МОНГОЛ ОРНЫ - ac.mnportal.igg.ac.mn/dataset/c3e523cb-fae6-4ac2-8d10... · М МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН 1.2. У СНЫ БОХИРДОЛ 1.2.1 ГАДАРГЫН

МОНГОЛ ОРНЫБАЙГАЛЬ ОРЧИН

V БОТЬ

XYH БА БАЙГАЛЬ ОРЧИН

М МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН

1.2. У СН Ы БОХИРДОЛ

1.2.1 ГАДАРГЫН УСНЫ ЧАНАР, ХИМИЙН БУРЭЛДЭХУУН, БОХИРДОЛТАливаа улс орны ундэсний баялагийн нэг нь ундны цэвэр цэнгэг ус юм. Манай орны

хэмжээнд бурэлдэн тогтсон усны нѳѳц, чанар газар нутаг бурт харилцан адилгуй байдаг. Хун амын ѳсѳлт, хот суурин газрын ѳргѳжилт, уйлдвэр, хѳдѳѳ аж ахуй, уул уурхай хѳгжихийн хирээр хурээлэн буй байгаль орчинд сѳргѳѳр нѳлѳѳлѳн, экологийн тэнцвэрт байдлыг алдагдахад хургэдэг. Ахуйн болон уйлдвэр, хѳдѳѳ аж ахуйн хэрэглээний хаягдал ус, газрын хэвлийн эрдэс баялгийг олборлоход хэрэглэсэн бохир ус нь гол мѳрний урсгал ус, эсвэл хѳрсѳнд зайлуулагддаг. Усны эх уусвэр бохирдсоноор тухайн орчны хѳрс, ургамал, усны амьтдын амьдрах орчин доройтож, хун, амьтны эруул мэндэд шууд ба шууд бусаар нѳлѳѳлдѳг.

Гол мѳрний усны химийн бурэлдэхуун, чанар тогтворгуй бѳгѳѳд уур амьсгал, гадны хучин зуйлийн нѳлѳѳгѳѳр байнга ѳѳрчлѳгдѳж байдаг. Гадаргын ус нь гаднах орчинтойгоо шууд харьцдаг учраас амархан бохирддог онцлогтой. Цэнгэг усны бохирдолт бидний амьдарч байгаа одоо уед дэлхийн олон орныг хамарсан хамгийн хунд асуудал болоод байна. Ус ямар тѳрлийн бодисоор хэдий хэмжээгээр бохирдсоныг лабораторийн шинжилгээгээр тодорхойлдог.

Монгол орны нутаг дэвсгэр Хойт мѳсѳн далайн, Номхон далайн болон Евро-Азийн гадагш урсгалгуй ай сав гэсэн эх газрын усны хагалбарын 3 том ай савд хамаарагдана Гадаргын усны химийн бурэлдэхуун, чанар, бохирдолтын ѳнѳѳгийн байдлыг 3 ай саваар авч узье.

ХОЙД М ѲСѲН ДАЛАЙН АЙ САВ:Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн 20.6%-ийг эзлэдэг энэ ай савд манай хамгийн их устай

Сэлэнгэ мѳрѳн цутгал голуудынхаа хамт, Енисей болон Хар эрчис мѳрнуудийн эх болох Шишгэд, Хурэмтэй голууд хамаарагдана. Эдгээр гол мѳрѳн нь манай орны 10 аймгийн нутгаар дайран урсдаг. Энэ ай савд хамаарагдах гол мѳрний нийт урт 35000 км орчим байдаг нь Монгол орны бух гол мѳрний уртын тэн хагасаас илуу юм. Манай орны Хангайн голуудын усны химийн бурэлдэхуун нь дэлхийн цэвэр устай гол мѳрний химийн бурэлдэхуун, ионуудын харьцаатай ижил тѳстэй, гидрокарбонат кальцийн ионы агууламж давамгайлсан цэнгэг, зѳѳлѳн устай байна.

Сэлэнгэ мѳрѳнСэлэнгэ мѳрѳн, туунд цутгах голуудын сав газар нь Монгол орны нийт нутаг дэвсгэрийн

20 орчим хувийг эзэлдэг. Сэлэнгэ мѳрѳн нь Дэлгэрмѳрѳн, Идэр голоос эх авах бѳгѳѳд Хангайн нурууны хамгийн том гол юм. Тагна уул ба Улаан тайгын нуруунаас эх авсан олон жижиг гол, горхиудаас Дэлгэрмѳрѳн уусэж бий болжээ. Дэлгэрмѳрний хамгийн том цутгалууд нь Бугсэй гол, Хордил сарьдагийн нуруунаас эх авах Бэлтэс голууд юм. Тарвагатайн нурууны хойд хажуугаас эх авсан Идэр гол Чулуут голтой нийлж Дэлгэр мѳрѳнд цутгаснаар Сэлэнгэ мѳрѳн нэрээр доош урсдаг.

Зураг 1.2.1. Сэлэнгэ мерный эх /Дэлгэр мерен, Идэр-Чулуут гол/

43

Сэлэнгэ мѳрѳн тууний цутгал голуудын гидрохимийн горимын судалгааг олон жилээр явуулсан дунгээс узэхэд голын усны химийн бурэлдэхуун. шинж чанар нь тэжээлээсээ хамааран улирлын горимын бага зэрэг ѳѳрчлѳлт ажиглагддаг байна. Тухайлбал усны эрдэсжилтийн хамгийн их утга нь ѳвлийн улиралд (дундаж эрдэсжилт 320 мг/л), харин цас борооны усаар тэжээгдэж байгаа хавар. зуны улиралд хамгийн бага утгандаа (дундаж эрдэсжилт 206 мг/л) байна. Сэлэнгэ мѳрний ус урсгалын дагуу бух цэгуудэд гидрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн, 1 -2-р тѳрлийн, сул шултлэг (pH 7.40-8.40) орчинтой, чанарын хувьд цэнгэг (дундаж эрдэсжилт 260 мг/л), зѳѳлѳн (дундаж хатуулаг 2.30 мг-экв/л) устай байна. Ууссан хийнээс ууссан хучилтѳрѳгч (6.5-11.7 мг/л), нуурсхучлийн хий (1.1-22.0 мг/л), бохирдлын хувьд NH4 0.1-0.3 мг/л, N 0 , 0.012-0.085 мг/л, эрдэс фосфор 0.010-0.090 мг/л байна(Мѳнгѳнцэцэг, 2006).

Сэлэнгэ мѳрѳн дагуу ус судлалын 4 харуулд усны чанарын мониторинг хийдэг бѳгѳѳд Сэлэнгэ-Сухбаатар харуультн усны чанарын хэмжилтийн олон жилийн дундаж дунг дараах зурагт узуулэв(Эрдэнэбаяр, 2017).

МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН * ► - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

— Сэлэнгэ-Сухбаатар

Зураг 1.2.2. Сэлэнгэ мѳрний усан даль БХХ.-ийн оѳрчлѳлт

225.00

1500

Зѵраг 1.2.3. Сэлэнгэ мерный усан даль аммонийн ионы агууламжийн ѳѳрчлѳлт

Хуснэг г 1.2.1. Сэлэнгэ мерный мониторингийн цэгуудээс авсан усны чанарын индексГол- Харуул 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Сэлэнгэ-Тосонцэнгэл(0.19)

I(0.27)

I(0.20)

I(0.25)

I(0.24)

I(0.19)

I(0.24)

I(0.28)

I(0.29)

I(0.22)

I

Сэлэнгэ-Хялганат(0.22)

I(0.55)

II(0.28)

I(0.25)

I(0.35)

II(0.37)

II(0.30)

I(0.41)

11(0.22)

I(0.25)

I

Сэлэнгэ-Зуунбурэн (0.30)I

(0.22)I

(0.20)1

(0.23)I

(0.31)II

(0.19)I

(0.22)I

(0.22)I

(0.22)I

(0.27)I

Сэлэнгэ-Сухбаатар(0.38)

II(0.40)

11(0.37)

11(0.42)

11(0.51)

11(0.45)

II(0.55)

II(0.41)

II(0.40)

II(0.44)

11

44

4 $ МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН

Мониторинг судалгаагаар Сэлэнгэ мѳрний усны чанар “маш цэвэр”-ээс “цэвэр” гэсэн узуулэлттэй гардаг байна. Дээрх судалгаанаас узэхэд Сэлэнгэ мѳрѳн улсын хилээр гарахдаа харьцангуй цэвэршсэн байдгийг шинжилгээнуудийн дун харуулж байна.

Орхон голый усны чанар, найрлага, бохирдолСэлэнгэ мѳрний баруун гарын томоохон цутгал болох Орхон гол нь манай орны хамгийн

урт (1125 км) гол юм. Сэлэнгэ мѳрний ус хурах талбайн 47% болох 133 мянган ам км талбайгаас ѵсждаг байна.

Судалгаагаар Орхон голын эхэн хэсгийн ихэнх голуудын ус нь нэн цэнгэгээс цэнгэг (эрдэсжилт 50-300 мг/л), хатуулгийн хувьд ихэвчлэн маш зѳѳлѳн —> зѳѳлѳвтѳр устай. Голын усны ионы бутцэд анионоос гидрокарбонат /Н С 03'/ дангаараа зонхилж, анионы харьцаа НСО >S042>C1\ катионы харьцаа Ca2+>Na"+K/>Mg2', Na~+K~>Ca2'>Mg2̂ байна. Орхон голын эхэн хэсгийн цутгал голууд /Ѳлт голын хѳндий дэх жижиг голуудаас бусад/ нь байгалийнхаа унаган тѳрхѳѳрѳѳ байгаа цэвэр, тунгалаг, уулын цэнгэг голууд бѳгѳѳд олон арван жилийн хугацаанд ундсэн найрлага нь ѳѳрчлѳлт багатай, харин Олт голын хѳндийд алтны уйлдвэрлэл тѳвлорснѳѳс ус булингартан бохирдож, урсгалыг боож хааснаас ундсэн урсацгуй болсон байна.

Орхон голын дунд хэсгээс эхлэн адаг руугаа хот суурин, уйлдвэр уурхай, хуний уйл ажиллагаанд ѳртсѳн манай орны харьцангуй их бохирдолттой Хангал, Туул, Хараа, Шарын гол. Ерѳѳ голууд цутгадаг учир Орхон голын усны чанарт тодорхой хэмжээгээр сѳргѳѳр нѳлѳѳлж. суулийн жилуудэд усны чанарт тодорхой хэмжээгээр ѳѳрчлѳлт орсон гэж узэж болно. Орхон голын усны химийн бурэлдэхуун аль ч хугацаанд бух цэгуудэд гидрокарбонат - кальцийн ион зонхилж, 1-р тѳрлийн устай, чанарын хувьд Ерѳѳ гол нийлснээс дээш бух цэгуудэд цэнгэг (эрдэсжилт 191-332 мг/л), зѳѳлѳн —> зѳѳлѳвтѳр (хатуулаг 2.0-3.2 мг-экв/л) устай, Ерѳѳ гол нийлснээс доош эрдэс нь багасч эрдэсжилт 126-190 мг/л, хатуулаг 1.2-1.8 мг-экв/л, шар усны уерийн уед эрдэс нь бур багасч дундаж эрдэсжилт 64 мг/л, дундаж хатуулаг 0.7 мг-экв л байна. Биогенийн бохирдол багатай (N 0,' 0.0-0.08 мг/л, N 0 ,' 0.0-0.61 мг/л, NEl4'-0.0-0.20 мг л і. органик бохирдол болох перманганатын исэлдэх чанар /ПИЧ/ шар усны уерийн уед ихэсч 8.2- 13 мг/л, бусад уед 2.4-6.7 мг/л байгаагийн гадна шар усны уерийн уед голын ус бор шаргал ѳнгѳтэй. хѳвуур хагшаас ихтэй (жинлэгдэгч бодис 448-520 мг/л) болж байна(Жавзан, бусад. 2015).

Цутгал голуудынхаа усны шинж чанараас шалтгаалан Орхон голын усны чанар уртынхаа дагууд ѳѳрчлѳгддѳг байна.

Зураг 1.2.4 Орхон гол, Хангал гол нийлэхийн ѳмнѳ.

Зураг 1.2.5. Орхон гол, Туул гол нийлсний дараа

МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН »►

Зураг 1.2.6. Орхон гол, тууиий томоохон цѵтгалуудын усны эрдэсжилт, гол ионуудын агууламж, 2011

1. Орхон-1. Улаан гол нийлэхээс ѳмнѳ 2.Улаан гол, Орхонд нийлэхээс ѳмнѳ 3. Орхон-2, Хархорины услалтын системийн толгойн барилга 4. Хѳгишн Орхон гол, Хар хорин 5. Тамир гол 6. Орхон-3, Орхон сум, Хангал гол нийлэхээс дээш; 7. Хангал гол, Орхон голд нийлэхээс омнѳ: 8. Орхон-4, Хангал гол нийлснээс дооиі 500м: 9. Бургалтай гол, Баруунбурэн, 10. Орхон-5, Туул гол нийлэхийн ѳмнѳ, II. Туул гол, Орхон голд нийлэхийн ѳмнѳ; 12. Орхон-6, Орхоны гуур< 13- Орхон-7, Хараа гол нийлэхийн ѳмнѳ ;14. Хараа гол, Орхон голд нийлэхийн ѳмно; 15. Орхон-8, Хараа гол нийчсэн хэсэг; 16. Шарын гол, Орхонд нийлэхээс ѳмнѳ; 17. Орхон-9, Шарын гол нийлснээс доош; 18. Ерѳѳ гол, Дулаанхааны урдаас; 19. Орхон-10, Ерѳѳ гол нийлснээс дооіи; 20. Бхур гол, Сухбаатар сум 21. Орхон-11, Орхон гол Сэлэнгэ мѳрѳнд цутгахаас ѳмнѳ

Зураг 1,2.6-гаас харахад Орхон голын цутгал голуудын эхэн хэсгээс Улаан гол, дунд хэсгээс Тамир гол, адаг хэсгээс Ерѳѳ гол хамгийн бага эрдэсжилттэй, харин дунд хэсгээс Хѳгшин Орхон, Хангал, адаг хэсгээс Буур голын ус хамгийн ѳндѳр эрдэсжилттэй бѳгѳѳд Хангал голын усны сульфатын ион хамгийн ѳндѳр агууламжтай байна. Орхон голын усны эрдэсжилт, хатуулгийн хэмжээ урсгалынхаа дагуу нэмэгдэж /Хангал гол нийлсний дараа огцом ѳссѳн/ байснаа маш цэнгэг, их устай Ерѳѳ гол (эрдэсжилт 70-110 мг/л, хатуулаг 0.70-1.00 мг-экв/л) нийлсний дараа тууний эрдэсжилт буурч, 200 мг/л хурэхгуй нэн цэнгэг, зѳѳлѳн устай болж Сэлэнгэд нийлдэг. Хэдийгээр Орхон гол уртынхаа дагууд хуний хучин зуйлийн нѳлѳѳгѳѳр бохирдож байгаа хэдий ч ууссэн бохирдол нь урсгалынхаа дагуу ѳѳрѳѳ ѳѳрийгѳѳ цэвэршуулж, булингар нь ёроолын хагшааст тунаж улдэн, Сэлэнгэ мѳрѳнд харьцангуй цэвэр устай нийлж байна(Жавзан, бусад, 2015).

Орхон голын адаг хэсгийн томоохон цутгал голуудОрхон голын усны чанар, найрлагад хамгийн ихээр нѳлѳѳлж байгаа голуудын тоонд

Хангал гол ордог. Орхон гол нь Хангал голын усны нѳлѳѳгѳѳр бохирдон зарим саруудад химийн бурэлдэхуун ѳѳрчлѳгдѳн сульфатын ион давамгайлах тохиолдол гарч байсны гадна ихэнх тохиолдолд усанд агуулагдах макро, микро, биоидэвхит элементуудийн агууламж ихэсч химийн бохирдолтод ордог 6afiHa(Odsuren В, 2014). Гидрохимии, доктор А.Мѳнгѳнцэцэгийн 1975-1978 оны судалгаагаар Хангал голын усны эрдэсжилт улирлын байдлаас хамаарч ѳѳрчлѳгдѳж Эрдэнэт голын усны эрдэсжилт 519-829 мг/л, хатуулаг 6.96-7.20 мг-экв/л, Говил голын усны дундаж эрдэсжилт 503 мг/л, хатуулаг 7.89 мг-экв/л, Зуны голын усны эрдэсжилт 372 мг/л, хатуулаг 4.60 мг-экв/л, харин Хангал голын усны эрдэсжилт 585 мг/л, хатуулаг 5.44 мг-экв/л байжээ. Эндээс харахад эдгээр голын усны эрдэсжилт, хатуулаг нь ерѳнхийдѳѳ ѳндѳр байна. Энэ районы ус нь сул шултлэг орчинтой (pH 7.3-8.3), органик бодис перманганатын исэлдэх чанар 0.5-8.7 мгО/л, ууссан хучитѳрѳгч 9.46-11.71 мг/л, ууссан нуурсхучлийн хий 13.8-14.5 мг/л, биоидэвхит элементуудээс органик б и т фосфор 0.014-0.070 мг/л, аммоны ион 0.01-

46

4 j j МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН

0.07 мг/л, цахиурын исэл 1.08-1.89 мг/л, нийт тѳмѳр 0.12-1.26 мг/л, фторын ион 0.9-1.0 мг/л, микроэлементээс зэс 0.002-0.082 мг/л, молибден 0.2-0.33 мг/л туе туе байжээ(Мѳнгѳнцэцэг, 2006). Эрдэнэтийн Уулын баяжуулах уйлдвэрийн уйл ажиллагаа явуулахаас ѳмнѳ 1975 онд Хангал голын ус нь цэнгэг (дундаж эрдэсжилт 480 мг/л), хатуувтар (дундаж хатуулаг 5.02 мг- экв/л), химийн бурэлдэхууний хувьд гидрокарбонатын ион зонхилж анионы харьцаа НСО," >C1'>S042', катионы харьцаа Ca2">Na++K+ >Mg2+ бѳгѳѳд Хангал гол урегалынхаа дагуу туунд ууссан элементууд бага зэрэг буурах хандлагатай боловч бурэн цэвэршиж чадалгуй Орхон голд нийлж байна.

Геоэкологийн хурээлэн /хуучин нэрээр/-гээс суулийн жилуу'дэд хийсэн судалгаагаар Эрдэнэт голын ус харьцангуй их эрдэежилттэй (дундаж эрдэсжилт 730 мг/л), хатуу (дундаж хатуулаг нь 7.20 мг-экв/л), бохирдолттой (N 0 ,-0 .3 мг/л), химийн бурэлдэхууний хувьд сульфатын ион давамгайлж байна. Эрдэнэт голын ус нь “их бохирдолттой” гэсэн ангид орж, Зуны гол нь ундеэндээ байхгуй болж Уулын баяжуулах Эрдэнэт уйлдвэрийн хаягдалтай хамт далангийн хѳрсѳѳр нэвчин Хангал голтой нийлдэг. Суулийн жилуудийн судалгаагаар Хангал голын усны эрдэсжилт нь тогтмол ѳндѳр буюу 600-800 мг/л, хатуулаг нь 6.50-7.50 мг-экв/л, азотот нэгдлууд болон зэс, никель зэрэг хунд металлаар бохирдсон, химийн бурэлдэхууний хувьд сульфатын ион давамгайлах ба ионы бутцээр бичвэл анионы харьцаа S 0 42>HC0,>C1\ катионы харьцаа Ca2̂ >Mg2~>Na‘+IC болж 40 жилийн ѳмнѳх буюу УБУ-ийн уйл ажиллагаа эхлэхээс ѳмнѳхтэй харьцуулахад химийн бурэлдэхуун болоод чанарын асар их ѳѳрчлѳлт орсон байна. Орхон голд цутгадаг голуудаас Хангал гол ганцаараа 3-р тѳрлийн устай байна.

Бид уе уеийн судлаачдын хийсэн Хангал голын усны чанарын судалгааны дунг нэгтгэн дараах зурагт узуулэв (Зураг 1.2.7).

IIj Si I ft j К, I л I

Э р stt tn рол

*ci- «scu;. • неоз- тсоз *N*—к - их»*:- *с»:-

Хоягоз Хйяга.* ГОД os*rгол.Ж орголоя? х>г»г

Зураг 1.2.7 Хангал голын усны чанар, найрлагын цаг хугацааны болон орон зайн ѳѳрчлѳлт

Дээрх зургаас харахад 1975 онд Хаягдлын нуур байгаагуй, Хангал голын усны эрдэсжилт харьцангуй бага, гидрокарбонатын ион давамгайлж байсан бол уулын уйлдвэрлэл ашиглагдаж эхэлснээс хойш голын усны эрдэе нэмэгдэж, усанд сульфатын ион давамгайлах болсон байна. Ихэнх голын усны эрдэсжилт нь урегалынхаа дагуу нэмэгдэх зуй тогтолтой байдаг бол Хангал гол эерэгээрээ эрдсийн хэмжээ нь урегалынхаа дагуу бага боловч буурах хандлага ажиглагдеан. Судалгааны дунгээс харахад голын усны эрдэсжилт Эрдэнэт голын эхэн хэеэгтээ цэнгэгдуу (эрдэсжилт 500-700 мг/л) байснаа Эрдэнэтийн хаягдлын нуурын шуурлийн ус нийлснээс доош эрдэсжилт нь (эрдэсжилт 800-900 мг/л) нэмэгдэж, цаашид урегалынхаа дагуу аажим буурч Орхон голд цутгахад эрдэсжилт 650-750 мг/л болж байна.

Хэнтий нурууны салбар уулсаас эх авч 874 км урсан Орхон голын уртын дунд хэеэгт баруун гараас цутгах Туул голын хѳндийд манай орны томоохон хотууд, уйлдвэр уйлчилгээний газрууд харьцангуй нягтралтай байдаг учир хуний уйл ажиллагаанд хамгийн ихээр ѳртѳн бохирдож байгаа гол юм.

47

МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН ►

Туул голын усны чапар нийт уртын дагуу хуний уйл ажиллагааны улмаас ихээхэн ѳѳрчлѳгдѳж, ерѳнхий эрдэсжилт нэмэгдэхийн зэрэгцээ бохирдлын узуулэлтууд болох биогенийн элементууд хулцэх агууламжаас олон дахин давсан нь судалгаагаар нотлогдож байна. Байгалийн усны биогенийн элементэд фосфор, цахиурын нэгдлууд орохоос гадна янз бурийн хэлбэрээр байгаа азот чухал уурэг гуйцэтгэдэг. Эдгээр элементууд нь усанд явагдаж байгаа биологийн процессын уйл ажиллагааг харуулахын зэрэгцээ усны бохирдолтыг илтгэдэг.

1971-1972 оны судалгаагаар Туул гол Зайсангийн гуур орчим усны дундаж эрдэсжилт 85 мг/л, дундаж хатуулаг 0.85 мг-экв/л, ПИЧ 2.57 мг/л, аммонийн ион 0.55 мг/л байсан бол Сонгины гуур орчим эрдэс болон бохирдлын хэмжээ нэмэгдэж дундаж эрдэсжилт 285 мг/л, дундаж хатуулаг 2.96 мг-экв/л, ПИЧ 4.49 мг/л, аммонийн ион 1.80 мг/л болсон байна(Туваанжав, 2011). Гэвч энэ дунг суулийн жилуудийн дунтэй харьцуулахад харьцангуй цэвэр байжээ. Туул голын усны чанар нийт уртын дагуу хуний уйл ажиллагааны улмаас ихээхэн ѳѳрчлѳгдѳж, ерѳнхий эрдэсжилт нэмэгдэхийн зэрэгцээ бохирдлын узуулэлтууд болох биогенийн элементууд хулцэх агууламжаас олон дахин давсан нь судалгаагаар тогтоогдож байна.

> 5

І<I 3I 2

1

О

Зураг 1.2.8-1.2.9. Туул голын усны эрдсийн болон бохирдлын орон зай, цаг хугацааны ѳѳрчлолт

Япон Монголын судлаачдын хамтарсан судалгаагаар Туул голд Улаанбаатар хотын Тѳв цэвэрлэх байгууламжаас цэвэрлэгдэн гарсан бохир ус нийлснээс доош нийт азотын агууламж нэмэгдэж ууний дотор уусаагуй суспензлэгдсэн органик азотын агууламж эре нэмэгдеэнийг тогтоосон байна. Туунчлэн нийт фосфорын хэмжээ мѳн энэ хэсгээс эхлэн нэмэгдэж, тууний дотор ууссан органик биш фосфор /УОБФ/ давамгайлж байсан бол урегалын дагуу нийт фосфорын хэмжээ аажим буурч, ууний зэрэгцээ УОБФ суспензлэгдсэн фосфорт шилжих хандлага ажиглагдаж байгааг тогтоосон байна (Javzan Choijil and Toshi Nagata, 2009)

С уд ал гаан ы ц э г б у р д э э р х н и й т а зо ты н агу у л ам ж , гуу н и й б у р э л л э х у у и (2 0 0 5 )

120 г

2 5 5 5 2і у и . п . .11)11.1 И Д Я

У Ь хогы н Ц эвэрлэх б ай гу у л ам ж аас гареан ус (2005)

670.9 |дМ (N 114+), 5.1 |хМ (N O 3-). 604.8 цМ (У О Л ). 41.9 рМ (У Б О Л )

Тайлбар: У Б О А -ууссан б и т /у у саагу й су сп ен зл эгд сэн / о р ган и к азот, У О А -ууссан о р ган и к азот

Зураг 1.2.10. Туул голын уртын дагуух нийт азотын агууламжийн ѳорчлѳлт

— ♦—■2008 ■ ■2009

—а—2010 т 2011

2012

48

4 $ МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН

Т уул г о л ы н у р т ы н д а гу ух н и й т ф о сф о р (ТР)-Ы Н

Зураг 1.2.11. Туул голын уртын дагуух пиит фосфорын агууламжийн оорчлѳлт

Зѵраг 1.2.13-1.2.13. Туул голын чанарын ѳѳрчлѳлт, нэг цаг хугацаанд авсан зураг.

Дундаж TN - М05 (УБ-с дээш) = 0.3 г м'3 Дундаж TN - М08 (УБ-с доош) = 2.2 г м'3Дундаж TP - М05 (УБ-с дээш) = 0.007 г м'3 Дундаж TP - М08 (УБ-с доош) = 0.2 г м'3Туул голын хэвийн урсац (УБ-т ойр)= 20 м3 сек'1TN - ѳдрийн ялгаралт = (2.2 - 0.3) х 20 х 60 х 60 х 24 х 10'6= 3.3 тонн.ѳдѳрТР - ѳдрийн ялгаралт = (0.2- 0.007) х 20 х 60 х 60 х 24 х 10'6= 0.3 тонн/ѳдѳр

ТЦБ-аас хоногт багаар бодоход 3.3 тн азот, 0.3 тн фосфор ялгаран Туул голоор зѳѳвѳрлѳгдѳж 6afiHa(Javzan Choijil and Toshi Nagata, 2009).

2017 оны 5 сард хийсэн бичил элементийн судалгаагаар Туул гол цэвэр хэсэгтээ стандартаас давсан узуулэлтгуй, Туул гол ТЦБ-ийн ус нийлснээс доош манганы агууламж “Усан орчны чанарын узуулэлт MNS 4586:1998” стандартаас 7.3 дахин их, фосфорын агууламж 12.5 дахин их байна. Харин ТЦБ-ийн гаргалгааны усанд энэ 2 узуулэлт ‘‘Хаягдал ус MNS 4943:2015” стандартаас 4 дахин их гарсан нь голын усыг бохирдуулах ундсэн шалтгаан болж байна. Ийнхуу Туул голын ус ТЦБ-ийн ус нийлснээс доош бохирдож, чанар найрлага нь ѳѳрчлѳгдѳж, олон жилийн хугацаанд бохирдлын хуримтлал уусээд байна.

Туул голын зарим цутгал голуѵдХотын тѳвийн орчимд Туул голын баруун гараас Улиастай, Сэлбэ, Толгойт зэрэг жижиг

голууд цутгахаас гадна ногоон нуурын ус уерийн далангийн хэд хэдэн сувгийн устай нийлж Сонсголонгийн гуурнээс дээш Туул голд нийлдэг.

Улиастай голХотын зуун хэсгээр урсаж Туул голд цутгадаг, тухайн уедээ томоохон голд тооцогддог

байсан гол одоо ширгээд бараг угуй болжээ. Улиастай голын эхний уулсын мод, ургамал,

49


амьтныг нь устгаснаар голын ус ширгэж, усгуй болсон сайран дээр хайргыг нь олборлож байна. Ингэж сэндийчин ухсан газарт хур борооны уерээр их хэмжээний цунхээл уусдэг ба аадар ихтэй уед Улиастай гол уерийн аюултай бусэд хамаарагддаг болсон. Туунчлэн Улиастай голын хѳндийд хуучин услалтын систем ажиллаж байх уед байсан байгууламжийг ашиглан бага хэмжээний урсацыг боож хувь хумуус ногоо тарьж байгаа нь урсац бурэлдэх, урсацын горимд ѳѳрчлѳлт орох нѳхцѳл бурдэж, урсац багатай уед гол тасрах бас нэг нѳхцѳл болж байна(Жавзан, бусад,2013)

Зураг 1.2.14, Улиастай гол /2011.06 сар/ Зураг 1.2.15. Улиастайн гор хорооллынсуурыилып бус

Улиастайн голын усны найрлага чанарыг тогтоох зорилгоор усны шинжилгээнуудийг хийж байсан ѳмнѳх мэдээллээс узэхэд ус нь нэн цэнгэг (эрдэсжилт 63-142.5 мг/л), маш зѳѳлѳн ( хатуулаг 0.59-1.23 мг-экв/л), зуны борооны уед бага утгадаа. ѳвлийн гачиг уед их утга руугаа шилждэг байна. Химийн бурэлдэхууний хувьд анионоос гидрокарбонатын ион, катионоос кальци-натрийн ион зонхилж байсан. Суулийн жилуудэд Улиастай гол орчимд гэр хорооллын суурьшил нягшил ихэссэнээр бохирдлын голомт уусч, усны чанарт сѳрѳг нѳлѳѳ узуулж байна.

Сэлбэ голУлаанбаатар хотоос хойш Бага Баян, Их Баян уулсаас эх авсан жижиг голууд нийлж Сэлбэ

голыг уусгэх ба хотын тѳв хэсгээр хойноосоо урагшаа урсаж Туул голд нийлдэг. Одоогийн чадан ядан урсаж буй энэ голыг Зуун Сэлбэ гэдэг байсан. Баруун Сэлбэ нь одоогийн ногоон нуур орчмоор хуучин Гуталчны гудамжаар /1980-аад оны уед байсан Шар дэлгуур, 33-р дэлгуур, Янгир ресторан хавиар/ урсдаг байсан ба энэ голыг хааж барилга байшин барьсан гэдэг. Иймээс Дѳлгѳѳн нуураас Их дэлгуур хуртэл, Бѳмбѳгѳрѳѳс Улсын мѳрдѳн байцаах газар хуртэлх газарт баригдсан барилгын подвальд одоо хуртэл ус шуурдэг байна. 1986 оны судалгаагаар Сэлбэ гол Шарга морьт орчим усны эрдэсжилт 110 мг/л, хатуулаг 1.15 мг-экв/л, усны орчин pH 8.0, исэлдэх чанар харьцангуй ѳндѳр 16.5 мг/л байсан бол цэнгэлдэх хурээлэн орчим эрдэсжилт 152 мг/л, хатуулаг 1.70 мг-экв/л, pH 8.6 болж туе туе нэмэгдеэн, исэлдэх чанар буурч 10.5 мг/л болсон ба харьцангуй бохирдол багатай байжээ(Туваанжав, 1986). Тэгвэл гучаад жилийн дараа хийсэн судалгаагаар Сэлбэ голын усны эрдэсжилт, хатуулаг нэмэгдэхийн зэрэгцээ бохирдлын узуулэлтууд ч ихээхэн нэмэгдеэн дунтэй байна.

50

МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН

Сэлбэ голын эх Шарга Морьтын Салхитын Зуун айл 19-рхороололгуур гуурнээсдоош орчимд

Зураг 1.2.16. Сэлбэ голын уртын дагуух эрдэсжилт болон хатуулгийн ѳѳрчлѳлт

Судалгааны дунгээс Сэлбэ голын усны эрдэсжилт уртынхаа дагуу нэмэгдэхийн зэрэгцээ бохирдол ч ихээхэн нэмэгдэж байна(Оюун-Эрдэнэ нар, 2013). Энэ нь голын хѳндийд айлууд ихээр зусаж, ахуйн бохирдол уусгэдгээс гадна мал, амьтны гаралтай бохирдолт нэмэгддэгтэй холбоотой.

Сэлбэ голын уртын дагуух аммонийн азотын бохирдолт. мг/л

0.5

■ 1, Н ЬГолын эх Шарга Салхит Зуун айл 19-р

Морьт хороолол

і NH4-N-8 cap NH4-N-10 capLinear (Их бохирдолттой ангилал)

200

150

100

50

0Голын эх Шарга Салхит 3\ун айл 19-р

М оры хороолол

ЖБ-10

Зѵраг 1.2.17-1.2.18 Сэлбэ голын уртын дагуух аммоний болон булингарын хэмжээ, мг/л

Судалгааны материалаас узэхэд Сэлбэ гол, Зуун айл орчимд эмгэгч терегч нян илэрч, 19-р хороолол орчимд нийт нянгийн тоо-12-41 мянга, гэдэсний булгийн нян илэрсэн нь энэ орчимд бохирдуулагч эх уусвэрууд их байгаатай холбоотой. Ийнхуу Сэлбэ гол олон жилийн хугацаанд ус нь хомсдож, чанар нь доройтож байна.

Хараа гол тууний цутгалуудХараа голын ус нь эхэн хэсэгтээ уулын шируун урсгалтай, хайрга чулуун хурдастай байх

ба урсгалын дагуу ѳндѳршил намсахын зэрэгцээ голын ёроол нь элс шавранцар хурдастай болдог. Химийн бурэлдэхууний хувьд гидрокарбонатын ангийн, натри, кальцийн булгийн 2-р тѳрлийн ус, чанарын хувьд цэнгэг, зѳѳлѳн устай ба урсгалынхаа дагуу эрдэсжилт нь нэмэгддэг байна (Hofmann other, 2011).

Хараа голын сав дагуу Дархан, Зуунхараа, Баруунхараа зэрэг томоохон хот, суурин газрууд байршдаг. Одоогийн байдлаар Баруунхараа, Зуунхараагийн цэвэрлэх байгууламжийн ус голд шууд хаягдахгуй байгаа хэдий ч алсдаа бохир усны хэмжээ нэмэгдэх тохиолдолд хѳрсѳѳр нэвчин голын усанд нѳлѳѳлж болзошгуй юм.

Зуунхараагийн цэвэрлэх байгууламж нь Баруунхараагийнхийг бодвол харьцангуй сайн ажиллагаатай боловч Хараа голтой маш ойрхон байрлалтай байна.

51


Зураг 1.2.19. Хараа гол тууний зарим цутгалуудын усны химийн найрлагыг индекс.

Дархан хотын тев цэвэрлэх байгууламжаас гарсан ус нь Хар Ус булгаар дамжин Хараа голтой нийлдэг. Хар Ус булагт гэр хорооллын элдэв хог хаягдал, малый ѳтѳг бууц орсноос нилээд бохирдолттой болжээ. Хэдийгээр энэ булаг Хараа голд цутгадаг хэдий ч харьцангуй бага урсацтай. Хараа голын усны ѳѳрѳѳ цэвэрших чадамжийг судлах зорилгоор судалгаа хийсэн байдаг. 2002 оны судалгаагаар Хараа голын ус Хар ус булаг нийлснээс доош 5 км урсаад бурэн цэвэршиж байсан бол суулийн жилуудэд хийсэн судалгаагаар цэвэрших зай холдож, бактериологийн узуулэлтээРээ 15 км-т цэвэршиж байна (Жавзан.Тѳмѳрсух, 2010).

Хараа цутгал голын урсгалын дагуух

Зураг 1.2.20-1.2.21. Хараа гол тууний зарим цутгалуудын усны эрдэсжилт, хатуулгийн ѳѳрчлѳлт

С орьц авсан цэгууд: 1.Х ар а а гол. М ан дал сум ы н дээд тал 2. Б о р о о гол, дээд цэг (алт у гаад аг хэсгийн дээд тал )3. М ѳн гѳн усаар алт у гаасан цѳѳрѳм 4. А л т угаасан 2 дахь цѳѳрѳм Б о р о о гол руу орох /Б ал гас /5. Б ороо гол, дунд цэг /8сар / 6. Б о р о о гол, ад аг цэг (Х а р аа голтой нийлэхийн ѳмне)7. Х ар а а гол , Б аян гол сум ы н дээд тал 8 .3агдал гол , Х ар а а голд нийлэхийн ѳмнѳ

9. Х ар а а гол Х о н го р сум аас д о о ш /8 с а р /10. Х ар а а гол , О рхон голд нийлэхийн ѳмнѳ

ХБНГУ-ын санхуужилтээр хэрэгжиж байгаа МоМо тѳслийн хурээнд Хараа гол дээр хийгдсэн судалгаагаар голын ихэнх хэсэг химийн статусын хувьд сайн гэж унэлэгдсэн байна. Харин доод хэсэгтээ /Дархан хотоос доош. дунд унэлгээтэй гарсан ба эутрофикацид ѳртѳх боломжтой болох нь тогтоогджээ. Эдгээр бохирдлын гол хучин зуйл нь хот, суурин газруудын цэвэрлэх байгууламжтай холбогдоогуй ѳ р х у у д ихэнх хэсгийг бурдуулж байгаа бѳгѳѳд хѳдѳѳ аж ахуйн газар ашиглалт бага хувийг эзэлж байжээ. Ерѳнхийдѳѳ сав газрын эхэн хэсгийн голуудын усны найрлага байгалийн тѳрхѳѳрѳѳ буюу ионы болон шим бодисуудын маш бага агууламжтай байсан бол дунд болон адаг хэсэгт ѳндѳр узуулэлттэй байгаа нь бидний судалгаатай дуйж байна.

52

«Щ МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН

Судалгаагаар Хараа голын цутгал Бороо гол нь уул уурхайн уйлдвэрлэлийн нѳлѳѳнд ѳртѳж бохирдсон, Загдал гол нь газар тариалангийн нѳлѳѳгѳѳр бохирдсон гэсэн дун гарсан.

Бороо гол нь Налаг, Арцат, Хѳх шанд, Ар толгой зэрэг 1300-1850 метр ѳндѳр уулсаас эх авч, 1838 ам км талбайгаас усжих ба урдаас хойш чиглэн 118.5 км урсаж Хараа голд цутгана. Голын адаг орчимд голын зуун гар талд Их Даширын ам хѳндлѳн байрлалтай орших ба алтны ундсэн орд голоос 5-7 км-ийн зайтай байна. Бороо гол болон тууний цутгал гол, горхиуд тургэн урсгалтай, цэнгэг устай уулын голын ангилалд багтдаг. Бороо голын ёроолын хурдас нь элсэрхэг, шаварлаг бутэцтэй. Бороо голыг алтны уйлдвэрлэл ялангуяа мѳнгѳн усны нѳлѳѳнд ихээхэн ѳртсѳн гэж уздэг. Бороо голд Шивэрт, Шаварг, Бѳѳрѳлжуут, Сужигт. Арангат, Баянгол (ССа,, эрдэсжилт 69.8мг/л, хатуулаг 0.70 мг-экв/л), Зуунмод (ССар эрдэсжилт 73.5мг/л, хатуулаг 0.75мг-экв/л) зэрэг цэнгэг устай голууд цутгадаг. Бороо голын ундсэн элементуудийн агууламжийг дараах зурагт узуулэв.

Бороо голын уртын дагуух ѳѳрчлѳлт

Зураг 1.2.22. Бороо голын усны чанарын орон зайн ѳѳрчлѳлт

Судалгаагаар Бороо голын ус дээд хэсэгтээ эрдсийн хувьд 370-386 мг/л-ийн хооронд хэлбэлзэж байгаа бѳгоод нэн цэнгэг (эрдэсжилт 142 мг/л) устай Зуун модны гол нийлснээс доош Бороо голын эрдсийн хэмжээ бага зэрэг буурах хандлагатай байна.

Бидний судалгаагаар Бороо голын усанд мѳнгѳн усны агууламж илрэл багатай харин хагшаас хурдсанд дараах дунтэй байна (Жавзан бусад, 2016).

Бороо голын хагшаасан дах мѳнгѳн усны агууламж

Зураг 1.2.23. Бороо голын хагшаасны мѳнгон усны агууламж

Шинжилгээний дунгээс харахад Бороо голын дэргэд мѳнгѳн усаар алт олборлож байсан хуучин туурийн цунхээлийн ёроолд мѳнгѳн ус харьцангуй ѳндѳр агууламжтай (Hg-12.68 мг/ кг) илэрч байна. Ѳѳрѳѳр хэлбэл 1956 онд ослын улмаас алдагдсан мѳнгѳн ус энд одоо болтол бурэн цэвэршээгуй гэж узэхээр байна.

53


Ш арын голШарын голын эх орчим алтны олон уурхай уйл ажиллагаа явуулдаг бол Шарын гол сумын

орчим нуурсний уурхай уйл ажиллагаа явуулж, адаг орчим голын хѳндий дагаад тариалан, томе хунсний ногоо ихээр тариалдгаас голын усны урсац болон чанарт ихээхэн нѳлѳѳлдѳг байна.

2003-2005 онд Геоэкологийн хурээлэнд хэрэгжеэн тѳслийн судалгаагаар Шарын голын ус нь химийн бурэлдэхууний хувьд гидрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн 1-2-р тѳрлийн, чанарын хувьд цэнгэг (дундаж эрдэсжилт 215 мг/л), зѳѳлѳн (дундаж хатуулаг 2.90 мг-экв/л), булингартай (жигнэгдэгч бодис 76 мг/л, ѳнгѳ-бор, тунгалаг 6 см) байжээ. Тэр уеийн усны орчин pH 7.5-7.8 буюу сул шултлэг, иеэлдэх чанар 8.80 мг/л, аммоны азот 0.15 мг/л туе туе гарсныг гадаргын усны цэврийн зэргийн ангиллын нормтой харьцуулахад "бохирдолттой” гэсэн ангилалд орж байжээ. Шарын гол нь шар усны уерийн улмаас тэрчлэн алтны уйлдвэрлэлийн уйл ажиллагаанаас ихээхэн бохирдон булингартдаг. Шарын голын хѳндийд алт олборлох уйл ажиллагаа явуулж байгаа олон орд газар /Ар Сэртэн, Шар хулст, Бага гун, Их гун, Хавчуугийн адаг гэх мэт/ байгаагийн зэрэгцээ хувь хумуус голд алттай шороогоо шууд угааснаас голын усны урсац багасах, бохирдох хандлага илрээд байна.

Зураг 1.2.24. Шарын гол, Шарын гол сум Зураг 1.2.25. Шарын голын адаг, Орхон сум

Суулийн жилуудийн судалгаагаар Шарын голын усны эрдэсжилт, хатуулаг нэмэгдэж (эрдэсжилт 362-463 мг/л, хатуулаг 2.95-4.25 мг-экв/л) болсон ба харин шар усны уерийн уед эрдэе нь багасч (эрдэсжилт 233-288 мг/л, хатуулаг 2.30-2.80 мг-экв/л) байгаа боловч ерѳнхийдѳѳ Шарын гол нь харьцангуй ихэвтэр эрдэсжилт, хатуулагтай байна. Шар усны уер болон хур борооны уерийн уед гол маш их хэмжээгээр булингартаж энэ утгаараа хѳвуур хагшаас /жинлэгдэгч бодис/ их гарч байна. Туунчлэн энэ уед органик гаралтай бохирдолт ихэссэн дунтэй байна.

Шарын гол нь уул уурхайн уйлдвэрлэлийн нѳлѳѳнд ѳртсѳний улмаас ёроолын хагшаасанд хунд металлуудын агууламж ѳндѳр илэрч, тухайлбал 2010 оны судалгаагаар хѳнгѳн цагаан 1093-1617 мг/кг, тѳмрийн агууламж 93-203 мг/кг туе туе илэрч байжээ(Жавзан бусад, 2015).

Ерѳѳ голЕрѳѳ голын ус нэн цэнгэг (дундаж эрдэсжилт 80 мг/л), маш зѳѳлѳн (дундаж хатуулаг 0.80

мг-экв/л), химийн бурэлдэхууний хувьд гидрокарбонат-кальцийн ион давамгайлсан /Н С 03 >СГ > S 042', Ca2~>Mg2~>Na'+KV, 1-2-р тѳрлийн устай, усны орчин pH саармагаас сул шултлэг (pH 7.09-7.59), органик гаралтай бохирдолт багатай /перманганатын иеэлдэх чанар 4.0-4.16 мг/л/, беогенийн бохирдолгуй /азотот нэгдлууд бага илрэлтэй/, харин булингар ихтэй байна. Ерѳѳ тууний цутгал голуудын хѳндийд 100 гаруй жилийн ѳмнѳѳс алт олборлолт явагдаж, нѳхѳн сэргээлт хийгээгуйн дээр Ерѳѳ, Толгойт голуудад драг ажиллаж байсан ул мѳр одоо болтол

54

арилаагуй байна. Ерѳѳ голын сав газар нь гадаргын ус элбэгтэй, хур тунадас ахну унадаг, уржил шимт хар шороон хѳрстэй, байгаль цаг уурын нѳхцѳл сайтай учраас тэгшлээгуй орхисон драгын явсан зам овоолго дээр ч мод ургасан байх жишээтэй. Энд алт олборлолтоос овоолго шороо, гунзгий нух цѳѳрмууд улдэж тэнд ан амьтан хэвийн амьдрах орчин хязгаарлагдмал болсны гадна нуралт гулсалт, уер усны улмаас сул хѳрсний угаагдал уусч усан орчин бохирдох нѳхцѳл ууссэн байна. Бичил элементууд буюу хунд металлууд нь аливаа ордын дагалдах элемент болж газрын гунд уусээд тухайн газрыг ухаж хѳндѳх уед газрын гадаргад ил гарч ирснээрээ химийн урвал, исэлдэн ангижрах пронесет орж хувиран ѳѳрчлѳгдѳж орчныхоо хѳрс, усанд нѳлѳѳлж гадны нѳлѳѳллийн улмаас гадаргын усанд ууссэн хунд металлууд урсгалынхаа дагуу зѳѳвѳрлѳгдѳх замдаа ёроолын хагшаасанд хуримтлагдаг байна.

МОНГОЛ ОРНЫ БА ЙГАЛЬ ОРЧИН

Зураг 1.2.26. Ерѳѳ голын цутгал Нарийн голд алт угааж байгаа нь

Ерѳѳ гол нь уул уурхайн уйлдвэрлэлийн нѳлѳѳнд удаан хугацаанд ѳртсѳний улмаас ёроолын хагшаасанд хунд металлуудын агууламж хамгийн ѳндѳр, тухайлбал хѳнгѳн цагаан 324-2162 мг/кг, тѳмрийн агууламж 93-430 мг/кг туе туе илэрч байна.

^ Шарын голын сав газар

^ Хараа голын сав газар

^ Туул голын сав газар

Зураг 1.2.27. Орхон голын сав газрын уул уурхайн тѳвлѳрѳл /адаг хэеэг/.

Зургаас харахад Туул, Хараа, Шарын гол, Ерѳѳ зэрэг голуудын хѳндийд уул уурхайн уйлдвэрлэл ихээхэн тѳвлѳрсѳн байна.

55


Хойд мѳсѳн далайн ай сав дахь нууруудыг тѳлѳѳлж манай орны хамгийн том, цэнгэг уст Хѳвсгѳл нуурын усны чанарын цаг хугацааны ѳорчлѳлтийн талаар энд оруулсан болно.

Хѳвсгѳл нуур орчмын судалгаа 100 гаруй жилийн ѳмнѳѳс эхэлсэн гэж уздэг. Ye уеийн судлаачдын тодорхойлсноор Хѳвсгѳл нуурын усны эрдэсжилтийн хэмжээ 190-260 мг/л-ийн хооронд хэлбэлзэж дунджаар 225 мг/л, усны хатуулаг нь ерѳнхийдээ жигд 2.45-3.00 мг-экв/л буюу зѳѳлѳвтѳр устай. Усны химийн бурэлдэхуун, шинж чанар нь уур амьсгал, ус зуйн горимын ѳѳрчлѳлтийн аясаар улирлын чанартай бага зэрэг ѳѳрчлѳгдѳж байдаг боловч аль ч улиралд тогтмол гидрокарбонатын ангийн. кальцийн булгийн, ихэвчлэн 1-р тѳрлийн, ѳѳрѳѳр хэлбэл анионуудаас НСОу 92%, Са2~63% хуртэл зонхилдог. Нуурын усны ионы тархалт улирлаас болон орон зайнаас (нуурын мандал болон гунд) хамаарал багатай ѳѳрѳѳр хэлбэл тогтвортой шинж чанартай байна. Суулийн жилуудэд хийсэн судалгааны дунг хувьсгалаас ѳмнѳх уеийнхтэй харьцуулахад нуурын усны ундсэн чанар, найрлага нь ойролцоо буюу ундсэндээ ѳѳрчлѳгдѳѳгуй байна.

Хѳвсгѳл нуурын эргээр аялал жуулчлал ын баазуудын нягтрал ихтэй, хун ам ихээр тѳвлѳрсѳн хэсгээр бохирдлын узуулэлтууд харьцангуй илрэлтэй байгаагийн гадна цутгал голуудын хѳндийгѳѳр мал бухий айлууд тѳвлѳрсѳн байдлаар зусдагтай холбоотой эдгээр голуудад мѳн бохирдолт илрэх болжээ. Нуурын баруун эргээр жуулчны баазууд хамгийн их тѳвлѳрсѳн, энд зуны улиралд хамгийн их ачаалалтай байх ба нуурыг бохирдуулах ундсэн эх уусвэруудийн нэг нь хун амын хэт тѳвлѳрѳл болдог. Энэ хэсэгт хийсэн нуурын усны шинжилгээгээр бохирдлын узуулэлт болох аммоны ион гадаргын усны стандартаас хэтрээгуй ч харьцангуй ѳндѳр (NH4+ 0.16 мг/л хуртэл) агууламжтай байна(Жавзан, 2017).

Аммонийн ион

і NH4+

Нѵур, Нуур,Жанхай, Жанхай Олимп тѵр.

С я * - 2гадарга

Нуур,ГѵрванЭрДЭНЭ

Зураг 1.2.28, Хѳвсгѳл нуурын баруун эргийн усны аммонийн ионы агууламж, зуны судалгаа

Нуурын гунээс хамааруулсан судалгаагаар гун руугээ бохирдолт багассан узуулэлттэй байна. Хэдийгээр аммонийн ион илэрсэн ч “У сан орчны чанарын узуулэл/и. Ерѳнхий шаардлага MNS 4586:1998 ” стандартаас давж бохирдоогуй болно.

Нуурын усны чанарт сѳргѳѳр нѳлѳѳлж болзошгуй ѳѳр нэг хучин зуйл нь Ханх сумын тѳв болно. Сумын тѳвийн урд захын айлын хашаа нуурын захаас хэдхэн метрийн зайтай байгаа нь эруул ахуйн стандарт шаардлага хангахгуй юм. Айлуудын мал нуураас ус уудаг учир энд малый ялгадас ихтэй, бохирдолт ѳндѳртэй байгаа нь овлийн судалгаагаар тогтоогдсон. Хавар мѳс гэсэхээс ѳмнѳ малын хатуу баасыг цэвэрлэдэг ч шингэн ялгадас тэндээ шингэдэг байна.

56


Зураг 1.2.29, Ханх сумын тѳв Зураг 1.2.30. Нуурын хойд зах Зураг 1.2.31. Нуурын бохирдол

Ѳвлийн судалгаагаар Ханх сумын мал усалдаг цоолгын ус нь тунгалаг биш, шаргал ѳнгѳтэй, бохирдолтын узуулэлтууд маш ѳндѳр агууламжтай (ПИЧ-19.2 мг/л, NH4-4.2 мг/л, N 0,-1.0 мг/л, N 0,-20.0 мг/л) илэрсний гадна ундсэн элементуудийн агууламж ч бусад хэсгийн устай харьцуулахад нэмэгдсэн дун гарсан. Ѳвлийн судалгаагаар шинжилгээнд хамрагдсан ннйт усны эрдэсжилт, химийн бурэлдэхуунийг дараах зурагт узуулэв.

Харин зуны судалгаагаар бохирдлын узуулэлтууд илрэл багатай байсны гадна ундсэн элементууд ч жигд тархалттай, ѳвлийн дунгээс харьцангуй бага эрдэстэй байлаа(Жавзан, 2017).

Олон жилийн судалгаанаас дугнэхэд нуурын эргийн зарим хэсгээр цэгэн бохирдол илрэх боловч нуурын усны чанарт тѳдийлѳн нѳлѳѳлѳѳгуй байна гэж дугнэж болно. Гэхдээ тайвширч болохгуй бохирдуулагч эх уусвэрийг багасгах, арилгах тал дээрх тодорхой ажил хийх шаардлагатай.

НОМХОН ДАЛАЙН АЙ САВ:Энэ ай савд Амур мѳрний цутгал Онон, Улз гол, Хятадын Далай нуурт цутгах Хэрлэн,

Халх гол багтдаг.

Онон голОнон гол Бурхан Халдун (Хэнтий Хан) уул Тѳв аймгийн Мѳнгѳнморьт сумын нутаг,

Ѳнгѳлжингийн давааны урд уулнаас эх аваад Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутаг Хужир нуга хуртэл битуу шилмууст ой хѳвчтэй, далайн тувшнээс дээш 2000 гаруй метр ѳндор уулсын дундуур маш отгон ургасан торлог шугуй бухий намгархаг хѳндийгѳѳр урсана. Энэ хэеэг бол Онон голын ундсэн торх бурдэх ус хурах талбай юм. Эндээс цааш Хэнтий аймгийн Биндэр сумын тѳв хуртэл ой мод ихтэй 1500-2000 метр ѳндѳр уулсын дундуур ѳтгѳн ургасан бургасан шугуйтай нарийн хѳндийгѳѳр урсдаг. Энэ хэеэгтээ уулын голын шинжтэй. Биндэр сумын

57


тѳвѳѳс Баян-Адарга сумын нутаг Шуус голын адаг хуртэл намхан уулстай ойт хээрийн дундуур урсана. Энэ хэсэгт хѳндий ѳргѳсч, тал хээрийн голын шинжтэй болдог. Шуус голын адгаас улсын хил хуртэл дахин ой хѳвчит уулсын дундуур нарийн хѳндийгѳѳр урсаж уулын голын шинжтэй болдог. Онон голын эхэн хэсгийн баруун цутгалууд нь далайн тувшнээс дээш 2852 метр ѳргѳгдсѳн ноён оргил бухий Хэнтэй Ханы нурууны хойд талаас эх авч хойш урсах Баруун Таре, уг нурууны зуун хойд талаас эх авах Дунд Таре, туунээс хойхно талаас эх авах Зуун Таре голууд юм. Онон гол хойш чиглэн улсын хил хурээд Алаг уулыг тойрон буцаж Батширээт сумын нутаг, далайн тувшнээс дээш 2037 метр ѳргѳгдсѳн Алаг уулаас эх авах, Хайрхан гол, далайн тувшнээс дээш 1867 метр ѳргѳгдсѳн Жарангуут уулаас эх авах Амгалант голууд цутгана. Туунээс доош цутгах томоохон цутгалууд нь Эг, Барх, Хурх, Шуус, Балж, Агац, Хэр зэрэг голууд юм.

Зураг 1.2.33, Онон гол, Биндэр сум Зураг 1.2.34, Онон гол, Ононгийн гуур

Онон голын ѳндѳршил нь эхээсээ адаг руугаа буурч байгаа ба хуснэгтээс харахад харин голын усны цахилгаан дамжуулах чанар /эрдэсжилт/ нь эерэгээрээ нэмэгдэх хандлагатай байна. Харин Баян Адарга сумын хойгуур урсаж буй Онон голын салаа нь харьцангуй тогтонги маягтай, усан орчин нь Ононгийн ундеэн хэсгээсээ арай ѳѳр байсан усны чанар нь ч голын ундеэн шинж чанараас арай ѳѳр байна. Ерѳнхийдѳѳ голын ус саармагаас сул шултлэг орчинтой (pH 6.89-7.61), химийн бурэлдэхууний хувьд аль ч цэг дээр адилхан гидрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн, 1-р тѳрлийн, ионуудын харьцаа анионуудаас HC0y>Cl'>S042' /Баян Адаргын дэргэдэх Ононгийн салаа нь H C 0.‘> S 042‘>CT/, катионы харьцаа бутд адил Са2+> Na++Kf>Mg2~, чанарын хувьд нэн цэнгэг (эрдэсжилт 60-83 мг/л, Ононгийн салаа ньІбЗ мг/л), маш зѳѳлѳн (хатуулаг 0.50-0.75 мг-экв/л, Ононгийн салаа нь 1.40 мг-экв/л), бохирдол багатай ба усрийн улмаас бага зэрэг шаргал ѳнгѳтэй, перманганатын исэлдэх чанар ѳндѳр гарсан байна. Харин Агац, Хэр зэрэг ус ихтэй, маш бага эрдэсжилттэй голууд нийлсний дараа Онон голын ус тѳгсгѳл хэеэгтээ эрдэсжилт нь буурсан узуулэлттэй байна. Ѳмнѳх судалгааны зарим мэдээллээр манганы агууламж ѳндѳр байсан бол бидний судалгаагаар Онон голын усанд манганы агууламж 0.2 мг/л-ээс ихгуй байна. Шинжилгээний дунгээс узэхэд Онон голын ус нь Хангайн бусийн цэнгэг уст голуудын адил маш бага эрдэсжилттэй, хуний уйл ажиллагаанд ѳртѳѳгуй, байгалийнхаа унаган тѳрхѳѳрѳѳ байгаа манай орны цэвэр тунгалаг, цэнгэг, зѳѳлѳн устай томоохон голуудын тоонд зуй ёсоор орж байна(Жавзан, 2010).

58


Зураг 1.2.35-1.2.36. Онон туутш цутгал голуудын эрдсийн ѳѳрчлѳлт, 2010 Тайлбар: Зурагт Онон голыг улаан, зуун гарын цутгал голуудыг хѳх онгѳѳр,

баруун гарын цутгал голуудыг ногоон ѳнгоѳр тэмдэглэсэн болно.

Зургаас харахад тууний баруун цутгал голуудын усны эрдэсжилт их, зуун нь харьцангуй бага байгаа ба Агац, Хэр зэрэг томоохон голууд цутгасны дараа Онон голын усны эрдэсжилт буурах хандлагатай байна. Цутгал голуудаас хамгийн их эрдэсжилттэй нь талын голууд болох Шуус (эрдэсжилт 435 мг/л, хатуулаг 4.70 мг-экв/л), Баян (эрдэсжилт 283 мг/л, хатуулаг 2.90 мг- экв/л), Хурх (эрдэсжилт 189 мг/л, хатуулаг 2.00 мг-экв/л) голууд байна. Бусад голуудын хувьд нэн цэнгэг (эрдэсжилт 40-139 мг/л), маш зѳѳлѳн (хатуулаг 0.40-1.20 мг-экв/л) устай байна. Онон голын баруун гарын томоохон цутгал болох Эг гол (эрдэсжилт 78 мг/л, хатуулаг 0.75 мг- экв/л)-д нэн цэнгэг (эрдэсжилт 60.0 мг/л), маш зѳѳлѳн (хатуулаг 0.55 мг-экв/л) устай Цэгээн хоолой гол, Барх гол (эрдэсжилт 87 мг/л, хатуулаг 0.80 мг-экв/л)-д нэн цэнгэг (эрдэсжилт 49- 60 мг/л), маш зѳѳлѳн (хатуулаг 0.45-0.60 мг-экв/л) устай Сайхан, Хужир, Баян голууд, Хурх гол (эрдэсжилт 189 мг/л, хатуулаг 2.00 мг-экв/л)-д цэнгэг (эрдэсжилт 361 мг/л), зѳѳлѳвтѳр (хатуулаг 3.70 мг-экв/л) устай Дунд Баян, нэн цэнгэг (эрдэсжилт 147 мг/л), зѳѳлѳн (хатуулаг 1.55 мг-экв/л) устай Жаргалант голууд цутгах ба Онон голын зуун гарын цутгал Балж гол (эрдэсжилт 63 мг/л, хатуулаг 0.60 мг-экв/л)-д нэн цэнгэг (эрдэсжилт 64 мг/л), маш зѳѳлѳн (хатуулаг 0.60 мг-экв/л) устай Хѳмѳл, Галттай, Бѳххѳн зэрэг голууд цутгана. Онон тууний цутгал голуудын нэг онцлог нь бугд гидрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн, 1 -р тѳрлийн устай, олон жилийн хугацаанд чанарын ѳѳрчлѳлт тѳдийлѳн гараагуй байна(Жавзан, 2010).

Хэрлэн голХэрлэн голын дээд хэсгийн усны чанар, бохирдлын ѳнѳѳгийн байдалИх Хэнтэй нурууны ѳврийн Чинзэт-Ян уул /2221.3 м/-ын ѳврѳѳс усжих Зуун салаа ба

Цагаан чулуутын Ян уул /219.9 м/-ын араас усжих Тарвагтай голын бэлчрээс Хэрлэн хэмээн нэрлэгдэх гол нь эхэн хэсэгтээ бага эрдэстэй байх агаад урсгалынхаа дагууд нэмэгдэх зуй тогтолтой байдаг. Ионы харьцаа ихэвчлэн тогтвортой анионуудаас гидрокарбонатын ион дангаараа зонхилж H C 0,'>S042’>CT, харин катионуудаас ихэнх тохиолдолд кальцийн ион зонхилж Са2~>1Ма~+Кг>М§2'гэсэн дараалалтай байна.


250

200

150

100

Cl- S042- НСОІ- ИСОЗ NSH-+K+ иМ в2+ »Са2+

I I 1j I 1 I I1980 1994. Y 2000. IX 2003. УПІ 2012.П1 2012.YIII 2012.1Х 2012.Х 2015.YI

Р хуртэл <Хэрлэн гол

З у р аг 1.2.37. Хэрлэи голын Багануурын хэсгийн усны химийн найрлагынцаг хугацааны ѳѳрчлолт

Хэрлэн голын Багануур орчмын олон жилийн шинжилгээний дунгээс харахад голын усны чанар, найрлага нь эре ѳѳрчлѳлт багатай, эрдсийн хэмжээ буурах хандлагатай, ионуудын харьцаа ихэнхдээ бараг ѳѳрчлѳлтгуй буюу H C 0,/>S042>CT, C a ^ N a '+ K ^ M g 2’ байна. Химийн найрлагын хувьд шинжилеэн бух хугацаанд анионуудаас гидрокарбонатын ион дангаараа зонхилж, харин катионуудаас 2003 оныг хуртэл ихэнх тохиолдолд кальц-натрийн ион, суулийн жилуудэд кальцийн ион дангаараа зонхилж, бух тохиолдолд 1-р тѳрлийн устай байна. Чанарын хувьд эрдэсжилт болон хатуулгийн хэмжээ нь суулийн жилуудэд багасах хандлагатай, нэн цэнгэг (эрдэсжилт <200мг/л), маш зѳѳлѳн (хатуулаг <1.5 мг-экв/л), бохирдол багатай байна. Хэрлэн голын усыг ГУЦЗАН-тай харьцуулахад “цэвэр-ээс бага зэрэг бохирдолттой” гэсэн ангилалд орж байна(Жавзан бусад 2016).

Багануур дуургийн ахуйн бохир ус цэвэрлэх байгууламжаас гарсан ус нь харьцангуй цэвэршилт сайтай, ямар нэг эвгуй унэргуй, харьцангуй тунгалаг байна. Цэвэрлэхээс гарсан ус нь уурхайн шуурлийн устай нийлдэг учир бохирдлын зэрэг багасах онцлогтой юм байна. Энэ усанд хунд металл, бичил элемент тодорхойлоход бага агууламжтай буюу хунд металлаар бохирдоогуй байна.

Зураг 1.2.38-1.2.39, ЦБ-аас гарсан ус шуурлийн ѵстай нийлж задгайрсан хэеэг

60

4 МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН

Шинжилгээний дунгээс харахад Хэрлэн голд Багануурын цэвэрлэх байгууламжийн ус болон уурхайн шуурлийн ус нийлснээс доош химийн узуулэлтууд бага зэрэг нэмэгдэж байгаа боловч онцгой бохирдолт узуулээгуй буюу одоогийн байдлаар тѳдийлон нѳлѳѳлѳѳгуй байна.

Хэрлэн голын дунд болон адаг хэсгийн усны чанар, бохирдлын ѳнѳѳгийн байдалХэрлэн голын дунд цэгт Хэнтий аймаг Дэлгэрхаан сумын харалдаа болон Чингис хотын

дээд, доод хэсэг, адаг хэсэгт Дорнод аймаг Чойбалсангаас дээш /пост 105/, Чойбалсангийн харалдаа /пост 106/, Чойбалсангаас доош /пост 107/ гэсэн мониторинг судалгааны цэгуудийн дунг энд эмхэтгэн оруулав.

Хэрлэн голын дунд цэгт хийсэн шинжигээнийдунгийндундажутгаас харахад эрдэсжилтийн хэмжээ 198-220 мг/л буюу цэнгэг устай, харин 2007 оноосоо 2010 он руугаа буурах ерѳнхий хандлага ажиглагдаж байна. Энэ нь орж буй хур тунадастай холбоотой байж бол но. Хатуулаг нь 2.13-2.38 мг-экв/л буюу зѳѳлѳн устай, pH 7.54-8.11 буюу сул шултлэг орчинтой, химийн бурэлдэхууний хувьд гидрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн, 2-р тѳрлийн устай байна.

Хэрлэн голын Чойбалсангаас дээш. доош олон жилийн шинжилгээний дунгээс харахад голын усны чанар, найрлага нь эре ѳѳрчлѳлт багатай, ионуудын харьцаа ихэнхдээ бараг ѳѳрчлѳлтгуй буюу HCO,'>S042‘>Cl', Ca2~>Na'+K+>Mg2* байна. Химийн найрлагын хувьдшинжилеэн бух хугацаанд анионуудаас гидрокарбонатын ион дангаараа зонхилж, харин катионуудаас 2014 оныг хуртэл ихэнх тохиолдолд кальцийн иондангаараа зонхилж, 1, 2-р тѳрлийн устай байна. Чанарын хувьд эрдэсжилтийн хэмжээ суулийн жилд буюу 2014 онд багасах хандлагатай, нэн цэнгэг (эрдэсжилт <200 мг/л), харин хатуулгийн хэмжээ ѳѳрчлѳлт багатай зѳѳлѳн (хатуулаг 1.5-3.0 мг-экв/л), бохирдолтын хэмжээ багасах хандлагатай байна. Хэрлэн голын усыг ГУЦЗАН-тай харьцуулахад "цэвэр-ээс бага зэрэг бохирдолттой" гэсэн ангилалд орж байна. Цахиурын агууламж 10-15 мг/л, фторын агууламж ерѳнхийдѳѳ багавтар (F- 0.3-0.6 мг/л), харин нийт тѳмрийн хэмжээ зарим тохиолдолд стандартаас ихээр (Fe 0.2-0.7 мг/л) илэрч байна.

Хэрлэн гол нь эхээсээ адаг руугаа буюу орон зайн хувьд эрдсийн хэмжээ нэмэгддэг байна. Энэ нь томоохон хотуудыг дайрдаг, мѳн адаг орчмоор хур тунадас багавтар тал хээр нутгаар дамжин ѳнгѳрдѳгтэй холбоотой. Мѳн цаг хугацааны хувьд нэг цэгт ч ѳѳрчлѳлттэй гардаг.

ІНСОЗ- «СІ- в S042- "Ха++К+ вСа2~ ■ Mg2+

300

250

§ 200 £I 150

% 100

50

02009 2010 2011 2012 2013 2014

Хэрлэн гол

Зѵраг 1.2.40. Хэрлэн голын адаг хэсгийн усны химийн найрлагын цаг хугацааны оорчлѳлт

61

МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРНИН

Бохирдолтын узуулэлтууд суулийн жилуудэд илуу нэмэгдэх хандлагатай байна. Хэрлэн голд Чойбалсан хотын Тѳв Цэвэрлэх Байгууламжийн хаягдал ус нийлснээс доош химийн узуулэлтууд бага зэрэг нэмэгдэж байгаа боловч одоогийн байдлаар эре нѳлѳѳлѳѳгуй байна. Харин бохирдолтын гол узуулэлт болох МН4+ионы хэмжээ нэмэгдэж 12.4-40.6 мг/л хэмжээтэй илэрч байна. Олон жилийн мониторинг судалгаагаар голын усны хамгийн их эрдэсжилт нь ѳвлийн гачиг уед, хамгийн бага нь зуны хур борооны уед ажиглагддаг(Жавзан бусад, 2016).

Хэрлэн голын сав газрын бусад гол, нууруудХуцаа голын усны чанар, найрлагаХуцаа гол нь баруун хойноосоо урагш чиглэн (одоогийн Багануурын нуурсний ордын яг

дундуур нь гарч) давстай нууруудын зуун талаар Хужирт голтой нийлж улмаар Хэрлэн голтой нийлдэг байсан. Хуцаа, Нарийн голын голдрилыг ѳѳрчлѳн ашиглалтын талбайг тойруулан хиймэл далан байгуулсан боловч уурхайн болон уур амьегалын ѳѳрчлѳлтийн нѳлѳѳгѳѳр энэ далангаар бараг урсахгуй, далангийн эхэн хэеэгт л бага зэрэг устай байна. Хур тунадас ихтэй зарим жил уерлэх уедээ л энэ сувгаар тур хугацаагаар ус урсах болсон байна. Харин Хуцаа, Нарийн голын адаг орчмоор цэвэрлэх байгууламж, уурхайн шууруулэлтийн хаягдал ус урсдаг болжээ. Хуцаа голын эхэн хэсгийн усыг Хэрлэн голын устай харьцуулахад химийн найрлага нь адил боловч эрдэсжилт, хатуулаг болон ерѳнхий элементуудийн агууламж 2-5 дахин их байна(Жавзан, 2015).

Хужирт голын усны чанар, найрлагаХужирт гол Бага гун нуурын ундсэн тэжээл болж байсан ба улмаар нуураас гарч зуун урд

талын давстай нууруудаар дамжин Хуцаа голтой нийлж Хэрлэн голд цутгадаг байсан. Хужирт гол нуурт цутгахаас ѳмнѳ нэн цэнгэг устай (эрдэсжилт <200 мг/л), нуураас гарахдаа эрдэс нь нэмэгдэж Бага гун нуурын устай адил эрдэежилттэй болдог байжээ. Ѳнѳѳгийн байдлаар Хужирт гол ширгэж, хуучин голдрил нь Багагун нуурын орчим ул мѳр тѳдий болсон, харин уурхайн зуун урд захаас эхлэн хуучин голдрилоор нь шуурлийн ус шуурч намгархаг талбай ууссэн байна. Хужирт голын хѳндийн дээд хэсгийн зуун захад Баруун Бор булаг байсан ба мѳн л ширгэсэн байна.

Бага гун нуурын усны чанар, найрлагын ѳорчлолтБагануурын уурхайн уйл ажиллагаанаас усан орчинд узуулж буй хамгийн их сѳрѳг

нѳлѳѳлѳл нь Бага гун нуурын усан орчинд узуулж сѳрѳг нѳлѳѳ юм. Бага гун нуурын химийн найрлага нь ихээхэн ѳѳрчлѳгдѳж, бохирдсон байна. Хэдийгээр нуурын усны тувшин шуурлийн ус орсноор харьцангуй тогтмолжих хандлагатай байгаа боловч ерѳнхийдѳѳ багасаж байгаа нь харагдаж байна.

Зураг 1.2.41-1.2.42, Бага гун нуур /а. нуурын баруун эрэг, б. зуун эрэг/

62


1200Cl- S042- иНСОЗ- ■ С03 «Na++K+ »M g2- ■ Са2-

1000

800

600

400

200

6 <

Зѵраг 1.2.43. Бага Гун нуурын усны чанарын цаг хугацааны ѳѳрчлѳлт

Бага гун нуурын усыг шуурлийн усаар тэжээж эхэлснээс хойш эрдсийн хэмжээ нь багаар тооцоход 2 дахин нэмэгдеэн байна. Туунчлэн химийн найрлагын хувьд аль ч уед анионуудаас гидрокарбонатын ион дангаараа зонхилж байдаг бол катион хувирамтгай. Эрдэсжилт нэмэгддэг ѳвлийн улиралд натри, хур бороо ихтэй зуны улиралд кальцийн ион зонхилдог байсан бол эрдэсжилт нэмэгдеэн суулийн жилуудэд дулааны улиралд ч катионуудаас натрийн ион зонхилох болж найрлагад ѳѳрчлѳлт орсон байна. Тогтонги устай нуурын ус малый хѳлѳѳр болон гадны хучин зуйлийн нѳлѳѳгѳѳр амархан бохирдох онцлогтой байдаг. 2015 оны 6 сард хэмжилт хийх уед баруун эрэг орчмоор олон тооны бог мал байсны гадна ихээхэн салхитай байснаас нуурын ус булингартаж, бохирдлын узуулэлтууд ѳндѳр илрэлтэй байлаа(Жавзан, 2015).

Улз гол. Хэнтэй нуруунаас эх авч улсын хилийг даван ОХУ-ын Торь нуурт цутгана. 1970 онд хийгдеэн судалгааны дунгээр Улз голын усны эрдэсжилт 344 мг/л, хатуулаг 2.90 мг-экв/л, усны орчин 7.0 мг/л саармаг, гидрокарбонат ба катионы холимог найрлагатай устай байсан байжээ. Суулийн жилуудийн судалгаагаар эрдсийн хэмжээ нэмэгдеэн байна. 2012 оны байдлаар голын усны эрдэсжилт нь цаг хугацаанаас хамааран эхэн болон дунд хэеэгтээ цэнгэг (325-464 мг/л) устай, голын адаг орчимд эрдэе нь нэмэгдэж цэнгэгдуу (эрдэсжилт-796 мг/л) болж урсгалынхаа дагуу, антропоген, техноген нѳлѳѳлѳлд ѳртѳн чанар найрлага нь ѳѳрчлѳгдѳн бохирдсон байна. 2016 онд судалгаа хийх уед Улз гол Чулуунхороот сум буюу Эрээнцав орчимд шургаж урсацгуй болсон байна(Эрдэнэцэцэг, 2017).

0.30 - 0.25

5 0.20I 0.15

|о .ю< 0.05

0.00

* Аммони

■ I . I-А*

Булингар

Зураг 1.2.44-1.2.45. Улз голынуртын дагуух аммонийн бохирдолт болон булингарын ѳѳрчлѳлт


Суулийн жилуудийн судалгаагаар Улз голын усны бохирдол, булингаршил нь голын дунд хэсгээс адаг руу нэмэгдэж “ГУЦЗАН”-ын маиі цэвэр- бага зэрэг бохирдолттой ангилалд хамаарч байгаа нь хуний уйл ажиллагааны хучин зуйлс болон бусад хучин зуйлийн нѳлѳѳлѳлд орсныг илэрхийлж байна.

Халх гол. Их Хянганы нуруунаас эх авах ба ус цуглуулах талбай нь 11755 ам км, уунээс 7440 ам км нь Монголын нутагт хамаарна. Халх гол Буйр нуурт цутгадаг бѳгѳѳд нийтдээ 399 км урт, уунээс 264 км нь Монгол улсын нутагт багтана. Халх голын адгаас дээш 32 км орчимд Шарилж гол салаалан Буйр нуураас эх авах Оршуун голд цутгана. Халх голын усны эрдэсжилт 120-300 мг/л-ийн хооронд хэлбэлзэх ба дунджаар 200 мг/л, дундаж хатуулаг нь 2.0 мг-экв/л байдаг. Халх голын усанд суулийн жилуудэд бохирдолтын узуулэлтууд илрэх хандлагатай болсон, ялангуяа Сумбэр сумаас дооших хэсэгт нилээд бохирдолттой байгаа нь хуний уйл ажиллагааны нѳлѳѳнд ѳртѳж буйг харуулж байна.

Зураг 1.2.46. Халх гол

Номхон далайн ай савд багтах нууруудыг тѳлѳѳлж Хѳх нуурын усны чанарын ѳѳрчлѳлтийн талаар энд оруулав. Хѳх нуур нь Монголын Дорнод талд манай орны хамгийн нам дор газар, далайн тувшніѳѳс дээш 560 м ѳндѳрт орших, гадагш урсгалгуй нуур юм. Нуурын ус нь давсархаг (эрдэсжилт 1000-3000 мг/л), нуурын усны эрдэсжилт нь хойноосоо урагшаагаа нэмэгддэг зуй тогтолтой байсан бол суулийн жилуудэд хийсэн шинжилгээний дунгээс харахад Хѳх нуурын ус нь давстай (эрдэсжилт 4485-4540 мг/л), маш хатуу (хатуулаг 9.90-10.05 мг-экв/л), хлорын ион нь „Усан орчны чанарын стандарт MNS 4586:1998“-д зааснаас 3.6-3.7 дахин их, усны орчин pH стандартаас давж шултлэг орчинтой болж ѳѳрчлѳгдсѳн байна. „Гадаргын усны цэврийн зэргийн ангиллын норм“-той харьцуулахад ууссан бодисуудын хуурай улдэгдэл, pH, хлорын ионы хэмжээгээр „Маш их бохирдолттой44, ерѳнхий хатуулаг, магнийн ионы хэмжээгээр „Их бохирдолттой44, иеэлдэх чанарын хэмжээгээр „Бохирдолттой44 гэсэн ангилалд туе туе хамаарч байна. Нуурын зуун хойд талаас цутгадаг байсан Тээл гол шургаж суулийн жилуудэд байхгуй болсноос Хѳх нуурын усны чанар ѳѳрчлѳгдѳн нуурын ус нь эргэн тойрондоо ижил шинж чанартай давстай болжээ(Жавзан бусад, 2017).

64

• 4 МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН

Хуснэгт 1.2.2. Хѳх нуурын усны химийн узуулэлтУУд, 2017.06.07Эрдэс- NO V Гол элементуудинн агууламж, мг/лЖІІ.ІІ

.мг/ллаг, мг-

экв/лpH

мг/л

4

m i 'N /л

NO,мг!Ч/л

с о ,- /н с о , СІ S O /

Na'+

KlCa2+ Mg2

MNS 4586:1998 - - 6.5-8.5 10.0 0.50.02/

9.0- 300.0 100.0 - - -

ГУЦЗАН-ыцэвэр <300 2.24 6.5-8.5 5.0 0.05

0 . 0 0 5/3.0 150.0 100.0 90.0 30.0

баруун хойд хэсэг 4540.5 9.90 9.14 13.76 0.0 0.0/0.0 396/1482 1111.2 50.0 1378.7 5.0 117.3

Зуун ѳмнѳд тал 4485.0 10.05 9.15 14.08 0.0 О.О/О.О 402/1458 1097.0 45.0 1359.0 5.0 119.2

Бичил элементийн судалгаагаар мѳнгѳн ус, уран, хунцэл зэрэг элементууд харьцангуй илрэлтэй байгаа нь судалгааг цаашид нарийвчилж хийх шаардлагатайг харуулж байна.

Т Ѳ В А ЗИ Й Н ГА Д А ГШ У Р С Г А Л Г У Й А Й САВ:Монгол Алтайн нурууны ѳврѳѳс эх авах Булган, Уенч, Бодонч болон араас нь эх авдаг

Буянт, Ховд, Цэнхэр, Цагаан, Сагсай, Согоот голууд цутгалын хамт, мѳн Бѳхмѳрѳн, Тургэн, Хархираа, Сагил, Хангайн нурууны баруун хажуугаас эх авдаг Завхан, Тэс, Хунгуй, тэдгээрийн цутгал болох Богд, Чигэстэй голууд, Хангайн нурууны ѳврѳѳс эх авах Онги, Таац. Туй, Байдраг зэрэг голууд энэ ай савд багтах бѳгѳѳд эдгээр голын усны эрдэсжилт 60-170 мг/л буюу нэн цэнгэг устайд тооцогдоно. Энэ ай савын хамгийн бага эрдэсжилттэй гол нь Сагсай (60 мг/л/), хамгийн их эрдэсжилттэй нь Уенч (300 мг/л), Хунгуй (450 мг/л) голууд юм. Энэ ай савын Ховд гол Ѳлгий сумаас доош, Тэс гол улсын хилээс цааш том голд хамаардаг ба уул уурхайн уйлдвэрлэлийн уйл ажиллагааны нѳлѳѳлѳлд харьцангуй бага ѳртсѳн байна.

Ховд гол. Ховд гол нь Тѳв Азийн гадагш урсацгуй ай савын гол мѳрдѳѳс хамгийн их устай нь юм. Монгол Алтайн тэргуун оргил Таван Богдын зуун ѳмнот хажуугийн мѳсѳн голоос эх авч урсах Цагаан Ховд (Аксу), Хар Ховд (Каратыр) голууд хоорондоо холбоотой Хотон, Хоргон нууруудад цутган гарсны дараа Ховд нэртэй болдог. Энэ голд эхэн хэсэгтээ тэвшин хэлбэртэй хѳндий дундуур мѳсдѳлийн морены хурдсанд хаагдаж тогтсон Монгол Алтайн Хотон, Хурган, Даян, Хар, Тал, Толбо, Дѳрѳѳ, Ачит нуур зэрэг том жижиг олон нуурууд илуудэл усаа нийлуулдэг. Мѳн Ховд голд Алтай Таван Богд уулын мѳнх цаснаас эх авч урсах Цагаан, Их Уйгар, Согоогийн голууд болон Харгана, Хатуу, Хавчиг, Шижигт, Улиастай, Шураг, Буянт зэрэг голууд цутгана.

Тѳв Азийн гадагш урсацгуй ай савын голууд тэр дундаа Ховд голын усны чанарын судалгааг Ховдын Их Сургуулийн багш, эрдэмтэн судлаачид харьцангуй сайн судалсан бѳгѳѳд судалгааны ажлаа эмхэтгэн боловсруулж хэд хэдэн нэгэн сэдэвт бутээл туурвисан байдаг. Ховд голын ус нь мѳнх цас, мѳстѳл, мѳсѳн голын усаар тэжээгддэг учир нэн цэнгэг, маш зѳѳлѳн устай. Голын усны дундаж эрдэсжилт 160 мг/л, дундаж хатуулаг нь 0.80 мг-экв/л, гидрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн, 1-р тѳрлийн устай. Ховд гол эхээсээ адаг хуртэл ѳндѳршлийн хэмжээ буурч, эсрэгээрээ усны эрдэсжилт ѳсѳх хандлагатай байна. Ховд голын ай савд уул уурхайн уйлдвэрлэлийн нѳлѳѳ багатай учир голын усанд микроэлементууд харьцангуй бага агууламжтай байна. Ховд голын сав газарт Ачит нуур, Намирын голын фторжсон район байдгаас голын усанд тодорхой хэмжээний нѳлѳѳлѳл байх магадлалтай.

МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН . ► —

Зѵраг 1.2.47. Байгалийн узэсгэлэнт Ховд гол

Ховд голын ус эхэн хэсэгтээ бохирдлын узуулэлтууд илрээгуй боловч урегалынхаа дагуу тѳв суурин газраар дайран ѳнгѳрѳхдѳѳ био идэвхит элемент тууний дотор аммонийн бохирдол нэмэгдэж зарим тохиолдолд гадаргын усны стандартаас давж бохирддог байна.

Тэс гол. Хангай нурууны салбар Булнай нурууны араас эх авдаг жижиг голуудын усаар тэжээгддэг намгархаг хэсгээс эх авна. Тэс голыг Хѳвсгѳлийн уулсын баруун ѳмнѳ талаас эх авдаг, ус ихтэй олон гол тэтгэж байдаг. Тэс голын ус нь Ховд голоос илуу эрдэслэг (эрдэсжилт 450 мг/л, хатуулаг нь 3.80 мг-экв/л), химийн найрлагын хувьд гидрокарбонатын ангийн, натрийн булгийн усанд хамаарна.

Булган гол. Монгол Алтай нурууны ѳмнѳ хажуугаас эх авч Ховд аймгийн Булган сумыг дайрч баруун тийш Хятадын хил гаран Ѳрѳнгѳ гол, улмаар Ѳлѳнгѳр нуурт цутгадаг. Булган голын усны эрдэсжилт нь Тэс голоос бага, хил гарахын ѳмно Ярантын боомт орчим эрдэсжилт нь 200 мг/л, хатуулаг нь 1.90 мг-экв/л, найрлагын хувьд гидрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн, 1-р тѳрлийн устай байна. Олон жилийн хугацаанд чанарын ѳѳрчлѳлтѳд ундеэндээ ороогуй.

Бодонч, Ѵенч гол. Алтай нурууны ѳвѳр хажуугаас эх авна. Алтайн ѳвѳр голууд уулнаас мултармагц хѳндийн сэвсгэр хурдсанд шингэж газар доорх усны тэжээл болдог. Уенч голын ус Уенч сумаас дээш цэнгэг (эрдэсжилт 290 мг/л), зѳѳлѳвтѳр (хатуулаг 3.70 мг-экв/л), найрлагын хувьд гидрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн, 2-р тѳрлийн устай байна.

Завхан гол. Хангай нурууны ноён оргил Отгонтэнгэрийн ѳврѳес эх авах Буянт гол, Шар усны голын бэлчрээс эхлэн Завхан гол хэмээн нэрлэгдэнэ. Завхан гол Хангайн нурууны баруун хажууг хормойлон урсаж Айраг нуураар дамжин Хяргас нуурт цутгана. Завхан голын усны дундаж эрдэсжилт 150 мг/л, дундаж хатуулаг нь 1.60 мг-экв/л, гидрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн устай байна. Усны чанарын хувьд ѳѳрчлѳлт багатай, харин Тайширын УЦС барьж, дуургэлт хийх уед тодорхой хугацаанд урсац багасах тохиолдол байсан.

66


Зураг 1.2.48-1.2.49. Завхан гол, Тайширын УЦС

Богд гол. Завхан голын томоохон цутгал болох Богд голын ус нь нэн цэнгэг (эрдэсжилт 150 мг/л), маш зѳѳлѳн (хатуулаг 1.40 мг-экв/л), найрлагын хувьд гидрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн устай бѳгѳѳд байгалийнхаа унаган тѳрхѳѳрѳѳ, ѳѳрчлѳлтѳд ороогуй байна.

Хунгуй гол. Хангай нурууны хормой. Их нууруудын хотгор хоёрын нийлэх заагт орших Бор хар элснээс эх авч тууний ѳмнѳд хилийг эмжээрлэн урсаж Айраг нуурт цутгана. Голын ус нь цэнгэг (эрдэсжилт 450 мг/л), зѳѳлѳн (хатуулаг 2.6 мг-экв/л), найрлагын хувьд гидрокарбонатын ангийн, натрийн булгийн устай байна.

Туй гол. Хангай нурууны Хѳл саяын давааны ѳврѳѳс эх авч адагтаа олон салаалж Орог нуурт цутгана. Голын ус доошлох тусмаа урсац нь багач зарим уед нуурандаа хурэхгуй шургадаг. Туй голын ус нь цэнгэг (дундаж эрдэсжилт 200 мг/л), зѳѳлѳвтѳр (дундаж хатуулаг 3.50 мг-экв/л), найрлагын хувьд гидрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн устай байна. Туй голын томоохон цутгал нь Шаргалжуутын гол юм

' . .' і . .< * > v .v . .

Зураг 1.2.50. Туй гол, Баянхонгор. Богд сум Зураг 1.2.51. Орог нуур ширгэсэн байдал

Таац гол. Хангайн нурууны ѳвѳр хажуугаас усжих томоохон голуудаас хамгийн бага устай нь юм. Таац гол ус ихтэй жил Таацын цагаан нуурт цутгаж, гантай жил сэвсгэр хурдсанд шургадаг. Таац голын усны эрдэсжилт урсгалынхаа дагуу нэмэгдэж 450 мг/л хурэх ба дундаж эрдэсжилт 350 мг/л, дундаж хатуулаг 2.90 мг-экв/л, гидрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн устай байна. Суулийн жилуудэд хувиараа алт олборлогчид Таац голын сав дагуу Нарийн тээлээс урагшаа 30 орчим км-ээс эхлэн Баруун баян-Улаан сумын нутаг Ѳлзийтийн ѳвѳр орчим алт

67


олборлож усны чанарыг муутгах болсон. 2017 оны судалгаагаар энэ орчимд усны булингарын хэмжээ эре нэмэгдэж 154 NTU болсон байна. Таац-Нарийн тээл усны харуулын мониторингийн цэгээс сорьц авч Ѳвѳрхангай аймгийн УЦУОШГ-ын лабораторт шинжилгээ хийгддэг ба 2006 оноос хойших дунг дараах зурагт узуулэв.

Таац голын гол нонуудын агууламж

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Таац-Наоийн тээлхарѵул

Зураг 1.2.52. Таац голын усны чанарын цаг хугацааны ѳѳрчлѳлт

Зургаас харахад мониторингийн цэгт усны эрдсийн агууламж огцом ѳѳрчлѳлт багатай боловч орж буй хур тунадаснаас хамааралтай бага зэрэг хэлбэлзлэлтэй байна. 2017 оны 10 сарын судалгаагаар Таац голын ус нь Баруунбаян-Улаан сумын Нугын хоолой хэмээх умард ѳргѳрѳгийн 46°23/03//, дорнод уртрагийн 101°32 7.8 солбицолд, д.т.д.2423 метр ѳргѳгдсѳн газарт элеэнд шургаж байна(ГГХ, 2017).

Онги гол. Хангайн нурууны ѳврѳѳс эх авч 435 км урсахдаа 52920 ам км талбайгаас усжин Улааннуурт цутгана. Суулийн жилуудийн ган гачиг, алтны уйлдвэрлэлийн уйл ажиллагаа зэрэг олон хучин зуйлийн нѳлѳѳнѳѳс Онги гол Улаан нуур хурэлгуй Сайхан Овоо орчим сэвсгэр хурдсанд шургах болсон. Онги голын усны дундаж эрдэсжилт 200 мг/л, дундаж хатуулаг 1.40 мг-экв/л, гидрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн устай бѳгѳѳд урегалынхаа дагуу эрдэсжилт нь нэмэгддэг байна.

Онги гол тасарч, Улаан нуур ширгэснээс болж туе бус нутгийн 57 мянган хун, 800 мянга гаруй мал сурэг ундны болон хэрэглээний усаар гачигдах болсонтой холбоотойгоор “Онги голынхон” хѳдѳлгѳѳн, “Хурын шим” тѳв хамтран Онги голын сав нутагт орших Ѳвѳрхангай аймгийн Уянга, Зуунбаян Улаан, Тарагт, Арвайхээр, Баянгол, Дундговь аймгийн Сайхан Овоо, Ѳмнѳговь аймгийн Мандал Овоо, Булган сумдын нутаг дэвегэрт зуны улиралд уул хуралдах уед давхцуулан нутгийн иргэдийн хандиваар 40 сая тѳгрѳгний хѳрѳнгѳ гарган зориудаар нѳлѳѳлж, тухайн орчинд бороо хурыг оруулах арга хэмжээ авенаар Онги голын сав нутгийн орчинд ган, цѳлжилтийн нѳлѳѳг бууруулах, бэлчээрийн ургамлын ургалт, гадаргын усны тэжээгдлийг нэмэгдуулэхэд тодорхой ач холбогдолтой ажил болж байсан. Ус шургах, тарах тохиолдолд усны чанар, найрлагад тодорхой ѳѳрчлѳлт ордог.

Тѳв Азийн гадагш урегалгуй ай савын нууруудыг тѳлѳѳлж Дѳргѳн нуурын усны чанарын ѳѳрчлѳлтийг оруулж байна.

6 8

< 4 МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН

Дѳргон нуурДѳргѳн нуур нь В.А.Смирновын 1926 онд судалснаар хойноосоо урагшаа 30 орчим км

сунаж тогтсон, хэмжээгээрээ Хар нууртай ойролцоо, тунгалаг устай, шултлэг амттай, давстай нуур гэж тодорхойлсон байна. Тэрээр 1887 оны судалгаагаар Хар нуур Дѳргѳн нуур хоёр холбоотой байсан гэж тэмдэглээд 1926 оны зурагтай харьцуулж зурагт узуулсэн байдаг.

Нуурын зуун ар талаас 50-100 метрийн харьцах ѳндѳртэй Бага нуурын манхан элс ус руу гун турж нуурын ёроолыг хучсан байна. Нуурын баруун талд Алтай нурууны салбар уулс Жаргалант хайрхан ар хормой болох Таван Харын тал Сээх нуруу руу хэвгий бэл ургэлжилж говийн хайргаар хучигдсан байна. Зѳвхѳн Хомын хоолой, Ногоон нуурын зах, Мэргэний шанаа хавьд намгархаг болж бага хэмжээний нишингэ ургадаг ажээ. Энэ нуур нь гадагш урсгалгуй учир нилээд давсжиж шорвог устай болжээ(Мѳнгѳнцэцэг, 2011).

SC о ______________ 2 0 6 0 А м

Зураг 1.2.53. Хар нуур болон Дѳргѳн нуурын тѳрх, В.А.Смирновын тэмдэглэснээр

Зураг 1.2.54, Хар нуур, Хомын хоолойгоор залгагдсан Доргѳн нуур /Google Earth/

В.А.Смирнов 1926 онд Дѳргѳн нуурын баруун хойд талаас сорьц авч шинжилсэн дун болон 80-аад жилийн дараа Ховд Их сургуулийн багш нарын шинжилсэн дунг дараах хуснэгтэд узуулэв.

69


Хуснэгт 1.2.3, Дѳргѳн нуурын усны химийн шинжилгээний харьцуулсан дунШиыжилеэн

он судлаач жилт, г/лЗонхилох давены найрлага, г/л Бусад узуулэлтууд, (г/л)

1926 В.А.Смирнов 3.992 NBjCO,-1.4081, N aCl-0.8787, Mg S 0 4- 0.8247, N a2SO4-0.5254, K ,C O ,-0 .1624, CaSOj-0.0313, A 1,(S04),0.0057, гумины хучлийн давс болон бусад 0.23

Cl-0.5330, SO ,-0.8670. CO.-0.6362, S i0 ,-0 .0204, F e.O + A 1 ,0 ,-0 .0 0 17, C ad-0 .0129, MgO-O.2762, K.O- 0.1931, N a.O -1.5189

2006 Ховд Их сургууль

4.242-4.325

N aH C 0,-35 .6% ,N a.S 04-2 9 % ,, NaCl-9% , КС1-5.7%, M gCO,-14.1% , M g(H C 03),-6 .1%, CaCOj-O.14%

HCO,'-1.566, Cl -0.745, S O / -0.685, N aT- 1.132, Са2т-0 .115, M g2'-0.0735

2016 Ховд Их сургууль

5.737

В.А.Смирновын 1926 онд Дѳргѳн нуурын баруун хойд талаас авсан усанд эрдсийн хэмжээ нь 3.992 г/л байсан бол 90 жилийн дараа Ховд Их Сургуулийн багш нарын шинжилсэн дунгээр энэ хэсгийн усны эрдэсжилт 5.737 г/л байгаа нь ууршилт ихээхэн явагдаж, нуурын талбай багассан байж болох талтайг харуулж байна(Жавзан, 2016).

2. ГАЗАР ДООРХ У С Н Ы Х И М И Й Н БУРЭЛДЭХУУН, ЧАНАР, БОХИРДОЛТГазар доорх ус нь гадаргын усыг бодвол чанар, найрлагын ѳѳрчлолт багатай байдаг.

Монгол орны газар доорх усны чанар, найрлагыг физик газар зуйн мужлалаар нь авч узэхэд ерѳнхий нэг зуй тогтол ажиглагддаг.

Хангай Хэнт ийн уулархаг их муж нь Хангай, Ховсгѳл, Хэнтийн уулсыг хамран туе орны хойд хагасыг эзэлж, ойт хээрийн бус туун доторх босоо буслууруудийг голчлон багтаан нутаг дэвсгэрийн 30% гаруйг эзлэн оршино. Энэ их мужид хамрагдах аймаг, сумдын усны шинжилгээний дунгээс харахад эрдэсжилт нь ерѳнхийдээ 100-800 мг/л-ийн хооронд хэлбэлзэж байгаа бѳгѳѳд цѳѳн тохиолдолд 1000 мг/л-с давж байна. Эндээс узэхэд дундаж эрдэсжилт нь энэ мужид 450 мг/л байна. Харин хатуулгийн хувьд дунджаар 4.5 мг-экв/л байна. Энэ мужид ус хангамжийн эх уусвэртээ гадаргын болон булаг шандны усыг тулхуу хэрэглэдэг учир газар доорх усны чанар, найрлагад онцгой ѳѳрчлѳлт ороогуй, бохирдолт харьцангуй багатай байгалийнхаа ундеэн чанараараа байна. Харин томоохон хот суурийн газрууд голын хѳндий дагаж байрлах бѳгѳѳд тухайн голынхоо аллювийн хурдаст цооног гаргаж ус хангамжийн эх уусвэрийг шийддэг. Голын худает гаргасан цооногийн ус нь цэнгэг, зѳѳлѳн устай байдаг. Тухайлбал нийслэл Улаанбаатар хот Туул голын хѳндийд гаргасан ус хангамжийн тѳвлѳрсон эх уусвэрийн худгуудаас ус олборлож, хлоржуулан ариутгаад хэрэглэгчдэд тугээдэг. Туул голын аллювийн хурдсын худгууд нь стандартын шаардлагад нийцеэн цэнгэг, зѳѳлѳн устай бѳгѳѳд усны ундеэн чанар, найрлага олон жилийн хугацаанд бараг ѳѳрчлѳгдѳѳгуй. Харин Улаанбаатар хотын гэр хорооллын судалгаанд хамрагдеан уст цэгуудийн 10% нь эрдэсжилт ѳндѳртэй, 20% нь стандартаас давсан хатуулагтай, 30% нь аммонийн бохирдолттой /энд ил задгай уст цэгууд, бага гуний худгууд орсон/, харьцангуй олон уст цэгууд селений бохирдолттой гэсэн дун гарсан байна(Жавзан бусад, 2013). Эндээс узэхэд Хангайн бусэд ч эрдэслэг, хатуу ус тохиолддог нь харагдаж байна. Улаанбаатар хотын тѳв болон хойд хэеэгт Хайлааст, Чингэлтэй, Дэнжийн мянга, Зуун айл, Баянбурд, баруун талд Толгойт, Баянхошуу, зуун талд Цайз зах, Нарантуул, Амгалан зэрэг газруудад байгалийн хатуу усны судлууд элбэг тохиолддог. Орчны бохирдлоос бага гуний худгууд суулийн жилуудэд илуу бохирдох болсон байна.

Энэ их мужийг дотор нь Хангай, Хэнтий, Хѳвсгѳлийн муж гэж ангилдаг.

70

-4$ МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН

Хангаіш уулархаг муж нь их муж дотроо хамгийн их талбайг эзэлдэг бѳгѳѳд гол мѳрний сулжээний нягтшил хамгийн их. Газар доорх усны эрдэсжилт, хатуулаг нь их мужийн дундаж \ эмжээ орчимд боловч туе мужийн зарим нутаг тухайлбал Их нууруудын хотгор орчмын Уве аймгийн Малчин, Баруун туруун, Зуунхангай, Цагаан хайрхан, Хяргас, Завхан аймгийн Сонгино, Цэцэн Уул, Говийн мужтай залгаж байгаа сумд Завхан аймгийн Цагаанчулуут, Шилуустэй, Баянхонгор аймгийн Баянбулаг, Хурээмарал, Бууцагаан, Бѳмбѳгѳр, Баян Овоо, Ѳвѳрхангай, аймгийн Нарийнтээл, Хайрхандулаан, Баян Ѳндѳр гэх мэтчилэн сумдын усны ерѳнхий эрдэсжилт, хатуулаг нь туе мужийн дунджаас их буюу эрдэсжилт нь 600-800 мг/л, хатуулаг нь 4.5-6.5 мг-экв/л байхад Хангайн уулархаг мужийн бусад сумдын усны шинжилгээний дунгээс узэхэд дундаж эрдэсжилт нь 400 мг/л, дундаж хатуулаг нь 3.8 мг-экв/л байна

Хѳвсгѳлийи муж нь Монгол орны хамгийн хойд захыг эзэлдэг бѳгѳѳд нийтдээ уулархаг туе мужийн тѳв хэеэгт манай орны хамгийн том, цэнгэг уст Хѳвсгѳл нуур оршдог. Эндэхийн гол мѳрний сулжээний нягтшил их, ургамалшил нягт, хур тунадас харьцангуй элбэг байдаг. Усны солилцоо сайн явагддаг учраас эндэхийн ус нь ихэвчлэн цэнгэг, зѳѳлѳн байдаг бѳгѳѳд эндэхийн газар доорх усны шинжилгээний дунгээс харахад дундаж эрдэсжилт нь 400 мг/л, дундаж хатуулаг нь 3.8 мг-экв/л байна

Хэнт ийн муж нь манай орны зуун хагаст орших бѳгѳѳд Байгаль нуурын зуун талын тайгат нутгаас Тѳв Азийн говь хээрийн нутаг руу шилжин орох завсрын нутаг юм. Мужийн хойд хэеэг нь бараг битуу тайгаар бурхэгдеэн, гол горхи элбэг, хур тунадас ихтэй байдаг бол ѳмнѳ хэеэгт ѳргѳн хѳндий, хээр зонхилох ба гадаргын ус ховордож, хур тунадас эре багасдаг. Энэ мужийн газар доорх усны шинжилгээний дунгээс харахад дундаж эрдэсжилт нь 470 мг/л, дундаж хатуулаг нь 4.0 мг-экв/л байна

Алт айн уулархаг их муж нь туе орны баруун захын Монгол Алтай, Сийлхэм, Хархираа, Тургэний уулс, Говь Алтайн нуруудыг хамардаг. Энэ их мужийг дотор нь Монгол Алтайн муж, Говь Алтайн муж гэж ангилдаг. Энэ их муж нь нийтдээ хуурай уур амьегалтай, ѳгѳршлийн ур дунд бий болсон сэвсгэр хурдас ялангуяа Говь Алтайд элбэг бѳгѳѳд гол мѳрѳн ховроос ѳѳр тийш урсан шилжиж чадахгуй уулсын хормойд нэн ихээр хуралдан асар их хэмжээний бэлуудийг уусгэнэ. Хотгор хонхор элбэгтэй энэхуу мужид тогтмол урегалтай гол горхи ховор, харин нуур, хужир, марз голлон тогтеон байна. Эртний мѳсдѳлийн уйлдлээр бий болсон тэвшин хѳндий Монгол Алтайд тутээмэл байдаг. Энэ 2 мужийн газрын гадарга, хоре, ургамал, уур амьегалтай холбоотой газар доорх усны чанар, найрлага нь ч ѳѳр ѳѳр байна. Монгол Алтайн мужийн газар доорх усны дундаж эрдэсжилт нь 510 мг/л, дундаж хатуулаг нь 4.5 мг-экв/л бол Говь Алтайнх дундаж эрдэсжилт нь 800 мг/л, дундаж хатуулаг нь 5.2 мг-экв/л байгаа ба нийт их мужийн хэмжээнд дундаж эрдэсжилт нь 640 мг/л, дундаж хатуулаг нь 4.8 мг-экв/л байгаа нь Хангай Хэнтийн уулархаг их мужийн дунджаас их, Уве аймгийн Ѳмнѳговь, Тургэн, Тариалан, Ѳмнѳговийн Сэврэй зэрэг сумдын ус нь говь, цѳлийн газар доорх усны адил натри, хлор ионууд зонхилсон, давсархаг устай байна(Жавзан, 2001).

Алтайн уулархаг их мужийн Ачит нуур, Намирын голын хотгорууд нь Монгол орны баруун районы фторжеон усны гидрогеохимийн их мужид хамрагддаг. Энэ их мужид хамрагдах фторын ѳндѳр агууламжтай гадаргуугийн болон газар доорх усны тархалт нь боржингийн массивууд болон хагарлын бусуудэд тохиолдох фтор агуулагч чулуулгуудтай холбоотой юм.

71

МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН < ►

Монголыи Дорпод талын их муж нь уул нурууд бараг байхгуй, ухаа гувээт тал зонхилдгоороо бусад мужуудаас ялгаатай юм. Дундад тѳрмѳлийн эринээс хойш талархаг газрын байдалтай байсаар ирсэн тул туе орны уулархаг хэеэггэй харьцуулбал дундад тѳрмѳлийн эрин, гуравдагч галавын хурдсууд хавьгуй их тархеан байдаг. Дѳрѳвдѳгч галавт намхан уул, толгодын элэгдэн эвдэреэн хурдсууд хотгор хонхорт хуримтлагдан тогтсон бѳгѳѳд ялангуяа тэгш талд ѳгѳршлийн материалууд нь дороо хуралдан уусгэсэн эллювийн хурдас- хэмхдэе чулуу, элеэнцэр, шавранцар их тугээмэл юм. Монголын Дорнод тал хотгор, гудгэрийн хувьд хѳрсѳн бурхэвч тогтоход аятай боловч уур амьегал хуурайн улмаас хоре нь голдуу чийг багатай, элеэрхэг байдаг. Жилийн дундаж температур хойд хагастаа 0°С байхад урд хагаст +0.6°С байна. Хасах температур нь уулархаг нутгийнхаас бага, харин нэмэх температур нь говийнхоос бага байдаг. Дулааны улирал арай урт, илуу дулаан байдгаас уур амьегал харьцангуй зѳѳлѳн. Туе их мужид чийг, хур тунадас бага, гадаргын ус ховор байдаг. Газар доорх усны шинжилгээний дунгээс узэхэд туе их мужийн усны чанар, найрлага нь дээрх 2 мужийнхаас их буюу дундаж эрдэсжилт нь 950 мг/л, дундаж хатуулаг нь 5.6 мг-экв/л байгаа бѳгѳѳд газар доорх усанд тѳмрийн ион их хэмжээгээр илэрдэг оншюгтой юм. Дорнод аймгийн Цагаан- Овоо, Гурванзагал, Сэргэлэн, Хэрлэн, Чойбалсан, Матад гэх мэт олон сумуудад газар доорх ус нь ихэнхдээ эрдэслэг, стандартаас давсан хатуу устайн гадна 2 валентат тѳмрийн агууламж ѳндѳртэй байдаг. Эдгээр сумдын тѳвийн худгуудад усны чанарыг сайжруулах тѳхѳорѳмж тавих замаар хун амын ус хангамжийн эх уусвэрийг шийдвэрлэдэг байна.

Энэ их мужийг дотор нь Халхын дундад ба Дарьгангын талархаг муж, Дорнодын тэгш талын муж гэж ангилах бѳгѳѳд энэ 2 мужийн газар доорх усны чанар, найрлага нь ерѳнхийдээ ойролцоо юм.

Говийн их муж. Говийн гадарга нь суулийн усийн уул тогтоох хѳдѳлгѳѳнѳѳр Монголын Дорнод талынхтай нэгэн ижил ѳндѳрт ѳргѳгдѳѳгуй тул харьцангуй нам юм. Иймд ухаа гувээт тал, цав толгод, хотгор хонхор голлох суурийг эзэлдэг боловч энд тэндээ, ялангуяа баруун хагаст уулс нилээд тогтсон, зуун хагаст ухаа гувээт тал зонхилно. Хотгор хонхор говьд тугээмэл бѳгоѳд хотгорын гадарга дотоод хэеэг руугээ ул ялих хэвгий учраас нам газарт нь нуур, хужир, шал тойром тогтсон байдаг. Уур амьсгалаас шалтгаалж говьд гадаргын ус нэн ховор. Алтай, Хангайн уулсаас эх авч урсаад дотоодын нуурт цутгадаг цоѳхѳн тооны голууд нь Тѳв Азийн гадагш урегалгуй ай савд багтана. Гол мѳрний сулжээний нягтшил маш бага 1 ам км-т 0.01 км-ээс хэтрэхгуй. Харин нуур олонтой бѳгоѳд олонх нь гадагшаа урегалгуй тогтонги учир давсархаг, шорвог устай байдаг. Уул уурхайн уйл ажиллагаанаас ууссэн шуурлийн ус нь хугацаа ѳнгѳрѳх тусам чанарын ѳѳрчлѳлтѳд орсон байдаг. Тухайлбал Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын Цагаан-Овоогийн нуурсний уурхайг ашиглахгуй удсаны улмаас карьерийн ус нь хучтэй давежеан, маш хатуу, хунцэл, селен, стронцийн агууламж ѳндѳртэй, хучиллэг устай болсон байна. Ойролцоо гар худгийн усанд ч мѳн стронцийн агууламж стандартаас давж илэрсний гадна ус нь суд хучиллэг орчинтой болсон нь шуурлийн ус нѳлѳѳлсѳн байх магадлалтай. Ѳмнѳговь аймгийн Тавантолгойн нуурсний уурхайн шуурлийн усны чанар жил ирэх тутам ѳѳрчлѳгдѳж, 2010-2013 оны хооронд карьерийн усны хатуулаг 4.1 мг-экв/л-ээс10.6 мг-экв/л хурч 2.6 дахин нэмэгдеэн, эрдэсийн агууламж 2900 мг/л-ээс 4396 мг/л болж 1.5 дахин нэмэгдеэн байна. Энэ мэт уул уурхайгаа уудэлтэй усны чанарын ѳѳрчлѳлт газар бухэнд ажиглагдаж байна. Говийн бусийн уул уурхайн уйл ажиллагаа явуулж байгаа газруудад бага гуний малчдын худгийн тувшин доошилж, ундарга нь багасч эхнээсээ усны гачаалд орж эхлээд байгаа нийтлэг дур зураг ажиглагдаж байна. Оюутолгой тослийн талбайн хойд, баруун хойд талын бага гуний худгуудын ус нь ихэвчлэн эрдэсжилт харьцангуй ѳндѳртэй байгаа ба тувшин доошилж, шавхагддаг болсон байна(Жавзан, 2013).

72


Говийн бусийн усанд голчлон фторын агууламж ѳндѳр илэрч байна. Харин зарим тодорхой а>руудад Дорноговийн Хатанбулаг сумын уст цэгуудэд хунцэл, туе аймгийн урд талын сумдын ■ ст цэгуудэд селен зэрэг элементууд харьцангуй ѳндѳр агууламжтай илэрч байна.

Алт айн ѳеор говь уур амьегал, ус зуй, хѳрсний байдлын улмаас нийтдээ цѳлийн бусэд 'агтах ба ургамалшил маш тачир сийрэг юм. Гэвч Булган голын хѳндийн ургамалшлын тѳрх оайдал нь Алтайн ѳвор говийнхоос эре ялгаатай. Усны чанарын хувьд ч Хангайнхтай тѳсѳѳтэй. Ховд аймгийн Булган, Уенч, Алтай сумдын усны шинжилгээний дунгээс харахад эрдэсжилт нь 500-800 мг/л, хатуулаг нь 3.4-5.8 мг-экв/л байна. Харин Алтайн ѳвѳр говийн мужийн хувьд авч узвэл дундаж эрдэсжилт нь 1000 мг/л, дундаж хатуулаг нь 7.0 мг-экв/л байдаг. Гэвч говийн азар доорх усны чанар бугд муу биш, уулын хормой бэлээр тухайлбал Говь гурван сайхан

•глангуяа Зуун сайхан уулын эргэн тойрон гарсан ус нь Хангайн устай адил бугд цэнгэг, зѳѳлѳн, идрокарбонатын ангийн, кальцийн булгийн, 1-2-р тѳрлийн устай буюу туе аймгийн бусад

:азарт гаргасан худгуудаас ялгаатай чанар сайтай байна.Алт айн ар говийн уур амьегалын нѳхцѳл нь ѳмнѳх говиосоо ѳѳр. Тухайлбал, Улаангомд

жилийн дундаж температур -4°С, жилийн харьцах чийг 63%, орох тунадас 140 мм байдаг. Алтайн ар говьд гадаргын ус ѳвѳр говийнхоос харьцангуй элбэг бѳгѳѳд чанарын хувьд ч ѳвѳр овиосоо харьцангуй сайн, дундаж эрдэсжилт нь 886 мг/л, дундаж хатуулаг нь 5.5 мг-экв/л

байна.

Дорнод говийн муж нь гадаргын зохион байгуулалтын хувьд дээрх 2 мужаас ялгаатай, харин Монголын Дорнод талтай тѳстэй ухаа гувээт тал ихэнх хувийг нь эзэлнэ. Харьцангуй зѳѳлѳн уур амьегалтай, жилийн дундаж температур нь нэмэх тэмдэгтэй байдаг. Хур тунадас дунджаар 120 мм бѳгѳѳд энэ нь Алтайн ар говийн зарим нутгаас бага боловч ѳвѳр говийнхоос илуу, жилийн харьцах чийг 48% байдаг нь мѳн л ар говиос арай бага, ѳвѳр говиос их байна. Усны чанарын хувьд эрдэе, давс харьцангуй ихтэй, дундаж эрдэсжилт нь 1350 мг/л, дундаж хатуулаг нь 4.7 мг-экв/л байна.

Говийн их мужийн хувьд ерѳнхийд нь авч узвэл дундаж эрдэсжилт 1120 мг/л, дундаж хатуулаг 5.4 мг-экв/л байгаа нь хуний унданд хэрэглэх зохимжтой хэмжээнээс их байна. Судалгаанаас харахад говийн бусийн усны чанар тѳдийлэн шаардлага хангахгуй, эрдэсжилт, хатуулаг ихтэй байдгийн гадна худгийг хариуцах эзэнгуй болж ихэнх инженерийн хийцтэй худгууд эвдэрч тоногдсоноос гар худгийн ачаалал ихэеч туунийг хун, малгуй жилийн 4 улиралд ашигласнаас ахуйн болон малый хѳлѳѳр бохирдон чанар нь муудсан нийтлэгдур зураг харагдаж байна.

Манай орны байгалийн усанд фторын ионы агууламж илуудэлтэй, дутагдалтайгаас шуд юурэх, шуд хорхойтох ѳвчлѳл илуу их байдаг. Судалгаагаар баруун районы фторжеон усны гидрогеохимийн их мужид Их нуурын хотгорын системд хамрагдах Ачит нуурын бассейн орно. Ачит нуур, Намир голын хотгорт 1980-аад оны эхэн уед гидрохимийн судалгаа явуулж гадргын болон газар доорх усанд фторын ионы агууламжийг тодорхойлсон байна. Судалгааны дунгээр ихэнх гол, горхины усны фторын агууламж ундны усны нормоос хэтрээгуй боловч Усны хоолойн гол, Намир гол F- 2.1 мг/л, Хар Шанагын булаг F- 4.04 мг/л, Насанбулаг F- 4.3 мг/л, Хар нуур F- 25.4 мг/л, Ачит нуурын Шаазгай нуурт фторын ионы агууламж хамгийн ѳндѳр буюу 120 мг/л хуреэн байна. Газар доорх усны фторын ионы агууламжийн тархалт дээд уст уе бѵюу дѳрѳвдѳгчийн уст комплексэд ѳндѳр, гранитын массивын ан цавын булгуудад фторын ионы агууламж 2.35-4.35 мг/л, доод уст уе буюу мезозойн уст комплексэд багасч байна (Баатархуу нар, 1993). Монголын зуун ѳмнод районы фтороор баяжеан талбайд Ѳмноговь аймгийн зуун хойд хэеэг, Дундговь аймгийн нийт нутаг дэвегэрийн ихэнх (баруун, баруун хойд

73


талын багавтар талбайгаас бусад) хэсэг, Дорноговь аймаг бутнээрээ, Хэнтий аймгийн ѳмнѳд хэсэг, Сухбаатар аймгийн нийт нутаг дэвсгэрийн ихэнх (хойд, баруун хойд талын багавтар талбайгаас бусад) хэсэг, Дорнод аймгийн тѳв болон ѳмнѳх хэсэг ордог(Баатархуу нар, 1991).

Фторын ионы агууламж ихтэй сумд ийнхуу байдгийн зэрэгцээ фтор багатай сумын тоо харьцангуй их байдаг. Фторын агууламжийн улсын дундажийг хуснэгтээр узуулбэл:

Хуснэгт 1.2.4. Усан дахь фторын агууламжийн улсын дундаж агууламжФторын агууламж, мг/л

Стандартаае бага Стандартын хэмжээнд Стандартаае их

№ Их мужууд Сумын ТОО ТОО % ТОО % ТОО %

1 Хангай-Хэнтийн 142 122 85.9 19 13.4 1 0.7

2 Алтайн 42 38 91.5 4 9.5

3 Дорнодын 39 12 30.7 13 33.3 14 35.8

4 Говийн 66 35 53.0 14 21.0 17 25.7

5 Улсын хэмжээнд 289 207 71.6 50 17.3 32 11.1

Фтороос гадна иодын дутагдал манай орны ѳндѳр уулын бус, хангайн бусэд илуу ажиглагддаг бѳгѳѳд суулийн жилуудэд давсыг иоджуулж хэрэглэх болсон нь иодын дутагдалтай газруудад нааштай алхам болсон гэж узэж болно. Туунээс гадна манай орны зуун бус тухайлбал Дорнод аймгийн ихэнх сумдад мон Багануур, Чойр зэрэг газруудад тѳмрийн ионы агууламж ѳндѳр байдаг.

БУЛГИ Й Н У С Н Ы ЧАНАР, БОХИРДОЛТГолын ус нь харьцангуй ѳѳрѳѳ цэвэрших чадвартай байдаг бол булгийн усны эхийг

бохирдуулснаас бохирдолтын узуулэлтууд илуу их илэрдэг. Баянхонгор, Говьсумбэр, Ѳвѳрхангай аймгийн булгийн усны 40-75% нь бактерийн ерѳнхий тоогоор, Баянхонгор, Булган, Дорнод, Дундговь, Ѳмнѳговь, Сэлэнгэ, Орхон, Тѳв аймгууд болон Улаанбаатар хотын булгийн усны 40-80% нь гэдэсний савханцрын узуулэлтээр, Булган, Дархан, Дорнод, Ѳвѳрхангай, Сухбаатар, Баянхонгор аймгийн булгийн усны 40-100% амиакийн бохирдолттой, Орхон, Тѳв аймгийн булгийн усны 40-66.7% нь нитратын бохирдолттой, Тѳв. Хэнтий аймгийн булгийн усны 33.7-60% нь аммиак, нитрит, нитратын бохирдолттой, Баян Ѳлгий, Говь Алтай, Ѳвѳрхангай, Хэнтий аймгийн булгийн усны 60-80% нь органик гаралтай бохирдолттой байсан нь судалгаагаар тогтоогджээ (БОЯ, 2006).

Зураг 1.2.55. Улаанбаатар, Дэнжийн мянга Зураг 1.2.56. Эрдэнэт, Ачтанбулаг

74

■Щ МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРНИН

Судалгаагаар Улаанбаатар хот, Орхон, Баянхонгор аймгийн булгийн усны 40-60% нь их булингартай, нийт булгийн 78% нь хамгаалалт, тохижилтгуй, мѳн Улаанбаатар хот, Тѳв, Дорнод аймгийн нийт булгийн 33.3-46.4% ариун цэврийн бусдээ бохирдуулагч эх уусвэртэй байсан байна(БОЯ, 2006). “Монголын цэвэр булгийн ус” тѳслийн хурээнд 21 аймгийн 74 сумын 99, Улаанбаатар хотын 28 нийт 127 булгийг хамруулж эруул ахуйн унэлгээ ѳгсѳн байна. Судалгаанд хамрагдсан нийт булгуудын 77.2% нь ямар нэг тохижилт, хамгаалалтгуй байгаагаас хун амьтны гаралтай ялгадас, хог хаягдлаар бохирдох нѳхцѳл бурдэж, ариун цэврийн хамгаалалтын бус (0- 100 метр) дотроо хог хаягдал, жорлон, муу усны нух, ѳволжоо ѳтѳг бууцаар бохирдсон байна. Нийслэл хотод л гэхэд хот орчмын нийт булгийн 47% хамгаалалтын бус дотроо гэр, сууц, жорлон, хог хаягдалтай байжээ (БОЯ, 2006).

Алтайн ѳвѳр говьд мал амьтаны ус хангамжийн эх уусвэр нь булаг, шанд, баянбурд болдог ба эдгээр уст цэгууд хур тунадас багатай жилуудэд ууршиж ширгэх, малый хѳлѳѳр бохидох зэрэг чанарын ѳѳрчлѳлтѳд ордог. Судалгаагаар Говь-Алтай аймгийн Алтайн ѳвор говийн сав газарт хамаарах 16 булгийн ус буюу 61.5% нь давсархагаас шорвог (эрдэсжилт 1056-43830 мг/л) устай, мѳн тооны ус хатуугаас маш хатуу (хатуулаг 7.9-28.8 мг-экв/л) устай, 18 нь буюу 69.2% нь аммонийн бохирдолттой уунээс 6 булгийн усыг хун ч ууж болохооргуй бохирдолттой устай дун гарчээ. Харин Баянхонгор аймгийн энэ савд хамаарах Эхийн гол орчмын булгийн усны чанар, найрлагын хувьд 40 гаруй жилийн хугацаанд ѳѳрчлѳлт багатай анионуудаас сульфатын ион, катионоос натрийн ион давамгайлсан, чанарын хувьд цэнгэгдуу (эрдэсжилт нь 601-733 мг/л), зѳѳлѳвтѳр (хатуулаг 3.70-4.27 мг-экв/л) устай, 2005 онд судалгаа хийх уед Туржигнуур булгийн ус аммонийн бохирдолттой байжээ(Жавзан, 2017).

Ѳнѳѳгийн байдлаар хѳдѳѳгийн 100 гаруй сумын усны эх уусвэрийн хайгуул судалгааны ажлыг зайлшгуй хийх шаардлагатай, 21 сумын тѳвийн усан хангамжийн асуудал усны эх уусвэрээс шалтгаалан маш хундрэлтэй байна. Ѳнѳѳдрийг хуртэл бухий л хайгуул судалгааны ажил зѳвхѳн хѳдѳѳгийн тѳв суурингийн хун амын усан хангамжийн асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэгдэж байснаас биш малчдын усан хангамжийн асуудлыг тѳдийлэн анхаарахгуй зѳвхѳн бэлчээр усжуулах байдлаар шийдвэрлэж ирсэн. Иймээс малаа даган нуудлийн байдалтай амьдарч байдаг малчин ѳрхууд ундсэндээ бэлчээрт гаргасан худгаас ундаалж байгаа нь тэр бур ундны усны чанарын шаардлага хангахгуй байна. Хѳдѳѳгийн хун ам бэлчээрийн мал аж ахуй, усан хангамжийн зориулалттайгаар урьдын барьж байгуулсан уст цэгуудийн 25% нь эвдэрч тоногдсон байна. Суулийн жилуудэд инженерийн хийцтэй худгийн тоо эре цѳѳрч ашиглагдаж байгаа бух худгийн 62.3% нь ардын худаг болсон гэсэн мэдээлэл байдаг. Ингэж хѳдѳѳгийн усан хангамжийн асуудлыг ѳнѳѳдѳр манай оронд бурэн шийдвэрлээгуйгээс хун бурийг хуртээмжтэй, чанар сайтай усаар хангаж чадахгуй, цѳѳн хэдэн уст цэгийг хун мал жилийн 4 улиралд хамтдаа хэрэглэж байна. Иймээс бага гуний худгууд азотын бохирдолтоор илуу их бохирдох болсон байна.

ДУГНЭЛТ, САНАЛМонгол орны уулархаг нутагт бурэлдэн буй болсон гадаргын ус нь нийт усны нѳѳцийн

80% гаруйг эзэлдэг бѳгѳѳд эндэхийн газрын гадаргын хотгор гудгэрийн зэрэглэлийн ялгаа ихтэй учраас усны солилцоо эрчимтэй явагдаж, энэ утгаараа дэлхийн цэнгэг устай гол мѳрний нэгэн адил ихэвчлэн цэнгэг, зѳѳлѳн, гидрокарбонатын устай байдаг. Гэвч суулийн жилуудэд цаг агаарын дулаарал болон хуний сѳрѳг уйл ажиллагаатай холбоотойгоор жижиг гол, горхиуд ширгэж, олон голууд ялангуяа алтны уйлдвэрлэлийн уйл ажиллагаанаас бохирдож эхлээд байна. Энэхуу бохирдолт нь усны чанар, усан орчны экологид сѳргѳѳр нѳлѳѳлж, зарим голуудын чанар ѳѳрчлѳлтѳд орж эхлээд байна.

75


Уул уурхайн уйлдвэрлэлийн лицензийг тухайн газар нутгийн онцлог, усны нѳѳцийг тооцолгуйгээр эмх замбараагуй олгосноос экологийн асар их, нехѳж баршгуй хохирол учирч байгаа нь судалгааны дунгээс харагдаж байна.

ТЦБ-аас гарч буй их хэмжээний бохир ус нь голын усыг бохирдуулах ундсэн эх уусвэр болж байна. Тухайлбал Туул голын усыг байнга бохирдуулж ТЦБ-ийг шинэчлэх, гарсан усыг цэвэршуулэн бусад зориулалтаар ашиглах арга хэмжээг цаг алдалгуй авах шаардлагатай байна.

Сэлэнгэ мѳрний усыг 30 жилийн ѳмнѳх дунтэй харьцуулахад химийн бурэлдэхууний хувьд онцын ѳѳрчлѳлт гараагуй, цутгал голуудад цэгэн бохирдолт илэрч байгаа ч урсгалынхаа явцад ёроолдоо тунан цэвэршиж, хилээр гарахдаа “цэвэр” гэсэн ангилд хамаарч байгаа нь судалгаагаар тогтоодсон байдаг.

Говийн бусэд гадаргын усны сулжээ бараг байхгуй, бух тѳрлийн усан хангамжийн эх уусвэр нь газар доорх ус болдог. Говьд хур тунадас багатай, ууршилт ихтэй зэргээс газар доорх ус нѳѳц багатайн гадна ихэвчлэн давсархаг, хатуувтар, хлор, сульфатын ангийн натрийн булгийн устай байдаг. Ялангуяа Говийн бусийн ихэнх сумдын ус нь чанарын шаардлага хангахгуй байдаг учир тѳв. суурин газруудын усны чанарын шинжилгээг нарийвчлан хийж дугнэлт гарсны дараа технологио сонгон, усны чанарыг сайжруулах шаардлагатай байна.

Усны нѳѳц, ус ашиглалт, хамгаалалт, чанарыг хянан зохицуулдаг тѳрийн тѳв байгууллага байхгуй болсноос усны бодлогын нэгдсэн зохицуулалт алдагдаж усны нѳѳцийг дур зоргоороо, зуй бусаар ашиглах явдал газар авсны дээр суулийн жилуудэд усны чанарын хяналт шинжилгээний ажил орхигдон, хѳдѳогийн малчид, хѳдѳлмѳрчид чанарын ямар ч баталгаагуй усыг унд, ахуйдаа хэрэглэх болжээ.

АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛБаатархуу А, Гэрэлчулуун Д, 1993. “Монгол орны баруун районы фторжсон усны гидрогеохимийн

их муж”. Усны бодлогын хурээлэнБаатархуу А, Мягмарсурэн Д, Гэрэлчулуун Д, 1991. “Монголын зуун ѳмнѳд районы газар доорх

усны фторын агууламж, тууний тархалтын онцлог”. Усны бодлогын хурээлэнБОЯ, 2006. “Байгаль орчны 2004-2005 оны тѳлѳв байдлын тайлан” УлаанбаагарГазарзуй-Гсоэкологийн хурээлэн, 2017. “Таац голын сав газрын усны менежментийн толовлѳгѳѳ”

гэрээт ажлын тайланДаваа Г, 2015. “Монгол орны гадаргын усны горим, нѳѳц“. УлаанбаатарЖавзан Ч, 2017. “Алтайн ѳвѳр говийн сав газрын менежментийн толѳвлѳгѳѳ”-ний “Усны чанарын

судалгаа”Жавзан Ч, 2017. “Хѳвсгѳл нуурын усны чанарын судалгаа”Жавзан Ч., бусад., 2017. “Хѳх нуурын усны чанарын судалгаа”Жавзан Ч., бусад, 2016. “Хэрлэн голын сав газрын менежментийн тѳлѳвлогѳѳ”-ний “Усны чанарын

судалгаа”Жавзан Ч, 2016. “Баруун Монголын нуур, рашааны чанарын харьцуулсан судалгаа”Жавзан Ч.. бусад, 2016. “Уул уурхайн уйл ажиллагааны улмаас ууссэн газрын эвдрэл, хѳрсний

бохирдлоос ул хѳрсний усны тувшин. чанарт узуулэх сѳрѳг нолеѳллийг тогтоох” тѳслийн “Усны чанарын судалгаа”

Жавзан Ч„ бусад, 2016. Монгол-Оросын хамтарсан биологийн иж бурэн экспедицийн хурээнд Бороо гол дээр хийсэн судалгааны ажлын тайлан

Жавзан Ч., бусад, 2015. “Дархан, Эрдэнэт хотын уйлдвэрийн районы усан орчны экотоксикологийн судалгаа”суурь судалгааны тослийн тайлан

76


Жавзан Ч., бусад, 2015. “Багануурын нуурсний уурхайн бус нутгийн хуримтлагдах нѳлѳѳллийн • нэлгээ” Нэчрл састзйнэбл ХХК

Жавзан Ч., бусад, 2013. “Орхон голын сав газрын менежментийн тѳлѳвлѳгѳѳ”-ний “Усны чанарын судалгаа”

Жавзан Ч., бусад, 2013. “Тавантолгой” ХК-ний Тавантолгойн нуурсний уурхайн байгаль орчны хяналт-шинжилгээний тѳслийн тайлангийн “Усны чанарын хэсэг”

Жавзан Ч., бусад, 2013 “Гэр хорооллын бохир эх уусвэруудээс газар доорх усны чанар болон чѳѳцѳд узуулэх сѳрѳг нѳлѳѳллийг тогтоох” судалгааны тайлан

Жавзан Ч., бусад, 2013. ШУА-ийн Туухийн хурээлэн, Геоэкологийн хурээлэн, Япон улсын Шига мужийн Их сургуулийн хамтарсан “Монголын уул уурхайн нѳхцѳл дахь байгаль орчин ба нийгмийн ѳѳрчлѳлт” тѳслийн “Ѳмнѳговь аймгийн томоохон уурхай орчмын усны чанарын судалгаа” тайлан

Жавзан Ч, 2001. “Говийн дорнод хэсэгт газар доорх усны химийн найрлага бурэлдэх онцлог, чанарыг сайжруулж ашиглах боломж” докторын диссортаци

Жавзан Ч, 1989-1993. “Монгол орны газрын доорхи усны чанар, найрлага, бохирдолт”. Усны бодлогын хурээлэн

Жавзан Ч, 2011. “Орхон голын сав газрын гидрохими” Улаанбаатар.Жавзан Ч., бусад, 2010. “Онон голын сав газрын менежментийн тѳлѳвлѳгѳѳ”-ний “Усны чанарын

судалгаа”Ч.Жавзан., Д.Тѳмѳрсух, 2010. “Хараа голын усны чанар, ѳѳроо цэвэрших чадамж” ШУА-ийн

Геоэкологийн хурээлэнгийн бутээл. УлаанбаатарЖавзан Ч. 1993. “Монгол орны газар доорх усны чанар, найрлага, бохирдолт”. Усны бодлогын

хурээлэнМѳнгѳнцэцэг А, 2006. “Сэлэнгэ мѳрний гидрохими” Улаанбаатар,Оюун-Эрдэнэ Б., Жавзан Ч., Заяа Ч, 2016. “Сэлбэ голын усны бохирдолт” ШУА-ийн Геоэкологийн

хурээлэнгийн бутээл. Улаанбаатар ШУА-ийн Геоэкологийн хурээлэнгийн бутээл. УлаанбаатарТуваанжав Г, 2011. Монголчуудын нээлт бутээл ба усны чанар судлалТуваанжав Г, 1986. “Хот суурин орчмын байгалийн усны чанар, найрлагын оѳрчлѳлт” Монгол

орны газарзуйн асуудал №23ЭрдэнэбаярЯ, 2017. УЦУОШГ, БОХЗТЛабораторийн Усны чанарын мэргэжилтний ажлын тайлан.Эрдэнэцэцэг Ц, 2017. “Улз голын сав газрын дунд хэсгийн зарим сумдын газар доорх усны

судалгаа” тѳслийн “Усны чанарын судалгаа” тайланW.G.Brumbaugh., D.E.illitt., T.W.May., Ch.Javzan and V.T.Komov, 2013. “Environmental survey in

the Tuul and Orkhon River basins of north-central Mongolia, 2010: metals and other elements in streambed sediment and floodflain soil” Springer Volume 185 №6.

Javzan Choijil and Toshi Nagata, 2009. “The Tuul River Water Quality and Pollution” Mongolia-Japan Collaboration (sponsored by CREST project, Japan Science and Technology Agency, Japan), Report, Kyoto, Japan.

Hofmann J„ Hurdler J., Ibisch R., Schaeffer M and Borchardt D, 2011. Analysis of Recent Nutrient Emission Pathways, Resulting Surface Water Quality and Ecological Impacts under Extreme Continental Climate: The Kharaa River Basin (Mongolia). Intemat. Rev. Hydrobiol. 5: 484-519.

77

Documents

МОНГОЛ ОРНЫ - ac.mnportal.igg.ac.mn/dataset/c3e523cb-fae6-4ac2-8d10... · М МОНГОЛ ОРНЫ БАЙГАЛЬ ОРЧИН 1.2. У СНЫ БОХИРДОЛ 1.2.1 ГАДАРГЫН