд мөсөн далайн ай савд багтана. Голын сүлжээний нягтшил ихтэй, ихэнх нуурууд нь урсгалтай учир загасны төрөл зүйл, нөөцөөр ихээхэн баялаг. Дархадын хотгорын загасны аймгийн талаарх олон судлаачдын бүтээлд тэмдэглэгдсэнээр Цагаалжтаны баг, Хулдын овгийн тул,зэвэг, Цагаанзагасынханы овгийн цагаан загас, жарга, Хадрангийн овгийн шивэр хадран, Мөрөгтөний баг, Мөргийн овгийн ердийн варлан, Яралжийн овгийн сахалт эрээлж,Сагамхайтаны Хутарынханы овгийн ердийн хутар гэх 8 зүйл загас тархжээ.

74

75

Hucho tamen

Brachymystax Lenok Coregonus pidschian

Thymallus arcticus

Дархадын хотгорын Шишгэдийн сав газрын олон нууруудаас 1970-аад оноос эхлэн загас агнаж байсан бөгөөд цагаан загасны нөөцөнд тулгуурлан анх Цагааннуур сумын суурин дээр 1942 онд аймгийн хүнсний үйлдвэрийн харьяа загасны цех байгуулагдан ажиллаж байжээ. 1956 онд Ренчинлхүмбэ сумын 2 дугаар багийн нутаг Хогорогын аманд загасны үйлдвэр байгуулжээ. Энэ үед мориор загас агнуур явуулж 1956–1970 онд 60.3–190.5 тонн, 1970–1980 онд 43.9–158.6 тонн, 1980–1990 онд 40.0–50.0 тонн загас олборлож байсан.

Тухайн үед 190 гаруй ажилчидтай, 2 бригадтайгаар үйл ажиллагаагаа явуулж байсан байна. 1962 оноос загасны үйлдвэр нь агнуурын аж ахуй болон өргөжиж загас, ойн булга агнах аж ахуй эрхлэн жилд дунджаар 350–500 ширхэг ойн булга агнан улсад нийлүүлж байсан баримт байна. Одоогоор загасны үйлдвэрийн үйл ажиллагаа зогссон бөгөөд тусгай зөвшөөрлөөр нутгийн иргэдэд загас агнах эрх олгож байна.

Монгол улсын засгийн газраас Тува улсаас дүрвэн ирсэн цаатан иргэдийг нутаг заан “ойн ба загасны аж ахуй”–г байгуулан суурьшуулсан нь одоогийн Цагаан нуур сум

юм. Тус аж ахуйн захиргааны байр болгон энэхүү зураг дээрх байшинг барьж өгч байсан ба энэ байшин одоо Цагаан нуур сумын төвд байдаг.

76

N. ЦААТАН АРДУУД

77 77

78 78

79

80 80

Сонсоорой,сонсоорой,миний морь

Сонсоорой,сонсоорой,миний баавгай

Миний шувууд ирээрэй

Хар үүлтэй хамт нис,миний хэрээ

Есөн тэнгэрээс нисч,цусан нүдэт хэрээ,хүүр идэх амьтан

Өдөр ч шөнө ч нисч эх газрыг үнэрлэн тойрно,миний хар саарал ёл

Аа үзэсгэлэнт тэнгэрийн багана,хүний цус ууж,зэрлэг амьтны мах идэх амьтан

Чи тайга,уудам тайга.Чи үргэлжид цэцгэн дунд байна

2толгойтой,бараан эзэн,чиний нэр хүнд талархлыг дуулъя,Миний ээж намайг авраач

Чи миний морь,хар амтай,хүрэн амтай морь,бэлэн үү?

O. БӨӨ

81 81

Бөө бол лам биш, аль ч давхаргад харъяалагддаггүй, ямар ч онцгой эрх эдэлдэггүй. Тэд нар малчин ард. Бөө гэдэг бол мэргэжил биш, өөрөөр хэлбэл дан бөөгөөрөө мэргэшсэн бөө байдаггүй. Бөө бол хүн болон янз бүрийн сүнсний хооронд байдаг, жуучлагчийн үүрэг гүйцэтгэгч.

Бөө бөөлөхөөсөө өмнө дув дуугуй тамхиа л татна. Эргэн тойрны хүмүүс ч мөн яриа өрнүүлж болохгүй. Зарим бөө ус уудаг, ингэхдээ усыг цус болгон хардаг. Эргэн тойрны хүмүүс хэнгэрэг болон хувцас хэрэглэлийн өмнө нь арц уугиулна. Дараа нь хэнгэрэгээ халаана. Хэнгэрэгийг бүрсэн арьс нь чийг даасан учраас сөөнгө, нам дуу гаргана. Иймээс өндөр, цангинасан дуу гаргахын тулд галд барина. Ингэж байх зуур бөө нь хувцасаа өмсөж, толгойн чимэглэлээ зүүнэ. Өмсгөл нь арьсаар хийсэн нөмрөг бөгөөд хонх зүүж унжуулна. Нөмрөг нь бөөгийн морь нь болдог. Морьны дэл, сүүлний үсээр нөмрөгөө чимэдэг. Бөө нь хийсвэрээр морио унаад, бөөлж эхэлнэ. Хэнгэрэгийг ч мөн бөөгийн морь гэж үздэг. Өмсгөл, хэнгэрэг, толгойн гоёл нь өөрийн тус тусын утга учиртай. 2 нарийн унжлага бол могой бөгөөд бөөг морио унаад явж байхад дайснаас хамгаалдаг. Толгойн гоёлын 2 жижиг унжлага бол бөөлөх үед бөө нүдээ аньдаг боловч, морь унасан үедээ түүнийг нүд болгодог хардаг. Толгойн гоёлын өд бол хамгаалагч шувууны билэгдэл юм. Бөө нь зүүн гартаа хэнгэрэгээ барьж, цохиураараа алгуурхан хэнгэрэгээ балбаж эхэлнэ. Сүнс дуудаж байна. Намуухнаар дуу аялан, сүнсэнд хандаж туслахаар ирэхийг залбиран хүснэ. Бөөлөх зорилго янз бүр байдаг. Энд нэг бөөлөх дууны жишээ харуулъя.

9.ДАРХАДЫН ХОТГОРЫН ОЙ

Монгол орны ой хөвч Хангай, Хэнтий, Хөвсгөл, Монгол Алтайн уулсын системд байрлах ба тэдгээрт голдуу шинэсэн ой зонхилно. Монгол улсын ойн сангийн талбай 18.8 сая га буюу нутаг дэвсгэрийн 12.03%–ийг эзэлдэг. Тус улсын ойн сангийн талбайн 25 орчим хувь буюу 4.2 сая га талбай Хөвсгөл аймгийн нутагт ноогдох бөгөөд Дархадын хотгорын бүс нутгийн 897.7 мян.га талбай нь ойтой юм. Үүнээс 407.2 мян.га Улаан–Уул суманд, 283.2

мян.га Рэнчинлхүмбэ суманд, 207.3 мян.га талбай нь Цагаан нуур суманд тус тус ноогдож байна. Энэ нь Хөвсгөл аймгийн нийт ойн сангийн 21.4% юм. Дархадын хотгорын ойн зүүн өмнөт хэсэг нь Монгол орны ой ургамалжилтаар Төв Хангайн хошуунд, баруун болон хойт хэсэг нь доод Шишхэдийн ой ургамалжилтын хошуунд хамаарна. Энэ хошуунд дэд таг, тайгажуу, уулын тайга гэсэн өндрийн бүслүүр ялгарна.

82

83

Ойн энэ бүсэд Шишхэд голын ай сав, Улаан тайгын нуруу, Дэлгэр–Мөрөний ай сав хамаарна. Энэ бүслүүр д.т.д 1600–2100 м–ийн хооронд байх ба уулын бүх хажуу ой модтой. Энд дэд тагийн сийрэг ой ба уулын тайгын ой гэсэн ой ургамалжилтын хоёр бүслүүр илэрнэ. Дэд тагийн ой боролжит хагт ба хагт–ногоон хөвдөт хушин ойгоос бүрдэнэ. Тайгын ой ногоон хөвдөт (алирс–ногоон хөвд, шивлээ–ногоон хөвдөт) шинэстэй ба гацууртай хушин ойгоос тогтоно. Дэд тагийн тэрэлж–ногоон хөвдөт шинэсэн ой уулсын хоорондох өндөрлөг газруудын хойшоо харсан арын ойн дээд хязгаарыг үүсгэн тархана. Тайгын цэвдэгт, карбонаттай, хүлэрхэг, чийглэг хөрстэй. Ойн сэргэн ургалт сул. Сөөгөнцөр–ногоон хөвдөт хуш шинэстэй ба гацууран ой нь уулын хойшоо харсан араар гол, горхины хөндий хүртэл тархана. Шишхэд голын эхэнд орших голын хөндийн гацуур бүхий шинэсэн ойд өндрийн хоёр ялгаа илэрнэ. Энэ газар нь Дархадын хотгорын зүүн урд хэсэгт (Улаан уул сумаас зүүн хойш 25 км зайд) х.ө 50°57’, з.у 99°23’ солбицолд орших Шишхэд голын эх буюу хоёр голын бэлчир дэх голын хөндийн гацуур бүхий шинэсэн ой болно.Татмын ой мод ус зохицуулах, хадгалах, хөрс хамгаалах үүрэгтэй тул сайтар хамгаалах нь зүйтэй.

Дархадын хотгорын Хогорогийн Зүрх уулын шинэсэн ойд өндрийн хоёр ялгаа илэрнэ. Энэ газар нь Дархадын хотгорын баруун хойт хэсэгт (Ренчинлхүмбэ сумаас баруун хойш 90 орчим км зайд) х.ө 51°28’63’’, з.у 99°37’956’’ солбицолд орших Шарга, Хогорогийн голын эх авсан Хогоргын зүрх уулын шинэсэн ой болно. Дархадын хогорогийн зүүн хойт хэсэгт (Ренчинлхүмбэ сумаас зүүн тийш 20 орчим км зайд) х.ө 51°04’6’’ з.у 99°45’18’’ солбицолд орших Арсайн голын эх авсан Өлгий уулын шинэсэн ойд өндрийн ялгаа тод харагдана.

84

Дархадын хотгор нь ой–ургамалжилтын хувьд Төв Хангайн ой–ургамалжилтын бүсэд хамаарна. Ой мод нь зөвхөн уулсын ар хажууд байрлана. Энд уулын хээр өргөн тархах ба уулсын өмнө зүгийн хажуу, тэрчлэн уулын хойт зүг зовхисын хажуугийн доод бэлийг эзэлнэ. Ой үүсгэгч сибирь шинэс дангаар ноёлж, зарим газарт сибирь хуш оролцдог ба гацуур, нарс нэн ховор байдаг зэрэг нь эндхийн ой модны онцлог юм.

Дархадын хотгорт тайгажуу шинэсэн ойн өндрийн бүслүүрийн цогцолбор зонхилон, дэд тагийн ой бараг хааяагүй тархсан байдгаараа онцлог юм. Уулын тайгын ой үнэн хэрэгтээ их хэмжээгээр байдаггүй. Эрчимийн нуруу ба Хорьдол Сарьдагийн нуруунд тэдгээр нь багахан

талбайгаар хааяа тохиолдоно. Хорьдол сарьдагт дэд тагийн ой д.т.д 1900–2300 м–т тархана. Энд сөөгт, хагт, хөвдөт хэвшинжийн 5–р бонитетийн 0.3–0.4 өтгөрөлтэй хуш, шинэсэн ой зонхилно. Дархадын хотгорын өмнөд хэсгийг хүрээлэн байгаа уулсаар д.т.д 1700–2000 м өндөрт тайгажуу шинэсэн ойтой. Ойн модод дунд зэргийн бүтээмжтэй, олон үе удамтай, шигүү ургана. Ойн сэргэн ургах үйл явц эх ойнхоо дотор муу биш, байгалийн сийрэгжилт ихээхэн удаан явагддаг. Ойн өтгөрөл 0.6–0.8 хүрнэ. Сэргэн ургалт 1 га–д 3.0–4.0 мянган ширхэг, зарим газарт 10–15 мянган зулзаган шинэс тохиолдоно.

85

Өвөлжөө ХаваржааЗуслан Намаржаа

Нүүдлийн чиг

ТАНИХ ТЭМДЭГ

МАЛЧДЫН НУТАГ СЭЛГЭЛТИЙН ЗАМНАЛ

86

10.НҮҮДЛИЙН ЧИГЛЭЛ

Дархадын хотгорын малчдын нүүдэл, суурьшлыг судалсан бидний судалгаагаар Ренчинлхүмбэ, Улаан–Уул сумын ихэнх малчид 10–р сарын эхээр өвөлжөөндөө буух ба зуслангаас өвөлжөө хүртлэх дундаж зай 50–170 км байна.

Өвөлдөө уулсын ам, нөмөр нөөлөг бүхий өндөрлөг газраар, зундаа Дархадын хотгороор голлон зусна. Намар, хаврын улиралд, зуслан өвөлжөөндөө хүрэх зам дагуу улирлын цаг агаарын байдлаас шалтгаалж нүүдэллэдэг.

Нүүдэллэх хугацаа 6–7 хоног, ихэвчлэн ердийн хөсгөөр нүүх ба 10 хоногоор ч нүүдэг. Нүүдэлч малчид олон зууны турш байгалийн эрхшээлд байж, бэлчээрийн малын онцлогт тохируулан орон зай, цаг хугацаагаар зохицуулан мал аж ахуйг эрхлэх гаэар ашиглалтын онцлог хэлбэр бол нүүдэл юм.

87

88

11.ХӨВСГӨЛ НУУР

Хөвсгөл нуурын нэр нь түрэг хэлээр Кеп Сү Кель буюу “Хөх устай нуур” гэсэн үг. Урт нь 133.4 км, өргөн нь 39.5 км, нуурын арлуудыг оролцуулахгүйгээр усан гадаргын талбай 2612 хавтгай дөрвөлжин километр. Нуурын хамгийн их гүн далайн Хүйс арлын баруун өмнө 245.7 метр. Тектоникийн хотост тогтсон уулын нуур учраас эргийн байдал харьцангуй их хэрчигдсэн, булан тохой, арал хойг, хадан хясаа элбэгтэй байна. Нуурын баруун талаар 3000–3200 метр өндөр Хорьдол Сарьдаг, Баяны нуруу зэрэгцэн орших бөгөөд эдгээр уулсын нуур талын хажуу эгц юм. Баяны нуруунаас хэд хэдэн жижиг том хошуу нуур руу түрж ордогоос Дулаан уул (харьцангуй өндөр нь 200 орчим метр) хамгийн том нь болно. Эрт цагт арал байсан энэ хойгийн зүүн хажууд татралтын хэд хэдэн дэнж тод илэрнэ. Нуурын баруун талын уулсын орой хяр нуурын эргээс төдий л холгүй (5–10 км) орших тул урсгалын хурд ихтэй, жижиг гол, горхи элбэг ба тэдгээрээс 17 нь байнгын урсгалтай юм.

Зүүн эргийн уулс нь бөмбөгөр хавтгай оройтой ерөнхийдөө тавиу урт хажуутай. Нуурын зүүн эрэгт 30 орчим гол горхи цутгана. Тэдгээр голуудын хөндий адаг руугаа өргөн тавиу болдог тул нуурын эргийн байдал тэгш талархаг болж намаг шавар газар сайгүй тархахаас гадна булангууд үүсгэсэн байдаг. Нуурын хойд талд хамгийн өндөр Мөнх Сарьдагийн нуруу орших бөгөөд түүний бэл хормой нуурт тулж 40–50 метр өндөр хүрмэн дэнж үүсгэсэн байдаг.

89

Хөвсгөл нуурын хотгор урагшаа улам нарийсаад Хатгал сумын орчим урт нарийхан булан үүсгэх ба тэндээс Эгийн гол эх авч урсана. Дээр дурьдсанаас үзвэл Хөвсгөл нуур 46 гол горхийг нийлүүлэн авч, 5300 км2 талбайгаас усжина.

Хөвсгөл нуурт Хадан хүй, Модон хүй, Далайн хүй, Бага хүй гэдэг дөрвөн арал байгаагаас хамгийн том нь түүний төвд буй Далайн хүйс арал болно. Уг арал нь усны мандлаас дээш 126 м өндөр 3 км урт, 2 км өргөн 5.8 км хавтгай дөрвөлжин км талбайтай, ойгоор битүү хучигдсан үзэсгэлэнт арал бөгөөд эргийн шугамын урт 8.5 км хүрнэ.

90

Цутгал голуудын булан тохойноос бусад эргийн зурваст нуурын ёроолын хажуу маш эгц учраас эргээс ердөө л 1–2 км зайд усны гүн 100–200 м болно.

Хөвсгөл нуур их гүнзгий учраас зуны богино хугацаанд зөвхөн 50 м хүртэлх өнгөн хэсэг бүлээснэ.

Жишээлбэл: 8–р сард усны гадаргад 9.6 градус, 10 м гүнд 8.9 градус, 25 м гүнд 7.2°C, 50 м гүнд 4.6°С, 100 м гүнд 3.9°С, 200 м гүнд 3.7°С байжээ. Хөвсгөл нуур 9 сарын сүүлчээс эхэлж хөлдсөөр 11–р сарын сүүлийн хагаст бүрэн хөлдөж, 5 сард мөс ханзрах боловч 6 сарын эхээр мөстэй байх нь цөөнгүй юм.

Хөвсгөл нуурын усны эрдэсжилт маш бага, ионуудын нийлбэр 190–210 мг/л ба зөөлөн устай, усны хатуулаг чанар 2.3–2.5 мг/экв байна. Голлох ионы байдлаар Хөвсгөлийн ус гидрокарбонат ын кальцийн бүлэгт багтана.

Хөвсгөл нуурын ай савыг 1992 онд Тусгай хамгаалалтанд авсан ба байгалийн цогцолбор газрын ангилалд багтана. Байгалийн унаган төрхөө харьцангуй сайн хадгалсан, түүх, соёл, шинжлэх ухааны болон танин мэдэхүй, экологийн хүмүүжилд ач холбогдол бүхий улсын тусгай хамгаалалтад авсан газар нутгийг байгалийн цогцолборт газар гэнэ. Байгалийн цогцолборт газрыг байгалийн хэв шинж, ургамал, амьтны аймгийн байршил, түүх, соёлын дурсгалыг нь хадгалах шаардлага, аялал, жуулчлал хөгжүүлэх нөхцөл зэргийг харгалзан онцгой, аялал, жуулчлалын, хязгаарлалтын бүсүүдэд хуваана.

Хөвсгөлийн ай савд 59 зүйлийн хөхтөн амьтан, 244 зүйл шувуу, 750 зүйл ургамал байдаг. Ургамлын 60 орчим төрөл нь эмийн ургамал юм. Ой тайгад нь булга, ойн солонго, нохой зээх, шилүүс, хүдэр, хандгай, хүрэн баавгай, зэрлэг гахай, бор гөрөөс, халиун буга, хэрэм, хадны суусар, өмхий хүрэн, мануул, хярс, ирвэс, үнэг, чоно, цаа буга, аргаль, янгир зэрэг амьтад амьдардаг. Гангар хун, явлаг сар, алтайн хойлог, итэсгэн цахлай, хар тоншуул, сондор гургалдай, монгол болжмор, ятга шаазгай, дагуурын ятуу зэрэг Улаан номонд нэн ховор гэж тэмдэглэгдсэн шувууд бий. Хөвсгөлийн ай сав газрын 28 хувийг ой мод эзэлдэг бөгөөд 255 420 га талбайг хамран улиангар, хус, анхилуун улиас, сибирийн гацуур, сибирийн шинэс, эгэл нарс, сибирийн хуш, сибирийн жодоо ургадаг.

91

Хөвсгөл нуурт 1934 онд 200 морины хүчэн чадалтай усан онгоцыг шинээр угсарч ажиллуулсан байна. Улмаар 1961, 1962 онд 500 тонн даацтай, дээд тавцан руу ачаа барааг цахилгаанаар буулгадаг, 300 тонн шингэн онгоцыг шинээр угсарч ажиллуулсан байна. Улмаар 1961, 1962 онд 500 тонн даацтай, дээд тавцан руу ачаа барааг цахилгаанаар буулгадаг, 300 тонн шингэн түлшийг шахах сорох үйл ажилгааг 5 цагийн дотор хийдэг “Ургац–2” чиргүүл онгоцыг ашиглалтанд оруулсан юм. Сүхбаатар онгоц нь нэг удаагийн тээврээр 1200 тонн ачаа тээвэрлэх ба 135 км замыг 12 цагт туулна. Одоо ашиглаж байгаа “Сүхбаатар” усан онгоц нь 1985 оноос эхлэн Хөвсгөл нуурын усан

замын тээвэрт явж эхэлсэн ба 40 жил ашиглах хугацаатай, орчин үеийн автомат удирдлага бүхий 800 морины хүчтэй дизель хөдөлгүүртэй, 1800 тонн ачаа чирэх чадалтай, цагт 20–22 км хурдалдаг, манантай үед 24 метрын радиусын дотор ус, хуурай газрыг ялгаж харах, 50 метр хүртлэх гүнд хэмжих эхолакатортай зүтгүүр онгоц юм. Хөлөг онгоц нь 41 метр урт, 8.5 метр өргөн, 10 метр өндөртэй, үндсэн хөдөлгүүрээс гадна 25 квт цагийн хүчин чадалтай 2 дизель станцтай, 60 тонн багтаамжтай түлшний савтай, 6 тоннын багтаамжтай бохирын сав, хуурай болон ахуйн хаядлын савтай хөлөг онгоц юм. “Сүхбаатар” усан онгоцыг одоогоор аялал жуулчлалд ашиглаж байна.

92

12.ДАРХАДЫН ХОТГОРЫН ГОЛЛОХ УРГАМЛУУД

larix sibirica Ldb. (Сибир шинэс)

Juniperus sibirica Burgsd. (Сибир арц, ямаан арц)

Ephedra monosperma S.G.Gmel.ex C.A. Mey. (Ямаан зээргэнэ)

Picea obovata Ldb. (Сибир гацуур)

93

Lilium pumilum DC (Одой сараана)

Lilium martagon L. (Буржгар сараана)

Iris Potaninii M. (Потанины цахилдаг)

Silene repens P. (Мөлхөө шээрэнгэ)

94

Dianthus superbus L. (Жавхаалаг башир)

Dianthus versicolor F. (Алаг башир)

Arenaria capillaris P. (Дэвхэргэн цагаан)

Pulsatilla ambigua (Turcz.) J. (Хөх яргуй)

95

Nymphaea tetragona G. (Дөрвөлжин (бага) Бөлбөө)

Thalictrum petaloideum L.(Дэлбээрхүү буржгар)

Potentilla anserina L. (Галуун гичгэнэ)

Trollius asiaticus L.(Азийн жамъянмядаг)

96

Aconitum czekanovskyi S.(Чекановскийн хорс)

Delphinium grandiflorum L. (Том цэцэгт гэзэгцэцэг)

Aconitum barbatum P. (Шар хорс)

Palustris palustris L. (Намгийн дүндэггарав)

97

Rosa acicularis L. (Өргөст нохойн хошуу)

Rubus arcticus L.(Туйлын бөөрөлзгөнө)

Dasiphora friticosa L. (Сөөгөн боролзгоно)

Paraguilegia microphylla D.(Бяцхан навчит удваланцар)

98

Fragaria orientalis L. (Дорнодын гүзээлзгэнэ)

Chamaenerion angustifolium L. (Нарийн навчит хөвөнт)

Gentiana pseudoaquatica K. (Хуурамч усан дэгд)

Geranium pratense L. (Нугын шимтэглэй)

99

Geranium pseudosibiricum J.M.(Хуурамч сибирь шимтгэлэй)

Rhododendron Ledebouri P.(Ледебурийн тэрэлж)

Linaria buriatica T.(Буриад зажлуургана)

Lomatogonium rotatum (L.) F.(Хүрдэн дэгдэнэ)

100

Myosotis sauveolens W.(Үнэрт дурсгалж)

Schizonepeta multifida L.Хэрчлээст бивлэнцэр

Echinops latifolus T.(Дагуур тайжийн жинс, адуун уруул)

Pulsatilla flavescens (Zucc.) J.(Шар яргуй)

101

Chrysanthermum zawadskii H.(Заводскийн нарцаг)

Veronicea incana L.(Буурал гандбадраа)

Pyrola incarnata (DC.)(Улаан унагантуруу)

Leontopodium ochroleucum F.

(Цагаан уул)

102

13.ДАРХАДЫН ХОТГОРЫН ГОЛЛОХ УВУУД

Дархадын хотгорын өргөн уудам газар нутаг, ой хөвч, олон сайхан нуур гол, булаг шанд, рашаан ус нь олон зүйлийн шувуудын чухал “идээшил” нутаг юм. Бидний судалгааны ажлын нэг чухал хэсэг нь амьтны аймаг, түүний дотор шувуудын нүүдэл суудал, байршлыг тогтоох явдал бөгөөд энэ нь биологийн төрөл зүйлийн тухай конвенци, олон улсын ач холбогдол бүхий ус, намгархаг газрын тухай конвенцийн дагуу тусгай хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээг өргөтгөх, Рамсарын хамгаалалтад орж болох газруудыг батлуулах хэтийн зорилготой нягт холбоотой юм.

Олон улсын хэмжээнд ховордсон шувуудаас усны нөмрөг бүргэд Haliaeetus leucoryphus (VU), идлэг шонхор Falco cherrug (EN), цэн тогоруу Grus vi pio (VU), бор бүргэд Aq-uila clanga (VU), зээрд шонхор Falco naumanni (VU), хонин тоодог Otis tarda (VU), мөн Монголын улаан номонд орсон хар өрөвтас Ciconia nigra, загасч явлаг Pandion hali-aetus, гангар хун Cygnus Cygnus, хээрийн галуу Anser in-dicus бий.Нүүдлийн үедээ хамгийн олон тоотойгоор буюу

газарзүйн популяцийн 1% давсан тоогоор хээрийн галуу Anser indicus, хондон ангир Tadorna ferruginea, бор нугас Anas strepera, улаан хүзүүт шумбуур Aythya ferina, гэзэгт шумбуур Aythya fuligula, алаг шунгаач Bucephala clangula тохиолдоно. Энэ нутагт Евразийн өндөр уулын, Умардын сэрүүн тайгын болон Евразийн хээр ба цөлийн биомын шувуудтай.

103

104

Ciconia nigraХар өрөвтас

Grus vipioЦэн тогоруу

105

Cygnus cygnusГангар хун

Anser indicaХээрийн галуу

Platalea leucorodiaХалбаган хошуут

Falco columbariusХайргуун шонхор

106

Aegypius monachusНөмрөг тас

Haliaeetus albicillaЦагаан сүүл нөмрөг бүргэд

Otis tardaХонин тоодог

Haliaeetus leocoryphusУсны нөмрөг бүргэд

Athena nogtuaШар шувуу

Falco naumanniЗээрд шонхор

107

ДАРХАДЫН ХОТГОРЫН ТӨЛӨӨЛӨХ ХӨХТӨН АМЬТАД

LutraХалиу

Ochotona dauricaДагуур огодой

Tamias sibiricusЗамба жирх

Scirus vulgaris Бараан хэрэм

108

Lepus TimidusЧандага

Citellus undulatusУрт сүүлт зурам

Moschus moschiferusXүдэр

Capreolus pygargusБор гөрөөс

109

Canis lupusЧоно

Vulpes vulpesҮнэг

Cerus elaphusБуга

Sus scrofaЗэрлэг гахай

110

111

P.ognevi

E.nilssoni

112

14.ДАРХАДЫН ХОТГОРЫН ЗАРИМ ЭРВЭЭХЭЙ

113

Brentis ino ssp., genus of Boloria

Genus of Clossian Speyeria aglaia ssp.

Genus of Fabricianas

114

Coenonympha amaryllis ssp. Colias chrysotheme

Fixsenia ulmi, Thersamonia dispar aurata and Polyommatus erotides ssp.

Coenonympha glycerion iphicles and Erebia callias sibirica

115

Hipparchia autoneo sibirica Polymmatus erotides ssp.

Genus of Pyrgus Genus of Melitaea

116

117

АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ 1. Hideo Nishida, Tseden Jamsran DARHADYN WETLAND IN

MONGOLIA, Ulaanbaatar, 2008, Munkhiin useg printing.

2. Бадамхатан С.Эрдэм шинжилгээний бүтээлүүд УБ.,(2002), “Соёмбо принтинг” хэвлэл

3. Уфлянд А.К.,Ильин А.В.,Спиркин А.И., Шилова Г.Н Основные черты стратиграфии и условия формирования кайнозойских образований При–косоголья (МНР) // Вопросы географии Монголии. 1971. Т. 46, вып. I. С.54–67.

4. В.Б.Выркин “ Развитие речных долин юго–западного фланга байкальской рифтовой зоны четвертичный период ” УДК 551.311.21, 2007// География и природные ресурсы. Иркутск: 2007. №3. С. 205–210.

5. Энхтайван Д. Дархадын хотгорын хотгор гүдгэрийн онцлог. Монгол орны газарзүйн асуудал сэтгүүл. УБ.,2005. №4.

6. Сумъяа Д., Скрябин Н. Г., Птиц Прихубусгулья, МНР 1989

7. Mänchen-Hlfen, Otto REISE INS ASIATISCHE TUWA, 1931118