ARHEOLOGIJA PITANJA I ODGOVORI ndash ENEOLIT

1 ENEOLIT POJAM I ZNAČENJE Eneolit ili bakreno doba najstarije metalno doba koje predstavlja upoznavanje ljudi sa metalom odnosno bakrom Pošto je bakar veoma mek materijal i dalje u upotrebi ostaje kamen što se može vidjeti iz same riječi (enos+lithos ndashnajnovije kameno doba) Kamen se i dalje koristio za oruđe jer je tvrdi materijal a bakar se koristio za oružja Bio je dodatak kamenu Najranije se javio na Bliskom Istoku ( 5400 BC) Pojam eneolit pominje Johan Evans 1881 g u svom djelu bdquo Copper Ageldquo Kasnije ga spominje i Gaetano Chierici 1884 g - Eneo litica

2 OSNOVNE KARAKTERISTIKE ENEOLITAOsobenosti ovog razdoblja je to da je čovjek stekao nova znanja izrade metalnih predmeta od bakra kojeg je relativno jednostavno pronaći u prirodi bez potrebe za tehnologijom rudarstva Bakar je pri tome hladno kovan I lijevan Lijevanje bakra otvorilo je mogućnost za sljedeću stepenicu u razvoju čovjeka kada je od slitine bakra I kositra dobivena bronco čija je upotreba uvela čovječanstvo u Brončano doba Dolazi do promjena u gospodarstvu prevlasti stočarstva nad poljoprivredom a ono brze stvara viškove te omogucuje intenzivniju trgovinu a time I stvaranje znatnijih materijalnih bogastava Osim toga snaga životinja u eneolitiku se sve češće rabi u poljoprivredi I trgovini Sam razvitak gospodarstva dovodi do užih specijalizacija unutar pojediniih gospodarskh grana U društvenom pogledu formiraju se čvršće povezane I organizirianije patrijarhalne rodovske I plemenske zajednice

3 OBJASNITI POJMOVE ENEOLIT HALKOLIT BAKRENO DOBAEneolit - eneos + lithos = najnovije kameno doba Halkolit -halkos + lithos = kamen i bakar -tranzicija između kamenog i brončanog dobavrijeme pune metalurgije bakra Mellaart uveo ovaj naziv Ovaj se termin u literaturi iznimno rijetko koristiBakreno doba -Pojam bakreno doba inzistira na bakrenim predmetima kao najvažnijojtipskoj odlici Sam početak razdoblja određuje se početkom upotrebe bakra

4 MJESTO ENEOLITA U ARHEOLOŠKOJ PERIODIZACIJIU periodizaciji arheologije eneolit pripada novijem vremenskom razdoblju a to je metalno doba vrijeme kada prestaje prahistorijiski načini života Niska hronologija eneolita je zasnovana na pojavi importa iz drugih oblasti u kojima je hronologija preciznije utvrđena( egejsko-anadolska) znanstvenici smatraju da je eneolit Balkana savremen Troji III-V A visoka hronologija eneolita je zasnovana na rezultatima egzaktnih znanstvenih metoda poput analize C-14

5 PITANJE HRONOLOGIJE ENEOLITANajranije se javlja na Bliskom istoku (5400-4000godpne) Zatim na prostorima Balkanskog poluotoka niska hronologija (2200-1800godpne) i visoka hronologija (3800-2300godpne) Po ABenacu niska traje od 2400-1800 a po Dimitrijeviću od 2450-1800

6 OBJASNITE POJMOVE NISKA I VISOKA HRONOLOGIJANISKA HRONOLOGIJA 2200 -1800 Gse Zasnovana je na pojavi importa iz drugih obalasti u kojima je hronologija preciznije utvrđena (egejskoanadolska) Benac je tvrdio da je eneolit zastupljen od 2400 do 1800 a Dimitrijević od 2450 do 1800 Zastupnici te torije su Milojčić Garašain Benac Kalitz DimitrijevićVISOKA HRONOLOGIJA 3800-2300 godine pne Zasnovana na rezultatima egzaktnih znanstvenih metoda poput analize C-14 Eneolit Balkana je savremen Troji I-II i halkolituAnadolije Zastupnici Srejović Jovanović Tasić i svi arheolozi savremene generacije

7 INDOEUROPLJANI I ARHEOLOGIJAIndoevropljani je naziv za narode koji se služe jezicima IE jezične porodice I čije se porijeklo traži u hipotetičkim Proto-IE koji su se služili PIE jezikom U 2 tisućljetu prije nove ere događaju se velike migracije širom svijeta koje su izazvale klimatske promjene Tačna lokacija IE predaka u stručnim krugovima jos je pod debatom Spominje se među ostalima da su boravili u području Kirgistana I Uzbekistana Neki narodi IE jezicne porodice Anatolski Baltički Germanski Iranski Helenski Slavenskihellipitd

8 ARHEOLOGIJSKE TEZE O INDOEUROPEIZACIJIViše teza o indoeuropeizaciji europskog kontinenta najdominantnije one po kojima je pojava IE jezika rezultat sukcesivnih migracija i invazija sa prostora indoeuropske pradomovine (Urheimat teorije) - kurganska hipoteza Postoje i druga mišljenja C Renfrew je razvio tezu da je ekspanzija IE jezika u Europi rezultat širenja neolitskih zemljoradničkih populacija iz Anadolije (anadolskahipoteza) podupiru je glotohronološke spoznaje manjim dijelom arheologija i genetikaKurganska hipoteza ipak najbolje objašnjava rezultate komparativne lingvistike arheologije populacijske genetike i drugih disciplina

9 PROTOINDOEUROPLJANI Proto Indoeuropljani = populacije koje su govorile proto indoeuropskim (PIE) jezikom‐ ‐tj indoeuropskim prajezikom Podaci o njima ndash na osnovu komparativne lingvistike te njene usporedbe sa rezultatima arheologije i populacijske genetike Rekonstrukcijom PIE jezika dolazimo do osnovnog fonda riječi iz kojih možemo izvesti zaključke o kulturi društvu i vjerovanjima Protoindoeuropljana pa i njihovoj pradomovini Živjeli su u hladnijim krajevima u blizini većih vodenih površina bavili su se stočarstvom i zemljoradnjom poznavali su konja ralo točak i kola bili su im poznati i neki metali (bakar srebro) PIE su poznati po tome sto su svoje mrtve sahranjivali u Kurgane ili tulume

10 KURGANSKA HIPOTEZAGodine 1956 Marija Gimbutas je predstavila svoju kurgansku hipotezu Predložila je četiri sukcesivne faze širenja kurganske kulture Kurgan I ndash područje između Dnjepra i Volge prva polovina IV milenija pne Evolucija iz starijih kultura sa šireg područja VolgeKurgan IIndashIII ndash druga polovina IV Milenija pne Uključuje kulturu Srednji Stog i još nekeJavljaju se kameni vijenci rana kola (sa dva točka) i antropomorfne kamene stele sa prikazima božanstavaKurgan IV ndashprva polovina III milenija BC kultura Yamna obuhvaća cjelokupan stepski prostor od Urala do Karpata Predložena su tri velika sukcesivna vala kurganske1 val Kurgan I širenje od donje Volge do Dnjepra kontakti sa Cucuteni Tripolje kulturom‐ ‐ posljedice migracionih kretanja se osjećaju sve do područja uz Dunav (u vinčanskoj i lengyelskoj kulturi) 2 val ndash razvoj i širenje hibridnih kultura u Europi (kultura zvonastih pehara badenska kultura ikonačno kultura vrpčaste keramike) što se podudara i sa prvim prodorima indoeuropskih jezikau zapadnu i sjevernu Europu3 val ndash ekspanzija kulture Yamna s pojavom kurgana i grobnih jama u Rumuniji Bugarskoj itd (kraj Cucuteni Tripolje kulture)‐

11 KULTURA SREDNJI STOG(4500 3500 pne) Najznačajnija među ldquokurganskimldquo kulturama između Dnjepra i Kaspijskog‐ mora Njeno područje rasprostiranja podudarno sa geografskim uvjetima u kojima su živjeli Proto Indoeuropljani Poznata sa više od stotinu nalazišta a najpoznatije je u Dereivki na‐ srednjem Dnjepru (Ukrajina) Mrtvi su pokopavani tako što su im savijali noge Iznad gorba se podizao tumul( kurgan) Uz mrtve su ostavljali bogate grobne priloge uglavnom oružja ( bodeži sjekire) Za ovu kulturu se veže pripitomljavanje konja prema ostacima zna se da su uzgajali ovce i goveda Poznavali su bakar a keramiku su ukrašavali vrpčastim ukrasima Uzgajane žitarice su mljeli u kamenim mlinovima

12 JAMNA KULTURA(3500 ndash 2200 pne) Hronološki posljednja kultura koja se može vezati za Proto‐Indoeuropljane Razvila se na supstratu kulture Srednji Stog i nekih drugih ranoeneolitskih kultura Prostirala se između srednje Volge i Urala na jednoj te Karpata na drugoj strani Pokopi ispod tumula slično kultu srednjeg stoga Bili su bogati grobni prilozi ( mnogo oružja) Postoje prvi dokazi o upotrebi korištenja kola tragovi utvrđni naselja

13 KULTURA ZVONASTI PEHAR(od oko 2800 do 1900 gse)Kultura zvonastih pehara se razvijala na alpskom području Evrposkog kontinenta Tokom istraživanja Petrovaradinske tvrđave (2002-2004) u slojevima i objektima iz ranog bronzanog doba nađeno je pet fragmenata keramike koja pripada nosiocima kulture zvonastih pehara - Glockenbecher kulture Brojna prateća keramika ima karakteristike

Glockenbecher - Csepel grupe i kasne vinkovačke kulture Naseobinski elementi su slični onima Glockenbecher - Csepel grupe Pretpostavljamo da se ovdje radi o trgovačkom emporijumu U objektima je nađeno puno kostiju konja visokog leđnog grebena koji pripadaju istočnoevropskoj stepskoj rasi Utjecaj kulture zvonastih pehara čije je porijeklo alpsko najočitiji je na području zapadne Bosne ali u vrlo malim razmjerama Najvažniji lokalitet je Hrustovača na kome je otkriveno samo nekoliko manjih fragmenata na osnovu kojih je moguće tvrditi i dokazivati da je zvonastopeharasta tradicija ipak zahvatila našu zemlju Posud su kvalitetno rađene

14 KULTURA TRAKASTE KERAMIKEVrpčasta keramika je u širem smislu kompleks srodnih arheoloških kultura kasnoga srednjoevropskog eneolitika i ranog brončanog doba Najviše je zastupljena na prostoru srednje Evrope Zajednička su im obilježja pojedinačni kosturni grobovi često pod humkom keramički vrčevi i amfore ukrašeni otiskom vrpce ili imitacijom takvog otiska kamene bojne sjekire te nedostatak nalazišta naselja Nositelji kulture bili su Indoevropljani koji su imali značajnu ulogu u indoevropeizaciji evropskog kontinenta U užem smislu pojam označava keramičko posuđe ukrašeno otiskivanjem sukane (pletene) uzice ili vrpce koje se pojavljuje u različitim razdobljima i u različitim kulturama Vrpčasta keramika koja je porijeklom iz srednje Evrope također je dospjela na neke naše prostore ali u neznatnoj mjeri Na lokalitetu Gornja Tuzla pronađena su samo dva fragmenta ove tradicije

15 OBJASNITE POJAM KULTURE bdquo STARE EUROPEldquo Termin ldquoStara Europaldquo je uvela M Gimbutas kao oznaku za jedinstvenu duhovnu kulturu neolitskih zajednica europskog kontinenta Osnovna obilježja štovanje ženskih božanstava(boginja Majka) ndash prikazani ženskih figurica s naglašenim spolnim obilježjima ‐ 1048774 matrilinearnamatrilokalna možda i matrijarhalna porodica (potvrđeno analizom posmrtnih ostataka iz grobova u Skandinaviji) Naselja nisu utvrđena Miroljubiv način života Grobovi obično nesadržavaju oružje kao posmrtne ostatke

16 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA OPĆE KARAKTERISTIKEPojava i razvoj rudarstva i metalurgije bakra iako se kamena i bakrena oruđa paralelno koriste vremenom jača proces metalizacije Razvoj novih keramičkih tipova i stilova ukrašavanja Nestajanje neolitskih kultura | formiranje novih kultura Dolazi do novih keramičkih stilova i oblika Dolazi do promjene u ekonomici pojačano je stočarstvo razvila se bolje trgovina Pojavila su se nova naselja gradine utvrđivanja Dogodile su se promjene u duhovnoj kulturi nestajanje antropomorfne plastike promjene u načinu pokapanja Promjene u društvenoj organizaciji patrijahat

17 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA NAJZNAČAJNIJE POJAVENajznačajnije pojave su počeci rudarsko-metalurške djelatnosti u istočnim oblastima Balkana i pojava bakarnih predmeta u neolitskim kulturama Širenje indoeuropskih populacija iz stepskih

oblasti južne Rusije prema srednjoj i jugoistočnoj Europi (po nekima i migracije iz anadolsko-egejskog prostora) Ekspanzija vučedolskog stila

18 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA PERIODIZACIJA1 STARIJI ENEOLIT = dalja evoluciju neolitskih kultura koje se postepeno upoznaju s bakrom |

kasne faze neolitskih kultura (vinčanske butmirske hvarsko-lisičićke) Tiszapolgar Bubanj Salcuca-Krivodol starija faza lasinjske kulture

2 SREDNJI ENEOLIT Započinje sa prvim prodorima stepskih populacija | badenska kultura Bodrokeresztur kultura mlađa faza lasinjske kulture i Retz-Gayari kultura krajem perioda i kostolačka kultura

3 KASNI ENEOLIT Počinje formiranjem rane vučedolske kulture i traje kroz sve tri njene faze sve do raspada vučedolskog kulturnog kompleksa dolazi i do novih prodora stepskih indoeuropskih populacija | kostolačka kultura (početkom perioda) | vučedolska kultura | stepska kultura | nakovanska kultura

19 PROCES METALIZACIJE ZAPADNOG BALKANA UZROCI TOK I POSLJEDICEProces koji je trajao više od 15oo godina Dolazi do postepene spoznaje da se umjesto kamena za izradu oruđa i drugih predmeta mogu koristiti i druge kvalitetnije sirovine Prvi poznati metal koji se koristi = bakar (prvo se koristio na području Bliskog istoka i Anadolije) Ranije se smatralo da se metalurgija bakra na području Balkana javila kao posljedica širenja spoznaja sa istoka U novije vrijeme to je odbačeno Metalurgija bakra na Balkanu i podunavsko-karpatskom prostoru je samonikla pojava koja datira još od druge polovice V milenija se Metalurški centri Pločnik i Rudna Glava (vinčanska kultura) Varna Karanovo Cucuţeni-Tripolje kultura Posljedice Na ekonomskom i društvenom planu

Razvoj i širenje rudarstva Napredak metalurških procesa i razvoj ljevačkih tehnika Specijaliziranje proizvodnje Podjela rada Intenziviranje razmjene i trgovine Ekonomsko raslojavanje ndashsocijalna diferencijacija

20 RAZDOBLJE METALURGIJE BAKRADijelimo u tri faze I faza ndash proširivanje sirovinske osnove litičke industrije kasnog neolita istraživanje mineralnih izvora početak upotrebe samorodnog bakra - tehnike hladnog i toplog kovanja potom topljenje samorodnog bakra Sitni bakreni predmeti i nakit plosnate klinaste sjekire četvrtastog presjeka sjekire-čekići itd II faza ndash ovladavanje osnovnim tehnoloških znanjima o vađenju i topljenju oksidnih ruda (kuprit i malahit) tehnike lijevanja predmeta u jednodijelnim kalupima 1048774 peći za topljenje oksidne rude posude za taljenje sirovog bakra posude za izlijevanje bakra jednodijelni kalupi sjekire-čekići sjekire s 2 križno postavljenje oštrice

III faza ndash savladavanje složenijih metalurških procesa upotreba sulfidnih ruda topljenje i lijevanje u dvodijelnim kalupima serijska proizvodnja pojava arsenske bronce 1048774 peći za topljenje sulfidne rude keramički sopalji dvodijelni kalupi sjekire s jednom oštricom lepezaste sjekire

21 RAZVOJ KERAMIČKI STILOVA U ENEOLITU ZAPADNOG BALKANAImamo 4 razvojne faze keramički stilova1 Period bezornamentalnog stila ndash evolucija neolitksih kultura (kraj vinčanske kulture)2 Dominacija kanelure i limerarnih urezanih motiva (badenska kultura)3 Pojava Furshenstich keramike ndash ukrašavanje povlačenjem zašiljenog instrumenta sa oštrim

ubodima = tehnička potreba kod inkrustacije (kostolačka kultura)4 Duborezno ukrašavanje ndash evolucija iz Furchenstich keramike (vučedolska kultura)

Keramika je u eneolitu isključivi nosilac stila Keramički oblici ili naslijeđeni iz neolita (blago bikonične zdjele ndash vodeća forma u vinčanskoj kulturi zdjele i amfore) ili potpuno novicedil(šolje s trakastom drškom koja nadvisuje obod posude s eliptičnim horizontalnim presjekom(Fischbutte) pehari sa dvije drške krčazi sosieraposude (sa lukovičastim recipijentom) Neki oblici karakteristični za pojedine kulture sosiera posuđe za kostolačku a terine pehari na krstastoj nozi sudovi za nošenje na leđima sa tri cilindrična recipijenta i ornitomorfne posude za vučedolsku itd

22 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA KULTURNE ZONE1 Centralnobalkanska ndash kontinentalna oblast Bosne i zapadne Srbije razvoj kasnoneolitskih

kultura prodor badenskog stila i dalji razvoj kostolačke i vučedolske kulture2 Jadranska ndashprimorska područja od Trsta do Albanije i dijelovi zaleđa (eneolit Hercegovine i

Crne Gore) pretežno autohtona evolucija neolitskog supstrata sve do prodora vučedolskog stila

3 Istočno-alpska ndash postlenđelski razvoj i pojava lasinjske kulture naglo prekinuti prodorom vučedolskog stila a pojavom sojeničarskih naselja Ljubljanskog barja postaje značajan centar kasnoeneolitskog razvoja

4 Istočnobalkanska ndash istočna Srbija Kosovo i Makedonija ndashzona transmisije između kultura Karpatskog bazena i egejskog prostora

5 Podunavska ndash prostor Vojvodine - smjena kultura od neolitske potiske preko Tisapolgar-Bodrokerestur kompleksa do ranog br Doba

23 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA I TERITORIJALNA RASPROSTRANJENOST ENEOLITKSIH KULTURALasinjska kultura kontinentalna Hrvatska bosanska Posavina Slovenija Koruška dio Štajerske te u Mađarskoj oko BalatonaBadenska kultura širom srednje i JI Europe Moravska J Slovačka I i S Austrija Mađarska Banat Bačka Srem Baranja Slavonija SI Bosna i S Srbija utjecaji i u srednjoj BosniKostolačka kultura karpatski bazen srednjobalkansko područje i rumunsko Podunavlje razvoj započeo na prostoru S Bosne Slavonije Srijema Šumadije a do kraja svoga postojanja raširila se do Slovačke na S te Erdelja i Oltenije na I (u današnjoj Rumuniji)

Vučedolska kultura Do kasnoklasične faze u dijelu Srijema istočne i posavske Slavonije u kasnoj fazi u Austriji Mađarskoj J Slovačkoj i Rumuniji Regionalni tipovi slavonsko-srijemski zapadnobosanski južnobosanski sjevernosrpski zapadnohrvatsko-slovenački istočnoaustrijsko-češki i transdanubijski

24 LASINJSKA KULTURA(3700-3200gpne) nazvana je prema eponimnom lokalitetu Talijanovo brdo u mjestu Lasinja u Karlovačkoj županiji Lasinjska kultura ndash po S Dimitrijeviću nastaje integracijom vinčanske sopotske i lenđelske osnove izvan badenskog područja J Korošec smatra da predstavlja badeniziranu lenđelsku kulturu u kojoj je autohtoni supstrat imao značajnog udjela Nalazišta Lasinjske klulture u BiH SI Bosna Ljupljanica Vis (lok Modran) kod Dervente (od svih bosanski istraživanja najznačajnije je u Visu jer je tu jedino višeslojno naselje na otvorenom prostoru koje pripada Lasinjskoj kulturi) Gornja Tuzla Donji Klakar Visoko Brdo Postojalo je nekoliko tipova naselja kasinjske kulture klasična lasinjska naselja nastala u ravničarskom prostoru naselja gradinskog tipa ndashprialpski prostor i BIH naselja pećinskog tipa ndash krški prostor Slovenije naselja sojeničkog tipaZa lasinjsku kulturu nema puno nalazišta o pokopavanju većinom su obični pokopi u dubokim jamama Lasinjska populacija je bila pokretna Bavila se stočarstvom ribolovom Bila je siromašna metalom

25 BADENSKA KULTURA(3600-2800gpne) Bila je rasprostranjena u srednjoj i jugoistočnoj Europi Njeni materijalni ostaci najčešći su u Moravskoj Mađarskoj Slovačkoj i istočnoj Austriji Badensku kulturu nazvao je prema mjestu Baden kod Beča austrijski prahistoričar Oswald Menghin Postoji više teorija o njezinom nastanku 1 nastala je autohtonim razvojem (supstrat ndash lenđelska kultura) 2 predstavlja rezultat migracijaA od juga prema sjeveru kretanjem populacija iz Male Azije u vrijeme Troje IV-V (Milojčić

Dimitrijević Kalicz Childe Renfrew)B od istoka prema zapadu prodorima populacija s prostora južnoruskih stepa u okviru

indoeuro-pske seobe (Pittioni Garašanin Jovanović Gimbutas Tasić) C Oblikovana je stapanjem autohtone i migracijske komponente

Nalazišta u BiH - Dvorovi kod Bijeljine Vinogradine kod Doboja Hrustovača Zecovi Debelo Brdo Varvara Preferirali su naselja na otvorenom uz rijeke Uglavnom su to kratkotrajna nastambe zemuničkog tipa Pokapanje mrtvih je se vremenom mijenjalo u početku su ih pokapali u nekropole zatim u jamama pojedinačno ili skupno Kod ove kulture broj metalnih predmata je mali

26 KOSTOLAČKA KULTURA(3300-3000pne) Ranije postojalo više pretpostavki o njezinom nastanku danas se smatra da je nastala pojavom Furchenstich tehnike evolucijom iz badenskog stila Po N Tasiću promjene su nastale zbog izmjenjenog načina života nomadsko badensko stanovništvo se sve

više vezalo za određene lokacije počinjalo baviti ratarstvom mijenjati svoje navike života i potrebe što se sve ogledalo i u promjeni na planu materijalne kulture Kostolačka kultura je prihvatila mnoge oblike badenskih posuda ali ih je vremenom modelirala dajući im duh svoga stila Linearno ukrašavanje i tačkasti ubodi se gube a pojavljuje se Furchenstih tehnika te motivi zareza u raznim kombinacijama Rasprostirala se na području jugoistočne Europe (Šumadija sjeverna Bosna Slavonija Srijem) a do kraja svoga postojanja 3000 godine pr Kr bila je rasprostranjena na sjeveru do Slovačke te na istoku do Erdelja i Oltenije u današnjoj Rumunjskoj Ime je dobila po eponimnom lokalitetu Kostolac u Srbiji Nalazišta u sjevernoj Bosni- Alojz Benac spominje četiri nalazišta sa kostolačkom keramikom tosu Alihodže i Obre II u centralnoj Bosni Pivnica i Donja Mahala u Posavini Ovim nalazištima priključuju se Vis kod Dervente višeslojno nalazište sa jednim stambenim horizontom koji bi pripadao kostolačkoj kulturi i nekropola Dvorovi kod Bjeljine

27 VUČEDOLSKA KULTURA(3000-2300pne) Postojalo više teorija o njenom nastanku ali se općenito smatra da se razvila na supstratnim osnovama badenske i kostolačke kulture pri čemu se uzima u obzir razvoj duboreznog stila iz Furchenstich tehnike Neki autori (M Garašanin A Durman) tome dodaju i utjecaj novog prodora stepskih elemenata (poč kasnog eneolita oko 3000 g) Iz svoga matičnog područja Slavonije i Srijema vučedolska kultura se brzo širi u susjedne oblasti u Baranju (Zok u Mađarskoj) pa na područje Ljubljanskog barja (Ig) zatim u Bosnu i Srbiju te u rumunski Banat i na jadransku obalu Zahvatajući ovako veliko područje sa heterogenim supstratom udaljujući se od matičnog jezgra i primarnog stilskog izraza u izmjenjenim uslovima vrlo brzo je došlo do raspada velikog vučedolskog kompleksa i do formiranja novih kultura koje će poslužiti kao osnova za razvoj grupa ranog brončanog doba Najpoznatiji primjeri ukrašavanja su Vučedolska golubica i idoli iz Ljubljanskog barja Vučedolska kultura koristi prvi puta višedjelne kalupe za lijevanje metalaNalazišta u Bosni - Zecovi Hrustovača Debelo Brdo Bosanska Kostajnica Pejića gradina Topićaglavica Dabar pećina Vis Crkvina Alihodže Fortica Kotorac Varvara Zelena pećina

28 OSNOVNE KARAKTERISTIKE ENEOLITA BIHU ovom periodu došlo je do pojačanog naseljavanja bosanskohercegovačkih prostora novim ljudima a tako je došlo do potiskivanja starog neolitskog stanovništva ili miješanja Nije više postojala granica između sjevernih i južnih oblasti naše zemlje Postojala su izvjesne razlike u kulturi Ono što je naročito karakteristično za eneolitske ljude odnosi se na prostor koji su naseljvali Tadašnje stanovništvo masovno je napuštalo svoje ranije stanište koje se nalazlio uz rijeke i selili su u brežuljkasta područja Osim na brežuljcima neka eneolitska staništa nikla su i u pećinskim zaklonima Ta nova naselja su poznata pod nazivom gradine

29 HISTORIJAT ISTRAŽIVANJA ENEOLITA BIHIstraživanje eneolita odvija se u 3 faze Prvo eneolitsko nalazište je Debelo Brdo kod Sarajeva otkriveno i istraženo još 1893 god prvu fazu doba Austro-Ugarske okupacije ne karakteriše veći zamah u istraživanju Pored Debelog brda istraživanja su vršena 1899 I 1912 g na Velikoj

gradini u Varvari kod Prozora koja će se znatno kasnije iskazati kao značajan eneolitski lokalitet U međuvremenu 1906 godine konstatirano je još samo naselje u Donjoj Mahali U periodu između dva svjetska rata istraživana su samo 3 nalazišta i to u gradini u Alihodžama (Travnik)1926 Hrustovača(Sanski Most) 1939 i Crkvina kod Turbeta (Travnik) 1942 Godine 1947-48 obnovljeno je istraživanje u Hrustovači Godine 1948 izvršeno je istraživanje na Gradini u Alihodžima a zatim 1954 I 1956 na Gradini u Zecovima kod Prijedora Godine 1960 Istraživano je jedno od najznačajnih lokaliteta kostolačke kulture ndashPivnica kod Odžaka te Velike gradine u Varvari Tokom 1961 vršena su istraživanja na Vinogradinama (Doboj) a 1962 I 1964 na Zemunici kod BLuke U periodu od 1963 do 1978 obnovljena su istraživanja na Velikoj Gradini u Varvari koja se tek tad iskazala kao značajan lokalitet eneolita jadranskog tipa Konačno u periodu 1978-1980 Izvršeno je istraživanje na više slojnom nalazištu Ravlića pećina (Grude)

30 ENEOLIT BIH GEOGRAFSKO KULTURNE ZONEMoguće je izdvojiti samo dvije osnovne kulturne zone i to Hercegovinu i dinarsko-krško područje sa jedne i Bosnu sa druge strane Prva od njih je kao i u neolitu ostala pod utjecajem kulturnohistorijskih proces na istočnom jadranskom prostoru dok je Bosna u cjelini uključena u razvojne procesena centralno-balkanskom i panonskom prostoru Unutar ove dvije osnovne kulturne zone smjenjuju se različito hronološkim odvojene kulture i kulturne grupe Pri tome je potrebno napomenuti da je razvoj na tlu Hercegovine obilježen prvenstveno evolutivnim procesima koji zahvataju autohtonu osnovu hvarsko-lisičićkog tipa a zatim se kontinuirano odvijaju sve do početka ranog brončanog doba

31 RAZLIKE U ENEOLITSKOM RAZVOJU IZMEĐU HERCEGOVINE I BOSNE

32 PRIVREDA NA TLU BIH U ENEOLITUPopulacione promjene na kraju neolita i u toku eneolita nosile su istovremeno i niz promjena na planu duhovne i materijalne kulture a tako i u privredi Nažalost vrlo skromni podaci o karakteru privrede ovog doba na tlu BIH ne omogućavaju preciznije rekonstrukcije Izvjesni podaci prikupljeni na Zecovima dozvoljavaju pretpostavku u relativno ujednačenom odnosu zemljoradnje i stočarstva Osim toga i neki posredni pokazatelji ukazivali bi na isto jednako kao što to govore znatno obimniji podaci iz oblasti van današnjih granica BIH Međutim mnogo značajnije promjene dešavaju se izvan tradicijonalnih grana privređivanja Uvođenje bakra u upotrebi nužno je podrazumjevalo i postupan razvoj novih potpuno stranih djelatnosti kao što su prahistorijsko rudarstvo i metalurgija bakra Ove grane u BIH su dokumentirane tek na kraju eneolita i vezane su za nosioce vučedolske kulture Sasvim je jasno da je njihov razvoj podrazumjevao vrlo usku specjalizaciju Uvođenjem bakra došlo je i do promjena u trgovinskim odnosima dolazi do razmjene bakrenih predmeta

33 RAZLIKE IZMEĐU NEOLITSKOG I ENEOLITSKOG NAČINA ŽIVOTA NA PRIMJERU BIH

34 DUHOVNA KULTURA ENEOLITSKOG DOBA NA PROSTORU BIHNišta manje značajne promjene ne dešavaju se ni na duhovnoj kulturi Ona se ogleda prvenstveno u sasvim novom odnosu prema pokojnicma pa ovo vrijeme prvi put donos grobne i nalaze u prvam smislu riječi Iako je uvijek malobrojni ovi nalazi se ne iskazuju kao nova forma sahranjivanja već kao grobovi pod tulumima treba posmatrati kao ukupni dio religijoznog sistema

35 NAJZNAČAJNIJA NALAZIŠTA ENEOLITSKOG DOBA NA TLU BIHNalazišta se mogu podjeliti prema kulturma

Lasinjska kultura je do sada otkrivena na pet nalazišta

Zemunica Rodovska kod Banja Luke Visoko brdo u Lupljanici kod Dervente Vis u Modranu kod Dervente Donji Klakar kod Bosanskog Broda Gornja Tuzla

Nalazišta Badenske kulture Dvorovi kod Bijeljinje i Vinogradine kod Doboja

Nalazišta Kostolačke kulture

Donja Mahala na Savi Pivnica kod Odžaka Vis-Modran kod Dervente Alihodže u dolini Bile kod Travnika Obre II kod Kaknja

Nalazišta Vučedolske kulture

Bosanska Kostojanica Pejića gradina u Svodni - dolina rijeke Sane Topića glavica dolina Sane kod Prijedora Gradina Zecovi dolina Sane kod Prijedora Dabar pećina u dolini Sane Pećina Hrustovača kod Sanskog Mosta Vis u Modranu kod Dervente Crkvina kod Turbeta Gradina u Alihodžima dolina Bile kod Travnika Gradac kod Homolja okolina Kiseljaka Gradac kod Toplice okolina Kreševa Debelo brdo kod Sarajeva Fortica kod Sarajeva

Kotorac kod Sarajeva Gradina u Varvari kod Prozora Zelena Pećina kod Mostara

5 PITANJE HRONOLOGIJE ENEOLITANajranije se javlja na Bliskom istoku (5400-4000godpne) Zatim na prostorima Balkanskog poluotoka niska hronologija (2200-1800godpne) i visoka hronologija (3800-2300godpne) Po ABenacu niska traje od 2400-1800 a po Dimitrijeviću od 2450-1800

6 OBJASNITE POJMOVE NISKA I VISOKA HRONOLOGIJANISKA HRONOLOGIJA 2200 -1800 Gse Zasnovana je na pojavi importa iz drugih obalasti u kojima je hronologija preciznije utvrđena (egejskoanadolska) Benac je tvrdio da je eneolit zastupljen od 2400 do 1800 a Dimitrijević od 2450 do 1800 Zastupnici te torije su Milojčić Garašain Benac Kalitz DimitrijevićVISOKA HRONOLOGIJA 3800-2300 godine pne Zasnovana na rezultatima egzaktnih znanstvenih metoda poput analize C-14 Eneolit Balkana je savremen Troji I-II i halkolituAnadolije Zastupnici Srejović Jovanović Tasić i svi arheolozi savremene generacije

7 INDOEUROPLJANI I ARHEOLOGIJAIndoevropljani je naziv za narode koji se služe jezicima IE jezične porodice I čije se porijeklo traži u hipotetičkim Proto-IE koji su se služili PIE jezikom U 2 tisućljetu prije nove ere događaju se velike migracije širom svijeta koje su izazvale klimatske promjene Tačna lokacija IE predaka u stručnim krugovima jos je pod debatom Spominje se među ostalima da su boravili u području Kirgistana I Uzbekistana Neki narodi IE jezicne porodice Anatolski Baltički Germanski Iranski Helenski Slavenskihellipitd

8 ARHEOLOGIJSKE TEZE O INDOEUROPEIZACIJIViše teza o indoeuropeizaciji europskog kontinenta najdominantnije one po kojima je pojava IE jezika rezultat sukcesivnih migracija i invazija sa prostora indoeuropske pradomovine (Urheimat teorije) - kurganska hipoteza Postoje i druga mišljenja C Renfrew je razvio tezu da je ekspanzija IE jezika u Europi rezultat širenja neolitskih zemljoradničkih populacija iz Anadolije (anadolskahipoteza) podupiru je glotohronološke spoznaje manjim dijelom arheologija i genetikaKurganska hipoteza ipak najbolje objašnjava rezultate komparativne lingvistike arheologije populacijske genetike i drugih disciplina

9 PROTOINDOEUROPLJANI Proto Indoeuropljani = populacije koje su govorile proto indoeuropskim (PIE) jezikom‐ ‐tj indoeuropskim prajezikom Podaci o njima ndash na osnovu komparativne lingvistike te njene usporedbe sa rezultatima arheologije i populacijske genetike Rekonstrukcijom PIE jezika dolazimo do osnovnog fonda riječi iz kojih možemo izvesti zaključke o kulturi društvu i vjerovanjima Protoindoeuropljana pa i njihovoj pradomovini Živjeli su u hladnijim krajevima u blizini većih vodenih površina bavili su se stočarstvom i zemljoradnjom poznavali su konja ralo točak i kola bili su im poznati i neki metali (bakar srebro) PIE su poznati po tome sto su svoje mrtve sahranjivali u Kurgane ili tulume

10 KURGANSKA HIPOTEZAGodine 1956 Marija Gimbutas je predstavila svoju kurgansku hipotezu Predložila je četiri sukcesivne faze širenja kurganske kulture Kurgan I ndash područje između Dnjepra i Volge prva polovina IV milenija pne Evolucija iz starijih kultura sa šireg područja VolgeKurgan IIndashIII ndash druga polovina IV Milenija pne Uključuje kulturu Srednji Stog i još nekeJavljaju se kameni vijenci rana kola (sa dva točka) i antropomorfne kamene stele sa prikazima božanstavaKurgan IV ndashprva polovina III milenija BC kultura Yamna obuhvaća cjelokupan stepski prostor od Urala do Karpata Predložena su tri velika sukcesivna vala kurganske1 val Kurgan I širenje od donje Volge do Dnjepra kontakti sa Cucuteni Tripolje kulturom‐ ‐ posljedice migracionih kretanja se osjećaju sve do područja uz Dunav (u vinčanskoj i lengyelskoj kulturi) 2 val ndash razvoj i širenje hibridnih kultura u Europi (kultura zvonastih pehara badenska kultura ikonačno kultura vrpčaste keramike) što se podudara i sa prvim prodorima indoeuropskih jezikau zapadnu i sjevernu Europu3 val ndash ekspanzija kulture Yamna s pojavom kurgana i grobnih jama u Rumuniji Bugarskoj itd (kraj Cucuteni Tripolje kulture)‐

11 KULTURA SREDNJI STOG(4500 3500 pne) Najznačajnija među ldquokurganskimldquo kulturama između Dnjepra i Kaspijskog‐ mora Njeno područje rasprostiranja podudarno sa geografskim uvjetima u kojima su živjeli Proto Indoeuropljani Poznata sa više od stotinu nalazišta a najpoznatije je u Dereivki na‐ srednjem Dnjepru (Ukrajina) Mrtvi su pokopavani tako što su im savijali noge Iznad gorba se podizao tumul( kurgan) Uz mrtve su ostavljali bogate grobne priloge uglavnom oružja ( bodeži sjekire) Za ovu kulturu se veže pripitomljavanje konja prema ostacima zna se da su uzgajali ovce i goveda Poznavali su bakar a keramiku su ukrašavali vrpčastim ukrasima Uzgajane žitarice su mljeli u kamenim mlinovima

12 JAMNA KULTURA(3500 ndash 2200 pne) Hronološki posljednja kultura koja se može vezati za Proto‐Indoeuropljane Razvila se na supstratu kulture Srednji Stog i nekih drugih ranoeneolitskih kultura Prostirala se između srednje Volge i Urala na jednoj te Karpata na drugoj strani Pokopi ispod tumula slično kultu srednjeg stoga Bili su bogati grobni prilozi ( mnogo oružja) Postoje prvi dokazi o upotrebi korištenja kola tragovi utvrđni naselja

13 KULTURA ZVONASTI PEHAR(od oko 2800 do 1900 gse)Kultura zvonastih pehara se razvijala na alpskom području Evrposkog kontinenta Tokom istraživanja Petrovaradinske tvrđave (2002-2004) u slojevima i objektima iz ranog bronzanog doba nađeno je pet fragmenata keramike koja pripada nosiocima kulture zvonastih pehara - Glockenbecher kulture Brojna prateća keramika ima karakteristike

Glockenbecher - Csepel grupe i kasne vinkovačke kulture Naseobinski elementi su slični onima Glockenbecher - Csepel grupe Pretpostavljamo da se ovdje radi o trgovačkom emporijumu U objektima je nađeno puno kostiju konja visokog leđnog grebena koji pripadaju istočnoevropskoj stepskoj rasi Utjecaj kulture zvonastih pehara čije je porijeklo alpsko najočitiji je na području zapadne Bosne ali u vrlo malim razmjerama Najvažniji lokalitet je Hrustovača na kome je otkriveno samo nekoliko manjih fragmenata na osnovu kojih je moguće tvrditi i dokazivati da je zvonastopeharasta tradicija ipak zahvatila našu zemlju Posud su kvalitetno rađene

14 KULTURA TRAKASTE KERAMIKEVrpčasta keramika je u širem smislu kompleks srodnih arheoloških kultura kasnoga srednjoevropskog eneolitika i ranog brončanog doba Najviše je zastupljena na prostoru srednje Evrope Zajednička su im obilježja pojedinačni kosturni grobovi često pod humkom keramički vrčevi i amfore ukrašeni otiskom vrpce ili imitacijom takvog otiska kamene bojne sjekire te nedostatak nalazišta naselja Nositelji kulture bili su Indoevropljani koji su imali značajnu ulogu u indoevropeizaciji evropskog kontinenta U užem smislu pojam označava keramičko posuđe ukrašeno otiskivanjem sukane (pletene) uzice ili vrpce koje se pojavljuje u različitim razdobljima i u različitim kulturama Vrpčasta keramika koja je porijeklom iz srednje Evrope također je dospjela na neke naše prostore ali u neznatnoj mjeri Na lokalitetu Gornja Tuzla pronađena su samo dva fragmenta ove tradicije

15 OBJASNITE POJAM KULTURE bdquo STARE EUROPEldquo Termin ldquoStara Europaldquo je uvela M Gimbutas kao oznaku za jedinstvenu duhovnu kulturu neolitskih zajednica europskog kontinenta Osnovna obilježja štovanje ženskih božanstava(boginja Majka) ndash prikazani ženskih figurica s naglašenim spolnim obilježjima ‐ 1048774 matrilinearnamatrilokalna možda i matrijarhalna porodica (potvrđeno analizom posmrtnih ostataka iz grobova u Skandinaviji) Naselja nisu utvrđena Miroljubiv način života Grobovi obično nesadržavaju oružje kao posmrtne ostatke

16 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA OPĆE KARAKTERISTIKEPojava i razvoj rudarstva i metalurgije bakra iako se kamena i bakrena oruđa paralelno koriste vremenom jača proces metalizacije Razvoj novih keramičkih tipova i stilova ukrašavanja Nestajanje neolitskih kultura | formiranje novih kultura Dolazi do novih keramičkih stilova i oblika Dolazi do promjene u ekonomici pojačano je stočarstvo razvila se bolje trgovina Pojavila su se nova naselja gradine utvrđivanja Dogodile su se promjene u duhovnoj kulturi nestajanje antropomorfne plastike promjene u načinu pokapanja Promjene u društvenoj organizaciji patrijahat

17 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA NAJZNAČAJNIJE POJAVENajznačajnije pojave su počeci rudarsko-metalurške djelatnosti u istočnim oblastima Balkana i pojava bakarnih predmeta u neolitskim kulturama Širenje indoeuropskih populacija iz stepskih

oblasti južne Rusije prema srednjoj i jugoistočnoj Europi (po nekima i migracije iz anadolsko-egejskog prostora) Ekspanzija vučedolskog stila

18 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA PERIODIZACIJA1 STARIJI ENEOLIT = dalja evoluciju neolitskih kultura koje se postepeno upoznaju s bakrom |

kasne faze neolitskih kultura (vinčanske butmirske hvarsko-lisičićke) Tiszapolgar Bubanj Salcuca-Krivodol starija faza lasinjske kulture

2 SREDNJI ENEOLIT Započinje sa prvim prodorima stepskih populacija | badenska kultura Bodrokeresztur kultura mlađa faza lasinjske kulture i Retz-Gayari kultura krajem perioda i kostolačka kultura

3 KASNI ENEOLIT Počinje formiranjem rane vučedolske kulture i traje kroz sve tri njene faze sve do raspada vučedolskog kulturnog kompleksa dolazi i do novih prodora stepskih indoeuropskih populacija | kostolačka kultura (početkom perioda) | vučedolska kultura | stepska kultura | nakovanska kultura

19 PROCES METALIZACIJE ZAPADNOG BALKANA UZROCI TOK I POSLJEDICEProces koji je trajao više od 15oo godina Dolazi do postepene spoznaje da se umjesto kamena za izradu oruđa i drugih predmeta mogu koristiti i druge kvalitetnije sirovine Prvi poznati metal koji se koristi = bakar (prvo se koristio na području Bliskog istoka i Anadolije) Ranije se smatralo da se metalurgija bakra na području Balkana javila kao posljedica širenja spoznaja sa istoka U novije vrijeme to je odbačeno Metalurgija bakra na Balkanu i podunavsko-karpatskom prostoru je samonikla pojava koja datira još od druge polovice V milenija se Metalurški centri Pločnik i Rudna Glava (vinčanska kultura) Varna Karanovo Cucuţeni-Tripolje kultura Posljedice Na ekonomskom i društvenom planu

Razvoj i širenje rudarstva Napredak metalurških procesa i razvoj ljevačkih tehnika Specijaliziranje proizvodnje Podjela rada Intenziviranje razmjene i trgovine Ekonomsko raslojavanje ndashsocijalna diferencijacija

20 RAZDOBLJE METALURGIJE BAKRADijelimo u tri faze I faza ndash proširivanje sirovinske osnove litičke industrije kasnog neolita istraživanje mineralnih izvora početak upotrebe samorodnog bakra - tehnike hladnog i toplog kovanja potom topljenje samorodnog bakra Sitni bakreni predmeti i nakit plosnate klinaste sjekire četvrtastog presjeka sjekire-čekići itd II faza ndash ovladavanje osnovnim tehnoloških znanjima o vađenju i topljenju oksidnih ruda (kuprit i malahit) tehnike lijevanja predmeta u jednodijelnim kalupima 1048774 peći za topljenje oksidne rude posude za taljenje sirovog bakra posude za izlijevanje bakra jednodijelni kalupi sjekire-čekići sjekire s 2 križno postavljenje oštrice

III faza ndash savladavanje složenijih metalurških procesa upotreba sulfidnih ruda topljenje i lijevanje u dvodijelnim kalupima serijska proizvodnja pojava arsenske bronce 1048774 peći za topljenje sulfidne rude keramički sopalji dvodijelni kalupi sjekire s jednom oštricom lepezaste sjekire

21 RAZVOJ KERAMIČKI STILOVA U ENEOLITU ZAPADNOG BALKANAImamo 4 razvojne faze keramički stilova1 Period bezornamentalnog stila ndash evolucija neolitksih kultura (kraj vinčanske kulture)2 Dominacija kanelure i limerarnih urezanih motiva (badenska kultura)3 Pojava Furshenstich keramike ndash ukrašavanje povlačenjem zašiljenog instrumenta sa oštrim

ubodima = tehnička potreba kod inkrustacije (kostolačka kultura)4 Duborezno ukrašavanje ndash evolucija iz Furchenstich keramike (vučedolska kultura)

Keramika je u eneolitu isključivi nosilac stila Keramički oblici ili naslijeđeni iz neolita (blago bikonične zdjele ndash vodeća forma u vinčanskoj kulturi zdjele i amfore) ili potpuno novicedil(šolje s trakastom drškom koja nadvisuje obod posude s eliptičnim horizontalnim presjekom(Fischbutte) pehari sa dvije drške krčazi sosieraposude (sa lukovičastim recipijentom) Neki oblici karakteristični za pojedine kulture sosiera posuđe za kostolačku a terine pehari na krstastoj nozi sudovi za nošenje na leđima sa tri cilindrična recipijenta i ornitomorfne posude za vučedolsku itd

22 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA KULTURNE ZONE1 Centralnobalkanska ndash kontinentalna oblast Bosne i zapadne Srbije razvoj kasnoneolitskih

kultura prodor badenskog stila i dalji razvoj kostolačke i vučedolske kulture2 Jadranska ndashprimorska područja od Trsta do Albanije i dijelovi zaleđa (eneolit Hercegovine i

Crne Gore) pretežno autohtona evolucija neolitskog supstrata sve do prodora vučedolskog stila

3 Istočno-alpska ndash postlenđelski razvoj i pojava lasinjske kulture naglo prekinuti prodorom vučedolskog stila a pojavom sojeničarskih naselja Ljubljanskog barja postaje značajan centar kasnoeneolitskog razvoja

4 Istočnobalkanska ndash istočna Srbija Kosovo i Makedonija ndashzona transmisije između kultura Karpatskog bazena i egejskog prostora

5 Podunavska ndash prostor Vojvodine - smjena kultura od neolitske potiske preko Tisapolgar-Bodrokerestur kompleksa do ranog br Doba

23 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA I TERITORIJALNA RASPROSTRANJENOST ENEOLITKSIH KULTURALasinjska kultura kontinentalna Hrvatska bosanska Posavina Slovenija Koruška dio Štajerske te u Mađarskoj oko BalatonaBadenska kultura širom srednje i JI Europe Moravska J Slovačka I i S Austrija Mađarska Banat Bačka Srem Baranja Slavonija SI Bosna i S Srbija utjecaji i u srednjoj BosniKostolačka kultura karpatski bazen srednjobalkansko područje i rumunsko Podunavlje razvoj započeo na prostoru S Bosne Slavonije Srijema Šumadije a do kraja svoga postojanja raširila se do Slovačke na S te Erdelja i Oltenije na I (u današnjoj Rumuniji)

Vučedolska kultura Do kasnoklasične faze u dijelu Srijema istočne i posavske Slavonije u kasnoj fazi u Austriji Mađarskoj J Slovačkoj i Rumuniji Regionalni tipovi slavonsko-srijemski zapadnobosanski južnobosanski sjevernosrpski zapadnohrvatsko-slovenački istočnoaustrijsko-češki i transdanubijski

24 LASINJSKA KULTURA(3700-3200gpne) nazvana je prema eponimnom lokalitetu Talijanovo brdo u mjestu Lasinja u Karlovačkoj županiji Lasinjska kultura ndash po S Dimitrijeviću nastaje integracijom vinčanske sopotske i lenđelske osnove izvan badenskog područja J Korošec smatra da predstavlja badeniziranu lenđelsku kulturu u kojoj je autohtoni supstrat imao značajnog udjela Nalazišta Lasinjske klulture u BiH SI Bosna Ljupljanica Vis (lok Modran) kod Dervente (od svih bosanski istraživanja najznačajnije je u Visu jer je tu jedino višeslojno naselje na otvorenom prostoru koje pripada Lasinjskoj kulturi) Gornja Tuzla Donji Klakar Visoko Brdo Postojalo je nekoliko tipova naselja kasinjske kulture klasična lasinjska naselja nastala u ravničarskom prostoru naselja gradinskog tipa ndashprialpski prostor i BIH naselja pećinskog tipa ndash krški prostor Slovenije naselja sojeničkog tipaZa lasinjsku kulturu nema puno nalazišta o pokopavanju većinom su obični pokopi u dubokim jamama Lasinjska populacija je bila pokretna Bavila se stočarstvom ribolovom Bila je siromašna metalom

25 BADENSKA KULTURA(3600-2800gpne) Bila je rasprostranjena u srednjoj i jugoistočnoj Europi Njeni materijalni ostaci najčešći su u Moravskoj Mađarskoj Slovačkoj i istočnoj Austriji Badensku kulturu nazvao je prema mjestu Baden kod Beča austrijski prahistoričar Oswald Menghin Postoji više teorija o njezinom nastanku 1 nastala je autohtonim razvojem (supstrat ndash lenđelska kultura) 2 predstavlja rezultat migracijaA od juga prema sjeveru kretanjem populacija iz Male Azije u vrijeme Troje IV-V (Milojčić

Dimitrijević Kalicz Childe Renfrew)B od istoka prema zapadu prodorima populacija s prostora južnoruskih stepa u okviru

indoeuro-pske seobe (Pittioni Garašanin Jovanović Gimbutas Tasić) C Oblikovana je stapanjem autohtone i migracijske komponente

Nalazišta u BiH - Dvorovi kod Bijeljine Vinogradine kod Doboja Hrustovača Zecovi Debelo Brdo Varvara Preferirali su naselja na otvorenom uz rijeke Uglavnom su to kratkotrajna nastambe zemuničkog tipa Pokapanje mrtvih je se vremenom mijenjalo u početku su ih pokapali u nekropole zatim u jamama pojedinačno ili skupno Kod ove kulture broj metalnih predmata je mali

26 KOSTOLAČKA KULTURA(3300-3000pne) Ranije postojalo više pretpostavki o njezinom nastanku danas se smatra da je nastala pojavom Furchenstich tehnike evolucijom iz badenskog stila Po N Tasiću promjene su nastale zbog izmjenjenog načina života nomadsko badensko stanovništvo se sve

više vezalo za određene lokacije počinjalo baviti ratarstvom mijenjati svoje navike života i potrebe što se sve ogledalo i u promjeni na planu materijalne kulture Kostolačka kultura je prihvatila mnoge oblike badenskih posuda ali ih je vremenom modelirala dajući im duh svoga stila Linearno ukrašavanje i tačkasti ubodi se gube a pojavljuje se Furchenstih tehnika te motivi zareza u raznim kombinacijama Rasprostirala se na području jugoistočne Europe (Šumadija sjeverna Bosna Slavonija Srijem) a do kraja svoga postojanja 3000 godine pr Kr bila je rasprostranjena na sjeveru do Slovačke te na istoku do Erdelja i Oltenije u današnjoj Rumunjskoj Ime je dobila po eponimnom lokalitetu Kostolac u Srbiji Nalazišta u sjevernoj Bosni- Alojz Benac spominje četiri nalazišta sa kostolačkom keramikom tosu Alihodže i Obre II u centralnoj Bosni Pivnica i Donja Mahala u Posavini Ovim nalazištima priključuju se Vis kod Dervente višeslojno nalazište sa jednim stambenim horizontom koji bi pripadao kostolačkoj kulturi i nekropola Dvorovi kod Bjeljine

27 VUČEDOLSKA KULTURA(3000-2300pne) Postojalo više teorija o njenom nastanku ali se općenito smatra da se razvila na supstratnim osnovama badenske i kostolačke kulture pri čemu se uzima u obzir razvoj duboreznog stila iz Furchenstich tehnike Neki autori (M Garašanin A Durman) tome dodaju i utjecaj novog prodora stepskih elemenata (poč kasnog eneolita oko 3000 g) Iz svoga matičnog područja Slavonije i Srijema vučedolska kultura se brzo širi u susjedne oblasti u Baranju (Zok u Mađarskoj) pa na područje Ljubljanskog barja (Ig) zatim u Bosnu i Srbiju te u rumunski Banat i na jadransku obalu Zahvatajući ovako veliko područje sa heterogenim supstratom udaljujući se od matičnog jezgra i primarnog stilskog izraza u izmjenjenim uslovima vrlo brzo je došlo do raspada velikog vučedolskog kompleksa i do formiranja novih kultura koje će poslužiti kao osnova za razvoj grupa ranog brončanog doba Najpoznatiji primjeri ukrašavanja su Vučedolska golubica i idoli iz Ljubljanskog barja Vučedolska kultura koristi prvi puta višedjelne kalupe za lijevanje metalaNalazišta u Bosni - Zecovi Hrustovača Debelo Brdo Bosanska Kostajnica Pejića gradina Topićaglavica Dabar pećina Vis Crkvina Alihodže Fortica Kotorac Varvara Zelena pećina

28 OSNOVNE KARAKTERISTIKE ENEOLITA BIHU ovom periodu došlo je do pojačanog naseljavanja bosanskohercegovačkih prostora novim ljudima a tako je došlo do potiskivanja starog neolitskog stanovništva ili miješanja Nije više postojala granica između sjevernih i južnih oblasti naše zemlje Postojala su izvjesne razlike u kulturi Ono što je naročito karakteristično za eneolitske ljude odnosi se na prostor koji su naseljvali Tadašnje stanovništvo masovno je napuštalo svoje ranije stanište koje se nalazlio uz rijeke i selili su u brežuljkasta područja Osim na brežuljcima neka eneolitska staništa nikla su i u pećinskim zaklonima Ta nova naselja su poznata pod nazivom gradine

29 HISTORIJAT ISTRAŽIVANJA ENEOLITA BIHIstraživanje eneolita odvija se u 3 faze Prvo eneolitsko nalazište je Debelo Brdo kod Sarajeva otkriveno i istraženo još 1893 god prvu fazu doba Austro-Ugarske okupacije ne karakteriše veći zamah u istraživanju Pored Debelog brda istraživanja su vršena 1899 I 1912 g na Velikoj

gradini u Varvari kod Prozora koja će se znatno kasnije iskazati kao značajan eneolitski lokalitet U međuvremenu 1906 godine konstatirano je još samo naselje u Donjoj Mahali U periodu između dva svjetska rata istraživana su samo 3 nalazišta i to u gradini u Alihodžama (Travnik)1926 Hrustovača(Sanski Most) 1939 i Crkvina kod Turbeta (Travnik) 1942 Godine 1947-48 obnovljeno je istraživanje u Hrustovači Godine 1948 izvršeno je istraživanje na Gradini u Alihodžima a zatim 1954 I 1956 na Gradini u Zecovima kod Prijedora Godine 1960 Istraživano je jedno od najznačajnih lokaliteta kostolačke kulture ndashPivnica kod Odžaka te Velike gradine u Varvari Tokom 1961 vršena su istraživanja na Vinogradinama (Doboj) a 1962 I 1964 na Zemunici kod BLuke U periodu od 1963 do 1978 obnovljena su istraživanja na Velikoj Gradini u Varvari koja se tek tad iskazala kao značajan lokalitet eneolita jadranskog tipa Konačno u periodu 1978-1980 Izvršeno je istraživanje na više slojnom nalazištu Ravlića pećina (Grude)

30 ENEOLIT BIH GEOGRAFSKO KULTURNE ZONEMoguće je izdvojiti samo dvije osnovne kulturne zone i to Hercegovinu i dinarsko-krško područje sa jedne i Bosnu sa druge strane Prva od njih je kao i u neolitu ostala pod utjecajem kulturnohistorijskih proces na istočnom jadranskom prostoru dok je Bosna u cjelini uključena u razvojne procesena centralno-balkanskom i panonskom prostoru Unutar ove dvije osnovne kulturne zone smjenjuju se različito hronološkim odvojene kulture i kulturne grupe Pri tome je potrebno napomenuti da je razvoj na tlu Hercegovine obilježen prvenstveno evolutivnim procesima koji zahvataju autohtonu osnovu hvarsko-lisičićkog tipa a zatim se kontinuirano odvijaju sve do početka ranog brončanog doba

31 RAZLIKE U ENEOLITSKOM RAZVOJU IZMEĐU HERCEGOVINE I BOSNE

32 PRIVREDA NA TLU BIH U ENEOLITUPopulacione promjene na kraju neolita i u toku eneolita nosile su istovremeno i niz promjena na planu duhovne i materijalne kulture a tako i u privredi Nažalost vrlo skromni podaci o karakteru privrede ovog doba na tlu BIH ne omogućavaju preciznije rekonstrukcije Izvjesni podaci prikupljeni na Zecovima dozvoljavaju pretpostavku u relativno ujednačenom odnosu zemljoradnje i stočarstva Osim toga i neki posredni pokazatelji ukazivali bi na isto jednako kao što to govore znatno obimniji podaci iz oblasti van današnjih granica BIH Međutim mnogo značajnije promjene dešavaju se izvan tradicijonalnih grana privređivanja Uvođenje bakra u upotrebi nužno je podrazumjevalo i postupan razvoj novih potpuno stranih djelatnosti kao što su prahistorijsko rudarstvo i metalurgija bakra Ove grane u BIH su dokumentirane tek na kraju eneolita i vezane su za nosioce vučedolske kulture Sasvim je jasno da je njihov razvoj podrazumjevao vrlo usku specjalizaciju Uvođenjem bakra došlo je i do promjena u trgovinskim odnosima dolazi do razmjene bakrenih predmeta

33 RAZLIKE IZMEĐU NEOLITSKOG I ENEOLITSKOG NAČINA ŽIVOTA NA PRIMJERU BIH

34 DUHOVNA KULTURA ENEOLITSKOG DOBA NA PROSTORU BIHNišta manje značajne promjene ne dešavaju se ni na duhovnoj kulturi Ona se ogleda prvenstveno u sasvim novom odnosu prema pokojnicma pa ovo vrijeme prvi put donos grobne i nalaze u prvam smislu riječi Iako je uvijek malobrojni ovi nalazi se ne iskazuju kao nova forma sahranjivanja već kao grobovi pod tulumima treba posmatrati kao ukupni dio religijoznog sistema

35 NAJZNAČAJNIJA NALAZIŠTA ENEOLITSKOG DOBA NA TLU BIHNalazišta se mogu podjeliti prema kulturma

Lasinjska kultura je do sada otkrivena na pet nalazišta

Zemunica Rodovska kod Banja Luke Visoko brdo u Lupljanici kod Dervente Vis u Modranu kod Dervente Donji Klakar kod Bosanskog Broda Gornja Tuzla

Nalazišta Badenske kulture Dvorovi kod Bijeljinje i Vinogradine kod Doboja

Nalazišta Kostolačke kulture

Donja Mahala na Savi Pivnica kod Odžaka Vis-Modran kod Dervente Alihodže u dolini Bile kod Travnika Obre II kod Kaknja

Nalazišta Vučedolske kulture

Bosanska Kostojanica Pejića gradina u Svodni - dolina rijeke Sane Topića glavica dolina Sane kod Prijedora Gradina Zecovi dolina Sane kod Prijedora Dabar pećina u dolini Sane Pećina Hrustovača kod Sanskog Mosta Vis u Modranu kod Dervente Crkvina kod Turbeta Gradina u Alihodžima dolina Bile kod Travnika Gradac kod Homolja okolina Kiseljaka Gradac kod Toplice okolina Kreševa Debelo brdo kod Sarajeva Fortica kod Sarajeva

Kotorac kod Sarajeva Gradina u Varvari kod Prozora Zelena Pećina kod Mostara

10 KURGANSKA HIPOTEZAGodine 1956 Marija Gimbutas je predstavila svoju kurgansku hipotezu Predložila je četiri sukcesivne faze širenja kurganske kulture Kurgan I ndash područje između Dnjepra i Volge prva polovina IV milenija pne Evolucija iz starijih kultura sa šireg područja VolgeKurgan IIndashIII ndash druga polovina IV Milenija pne Uključuje kulturu Srednji Stog i još nekeJavljaju se kameni vijenci rana kola (sa dva točka) i antropomorfne kamene stele sa prikazima božanstavaKurgan IV ndashprva polovina III milenija BC kultura Yamna obuhvaća cjelokupan stepski prostor od Urala do Karpata Predložena su tri velika sukcesivna vala kurganske1 val Kurgan I širenje od donje Volge do Dnjepra kontakti sa Cucuteni Tripolje kulturom‐ ‐ posljedice migracionih kretanja se osjećaju sve do područja uz Dunav (u vinčanskoj i lengyelskoj kulturi) 2 val ndash razvoj i širenje hibridnih kultura u Europi (kultura zvonastih pehara badenska kultura ikonačno kultura vrpčaste keramike) što se podudara i sa prvim prodorima indoeuropskih jezikau zapadnu i sjevernu Europu3 val ndash ekspanzija kulture Yamna s pojavom kurgana i grobnih jama u Rumuniji Bugarskoj itd (kraj Cucuteni Tripolje kulture)‐

11 KULTURA SREDNJI STOG(4500 3500 pne) Najznačajnija među ldquokurganskimldquo kulturama između Dnjepra i Kaspijskog‐ mora Njeno područje rasprostiranja podudarno sa geografskim uvjetima u kojima su živjeli Proto Indoeuropljani Poznata sa više od stotinu nalazišta a najpoznatije je u Dereivki na‐ srednjem Dnjepru (Ukrajina) Mrtvi su pokopavani tako što su im savijali noge Iznad gorba se podizao tumul( kurgan) Uz mrtve su ostavljali bogate grobne priloge uglavnom oružja ( bodeži sjekire) Za ovu kulturu se veže pripitomljavanje konja prema ostacima zna se da su uzgajali ovce i goveda Poznavali su bakar a keramiku su ukrašavali vrpčastim ukrasima Uzgajane žitarice su mljeli u kamenim mlinovima

12 JAMNA KULTURA(3500 ndash 2200 pne) Hronološki posljednja kultura koja se može vezati za Proto‐Indoeuropljane Razvila se na supstratu kulture Srednji Stog i nekih drugih ranoeneolitskih kultura Prostirala se između srednje Volge i Urala na jednoj te Karpata na drugoj strani Pokopi ispod tumula slično kultu srednjeg stoga Bili su bogati grobni prilozi ( mnogo oružja) Postoje prvi dokazi o upotrebi korištenja kola tragovi utvrđni naselja

13 KULTURA ZVONASTI PEHAR(od oko 2800 do 1900 gse)Kultura zvonastih pehara se razvijala na alpskom području Evrposkog kontinenta Tokom istraživanja Petrovaradinske tvrđave (2002-2004) u slojevima i objektima iz ranog bronzanog doba nađeno je pet fragmenata keramike koja pripada nosiocima kulture zvonastih pehara - Glockenbecher kulture Brojna prateća keramika ima karakteristike

Glockenbecher - Csepel grupe i kasne vinkovačke kulture Naseobinski elementi su slični onima Glockenbecher - Csepel grupe Pretpostavljamo da se ovdje radi o trgovačkom emporijumu U objektima je nađeno puno kostiju konja visokog leđnog grebena koji pripadaju istočnoevropskoj stepskoj rasi Utjecaj kulture zvonastih pehara čije je porijeklo alpsko najočitiji je na području zapadne Bosne ali u vrlo malim razmjerama Najvažniji lokalitet je Hrustovača na kome je otkriveno samo nekoliko manjih fragmenata na osnovu kojih je moguće tvrditi i dokazivati da je zvonastopeharasta tradicija ipak zahvatila našu zemlju Posud su kvalitetno rađene

14 KULTURA TRAKASTE KERAMIKEVrpčasta keramika je u širem smislu kompleks srodnih arheoloških kultura kasnoga srednjoevropskog eneolitika i ranog brončanog doba Najviše je zastupljena na prostoru srednje Evrope Zajednička su im obilježja pojedinačni kosturni grobovi često pod humkom keramički vrčevi i amfore ukrašeni otiskom vrpce ili imitacijom takvog otiska kamene bojne sjekire te nedostatak nalazišta naselja Nositelji kulture bili su Indoevropljani koji su imali značajnu ulogu u indoevropeizaciji evropskog kontinenta U užem smislu pojam označava keramičko posuđe ukrašeno otiskivanjem sukane (pletene) uzice ili vrpce koje se pojavljuje u različitim razdobljima i u različitim kulturama Vrpčasta keramika koja je porijeklom iz srednje Evrope također je dospjela na neke naše prostore ali u neznatnoj mjeri Na lokalitetu Gornja Tuzla pronađena su samo dva fragmenta ove tradicije

15 OBJASNITE POJAM KULTURE bdquo STARE EUROPEldquo Termin ldquoStara Europaldquo je uvela M Gimbutas kao oznaku za jedinstvenu duhovnu kulturu neolitskih zajednica europskog kontinenta Osnovna obilježja štovanje ženskih božanstava(boginja Majka) ndash prikazani ženskih figurica s naglašenim spolnim obilježjima ‐ 1048774 matrilinearnamatrilokalna možda i matrijarhalna porodica (potvrđeno analizom posmrtnih ostataka iz grobova u Skandinaviji) Naselja nisu utvrđena Miroljubiv način života Grobovi obično nesadržavaju oružje kao posmrtne ostatke

16 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA OPĆE KARAKTERISTIKEPojava i razvoj rudarstva i metalurgije bakra iako se kamena i bakrena oruđa paralelno koriste vremenom jača proces metalizacije Razvoj novih keramičkih tipova i stilova ukrašavanja Nestajanje neolitskih kultura | formiranje novih kultura Dolazi do novih keramičkih stilova i oblika Dolazi do promjene u ekonomici pojačano je stočarstvo razvila se bolje trgovina Pojavila su se nova naselja gradine utvrđivanja Dogodile su se promjene u duhovnoj kulturi nestajanje antropomorfne plastike promjene u načinu pokapanja Promjene u društvenoj organizaciji patrijahat

17 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA NAJZNAČAJNIJE POJAVENajznačajnije pojave su počeci rudarsko-metalurške djelatnosti u istočnim oblastima Balkana i pojava bakarnih predmeta u neolitskim kulturama Širenje indoeuropskih populacija iz stepskih

oblasti južne Rusije prema srednjoj i jugoistočnoj Europi (po nekima i migracije iz anadolsko-egejskog prostora) Ekspanzija vučedolskog stila

18 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA PERIODIZACIJA1 STARIJI ENEOLIT = dalja evoluciju neolitskih kultura koje se postepeno upoznaju s bakrom |

kasne faze neolitskih kultura (vinčanske butmirske hvarsko-lisičićke) Tiszapolgar Bubanj Salcuca-Krivodol starija faza lasinjske kulture

2 SREDNJI ENEOLIT Započinje sa prvim prodorima stepskih populacija | badenska kultura Bodrokeresztur kultura mlađa faza lasinjske kulture i Retz-Gayari kultura krajem perioda i kostolačka kultura

3 KASNI ENEOLIT Počinje formiranjem rane vučedolske kulture i traje kroz sve tri njene faze sve do raspada vučedolskog kulturnog kompleksa dolazi i do novih prodora stepskih indoeuropskih populacija | kostolačka kultura (početkom perioda) | vučedolska kultura | stepska kultura | nakovanska kultura

19 PROCES METALIZACIJE ZAPADNOG BALKANA UZROCI TOK I POSLJEDICEProces koji je trajao više od 15oo godina Dolazi do postepene spoznaje da se umjesto kamena za izradu oruđa i drugih predmeta mogu koristiti i druge kvalitetnije sirovine Prvi poznati metal koji se koristi = bakar (prvo se koristio na području Bliskog istoka i Anadolije) Ranije se smatralo da se metalurgija bakra na području Balkana javila kao posljedica širenja spoznaja sa istoka U novije vrijeme to je odbačeno Metalurgija bakra na Balkanu i podunavsko-karpatskom prostoru je samonikla pojava koja datira još od druge polovice V milenija se Metalurški centri Pločnik i Rudna Glava (vinčanska kultura) Varna Karanovo Cucuţeni-Tripolje kultura Posljedice Na ekonomskom i društvenom planu

Razvoj i širenje rudarstva Napredak metalurških procesa i razvoj ljevačkih tehnika Specijaliziranje proizvodnje Podjela rada Intenziviranje razmjene i trgovine Ekonomsko raslojavanje ndashsocijalna diferencijacija

20 RAZDOBLJE METALURGIJE BAKRADijelimo u tri faze I faza ndash proširivanje sirovinske osnove litičke industrije kasnog neolita istraživanje mineralnih izvora početak upotrebe samorodnog bakra - tehnike hladnog i toplog kovanja potom topljenje samorodnog bakra Sitni bakreni predmeti i nakit plosnate klinaste sjekire četvrtastog presjeka sjekire-čekići itd II faza ndash ovladavanje osnovnim tehnoloških znanjima o vađenju i topljenju oksidnih ruda (kuprit i malahit) tehnike lijevanja predmeta u jednodijelnim kalupima 1048774 peći za topljenje oksidne rude posude za taljenje sirovog bakra posude za izlijevanje bakra jednodijelni kalupi sjekire-čekići sjekire s 2 križno postavljenje oštrice

III faza ndash savladavanje složenijih metalurških procesa upotreba sulfidnih ruda topljenje i lijevanje u dvodijelnim kalupima serijska proizvodnja pojava arsenske bronce 1048774 peći za topljenje sulfidne rude keramički sopalji dvodijelni kalupi sjekire s jednom oštricom lepezaste sjekire

21 RAZVOJ KERAMIČKI STILOVA U ENEOLITU ZAPADNOG BALKANAImamo 4 razvojne faze keramički stilova1 Period bezornamentalnog stila ndash evolucija neolitksih kultura (kraj vinčanske kulture)2 Dominacija kanelure i limerarnih urezanih motiva (badenska kultura)3 Pojava Furshenstich keramike ndash ukrašavanje povlačenjem zašiljenog instrumenta sa oštrim

ubodima = tehnička potreba kod inkrustacije (kostolačka kultura)4 Duborezno ukrašavanje ndash evolucija iz Furchenstich keramike (vučedolska kultura)

Keramika je u eneolitu isključivi nosilac stila Keramički oblici ili naslijeđeni iz neolita (blago bikonične zdjele ndash vodeća forma u vinčanskoj kulturi zdjele i amfore) ili potpuno novicedil(šolje s trakastom drškom koja nadvisuje obod posude s eliptičnim horizontalnim presjekom(Fischbutte) pehari sa dvije drške krčazi sosieraposude (sa lukovičastim recipijentom) Neki oblici karakteristični za pojedine kulture sosiera posuđe za kostolačku a terine pehari na krstastoj nozi sudovi za nošenje na leđima sa tri cilindrična recipijenta i ornitomorfne posude za vučedolsku itd

22 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA KULTURNE ZONE1 Centralnobalkanska ndash kontinentalna oblast Bosne i zapadne Srbije razvoj kasnoneolitskih

kultura prodor badenskog stila i dalji razvoj kostolačke i vučedolske kulture2 Jadranska ndashprimorska područja od Trsta do Albanije i dijelovi zaleđa (eneolit Hercegovine i

Crne Gore) pretežno autohtona evolucija neolitskog supstrata sve do prodora vučedolskog stila

3 Istočno-alpska ndash postlenđelski razvoj i pojava lasinjske kulture naglo prekinuti prodorom vučedolskog stila a pojavom sojeničarskih naselja Ljubljanskog barja postaje značajan centar kasnoeneolitskog razvoja

4 Istočnobalkanska ndash istočna Srbija Kosovo i Makedonija ndashzona transmisije između kultura Karpatskog bazena i egejskog prostora

5 Podunavska ndash prostor Vojvodine - smjena kultura od neolitske potiske preko Tisapolgar-Bodrokerestur kompleksa do ranog br Doba

23 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA I TERITORIJALNA RASPROSTRANJENOST ENEOLITKSIH KULTURALasinjska kultura kontinentalna Hrvatska bosanska Posavina Slovenija Koruška dio Štajerske te u Mađarskoj oko BalatonaBadenska kultura širom srednje i JI Europe Moravska J Slovačka I i S Austrija Mađarska Banat Bačka Srem Baranja Slavonija SI Bosna i S Srbija utjecaji i u srednjoj BosniKostolačka kultura karpatski bazen srednjobalkansko područje i rumunsko Podunavlje razvoj započeo na prostoru S Bosne Slavonije Srijema Šumadije a do kraja svoga postojanja raširila se do Slovačke na S te Erdelja i Oltenije na I (u današnjoj Rumuniji)

Vučedolska kultura Do kasnoklasične faze u dijelu Srijema istočne i posavske Slavonije u kasnoj fazi u Austriji Mađarskoj J Slovačkoj i Rumuniji Regionalni tipovi slavonsko-srijemski zapadnobosanski južnobosanski sjevernosrpski zapadnohrvatsko-slovenački istočnoaustrijsko-češki i transdanubijski

24 LASINJSKA KULTURA(3700-3200gpne) nazvana je prema eponimnom lokalitetu Talijanovo brdo u mjestu Lasinja u Karlovačkoj županiji Lasinjska kultura ndash po S Dimitrijeviću nastaje integracijom vinčanske sopotske i lenđelske osnove izvan badenskog područja J Korošec smatra da predstavlja badeniziranu lenđelsku kulturu u kojoj je autohtoni supstrat imao značajnog udjela Nalazišta Lasinjske klulture u BiH SI Bosna Ljupljanica Vis (lok Modran) kod Dervente (od svih bosanski istraživanja najznačajnije je u Visu jer je tu jedino višeslojno naselje na otvorenom prostoru koje pripada Lasinjskoj kulturi) Gornja Tuzla Donji Klakar Visoko Brdo Postojalo je nekoliko tipova naselja kasinjske kulture klasična lasinjska naselja nastala u ravničarskom prostoru naselja gradinskog tipa ndashprialpski prostor i BIH naselja pećinskog tipa ndash krški prostor Slovenije naselja sojeničkog tipaZa lasinjsku kulturu nema puno nalazišta o pokopavanju većinom su obični pokopi u dubokim jamama Lasinjska populacija je bila pokretna Bavila se stočarstvom ribolovom Bila je siromašna metalom

25 BADENSKA KULTURA(3600-2800gpne) Bila je rasprostranjena u srednjoj i jugoistočnoj Europi Njeni materijalni ostaci najčešći su u Moravskoj Mađarskoj Slovačkoj i istočnoj Austriji Badensku kulturu nazvao je prema mjestu Baden kod Beča austrijski prahistoričar Oswald Menghin Postoji više teorija o njezinom nastanku 1 nastala je autohtonim razvojem (supstrat ndash lenđelska kultura) 2 predstavlja rezultat migracijaA od juga prema sjeveru kretanjem populacija iz Male Azije u vrijeme Troje IV-V (Milojčić

Dimitrijević Kalicz Childe Renfrew)B od istoka prema zapadu prodorima populacija s prostora južnoruskih stepa u okviru

indoeuro-pske seobe (Pittioni Garašanin Jovanović Gimbutas Tasić) C Oblikovana je stapanjem autohtone i migracijske komponente

Nalazišta u BiH - Dvorovi kod Bijeljine Vinogradine kod Doboja Hrustovača Zecovi Debelo Brdo Varvara Preferirali su naselja na otvorenom uz rijeke Uglavnom su to kratkotrajna nastambe zemuničkog tipa Pokapanje mrtvih je se vremenom mijenjalo u početku su ih pokapali u nekropole zatim u jamama pojedinačno ili skupno Kod ove kulture broj metalnih predmata je mali

26 KOSTOLAČKA KULTURA(3300-3000pne) Ranije postojalo više pretpostavki o njezinom nastanku danas se smatra da je nastala pojavom Furchenstich tehnike evolucijom iz badenskog stila Po N Tasiću promjene su nastale zbog izmjenjenog načina života nomadsko badensko stanovništvo se sve

više vezalo za određene lokacije počinjalo baviti ratarstvom mijenjati svoje navike života i potrebe što se sve ogledalo i u promjeni na planu materijalne kulture Kostolačka kultura je prihvatila mnoge oblike badenskih posuda ali ih je vremenom modelirala dajući im duh svoga stila Linearno ukrašavanje i tačkasti ubodi se gube a pojavljuje se Furchenstih tehnika te motivi zareza u raznim kombinacijama Rasprostirala se na području jugoistočne Europe (Šumadija sjeverna Bosna Slavonija Srijem) a do kraja svoga postojanja 3000 godine pr Kr bila je rasprostranjena na sjeveru do Slovačke te na istoku do Erdelja i Oltenije u današnjoj Rumunjskoj Ime je dobila po eponimnom lokalitetu Kostolac u Srbiji Nalazišta u sjevernoj Bosni- Alojz Benac spominje četiri nalazišta sa kostolačkom keramikom tosu Alihodže i Obre II u centralnoj Bosni Pivnica i Donja Mahala u Posavini Ovim nalazištima priključuju se Vis kod Dervente višeslojno nalazište sa jednim stambenim horizontom koji bi pripadao kostolačkoj kulturi i nekropola Dvorovi kod Bjeljine

27 VUČEDOLSKA KULTURA(3000-2300pne) Postojalo više teorija o njenom nastanku ali se općenito smatra da se razvila na supstratnim osnovama badenske i kostolačke kulture pri čemu se uzima u obzir razvoj duboreznog stila iz Furchenstich tehnike Neki autori (M Garašanin A Durman) tome dodaju i utjecaj novog prodora stepskih elemenata (poč kasnog eneolita oko 3000 g) Iz svoga matičnog područja Slavonije i Srijema vučedolska kultura se brzo širi u susjedne oblasti u Baranju (Zok u Mađarskoj) pa na područje Ljubljanskog barja (Ig) zatim u Bosnu i Srbiju te u rumunski Banat i na jadransku obalu Zahvatajući ovako veliko područje sa heterogenim supstratom udaljujući se od matičnog jezgra i primarnog stilskog izraza u izmjenjenim uslovima vrlo brzo je došlo do raspada velikog vučedolskog kompleksa i do formiranja novih kultura koje će poslužiti kao osnova za razvoj grupa ranog brončanog doba Najpoznatiji primjeri ukrašavanja su Vučedolska golubica i idoli iz Ljubljanskog barja Vučedolska kultura koristi prvi puta višedjelne kalupe za lijevanje metalaNalazišta u Bosni - Zecovi Hrustovača Debelo Brdo Bosanska Kostajnica Pejića gradina Topićaglavica Dabar pećina Vis Crkvina Alihodže Fortica Kotorac Varvara Zelena pećina

28 OSNOVNE KARAKTERISTIKE ENEOLITA BIHU ovom periodu došlo je do pojačanog naseljavanja bosanskohercegovačkih prostora novim ljudima a tako je došlo do potiskivanja starog neolitskog stanovništva ili miješanja Nije više postojala granica između sjevernih i južnih oblasti naše zemlje Postojala su izvjesne razlike u kulturi Ono što je naročito karakteristično za eneolitske ljude odnosi se na prostor koji su naseljvali Tadašnje stanovništvo masovno je napuštalo svoje ranije stanište koje se nalazlio uz rijeke i selili su u brežuljkasta područja Osim na brežuljcima neka eneolitska staništa nikla su i u pećinskim zaklonima Ta nova naselja su poznata pod nazivom gradine

29 HISTORIJAT ISTRAŽIVANJA ENEOLITA BIHIstraživanje eneolita odvija se u 3 faze Prvo eneolitsko nalazište je Debelo Brdo kod Sarajeva otkriveno i istraženo još 1893 god prvu fazu doba Austro-Ugarske okupacije ne karakteriše veći zamah u istraživanju Pored Debelog brda istraživanja su vršena 1899 I 1912 g na Velikoj

gradini u Varvari kod Prozora koja će se znatno kasnije iskazati kao značajan eneolitski lokalitet U međuvremenu 1906 godine konstatirano je još samo naselje u Donjoj Mahali U periodu između dva svjetska rata istraživana su samo 3 nalazišta i to u gradini u Alihodžama (Travnik)1926 Hrustovača(Sanski Most) 1939 i Crkvina kod Turbeta (Travnik) 1942 Godine 1947-48 obnovljeno je istraživanje u Hrustovači Godine 1948 izvršeno je istraživanje na Gradini u Alihodžima a zatim 1954 I 1956 na Gradini u Zecovima kod Prijedora Godine 1960 Istraživano je jedno od najznačajnih lokaliteta kostolačke kulture ndashPivnica kod Odžaka te Velike gradine u Varvari Tokom 1961 vršena su istraživanja na Vinogradinama (Doboj) a 1962 I 1964 na Zemunici kod BLuke U periodu od 1963 do 1978 obnovljena su istraživanja na Velikoj Gradini u Varvari koja se tek tad iskazala kao značajan lokalitet eneolita jadranskog tipa Konačno u periodu 1978-1980 Izvršeno je istraživanje na više slojnom nalazištu Ravlića pećina (Grude)

30 ENEOLIT BIH GEOGRAFSKO KULTURNE ZONEMoguće je izdvojiti samo dvije osnovne kulturne zone i to Hercegovinu i dinarsko-krško područje sa jedne i Bosnu sa druge strane Prva od njih je kao i u neolitu ostala pod utjecajem kulturnohistorijskih proces na istočnom jadranskom prostoru dok je Bosna u cjelini uključena u razvojne procesena centralno-balkanskom i panonskom prostoru Unutar ove dvije osnovne kulturne zone smjenjuju se različito hronološkim odvojene kulture i kulturne grupe Pri tome je potrebno napomenuti da je razvoj na tlu Hercegovine obilježen prvenstveno evolutivnim procesima koji zahvataju autohtonu osnovu hvarsko-lisičićkog tipa a zatim se kontinuirano odvijaju sve do početka ranog brončanog doba

31 RAZLIKE U ENEOLITSKOM RAZVOJU IZMEĐU HERCEGOVINE I BOSNE

32 PRIVREDA NA TLU BIH U ENEOLITUPopulacione promjene na kraju neolita i u toku eneolita nosile su istovremeno i niz promjena na planu duhovne i materijalne kulture a tako i u privredi Nažalost vrlo skromni podaci o karakteru privrede ovog doba na tlu BIH ne omogućavaju preciznije rekonstrukcije Izvjesni podaci prikupljeni na Zecovima dozvoljavaju pretpostavku u relativno ujednačenom odnosu zemljoradnje i stočarstva Osim toga i neki posredni pokazatelji ukazivali bi na isto jednako kao što to govore znatno obimniji podaci iz oblasti van današnjih granica BIH Međutim mnogo značajnije promjene dešavaju se izvan tradicijonalnih grana privređivanja Uvođenje bakra u upotrebi nužno je podrazumjevalo i postupan razvoj novih potpuno stranih djelatnosti kao što su prahistorijsko rudarstvo i metalurgija bakra Ove grane u BIH su dokumentirane tek na kraju eneolita i vezane su za nosioce vučedolske kulture Sasvim je jasno da je njihov razvoj podrazumjevao vrlo usku specjalizaciju Uvođenjem bakra došlo je i do promjena u trgovinskim odnosima dolazi do razmjene bakrenih predmeta

33 RAZLIKE IZMEĐU NEOLITSKOG I ENEOLITSKOG NAČINA ŽIVOTA NA PRIMJERU BIH

34 DUHOVNA KULTURA ENEOLITSKOG DOBA NA PROSTORU BIHNišta manje značajne promjene ne dešavaju se ni na duhovnoj kulturi Ona se ogleda prvenstveno u sasvim novom odnosu prema pokojnicma pa ovo vrijeme prvi put donos grobne i nalaze u prvam smislu riječi Iako je uvijek malobrojni ovi nalazi se ne iskazuju kao nova forma sahranjivanja već kao grobovi pod tulumima treba posmatrati kao ukupni dio religijoznog sistema

35 NAJZNAČAJNIJA NALAZIŠTA ENEOLITSKOG DOBA NA TLU BIHNalazišta se mogu podjeliti prema kulturma

Lasinjska kultura je do sada otkrivena na pet nalazišta

Zemunica Rodovska kod Banja Luke Visoko brdo u Lupljanici kod Dervente Vis u Modranu kod Dervente Donji Klakar kod Bosanskog Broda Gornja Tuzla

Nalazišta Badenske kulture Dvorovi kod Bijeljinje i Vinogradine kod Doboja

Nalazišta Kostolačke kulture

Donja Mahala na Savi Pivnica kod Odžaka Vis-Modran kod Dervente Alihodže u dolini Bile kod Travnika Obre II kod Kaknja

Nalazišta Vučedolske kulture

Bosanska Kostojanica Pejića gradina u Svodni - dolina rijeke Sane Topića glavica dolina Sane kod Prijedora Gradina Zecovi dolina Sane kod Prijedora Dabar pećina u dolini Sane Pećina Hrustovača kod Sanskog Mosta Vis u Modranu kod Dervente Crkvina kod Turbeta Gradina u Alihodžima dolina Bile kod Travnika Gradac kod Homolja okolina Kiseljaka Gradac kod Toplice okolina Kreševa Debelo brdo kod Sarajeva Fortica kod Sarajeva

Kotorac kod Sarajeva Gradina u Varvari kod Prozora Zelena Pećina kod Mostara

Glockenbecher - Csepel grupe i kasne vinkovačke kulture Naseobinski elementi su slični onima Glockenbecher - Csepel grupe Pretpostavljamo da se ovdje radi o trgovačkom emporijumu U objektima je nađeno puno kostiju konja visokog leđnog grebena koji pripadaju istočnoevropskoj stepskoj rasi Utjecaj kulture zvonastih pehara čije je porijeklo alpsko najočitiji je na području zapadne Bosne ali u vrlo malim razmjerama Najvažniji lokalitet je Hrustovača na kome je otkriveno samo nekoliko manjih fragmenata na osnovu kojih je moguće tvrditi i dokazivati da je zvonastopeharasta tradicija ipak zahvatila našu zemlju Posud su kvalitetno rađene

14 KULTURA TRAKASTE KERAMIKEVrpčasta keramika je u širem smislu kompleks srodnih arheoloških kultura kasnoga srednjoevropskog eneolitika i ranog brončanog doba Najviše je zastupljena na prostoru srednje Evrope Zajednička su im obilježja pojedinačni kosturni grobovi često pod humkom keramički vrčevi i amfore ukrašeni otiskom vrpce ili imitacijom takvog otiska kamene bojne sjekire te nedostatak nalazišta naselja Nositelji kulture bili su Indoevropljani koji su imali značajnu ulogu u indoevropeizaciji evropskog kontinenta U užem smislu pojam označava keramičko posuđe ukrašeno otiskivanjem sukane (pletene) uzice ili vrpce koje se pojavljuje u različitim razdobljima i u različitim kulturama Vrpčasta keramika koja je porijeklom iz srednje Evrope također je dospjela na neke naše prostore ali u neznatnoj mjeri Na lokalitetu Gornja Tuzla pronađena su samo dva fragmenta ove tradicije

15 OBJASNITE POJAM KULTURE bdquo STARE EUROPEldquo Termin ldquoStara Europaldquo je uvela M Gimbutas kao oznaku za jedinstvenu duhovnu kulturu neolitskih zajednica europskog kontinenta Osnovna obilježja štovanje ženskih božanstava(boginja Majka) ndash prikazani ženskih figurica s naglašenim spolnim obilježjima ‐ 1048774 matrilinearnamatrilokalna možda i matrijarhalna porodica (potvrđeno analizom posmrtnih ostataka iz grobova u Skandinaviji) Naselja nisu utvrđena Miroljubiv način života Grobovi obično nesadržavaju oružje kao posmrtne ostatke

16 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA OPĆE KARAKTERISTIKEPojava i razvoj rudarstva i metalurgije bakra iako se kamena i bakrena oruđa paralelno koriste vremenom jača proces metalizacije Razvoj novih keramičkih tipova i stilova ukrašavanja Nestajanje neolitskih kultura | formiranje novih kultura Dolazi do novih keramičkih stilova i oblika Dolazi do promjene u ekonomici pojačano je stočarstvo razvila se bolje trgovina Pojavila su se nova naselja gradine utvrđivanja Dogodile su se promjene u duhovnoj kulturi nestajanje antropomorfne plastike promjene u načinu pokapanja Promjene u društvenoj organizaciji patrijahat

17 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA NAJZNAČAJNIJE POJAVENajznačajnije pojave su počeci rudarsko-metalurške djelatnosti u istočnim oblastima Balkana i pojava bakarnih predmeta u neolitskim kulturama Širenje indoeuropskih populacija iz stepskih

oblasti južne Rusije prema srednjoj i jugoistočnoj Europi (po nekima i migracije iz anadolsko-egejskog prostora) Ekspanzija vučedolskog stila

18 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA PERIODIZACIJA1 STARIJI ENEOLIT = dalja evoluciju neolitskih kultura koje se postepeno upoznaju s bakrom |

kasne faze neolitskih kultura (vinčanske butmirske hvarsko-lisičićke) Tiszapolgar Bubanj Salcuca-Krivodol starija faza lasinjske kulture

2 SREDNJI ENEOLIT Započinje sa prvim prodorima stepskih populacija | badenska kultura Bodrokeresztur kultura mlađa faza lasinjske kulture i Retz-Gayari kultura krajem perioda i kostolačka kultura

3 KASNI ENEOLIT Počinje formiranjem rane vučedolske kulture i traje kroz sve tri njene faze sve do raspada vučedolskog kulturnog kompleksa dolazi i do novih prodora stepskih indoeuropskih populacija | kostolačka kultura (početkom perioda) | vučedolska kultura | stepska kultura | nakovanska kultura

19 PROCES METALIZACIJE ZAPADNOG BALKANA UZROCI TOK I POSLJEDICEProces koji je trajao više od 15oo godina Dolazi do postepene spoznaje da se umjesto kamena za izradu oruđa i drugih predmeta mogu koristiti i druge kvalitetnije sirovine Prvi poznati metal koji se koristi = bakar (prvo se koristio na području Bliskog istoka i Anadolije) Ranije se smatralo da se metalurgija bakra na području Balkana javila kao posljedica širenja spoznaja sa istoka U novije vrijeme to je odbačeno Metalurgija bakra na Balkanu i podunavsko-karpatskom prostoru je samonikla pojava koja datira još od druge polovice V milenija se Metalurški centri Pločnik i Rudna Glava (vinčanska kultura) Varna Karanovo Cucuţeni-Tripolje kultura Posljedice Na ekonomskom i društvenom planu

Razvoj i širenje rudarstva Napredak metalurških procesa i razvoj ljevačkih tehnika Specijaliziranje proizvodnje Podjela rada Intenziviranje razmjene i trgovine Ekonomsko raslojavanje ndashsocijalna diferencijacija

20 RAZDOBLJE METALURGIJE BAKRADijelimo u tri faze I faza ndash proširivanje sirovinske osnove litičke industrije kasnog neolita istraživanje mineralnih izvora početak upotrebe samorodnog bakra - tehnike hladnog i toplog kovanja potom topljenje samorodnog bakra Sitni bakreni predmeti i nakit plosnate klinaste sjekire četvrtastog presjeka sjekire-čekići itd II faza ndash ovladavanje osnovnim tehnoloških znanjima o vađenju i topljenju oksidnih ruda (kuprit i malahit) tehnike lijevanja predmeta u jednodijelnim kalupima 1048774 peći za topljenje oksidne rude posude za taljenje sirovog bakra posude za izlijevanje bakra jednodijelni kalupi sjekire-čekići sjekire s 2 križno postavljenje oštrice

III faza ndash savladavanje složenijih metalurških procesa upotreba sulfidnih ruda topljenje i lijevanje u dvodijelnim kalupima serijska proizvodnja pojava arsenske bronce 1048774 peći za topljenje sulfidne rude keramički sopalji dvodijelni kalupi sjekire s jednom oštricom lepezaste sjekire

21 RAZVOJ KERAMIČKI STILOVA U ENEOLITU ZAPADNOG BALKANAImamo 4 razvojne faze keramički stilova1 Period bezornamentalnog stila ndash evolucija neolitksih kultura (kraj vinčanske kulture)2 Dominacija kanelure i limerarnih urezanih motiva (badenska kultura)3 Pojava Furshenstich keramike ndash ukrašavanje povlačenjem zašiljenog instrumenta sa oštrim

ubodima = tehnička potreba kod inkrustacije (kostolačka kultura)4 Duborezno ukrašavanje ndash evolucija iz Furchenstich keramike (vučedolska kultura)

Keramika je u eneolitu isključivi nosilac stila Keramički oblici ili naslijeđeni iz neolita (blago bikonične zdjele ndash vodeća forma u vinčanskoj kulturi zdjele i amfore) ili potpuno novicedil(šolje s trakastom drškom koja nadvisuje obod posude s eliptičnim horizontalnim presjekom(Fischbutte) pehari sa dvije drške krčazi sosieraposude (sa lukovičastim recipijentom) Neki oblici karakteristični za pojedine kulture sosiera posuđe za kostolačku a terine pehari na krstastoj nozi sudovi za nošenje na leđima sa tri cilindrična recipijenta i ornitomorfne posude za vučedolsku itd

22 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA KULTURNE ZONE1 Centralnobalkanska ndash kontinentalna oblast Bosne i zapadne Srbije razvoj kasnoneolitskih

kultura prodor badenskog stila i dalji razvoj kostolačke i vučedolske kulture2 Jadranska ndashprimorska područja od Trsta do Albanije i dijelovi zaleđa (eneolit Hercegovine i

Crne Gore) pretežno autohtona evolucija neolitskog supstrata sve do prodora vučedolskog stila

3 Istočno-alpska ndash postlenđelski razvoj i pojava lasinjske kulture naglo prekinuti prodorom vučedolskog stila a pojavom sojeničarskih naselja Ljubljanskog barja postaje značajan centar kasnoeneolitskog razvoja

4 Istočnobalkanska ndash istočna Srbija Kosovo i Makedonija ndashzona transmisije između kultura Karpatskog bazena i egejskog prostora

5 Podunavska ndash prostor Vojvodine - smjena kultura od neolitske potiske preko Tisapolgar-Bodrokerestur kompleksa do ranog br Doba

23 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA I TERITORIJALNA RASPROSTRANJENOST ENEOLITKSIH KULTURALasinjska kultura kontinentalna Hrvatska bosanska Posavina Slovenija Koruška dio Štajerske te u Mađarskoj oko BalatonaBadenska kultura širom srednje i JI Europe Moravska J Slovačka I i S Austrija Mađarska Banat Bačka Srem Baranja Slavonija SI Bosna i S Srbija utjecaji i u srednjoj BosniKostolačka kultura karpatski bazen srednjobalkansko područje i rumunsko Podunavlje razvoj započeo na prostoru S Bosne Slavonije Srijema Šumadije a do kraja svoga postojanja raširila se do Slovačke na S te Erdelja i Oltenije na I (u današnjoj Rumuniji)

Vučedolska kultura Do kasnoklasične faze u dijelu Srijema istočne i posavske Slavonije u kasnoj fazi u Austriji Mađarskoj J Slovačkoj i Rumuniji Regionalni tipovi slavonsko-srijemski zapadnobosanski južnobosanski sjevernosrpski zapadnohrvatsko-slovenački istočnoaustrijsko-češki i transdanubijski

24 LASINJSKA KULTURA(3700-3200gpne) nazvana je prema eponimnom lokalitetu Talijanovo brdo u mjestu Lasinja u Karlovačkoj županiji Lasinjska kultura ndash po S Dimitrijeviću nastaje integracijom vinčanske sopotske i lenđelske osnove izvan badenskog područja J Korošec smatra da predstavlja badeniziranu lenđelsku kulturu u kojoj je autohtoni supstrat imao značajnog udjela Nalazišta Lasinjske klulture u BiH SI Bosna Ljupljanica Vis (lok Modran) kod Dervente (od svih bosanski istraživanja najznačajnije je u Visu jer je tu jedino višeslojno naselje na otvorenom prostoru koje pripada Lasinjskoj kulturi) Gornja Tuzla Donji Klakar Visoko Brdo Postojalo je nekoliko tipova naselja kasinjske kulture klasična lasinjska naselja nastala u ravničarskom prostoru naselja gradinskog tipa ndashprialpski prostor i BIH naselja pećinskog tipa ndash krški prostor Slovenije naselja sojeničkog tipaZa lasinjsku kulturu nema puno nalazišta o pokopavanju većinom su obični pokopi u dubokim jamama Lasinjska populacija je bila pokretna Bavila se stočarstvom ribolovom Bila je siromašna metalom

25 BADENSKA KULTURA(3600-2800gpne) Bila je rasprostranjena u srednjoj i jugoistočnoj Europi Njeni materijalni ostaci najčešći su u Moravskoj Mađarskoj Slovačkoj i istočnoj Austriji Badensku kulturu nazvao je prema mjestu Baden kod Beča austrijski prahistoričar Oswald Menghin Postoji više teorija o njezinom nastanku 1 nastala je autohtonim razvojem (supstrat ndash lenđelska kultura) 2 predstavlja rezultat migracijaA od juga prema sjeveru kretanjem populacija iz Male Azije u vrijeme Troje IV-V (Milojčić

Dimitrijević Kalicz Childe Renfrew)B od istoka prema zapadu prodorima populacija s prostora južnoruskih stepa u okviru

indoeuro-pske seobe (Pittioni Garašanin Jovanović Gimbutas Tasić) C Oblikovana je stapanjem autohtone i migracijske komponente

Nalazišta u BiH - Dvorovi kod Bijeljine Vinogradine kod Doboja Hrustovača Zecovi Debelo Brdo Varvara Preferirali su naselja na otvorenom uz rijeke Uglavnom su to kratkotrajna nastambe zemuničkog tipa Pokapanje mrtvih je se vremenom mijenjalo u početku su ih pokapali u nekropole zatim u jamama pojedinačno ili skupno Kod ove kulture broj metalnih predmata je mali

26 KOSTOLAČKA KULTURA(3300-3000pne) Ranije postojalo više pretpostavki o njezinom nastanku danas se smatra da je nastala pojavom Furchenstich tehnike evolucijom iz badenskog stila Po N Tasiću promjene su nastale zbog izmjenjenog načina života nomadsko badensko stanovništvo se sve

više vezalo za određene lokacije počinjalo baviti ratarstvom mijenjati svoje navike života i potrebe što se sve ogledalo i u promjeni na planu materijalne kulture Kostolačka kultura je prihvatila mnoge oblike badenskih posuda ali ih je vremenom modelirala dajući im duh svoga stila Linearno ukrašavanje i tačkasti ubodi se gube a pojavljuje se Furchenstih tehnika te motivi zareza u raznim kombinacijama Rasprostirala se na području jugoistočne Europe (Šumadija sjeverna Bosna Slavonija Srijem) a do kraja svoga postojanja 3000 godine pr Kr bila je rasprostranjena na sjeveru do Slovačke te na istoku do Erdelja i Oltenije u današnjoj Rumunjskoj Ime je dobila po eponimnom lokalitetu Kostolac u Srbiji Nalazišta u sjevernoj Bosni- Alojz Benac spominje četiri nalazišta sa kostolačkom keramikom tosu Alihodže i Obre II u centralnoj Bosni Pivnica i Donja Mahala u Posavini Ovim nalazištima priključuju se Vis kod Dervente višeslojno nalazište sa jednim stambenim horizontom koji bi pripadao kostolačkoj kulturi i nekropola Dvorovi kod Bjeljine

27 VUČEDOLSKA KULTURA(3000-2300pne) Postojalo više teorija o njenom nastanku ali se općenito smatra da se razvila na supstratnim osnovama badenske i kostolačke kulture pri čemu se uzima u obzir razvoj duboreznog stila iz Furchenstich tehnike Neki autori (M Garašanin A Durman) tome dodaju i utjecaj novog prodora stepskih elemenata (poč kasnog eneolita oko 3000 g) Iz svoga matičnog područja Slavonije i Srijema vučedolska kultura se brzo širi u susjedne oblasti u Baranju (Zok u Mađarskoj) pa na područje Ljubljanskog barja (Ig) zatim u Bosnu i Srbiju te u rumunski Banat i na jadransku obalu Zahvatajući ovako veliko područje sa heterogenim supstratom udaljujući se od matičnog jezgra i primarnog stilskog izraza u izmjenjenim uslovima vrlo brzo je došlo do raspada velikog vučedolskog kompleksa i do formiranja novih kultura koje će poslužiti kao osnova za razvoj grupa ranog brončanog doba Najpoznatiji primjeri ukrašavanja su Vučedolska golubica i idoli iz Ljubljanskog barja Vučedolska kultura koristi prvi puta višedjelne kalupe za lijevanje metalaNalazišta u Bosni - Zecovi Hrustovača Debelo Brdo Bosanska Kostajnica Pejića gradina Topićaglavica Dabar pećina Vis Crkvina Alihodže Fortica Kotorac Varvara Zelena pećina

28 OSNOVNE KARAKTERISTIKE ENEOLITA BIHU ovom periodu došlo je do pojačanog naseljavanja bosanskohercegovačkih prostora novim ljudima a tako je došlo do potiskivanja starog neolitskog stanovništva ili miješanja Nije više postojala granica između sjevernih i južnih oblasti naše zemlje Postojala su izvjesne razlike u kulturi Ono što je naročito karakteristično za eneolitske ljude odnosi se na prostor koji su naseljvali Tadašnje stanovništvo masovno je napuštalo svoje ranije stanište koje se nalazlio uz rijeke i selili su u brežuljkasta područja Osim na brežuljcima neka eneolitska staništa nikla su i u pećinskim zaklonima Ta nova naselja su poznata pod nazivom gradine

29 HISTORIJAT ISTRAŽIVANJA ENEOLITA BIHIstraživanje eneolita odvija se u 3 faze Prvo eneolitsko nalazište je Debelo Brdo kod Sarajeva otkriveno i istraženo još 1893 god prvu fazu doba Austro-Ugarske okupacije ne karakteriše veći zamah u istraživanju Pored Debelog brda istraživanja su vršena 1899 I 1912 g na Velikoj

gradini u Varvari kod Prozora koja će se znatno kasnije iskazati kao značajan eneolitski lokalitet U međuvremenu 1906 godine konstatirano je još samo naselje u Donjoj Mahali U periodu između dva svjetska rata istraživana su samo 3 nalazišta i to u gradini u Alihodžama (Travnik)1926 Hrustovača(Sanski Most) 1939 i Crkvina kod Turbeta (Travnik) 1942 Godine 1947-48 obnovljeno je istraživanje u Hrustovači Godine 1948 izvršeno je istraživanje na Gradini u Alihodžima a zatim 1954 I 1956 na Gradini u Zecovima kod Prijedora Godine 1960 Istraživano je jedno od najznačajnih lokaliteta kostolačke kulture ndashPivnica kod Odžaka te Velike gradine u Varvari Tokom 1961 vršena su istraživanja na Vinogradinama (Doboj) a 1962 I 1964 na Zemunici kod BLuke U periodu od 1963 do 1978 obnovljena su istraživanja na Velikoj Gradini u Varvari koja se tek tad iskazala kao značajan lokalitet eneolita jadranskog tipa Konačno u periodu 1978-1980 Izvršeno je istraživanje na više slojnom nalazištu Ravlića pećina (Grude)

30 ENEOLIT BIH GEOGRAFSKO KULTURNE ZONEMoguće je izdvojiti samo dvije osnovne kulturne zone i to Hercegovinu i dinarsko-krško područje sa jedne i Bosnu sa druge strane Prva od njih je kao i u neolitu ostala pod utjecajem kulturnohistorijskih proces na istočnom jadranskom prostoru dok je Bosna u cjelini uključena u razvojne procesena centralno-balkanskom i panonskom prostoru Unutar ove dvije osnovne kulturne zone smjenjuju se različito hronološkim odvojene kulture i kulturne grupe Pri tome je potrebno napomenuti da je razvoj na tlu Hercegovine obilježen prvenstveno evolutivnim procesima koji zahvataju autohtonu osnovu hvarsko-lisičićkog tipa a zatim se kontinuirano odvijaju sve do početka ranog brončanog doba

31 RAZLIKE U ENEOLITSKOM RAZVOJU IZMEĐU HERCEGOVINE I BOSNE

32 PRIVREDA NA TLU BIH U ENEOLITUPopulacione promjene na kraju neolita i u toku eneolita nosile su istovremeno i niz promjena na planu duhovne i materijalne kulture a tako i u privredi Nažalost vrlo skromni podaci o karakteru privrede ovog doba na tlu BIH ne omogućavaju preciznije rekonstrukcije Izvjesni podaci prikupljeni na Zecovima dozvoljavaju pretpostavku u relativno ujednačenom odnosu zemljoradnje i stočarstva Osim toga i neki posredni pokazatelji ukazivali bi na isto jednako kao što to govore znatno obimniji podaci iz oblasti van današnjih granica BIH Međutim mnogo značajnije promjene dešavaju se izvan tradicijonalnih grana privređivanja Uvođenje bakra u upotrebi nužno je podrazumjevalo i postupan razvoj novih potpuno stranih djelatnosti kao što su prahistorijsko rudarstvo i metalurgija bakra Ove grane u BIH su dokumentirane tek na kraju eneolita i vezane su za nosioce vučedolske kulture Sasvim je jasno da je njihov razvoj podrazumjevao vrlo usku specjalizaciju Uvođenjem bakra došlo je i do promjena u trgovinskim odnosima dolazi do razmjene bakrenih predmeta

33 RAZLIKE IZMEĐU NEOLITSKOG I ENEOLITSKOG NAČINA ŽIVOTA NA PRIMJERU BIH

34 DUHOVNA KULTURA ENEOLITSKOG DOBA NA PROSTORU BIHNišta manje značajne promjene ne dešavaju se ni na duhovnoj kulturi Ona se ogleda prvenstveno u sasvim novom odnosu prema pokojnicma pa ovo vrijeme prvi put donos grobne i nalaze u prvam smislu riječi Iako je uvijek malobrojni ovi nalazi se ne iskazuju kao nova forma sahranjivanja već kao grobovi pod tulumima treba posmatrati kao ukupni dio religijoznog sistema

35 NAJZNAČAJNIJA NALAZIŠTA ENEOLITSKOG DOBA NA TLU BIHNalazišta se mogu podjeliti prema kulturma

Lasinjska kultura je do sada otkrivena na pet nalazišta

Zemunica Rodovska kod Banja Luke Visoko brdo u Lupljanici kod Dervente Vis u Modranu kod Dervente Donji Klakar kod Bosanskog Broda Gornja Tuzla

Nalazišta Badenske kulture Dvorovi kod Bijeljinje i Vinogradine kod Doboja

Nalazišta Kostolačke kulture

Donja Mahala na Savi Pivnica kod Odžaka Vis-Modran kod Dervente Alihodže u dolini Bile kod Travnika Obre II kod Kaknja

Nalazišta Vučedolske kulture

Bosanska Kostojanica Pejića gradina u Svodni - dolina rijeke Sane Topića glavica dolina Sane kod Prijedora Gradina Zecovi dolina Sane kod Prijedora Dabar pećina u dolini Sane Pećina Hrustovača kod Sanskog Mosta Vis u Modranu kod Dervente Crkvina kod Turbeta Gradina u Alihodžima dolina Bile kod Travnika Gradac kod Homolja okolina Kiseljaka Gradac kod Toplice okolina Kreševa Debelo brdo kod Sarajeva Fortica kod Sarajeva

Kotorac kod Sarajeva Gradina u Varvari kod Prozora Zelena Pećina kod Mostara

oblasti južne Rusije prema srednjoj i jugoistočnoj Europi (po nekima i migracije iz anadolsko-egejskog prostora) Ekspanzija vučedolskog stila

18 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA PERIODIZACIJA1 STARIJI ENEOLIT = dalja evoluciju neolitskih kultura koje se postepeno upoznaju s bakrom |

kasne faze neolitskih kultura (vinčanske butmirske hvarsko-lisičićke) Tiszapolgar Bubanj Salcuca-Krivodol starija faza lasinjske kulture

2 SREDNJI ENEOLIT Započinje sa prvim prodorima stepskih populacija | badenska kultura Bodrokeresztur kultura mlađa faza lasinjske kulture i Retz-Gayari kultura krajem perioda i kostolačka kultura

3 KASNI ENEOLIT Počinje formiranjem rane vučedolske kulture i traje kroz sve tri njene faze sve do raspada vučedolskog kulturnog kompleksa dolazi i do novih prodora stepskih indoeuropskih populacija | kostolačka kultura (početkom perioda) | vučedolska kultura | stepska kultura | nakovanska kultura

19 PROCES METALIZACIJE ZAPADNOG BALKANA UZROCI TOK I POSLJEDICEProces koji je trajao više od 15oo godina Dolazi do postepene spoznaje da se umjesto kamena za izradu oruđa i drugih predmeta mogu koristiti i druge kvalitetnije sirovine Prvi poznati metal koji se koristi = bakar (prvo se koristio na području Bliskog istoka i Anadolije) Ranije se smatralo da se metalurgija bakra na području Balkana javila kao posljedica širenja spoznaja sa istoka U novije vrijeme to je odbačeno Metalurgija bakra na Balkanu i podunavsko-karpatskom prostoru je samonikla pojava koja datira još od druge polovice V milenija se Metalurški centri Pločnik i Rudna Glava (vinčanska kultura) Varna Karanovo Cucuţeni-Tripolje kultura Posljedice Na ekonomskom i društvenom planu

Razvoj i širenje rudarstva Napredak metalurških procesa i razvoj ljevačkih tehnika Specijaliziranje proizvodnje Podjela rada Intenziviranje razmjene i trgovine Ekonomsko raslojavanje ndashsocijalna diferencijacija

20 RAZDOBLJE METALURGIJE BAKRADijelimo u tri faze I faza ndash proširivanje sirovinske osnove litičke industrije kasnog neolita istraživanje mineralnih izvora početak upotrebe samorodnog bakra - tehnike hladnog i toplog kovanja potom topljenje samorodnog bakra Sitni bakreni predmeti i nakit plosnate klinaste sjekire četvrtastog presjeka sjekire-čekići itd II faza ndash ovladavanje osnovnim tehnoloških znanjima o vađenju i topljenju oksidnih ruda (kuprit i malahit) tehnike lijevanja predmeta u jednodijelnim kalupima 1048774 peći za topljenje oksidne rude posude za taljenje sirovog bakra posude za izlijevanje bakra jednodijelni kalupi sjekire-čekići sjekire s 2 križno postavljenje oštrice

III faza ndash savladavanje složenijih metalurških procesa upotreba sulfidnih ruda topljenje i lijevanje u dvodijelnim kalupima serijska proizvodnja pojava arsenske bronce 1048774 peći za topljenje sulfidne rude keramički sopalji dvodijelni kalupi sjekire s jednom oštricom lepezaste sjekire

21 RAZVOJ KERAMIČKI STILOVA U ENEOLITU ZAPADNOG BALKANAImamo 4 razvojne faze keramički stilova1 Period bezornamentalnog stila ndash evolucija neolitksih kultura (kraj vinčanske kulture)2 Dominacija kanelure i limerarnih urezanih motiva (badenska kultura)3 Pojava Furshenstich keramike ndash ukrašavanje povlačenjem zašiljenog instrumenta sa oštrim

ubodima = tehnička potreba kod inkrustacije (kostolačka kultura)4 Duborezno ukrašavanje ndash evolucija iz Furchenstich keramike (vučedolska kultura)

Keramika je u eneolitu isključivi nosilac stila Keramički oblici ili naslijeđeni iz neolita (blago bikonične zdjele ndash vodeća forma u vinčanskoj kulturi zdjele i amfore) ili potpuno novicedil(šolje s trakastom drškom koja nadvisuje obod posude s eliptičnim horizontalnim presjekom(Fischbutte) pehari sa dvije drške krčazi sosieraposude (sa lukovičastim recipijentom) Neki oblici karakteristični za pojedine kulture sosiera posuđe za kostolačku a terine pehari na krstastoj nozi sudovi za nošenje na leđima sa tri cilindrična recipijenta i ornitomorfne posude za vučedolsku itd

22 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA KULTURNE ZONE1 Centralnobalkanska ndash kontinentalna oblast Bosne i zapadne Srbije razvoj kasnoneolitskih

kultura prodor badenskog stila i dalji razvoj kostolačke i vučedolske kulture2 Jadranska ndashprimorska područja od Trsta do Albanije i dijelovi zaleđa (eneolit Hercegovine i

Crne Gore) pretežno autohtona evolucija neolitskog supstrata sve do prodora vučedolskog stila

3 Istočno-alpska ndash postlenđelski razvoj i pojava lasinjske kulture naglo prekinuti prodorom vučedolskog stila a pojavom sojeničarskih naselja Ljubljanskog barja postaje značajan centar kasnoeneolitskog razvoja

4 Istočnobalkanska ndash istočna Srbija Kosovo i Makedonija ndashzona transmisije između kultura Karpatskog bazena i egejskog prostora

5 Podunavska ndash prostor Vojvodine - smjena kultura od neolitske potiske preko Tisapolgar-Bodrokerestur kompleksa do ranog br Doba

23 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA I TERITORIJALNA RASPROSTRANJENOST ENEOLITKSIH KULTURALasinjska kultura kontinentalna Hrvatska bosanska Posavina Slovenija Koruška dio Štajerske te u Mađarskoj oko BalatonaBadenska kultura širom srednje i JI Europe Moravska J Slovačka I i S Austrija Mađarska Banat Bačka Srem Baranja Slavonija SI Bosna i S Srbija utjecaji i u srednjoj BosniKostolačka kultura karpatski bazen srednjobalkansko područje i rumunsko Podunavlje razvoj započeo na prostoru S Bosne Slavonije Srijema Šumadije a do kraja svoga postojanja raširila se do Slovačke na S te Erdelja i Oltenije na I (u današnjoj Rumuniji)

Vučedolska kultura Do kasnoklasične faze u dijelu Srijema istočne i posavske Slavonije u kasnoj fazi u Austriji Mađarskoj J Slovačkoj i Rumuniji Regionalni tipovi slavonsko-srijemski zapadnobosanski južnobosanski sjevernosrpski zapadnohrvatsko-slovenački istočnoaustrijsko-češki i transdanubijski

24 LASINJSKA KULTURA(3700-3200gpne) nazvana je prema eponimnom lokalitetu Talijanovo brdo u mjestu Lasinja u Karlovačkoj županiji Lasinjska kultura ndash po S Dimitrijeviću nastaje integracijom vinčanske sopotske i lenđelske osnove izvan badenskog područja J Korošec smatra da predstavlja badeniziranu lenđelsku kulturu u kojoj je autohtoni supstrat imao značajnog udjela Nalazišta Lasinjske klulture u BiH SI Bosna Ljupljanica Vis (lok Modran) kod Dervente (od svih bosanski istraživanja najznačajnije je u Visu jer je tu jedino višeslojno naselje na otvorenom prostoru koje pripada Lasinjskoj kulturi) Gornja Tuzla Donji Klakar Visoko Brdo Postojalo je nekoliko tipova naselja kasinjske kulture klasična lasinjska naselja nastala u ravničarskom prostoru naselja gradinskog tipa ndashprialpski prostor i BIH naselja pećinskog tipa ndash krški prostor Slovenije naselja sojeničkog tipaZa lasinjsku kulturu nema puno nalazišta o pokopavanju većinom su obični pokopi u dubokim jamama Lasinjska populacija je bila pokretna Bavila se stočarstvom ribolovom Bila je siromašna metalom

25 BADENSKA KULTURA(3600-2800gpne) Bila je rasprostranjena u srednjoj i jugoistočnoj Europi Njeni materijalni ostaci najčešći su u Moravskoj Mađarskoj Slovačkoj i istočnoj Austriji Badensku kulturu nazvao je prema mjestu Baden kod Beča austrijski prahistoričar Oswald Menghin Postoji više teorija o njezinom nastanku 1 nastala je autohtonim razvojem (supstrat ndash lenđelska kultura) 2 predstavlja rezultat migracijaA od juga prema sjeveru kretanjem populacija iz Male Azije u vrijeme Troje IV-V (Milojčić

Dimitrijević Kalicz Childe Renfrew)B od istoka prema zapadu prodorima populacija s prostora južnoruskih stepa u okviru

indoeuro-pske seobe (Pittioni Garašanin Jovanović Gimbutas Tasić) C Oblikovana je stapanjem autohtone i migracijske komponente

Nalazišta u BiH - Dvorovi kod Bijeljine Vinogradine kod Doboja Hrustovača Zecovi Debelo Brdo Varvara Preferirali su naselja na otvorenom uz rijeke Uglavnom su to kratkotrajna nastambe zemuničkog tipa Pokapanje mrtvih je se vremenom mijenjalo u početku su ih pokapali u nekropole zatim u jamama pojedinačno ili skupno Kod ove kulture broj metalnih predmata je mali

26 KOSTOLAČKA KULTURA(3300-3000pne) Ranije postojalo više pretpostavki o njezinom nastanku danas se smatra da je nastala pojavom Furchenstich tehnike evolucijom iz badenskog stila Po N Tasiću promjene su nastale zbog izmjenjenog načina života nomadsko badensko stanovništvo se sve

više vezalo za određene lokacije počinjalo baviti ratarstvom mijenjati svoje navike života i potrebe što se sve ogledalo i u promjeni na planu materijalne kulture Kostolačka kultura je prihvatila mnoge oblike badenskih posuda ali ih je vremenom modelirala dajući im duh svoga stila Linearno ukrašavanje i tačkasti ubodi se gube a pojavljuje se Furchenstih tehnika te motivi zareza u raznim kombinacijama Rasprostirala se na području jugoistočne Europe (Šumadija sjeverna Bosna Slavonija Srijem) a do kraja svoga postojanja 3000 godine pr Kr bila je rasprostranjena na sjeveru do Slovačke te na istoku do Erdelja i Oltenije u današnjoj Rumunjskoj Ime je dobila po eponimnom lokalitetu Kostolac u Srbiji Nalazišta u sjevernoj Bosni- Alojz Benac spominje četiri nalazišta sa kostolačkom keramikom tosu Alihodže i Obre II u centralnoj Bosni Pivnica i Donja Mahala u Posavini Ovim nalazištima priključuju se Vis kod Dervente višeslojno nalazište sa jednim stambenim horizontom koji bi pripadao kostolačkoj kulturi i nekropola Dvorovi kod Bjeljine

27 VUČEDOLSKA KULTURA(3000-2300pne) Postojalo više teorija o njenom nastanku ali se općenito smatra da se razvila na supstratnim osnovama badenske i kostolačke kulture pri čemu se uzima u obzir razvoj duboreznog stila iz Furchenstich tehnike Neki autori (M Garašanin A Durman) tome dodaju i utjecaj novog prodora stepskih elemenata (poč kasnog eneolita oko 3000 g) Iz svoga matičnog područja Slavonije i Srijema vučedolska kultura se brzo širi u susjedne oblasti u Baranju (Zok u Mađarskoj) pa na područje Ljubljanskog barja (Ig) zatim u Bosnu i Srbiju te u rumunski Banat i na jadransku obalu Zahvatajući ovako veliko područje sa heterogenim supstratom udaljujući se od matičnog jezgra i primarnog stilskog izraza u izmjenjenim uslovima vrlo brzo je došlo do raspada velikog vučedolskog kompleksa i do formiranja novih kultura koje će poslužiti kao osnova za razvoj grupa ranog brončanog doba Najpoznatiji primjeri ukrašavanja su Vučedolska golubica i idoli iz Ljubljanskog barja Vučedolska kultura koristi prvi puta višedjelne kalupe za lijevanje metalaNalazišta u Bosni - Zecovi Hrustovača Debelo Brdo Bosanska Kostajnica Pejića gradina Topićaglavica Dabar pećina Vis Crkvina Alihodže Fortica Kotorac Varvara Zelena pećina

28 OSNOVNE KARAKTERISTIKE ENEOLITA BIHU ovom periodu došlo je do pojačanog naseljavanja bosanskohercegovačkih prostora novim ljudima a tako je došlo do potiskivanja starog neolitskog stanovništva ili miješanja Nije više postojala granica između sjevernih i južnih oblasti naše zemlje Postojala su izvjesne razlike u kulturi Ono što je naročito karakteristično za eneolitske ljude odnosi se na prostor koji su naseljvali Tadašnje stanovništvo masovno je napuštalo svoje ranije stanište koje se nalazlio uz rijeke i selili su u brežuljkasta područja Osim na brežuljcima neka eneolitska staništa nikla su i u pećinskim zaklonima Ta nova naselja su poznata pod nazivom gradine

29 HISTORIJAT ISTRAŽIVANJA ENEOLITA BIHIstraživanje eneolita odvija se u 3 faze Prvo eneolitsko nalazište je Debelo Brdo kod Sarajeva otkriveno i istraženo još 1893 god prvu fazu doba Austro-Ugarske okupacije ne karakteriše veći zamah u istraživanju Pored Debelog brda istraživanja su vršena 1899 I 1912 g na Velikoj

gradini u Varvari kod Prozora koja će se znatno kasnije iskazati kao značajan eneolitski lokalitet U međuvremenu 1906 godine konstatirano je još samo naselje u Donjoj Mahali U periodu između dva svjetska rata istraživana su samo 3 nalazišta i to u gradini u Alihodžama (Travnik)1926 Hrustovača(Sanski Most) 1939 i Crkvina kod Turbeta (Travnik) 1942 Godine 1947-48 obnovljeno je istraživanje u Hrustovači Godine 1948 izvršeno je istraživanje na Gradini u Alihodžima a zatim 1954 I 1956 na Gradini u Zecovima kod Prijedora Godine 1960 Istraživano je jedno od najznačajnih lokaliteta kostolačke kulture ndashPivnica kod Odžaka te Velike gradine u Varvari Tokom 1961 vršena su istraživanja na Vinogradinama (Doboj) a 1962 I 1964 na Zemunici kod BLuke U periodu od 1963 do 1978 obnovljena su istraživanja na Velikoj Gradini u Varvari koja se tek tad iskazala kao značajan lokalitet eneolita jadranskog tipa Konačno u periodu 1978-1980 Izvršeno je istraživanje na više slojnom nalazištu Ravlića pećina (Grude)

30 ENEOLIT BIH GEOGRAFSKO KULTURNE ZONEMoguće je izdvojiti samo dvije osnovne kulturne zone i to Hercegovinu i dinarsko-krško područje sa jedne i Bosnu sa druge strane Prva od njih je kao i u neolitu ostala pod utjecajem kulturnohistorijskih proces na istočnom jadranskom prostoru dok je Bosna u cjelini uključena u razvojne procesena centralno-balkanskom i panonskom prostoru Unutar ove dvije osnovne kulturne zone smjenjuju se različito hronološkim odvojene kulture i kulturne grupe Pri tome je potrebno napomenuti da je razvoj na tlu Hercegovine obilježen prvenstveno evolutivnim procesima koji zahvataju autohtonu osnovu hvarsko-lisičićkog tipa a zatim se kontinuirano odvijaju sve do početka ranog brončanog doba

31 RAZLIKE U ENEOLITSKOM RAZVOJU IZMEĐU HERCEGOVINE I BOSNE

32 PRIVREDA NA TLU BIH U ENEOLITUPopulacione promjene na kraju neolita i u toku eneolita nosile su istovremeno i niz promjena na planu duhovne i materijalne kulture a tako i u privredi Nažalost vrlo skromni podaci o karakteru privrede ovog doba na tlu BIH ne omogućavaju preciznije rekonstrukcije Izvjesni podaci prikupljeni na Zecovima dozvoljavaju pretpostavku u relativno ujednačenom odnosu zemljoradnje i stočarstva Osim toga i neki posredni pokazatelji ukazivali bi na isto jednako kao što to govore znatno obimniji podaci iz oblasti van današnjih granica BIH Međutim mnogo značajnije promjene dešavaju se izvan tradicijonalnih grana privređivanja Uvođenje bakra u upotrebi nužno je podrazumjevalo i postupan razvoj novih potpuno stranih djelatnosti kao što su prahistorijsko rudarstvo i metalurgija bakra Ove grane u BIH su dokumentirane tek na kraju eneolita i vezane su za nosioce vučedolske kulture Sasvim je jasno da je njihov razvoj podrazumjevao vrlo usku specjalizaciju Uvođenjem bakra došlo je i do promjena u trgovinskim odnosima dolazi do razmjene bakrenih predmeta

33 RAZLIKE IZMEĐU NEOLITSKOG I ENEOLITSKOG NAČINA ŽIVOTA NA PRIMJERU BIH

34 DUHOVNA KULTURA ENEOLITSKOG DOBA NA PROSTORU BIHNišta manje značajne promjene ne dešavaju se ni na duhovnoj kulturi Ona se ogleda prvenstveno u sasvim novom odnosu prema pokojnicma pa ovo vrijeme prvi put donos grobne i nalaze u prvam smislu riječi Iako je uvijek malobrojni ovi nalazi se ne iskazuju kao nova forma sahranjivanja već kao grobovi pod tulumima treba posmatrati kao ukupni dio religijoznog sistema

35 NAJZNAČAJNIJA NALAZIŠTA ENEOLITSKOG DOBA NA TLU BIHNalazišta se mogu podjeliti prema kulturma

Lasinjska kultura je do sada otkrivena na pet nalazišta

Zemunica Rodovska kod Banja Luke Visoko brdo u Lupljanici kod Dervente Vis u Modranu kod Dervente Donji Klakar kod Bosanskog Broda Gornja Tuzla

Nalazišta Badenske kulture Dvorovi kod Bijeljinje i Vinogradine kod Doboja

Nalazišta Kostolačke kulture

Donja Mahala na Savi Pivnica kod Odžaka Vis-Modran kod Dervente Alihodže u dolini Bile kod Travnika Obre II kod Kaknja

Nalazišta Vučedolske kulture

Bosanska Kostojanica Pejića gradina u Svodni - dolina rijeke Sane Topića glavica dolina Sane kod Prijedora Gradina Zecovi dolina Sane kod Prijedora Dabar pećina u dolini Sane Pećina Hrustovača kod Sanskog Mosta Vis u Modranu kod Dervente Crkvina kod Turbeta Gradina u Alihodžima dolina Bile kod Travnika Gradac kod Homolja okolina Kiseljaka Gradac kod Toplice okolina Kreševa Debelo brdo kod Sarajeva Fortica kod Sarajeva

Kotorac kod Sarajeva Gradina u Varvari kod Prozora Zelena Pećina kod Mostara

III faza ndash savladavanje složenijih metalurških procesa upotreba sulfidnih ruda topljenje i lijevanje u dvodijelnim kalupima serijska proizvodnja pojava arsenske bronce 1048774 peći za topljenje sulfidne rude keramički sopalji dvodijelni kalupi sjekire s jednom oštricom lepezaste sjekire

21 RAZVOJ KERAMIČKI STILOVA U ENEOLITU ZAPADNOG BALKANAImamo 4 razvojne faze keramički stilova1 Period bezornamentalnog stila ndash evolucija neolitksih kultura (kraj vinčanske kulture)2 Dominacija kanelure i limerarnih urezanih motiva (badenska kultura)3 Pojava Furshenstich keramike ndash ukrašavanje povlačenjem zašiljenog instrumenta sa oštrim

ubodima = tehnička potreba kod inkrustacije (kostolačka kultura)4 Duborezno ukrašavanje ndash evolucija iz Furchenstich keramike (vučedolska kultura)

Keramika je u eneolitu isključivi nosilac stila Keramički oblici ili naslijeđeni iz neolita (blago bikonične zdjele ndash vodeća forma u vinčanskoj kulturi zdjele i amfore) ili potpuno novicedil(šolje s trakastom drškom koja nadvisuje obod posude s eliptičnim horizontalnim presjekom(Fischbutte) pehari sa dvije drške krčazi sosieraposude (sa lukovičastim recipijentom) Neki oblici karakteristični za pojedine kulture sosiera posuđe za kostolačku a terine pehari na krstastoj nozi sudovi za nošenje na leđima sa tri cilindrična recipijenta i ornitomorfne posude za vučedolsku itd

22 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA KULTURNE ZONE1 Centralnobalkanska ndash kontinentalna oblast Bosne i zapadne Srbije razvoj kasnoneolitskih

kultura prodor badenskog stila i dalji razvoj kostolačke i vučedolske kulture2 Jadranska ndashprimorska područja od Trsta do Albanije i dijelovi zaleđa (eneolit Hercegovine i

Crne Gore) pretežno autohtona evolucija neolitskog supstrata sve do prodora vučedolskog stila

3 Istočno-alpska ndash postlenđelski razvoj i pojava lasinjske kulture naglo prekinuti prodorom vučedolskog stila a pojavom sojeničarskih naselja Ljubljanskog barja postaje značajan centar kasnoeneolitskog razvoja

4 Istočnobalkanska ndash istočna Srbija Kosovo i Makedonija ndashzona transmisije između kultura Karpatskog bazena i egejskog prostora

5 Podunavska ndash prostor Vojvodine - smjena kultura od neolitske potiske preko Tisapolgar-Bodrokerestur kompleksa do ranog br Doba

23 ENEOLIT ZAPADNOG BALKANA I TERITORIJALNA RASPROSTRANJENOST ENEOLITKSIH KULTURALasinjska kultura kontinentalna Hrvatska bosanska Posavina Slovenija Koruška dio Štajerske te u Mađarskoj oko BalatonaBadenska kultura širom srednje i JI Europe Moravska J Slovačka I i S Austrija Mađarska Banat Bačka Srem Baranja Slavonija SI Bosna i S Srbija utjecaji i u srednjoj BosniKostolačka kultura karpatski bazen srednjobalkansko područje i rumunsko Podunavlje razvoj započeo na prostoru S Bosne Slavonije Srijema Šumadije a do kraja svoga postojanja raširila se do Slovačke na S te Erdelja i Oltenije na I (u današnjoj Rumuniji)

Vučedolska kultura Do kasnoklasične faze u dijelu Srijema istočne i posavske Slavonije u kasnoj fazi u Austriji Mađarskoj J Slovačkoj i Rumuniji Regionalni tipovi slavonsko-srijemski zapadnobosanski južnobosanski sjevernosrpski zapadnohrvatsko-slovenački istočnoaustrijsko-češki i transdanubijski

24 LASINJSKA KULTURA(3700-3200gpne) nazvana je prema eponimnom lokalitetu Talijanovo brdo u mjestu Lasinja u Karlovačkoj županiji Lasinjska kultura ndash po S Dimitrijeviću nastaje integracijom vinčanske sopotske i lenđelske osnove izvan badenskog područja J Korošec smatra da predstavlja badeniziranu lenđelsku kulturu u kojoj je autohtoni supstrat imao značajnog udjela Nalazišta Lasinjske klulture u BiH SI Bosna Ljupljanica Vis (lok Modran) kod Dervente (od svih bosanski istraživanja najznačajnije je u Visu jer je tu jedino višeslojno naselje na otvorenom prostoru koje pripada Lasinjskoj kulturi) Gornja Tuzla Donji Klakar Visoko Brdo Postojalo je nekoliko tipova naselja kasinjske kulture klasična lasinjska naselja nastala u ravničarskom prostoru naselja gradinskog tipa ndashprialpski prostor i BIH naselja pećinskog tipa ndash krški prostor Slovenije naselja sojeničkog tipaZa lasinjsku kulturu nema puno nalazišta o pokopavanju većinom su obični pokopi u dubokim jamama Lasinjska populacija je bila pokretna Bavila se stočarstvom ribolovom Bila je siromašna metalom

25 BADENSKA KULTURA(3600-2800gpne) Bila je rasprostranjena u srednjoj i jugoistočnoj Europi Njeni materijalni ostaci najčešći su u Moravskoj Mađarskoj Slovačkoj i istočnoj Austriji Badensku kulturu nazvao je prema mjestu Baden kod Beča austrijski prahistoričar Oswald Menghin Postoji više teorija o njezinom nastanku 1 nastala je autohtonim razvojem (supstrat ndash lenđelska kultura) 2 predstavlja rezultat migracijaA od juga prema sjeveru kretanjem populacija iz Male Azije u vrijeme Troje IV-V (Milojčić

Dimitrijević Kalicz Childe Renfrew)B od istoka prema zapadu prodorima populacija s prostora južnoruskih stepa u okviru

indoeuro-pske seobe (Pittioni Garašanin Jovanović Gimbutas Tasić) C Oblikovana je stapanjem autohtone i migracijske komponente

Nalazišta u BiH - Dvorovi kod Bijeljine Vinogradine kod Doboja Hrustovača Zecovi Debelo Brdo Varvara Preferirali su naselja na otvorenom uz rijeke Uglavnom su to kratkotrajna nastambe zemuničkog tipa Pokapanje mrtvih je se vremenom mijenjalo u početku su ih pokapali u nekropole zatim u jamama pojedinačno ili skupno Kod ove kulture broj metalnih predmata je mali

26 KOSTOLAČKA KULTURA(3300-3000pne) Ranije postojalo više pretpostavki o njezinom nastanku danas se smatra da je nastala pojavom Furchenstich tehnike evolucijom iz badenskog stila Po N Tasiću promjene su nastale zbog izmjenjenog načina života nomadsko badensko stanovništvo se sve

više vezalo za određene lokacije počinjalo baviti ratarstvom mijenjati svoje navike života i potrebe što se sve ogledalo i u promjeni na planu materijalne kulture Kostolačka kultura je prihvatila mnoge oblike badenskih posuda ali ih je vremenom modelirala dajući im duh svoga stila Linearno ukrašavanje i tačkasti ubodi se gube a pojavljuje se Furchenstih tehnika te motivi zareza u raznim kombinacijama Rasprostirala se na području jugoistočne Europe (Šumadija sjeverna Bosna Slavonija Srijem) a do kraja svoga postojanja 3000 godine pr Kr bila je rasprostranjena na sjeveru do Slovačke te na istoku do Erdelja i Oltenije u današnjoj Rumunjskoj Ime je dobila po eponimnom lokalitetu Kostolac u Srbiji Nalazišta u sjevernoj Bosni- Alojz Benac spominje četiri nalazišta sa kostolačkom keramikom tosu Alihodže i Obre II u centralnoj Bosni Pivnica i Donja Mahala u Posavini Ovim nalazištima priključuju se Vis kod Dervente višeslojno nalazište sa jednim stambenim horizontom koji bi pripadao kostolačkoj kulturi i nekropola Dvorovi kod Bjeljine

27 VUČEDOLSKA KULTURA(3000-2300pne) Postojalo više teorija o njenom nastanku ali se općenito smatra da se razvila na supstratnim osnovama badenske i kostolačke kulture pri čemu se uzima u obzir razvoj duboreznog stila iz Furchenstich tehnike Neki autori (M Garašanin A Durman) tome dodaju i utjecaj novog prodora stepskih elemenata (poč kasnog eneolita oko 3000 g) Iz svoga matičnog područja Slavonije i Srijema vučedolska kultura se brzo širi u susjedne oblasti u Baranju (Zok u Mađarskoj) pa na područje Ljubljanskog barja (Ig) zatim u Bosnu i Srbiju te u rumunski Banat i na jadransku obalu Zahvatajući ovako veliko područje sa heterogenim supstratom udaljujući se od matičnog jezgra i primarnog stilskog izraza u izmjenjenim uslovima vrlo brzo je došlo do raspada velikog vučedolskog kompleksa i do formiranja novih kultura koje će poslužiti kao osnova za razvoj grupa ranog brončanog doba Najpoznatiji primjeri ukrašavanja su Vučedolska golubica i idoli iz Ljubljanskog barja Vučedolska kultura koristi prvi puta višedjelne kalupe za lijevanje metalaNalazišta u Bosni - Zecovi Hrustovača Debelo Brdo Bosanska Kostajnica Pejića gradina Topićaglavica Dabar pećina Vis Crkvina Alihodže Fortica Kotorac Varvara Zelena pećina

28 OSNOVNE KARAKTERISTIKE ENEOLITA BIHU ovom periodu došlo je do pojačanog naseljavanja bosanskohercegovačkih prostora novim ljudima a tako je došlo do potiskivanja starog neolitskog stanovništva ili miješanja Nije više postojala granica između sjevernih i južnih oblasti naše zemlje Postojala su izvjesne razlike u kulturi Ono što je naročito karakteristično za eneolitske ljude odnosi se na prostor koji su naseljvali Tadašnje stanovništvo masovno je napuštalo svoje ranije stanište koje se nalazlio uz rijeke i selili su u brežuljkasta područja Osim na brežuljcima neka eneolitska staništa nikla su i u pećinskim zaklonima Ta nova naselja su poznata pod nazivom gradine

29 HISTORIJAT ISTRAŽIVANJA ENEOLITA BIHIstraživanje eneolita odvija se u 3 faze Prvo eneolitsko nalazište je Debelo Brdo kod Sarajeva otkriveno i istraženo još 1893 god prvu fazu doba Austro-Ugarske okupacije ne karakteriše veći zamah u istraživanju Pored Debelog brda istraživanja su vršena 1899 I 1912 g na Velikoj

gradini u Varvari kod Prozora koja će se znatno kasnije iskazati kao značajan eneolitski lokalitet U međuvremenu 1906 godine konstatirano je još samo naselje u Donjoj Mahali U periodu između dva svjetska rata istraživana su samo 3 nalazišta i to u gradini u Alihodžama (Travnik)1926 Hrustovača(Sanski Most) 1939 i Crkvina kod Turbeta (Travnik) 1942 Godine 1947-48 obnovljeno je istraživanje u Hrustovači Godine 1948 izvršeno je istraživanje na Gradini u Alihodžima a zatim 1954 I 1956 na Gradini u Zecovima kod Prijedora Godine 1960 Istraživano je jedno od najznačajnih lokaliteta kostolačke kulture ndashPivnica kod Odžaka te Velike gradine u Varvari Tokom 1961 vršena su istraživanja na Vinogradinama (Doboj) a 1962 I 1964 na Zemunici kod BLuke U periodu od 1963 do 1978 obnovljena su istraživanja na Velikoj Gradini u Varvari koja se tek tad iskazala kao značajan lokalitet eneolita jadranskog tipa Konačno u periodu 1978-1980 Izvršeno je istraživanje na više slojnom nalazištu Ravlića pećina (Grude)

30 ENEOLIT BIH GEOGRAFSKO KULTURNE ZONEMoguće je izdvojiti samo dvije osnovne kulturne zone i to Hercegovinu i dinarsko-krško područje sa jedne i Bosnu sa druge strane Prva od njih je kao i u neolitu ostala pod utjecajem kulturnohistorijskih proces na istočnom jadranskom prostoru dok je Bosna u cjelini uključena u razvojne procesena centralno-balkanskom i panonskom prostoru Unutar ove dvije osnovne kulturne zone smjenjuju se različito hronološkim odvojene kulture i kulturne grupe Pri tome je potrebno napomenuti da je razvoj na tlu Hercegovine obilježen prvenstveno evolutivnim procesima koji zahvataju autohtonu osnovu hvarsko-lisičićkog tipa a zatim se kontinuirano odvijaju sve do početka ranog brončanog doba

31 RAZLIKE U ENEOLITSKOM RAZVOJU IZMEĐU HERCEGOVINE I BOSNE

32 PRIVREDA NA TLU BIH U ENEOLITUPopulacione promjene na kraju neolita i u toku eneolita nosile su istovremeno i niz promjena na planu duhovne i materijalne kulture a tako i u privredi Nažalost vrlo skromni podaci o karakteru privrede ovog doba na tlu BIH ne omogućavaju preciznije rekonstrukcije Izvjesni podaci prikupljeni na Zecovima dozvoljavaju pretpostavku u relativno ujednačenom odnosu zemljoradnje i stočarstva Osim toga i neki posredni pokazatelji ukazivali bi na isto jednako kao što to govore znatno obimniji podaci iz oblasti van današnjih granica BIH Međutim mnogo značajnije promjene dešavaju se izvan tradicijonalnih grana privređivanja Uvođenje bakra u upotrebi nužno je podrazumjevalo i postupan razvoj novih potpuno stranih djelatnosti kao što su prahistorijsko rudarstvo i metalurgija bakra Ove grane u BIH su dokumentirane tek na kraju eneolita i vezane su za nosioce vučedolske kulture Sasvim je jasno da je njihov razvoj podrazumjevao vrlo usku specjalizaciju Uvođenjem bakra došlo je i do promjena u trgovinskim odnosima dolazi do razmjene bakrenih predmeta

33 RAZLIKE IZMEĐU NEOLITSKOG I ENEOLITSKOG NAČINA ŽIVOTA NA PRIMJERU BIH

34 DUHOVNA KULTURA ENEOLITSKOG DOBA NA PROSTORU BIHNišta manje značajne promjene ne dešavaju se ni na duhovnoj kulturi Ona se ogleda prvenstveno u sasvim novom odnosu prema pokojnicma pa ovo vrijeme prvi put donos grobne i nalaze u prvam smislu riječi Iako je uvijek malobrojni ovi nalazi se ne iskazuju kao nova forma sahranjivanja već kao grobovi pod tulumima treba posmatrati kao ukupni dio religijoznog sistema

35 NAJZNAČAJNIJA NALAZIŠTA ENEOLITSKOG DOBA NA TLU BIHNalazišta se mogu podjeliti prema kulturma

Lasinjska kultura je do sada otkrivena na pet nalazišta

Zemunica Rodovska kod Banja Luke Visoko brdo u Lupljanici kod Dervente Vis u Modranu kod Dervente Donji Klakar kod Bosanskog Broda Gornja Tuzla

Nalazišta Badenske kulture Dvorovi kod Bijeljinje i Vinogradine kod Doboja

Nalazišta Kostolačke kulture

Donja Mahala na Savi Pivnica kod Odžaka Vis-Modran kod Dervente Alihodže u dolini Bile kod Travnika Obre II kod Kaknja

Nalazišta Vučedolske kulture

Bosanska Kostojanica Pejića gradina u Svodni - dolina rijeke Sane Topića glavica dolina Sane kod Prijedora Gradina Zecovi dolina Sane kod Prijedora Dabar pećina u dolini Sane Pećina Hrustovača kod Sanskog Mosta Vis u Modranu kod Dervente Crkvina kod Turbeta Gradina u Alihodžima dolina Bile kod Travnika Gradac kod Homolja okolina Kiseljaka Gradac kod Toplice okolina Kreševa Debelo brdo kod Sarajeva Fortica kod Sarajeva

Kotorac kod Sarajeva Gradina u Varvari kod Prozora Zelena Pećina kod Mostara

Vučedolska kultura Do kasnoklasične faze u dijelu Srijema istočne i posavske Slavonije u kasnoj fazi u Austriji Mađarskoj J Slovačkoj i Rumuniji Regionalni tipovi slavonsko-srijemski zapadnobosanski južnobosanski sjevernosrpski zapadnohrvatsko-slovenački istočnoaustrijsko-češki i transdanubijski

24 LASINJSKA KULTURA(3700-3200gpne) nazvana je prema eponimnom lokalitetu Talijanovo brdo u mjestu Lasinja u Karlovačkoj županiji Lasinjska kultura ndash po S Dimitrijeviću nastaje integracijom vinčanske sopotske i lenđelske osnove izvan badenskog područja J Korošec smatra da predstavlja badeniziranu lenđelsku kulturu u kojoj je autohtoni supstrat imao značajnog udjela Nalazišta Lasinjske klulture u BiH SI Bosna Ljupljanica Vis (lok Modran) kod Dervente (od svih bosanski istraživanja najznačajnije je u Visu jer je tu jedino višeslojno naselje na otvorenom prostoru koje pripada Lasinjskoj kulturi) Gornja Tuzla Donji Klakar Visoko Brdo Postojalo je nekoliko tipova naselja kasinjske kulture klasična lasinjska naselja nastala u ravničarskom prostoru naselja gradinskog tipa ndashprialpski prostor i BIH naselja pećinskog tipa ndash krški prostor Slovenije naselja sojeničkog tipaZa lasinjsku kulturu nema puno nalazišta o pokopavanju većinom su obični pokopi u dubokim jamama Lasinjska populacija je bila pokretna Bavila se stočarstvom ribolovom Bila je siromašna metalom

25 BADENSKA KULTURA(3600-2800gpne) Bila je rasprostranjena u srednjoj i jugoistočnoj Europi Njeni materijalni ostaci najčešći su u Moravskoj Mađarskoj Slovačkoj i istočnoj Austriji Badensku kulturu nazvao je prema mjestu Baden kod Beča austrijski prahistoričar Oswald Menghin Postoji više teorija o njezinom nastanku 1 nastala je autohtonim razvojem (supstrat ndash lenđelska kultura) 2 predstavlja rezultat migracijaA od juga prema sjeveru kretanjem populacija iz Male Azije u vrijeme Troje IV-V (Milojčić

Dimitrijević Kalicz Childe Renfrew)B od istoka prema zapadu prodorima populacija s prostora južnoruskih stepa u okviru

indoeuro-pske seobe (Pittioni Garašanin Jovanović Gimbutas Tasić) C Oblikovana je stapanjem autohtone i migracijske komponente

Nalazišta u BiH - Dvorovi kod Bijeljine Vinogradine kod Doboja Hrustovača Zecovi Debelo Brdo Varvara Preferirali su naselja na otvorenom uz rijeke Uglavnom su to kratkotrajna nastambe zemuničkog tipa Pokapanje mrtvih je se vremenom mijenjalo u početku su ih pokapali u nekropole zatim u jamama pojedinačno ili skupno Kod ove kulture broj metalnih predmata je mali

26 KOSTOLAČKA KULTURA(3300-3000pne) Ranije postojalo više pretpostavki o njezinom nastanku danas se smatra da je nastala pojavom Furchenstich tehnike evolucijom iz badenskog stila Po N Tasiću promjene su nastale zbog izmjenjenog načina života nomadsko badensko stanovništvo se sve

više vezalo za određene lokacije počinjalo baviti ratarstvom mijenjati svoje navike života i potrebe što se sve ogledalo i u promjeni na planu materijalne kulture Kostolačka kultura je prihvatila mnoge oblike badenskih posuda ali ih je vremenom modelirala dajući im duh svoga stila Linearno ukrašavanje i tačkasti ubodi se gube a pojavljuje se Furchenstih tehnika te motivi zareza u raznim kombinacijama Rasprostirala se na području jugoistočne Europe (Šumadija sjeverna Bosna Slavonija Srijem) a do kraja svoga postojanja 3000 godine pr Kr bila je rasprostranjena na sjeveru do Slovačke te na istoku do Erdelja i Oltenije u današnjoj Rumunjskoj Ime je dobila po eponimnom lokalitetu Kostolac u Srbiji Nalazišta u sjevernoj Bosni- Alojz Benac spominje četiri nalazišta sa kostolačkom keramikom tosu Alihodže i Obre II u centralnoj Bosni Pivnica i Donja Mahala u Posavini Ovim nalazištima priključuju se Vis kod Dervente višeslojno nalazište sa jednim stambenim horizontom koji bi pripadao kostolačkoj kulturi i nekropola Dvorovi kod Bjeljine

27 VUČEDOLSKA KULTURA(3000-2300pne) Postojalo više teorija o njenom nastanku ali se općenito smatra da se razvila na supstratnim osnovama badenske i kostolačke kulture pri čemu se uzima u obzir razvoj duboreznog stila iz Furchenstich tehnike Neki autori (M Garašanin A Durman) tome dodaju i utjecaj novog prodora stepskih elemenata (poč kasnog eneolita oko 3000 g) Iz svoga matičnog područja Slavonije i Srijema vučedolska kultura se brzo širi u susjedne oblasti u Baranju (Zok u Mađarskoj) pa na područje Ljubljanskog barja (Ig) zatim u Bosnu i Srbiju te u rumunski Banat i na jadransku obalu Zahvatajući ovako veliko područje sa heterogenim supstratom udaljujući se od matičnog jezgra i primarnog stilskog izraza u izmjenjenim uslovima vrlo brzo je došlo do raspada velikog vučedolskog kompleksa i do formiranja novih kultura koje će poslužiti kao osnova za razvoj grupa ranog brončanog doba Najpoznatiji primjeri ukrašavanja su Vučedolska golubica i idoli iz Ljubljanskog barja Vučedolska kultura koristi prvi puta višedjelne kalupe za lijevanje metalaNalazišta u Bosni - Zecovi Hrustovača Debelo Brdo Bosanska Kostajnica Pejića gradina Topićaglavica Dabar pećina Vis Crkvina Alihodže Fortica Kotorac Varvara Zelena pećina

28 OSNOVNE KARAKTERISTIKE ENEOLITA BIHU ovom periodu došlo je do pojačanog naseljavanja bosanskohercegovačkih prostora novim ljudima a tako je došlo do potiskivanja starog neolitskog stanovništva ili miješanja Nije više postojala granica između sjevernih i južnih oblasti naše zemlje Postojala su izvjesne razlike u kulturi Ono što je naročito karakteristično za eneolitske ljude odnosi se na prostor koji su naseljvali Tadašnje stanovništvo masovno je napuštalo svoje ranije stanište koje se nalazlio uz rijeke i selili su u brežuljkasta područja Osim na brežuljcima neka eneolitska staništa nikla su i u pećinskim zaklonima Ta nova naselja su poznata pod nazivom gradine

29 HISTORIJAT ISTRAŽIVANJA ENEOLITA BIHIstraživanje eneolita odvija se u 3 faze Prvo eneolitsko nalazište je Debelo Brdo kod Sarajeva otkriveno i istraženo još 1893 god prvu fazu doba Austro-Ugarske okupacije ne karakteriše veći zamah u istraživanju Pored Debelog brda istraživanja su vršena 1899 I 1912 g na Velikoj

gradini u Varvari kod Prozora koja će se znatno kasnije iskazati kao značajan eneolitski lokalitet U međuvremenu 1906 godine konstatirano je još samo naselje u Donjoj Mahali U periodu između dva svjetska rata istraživana su samo 3 nalazišta i to u gradini u Alihodžama (Travnik)1926 Hrustovača(Sanski Most) 1939 i Crkvina kod Turbeta (Travnik) 1942 Godine 1947-48 obnovljeno je istraživanje u Hrustovači Godine 1948 izvršeno je istraživanje na Gradini u Alihodžima a zatim 1954 I 1956 na Gradini u Zecovima kod Prijedora Godine 1960 Istraživano je jedno od najznačajnih lokaliteta kostolačke kulture ndashPivnica kod Odžaka te Velike gradine u Varvari Tokom 1961 vršena su istraživanja na Vinogradinama (Doboj) a 1962 I 1964 na Zemunici kod BLuke U periodu od 1963 do 1978 obnovljena su istraživanja na Velikoj Gradini u Varvari koja se tek tad iskazala kao značajan lokalitet eneolita jadranskog tipa Konačno u periodu 1978-1980 Izvršeno je istraživanje na više slojnom nalazištu Ravlića pećina (Grude)

30 ENEOLIT BIH GEOGRAFSKO KULTURNE ZONEMoguće je izdvojiti samo dvije osnovne kulturne zone i to Hercegovinu i dinarsko-krško područje sa jedne i Bosnu sa druge strane Prva od njih je kao i u neolitu ostala pod utjecajem kulturnohistorijskih proces na istočnom jadranskom prostoru dok je Bosna u cjelini uključena u razvojne procesena centralno-balkanskom i panonskom prostoru Unutar ove dvije osnovne kulturne zone smjenjuju se različito hronološkim odvojene kulture i kulturne grupe Pri tome je potrebno napomenuti da je razvoj na tlu Hercegovine obilježen prvenstveno evolutivnim procesima koji zahvataju autohtonu osnovu hvarsko-lisičićkog tipa a zatim se kontinuirano odvijaju sve do početka ranog brončanog doba

31 RAZLIKE U ENEOLITSKOM RAZVOJU IZMEĐU HERCEGOVINE I BOSNE

32 PRIVREDA NA TLU BIH U ENEOLITUPopulacione promjene na kraju neolita i u toku eneolita nosile su istovremeno i niz promjena na planu duhovne i materijalne kulture a tako i u privredi Nažalost vrlo skromni podaci o karakteru privrede ovog doba na tlu BIH ne omogućavaju preciznije rekonstrukcije Izvjesni podaci prikupljeni na Zecovima dozvoljavaju pretpostavku u relativno ujednačenom odnosu zemljoradnje i stočarstva Osim toga i neki posredni pokazatelji ukazivali bi na isto jednako kao što to govore znatno obimniji podaci iz oblasti van današnjih granica BIH Međutim mnogo značajnije promjene dešavaju se izvan tradicijonalnih grana privređivanja Uvođenje bakra u upotrebi nužno je podrazumjevalo i postupan razvoj novih potpuno stranih djelatnosti kao što su prahistorijsko rudarstvo i metalurgija bakra Ove grane u BIH su dokumentirane tek na kraju eneolita i vezane su za nosioce vučedolske kulture Sasvim je jasno da je njihov razvoj podrazumjevao vrlo usku specjalizaciju Uvođenjem bakra došlo je i do promjena u trgovinskim odnosima dolazi do razmjene bakrenih predmeta

33 RAZLIKE IZMEĐU NEOLITSKOG I ENEOLITSKOG NAČINA ŽIVOTA NA PRIMJERU BIH

34 DUHOVNA KULTURA ENEOLITSKOG DOBA NA PROSTORU BIHNišta manje značajne promjene ne dešavaju se ni na duhovnoj kulturi Ona se ogleda prvenstveno u sasvim novom odnosu prema pokojnicma pa ovo vrijeme prvi put donos grobne i nalaze u prvam smislu riječi Iako je uvijek malobrojni ovi nalazi se ne iskazuju kao nova forma sahranjivanja već kao grobovi pod tulumima treba posmatrati kao ukupni dio religijoznog sistema

35 NAJZNAČAJNIJA NALAZIŠTA ENEOLITSKOG DOBA NA TLU BIHNalazišta se mogu podjeliti prema kulturma

Lasinjska kultura je do sada otkrivena na pet nalazišta

Zemunica Rodovska kod Banja Luke Visoko brdo u Lupljanici kod Dervente Vis u Modranu kod Dervente Donji Klakar kod Bosanskog Broda Gornja Tuzla

Nalazišta Badenske kulture Dvorovi kod Bijeljinje i Vinogradine kod Doboja

Nalazišta Kostolačke kulture

Donja Mahala na Savi Pivnica kod Odžaka Vis-Modran kod Dervente Alihodže u dolini Bile kod Travnika Obre II kod Kaknja

Nalazišta Vučedolske kulture

Bosanska Kostojanica Pejića gradina u Svodni - dolina rijeke Sane Topića glavica dolina Sane kod Prijedora Gradina Zecovi dolina Sane kod Prijedora Dabar pećina u dolini Sane Pećina Hrustovača kod Sanskog Mosta Vis u Modranu kod Dervente Crkvina kod Turbeta Gradina u Alihodžima dolina Bile kod Travnika Gradac kod Homolja okolina Kiseljaka Gradac kod Toplice okolina Kreševa Debelo brdo kod Sarajeva Fortica kod Sarajeva

Kotorac kod Sarajeva Gradina u Varvari kod Prozora Zelena Pećina kod Mostara

više vezalo za određene lokacije počinjalo baviti ratarstvom mijenjati svoje navike života i potrebe što se sve ogledalo i u promjeni na planu materijalne kulture Kostolačka kultura je prihvatila mnoge oblike badenskih posuda ali ih je vremenom modelirala dajući im duh svoga stila Linearno ukrašavanje i tačkasti ubodi se gube a pojavljuje se Furchenstih tehnika te motivi zareza u raznim kombinacijama Rasprostirala se na području jugoistočne Europe (Šumadija sjeverna Bosna Slavonija Srijem) a do kraja svoga postojanja 3000 godine pr Kr bila je rasprostranjena na sjeveru do Slovačke te na istoku do Erdelja i Oltenije u današnjoj Rumunjskoj Ime je dobila po eponimnom lokalitetu Kostolac u Srbiji Nalazišta u sjevernoj Bosni- Alojz Benac spominje četiri nalazišta sa kostolačkom keramikom tosu Alihodže i Obre II u centralnoj Bosni Pivnica i Donja Mahala u Posavini Ovim nalazištima priključuju se Vis kod Dervente višeslojno nalazište sa jednim stambenim horizontom koji bi pripadao kostolačkoj kulturi i nekropola Dvorovi kod Bjeljine

27 VUČEDOLSKA KULTURA(3000-2300pne) Postojalo više teorija o njenom nastanku ali se općenito smatra da se razvila na supstratnim osnovama badenske i kostolačke kulture pri čemu se uzima u obzir razvoj duboreznog stila iz Furchenstich tehnike Neki autori (M Garašanin A Durman) tome dodaju i utjecaj novog prodora stepskih elemenata (poč kasnog eneolita oko 3000 g) Iz svoga matičnog područja Slavonije i Srijema vučedolska kultura se brzo širi u susjedne oblasti u Baranju (Zok u Mađarskoj) pa na područje Ljubljanskog barja (Ig) zatim u Bosnu i Srbiju te u rumunski Banat i na jadransku obalu Zahvatajući ovako veliko područje sa heterogenim supstratom udaljujući se od matičnog jezgra i primarnog stilskog izraza u izmjenjenim uslovima vrlo brzo je došlo do raspada velikog vučedolskog kompleksa i do formiranja novih kultura koje će poslužiti kao osnova za razvoj grupa ranog brončanog doba Najpoznatiji primjeri ukrašavanja su Vučedolska golubica i idoli iz Ljubljanskog barja Vučedolska kultura koristi prvi puta višedjelne kalupe za lijevanje metalaNalazišta u Bosni - Zecovi Hrustovača Debelo Brdo Bosanska Kostajnica Pejića gradina Topićaglavica Dabar pećina Vis Crkvina Alihodže Fortica Kotorac Varvara Zelena pećina

28 OSNOVNE KARAKTERISTIKE ENEOLITA BIHU ovom periodu došlo je do pojačanog naseljavanja bosanskohercegovačkih prostora novim ljudima a tako je došlo do potiskivanja starog neolitskog stanovništva ili miješanja Nije više postojala granica između sjevernih i južnih oblasti naše zemlje Postojala su izvjesne razlike u kulturi Ono što je naročito karakteristično za eneolitske ljude odnosi se na prostor koji su naseljvali Tadašnje stanovništvo masovno je napuštalo svoje ranije stanište koje se nalazlio uz rijeke i selili su u brežuljkasta područja Osim na brežuljcima neka eneolitska staništa nikla su i u pećinskim zaklonima Ta nova naselja su poznata pod nazivom gradine

29 HISTORIJAT ISTRAŽIVANJA ENEOLITA BIHIstraživanje eneolita odvija se u 3 faze Prvo eneolitsko nalazište je Debelo Brdo kod Sarajeva otkriveno i istraženo još 1893 god prvu fazu doba Austro-Ugarske okupacije ne karakteriše veći zamah u istraživanju Pored Debelog brda istraživanja su vršena 1899 I 1912 g na Velikoj

gradini u Varvari kod Prozora koja će se znatno kasnije iskazati kao značajan eneolitski lokalitet U međuvremenu 1906 godine konstatirano je još samo naselje u Donjoj Mahali U periodu između dva svjetska rata istraživana su samo 3 nalazišta i to u gradini u Alihodžama (Travnik)1926 Hrustovača(Sanski Most) 1939 i Crkvina kod Turbeta (Travnik) 1942 Godine 1947-48 obnovljeno je istraživanje u Hrustovači Godine 1948 izvršeno je istraživanje na Gradini u Alihodžima a zatim 1954 I 1956 na Gradini u Zecovima kod Prijedora Godine 1960 Istraživano je jedno od najznačajnih lokaliteta kostolačke kulture ndashPivnica kod Odžaka te Velike gradine u Varvari Tokom 1961 vršena su istraživanja na Vinogradinama (Doboj) a 1962 I 1964 na Zemunici kod BLuke U periodu od 1963 do 1978 obnovljena su istraživanja na Velikoj Gradini u Varvari koja se tek tad iskazala kao značajan lokalitet eneolita jadranskog tipa Konačno u periodu 1978-1980 Izvršeno je istraživanje na više slojnom nalazištu Ravlića pećina (Grude)

30 ENEOLIT BIH GEOGRAFSKO KULTURNE ZONEMoguće je izdvojiti samo dvije osnovne kulturne zone i to Hercegovinu i dinarsko-krško područje sa jedne i Bosnu sa druge strane Prva od njih je kao i u neolitu ostala pod utjecajem kulturnohistorijskih proces na istočnom jadranskom prostoru dok je Bosna u cjelini uključena u razvojne procesena centralno-balkanskom i panonskom prostoru Unutar ove dvije osnovne kulturne zone smjenjuju se različito hronološkim odvojene kulture i kulturne grupe Pri tome je potrebno napomenuti da je razvoj na tlu Hercegovine obilježen prvenstveno evolutivnim procesima koji zahvataju autohtonu osnovu hvarsko-lisičićkog tipa a zatim se kontinuirano odvijaju sve do početka ranog brončanog doba

31 RAZLIKE U ENEOLITSKOM RAZVOJU IZMEĐU HERCEGOVINE I BOSNE

32 PRIVREDA NA TLU BIH U ENEOLITUPopulacione promjene na kraju neolita i u toku eneolita nosile su istovremeno i niz promjena na planu duhovne i materijalne kulture a tako i u privredi Nažalost vrlo skromni podaci o karakteru privrede ovog doba na tlu BIH ne omogućavaju preciznije rekonstrukcije Izvjesni podaci prikupljeni na Zecovima dozvoljavaju pretpostavku u relativno ujednačenom odnosu zemljoradnje i stočarstva Osim toga i neki posredni pokazatelji ukazivali bi na isto jednako kao što to govore znatno obimniji podaci iz oblasti van današnjih granica BIH Međutim mnogo značajnije promjene dešavaju se izvan tradicijonalnih grana privređivanja Uvođenje bakra u upotrebi nužno je podrazumjevalo i postupan razvoj novih potpuno stranih djelatnosti kao što su prahistorijsko rudarstvo i metalurgija bakra Ove grane u BIH su dokumentirane tek na kraju eneolita i vezane su za nosioce vučedolske kulture Sasvim je jasno da je njihov razvoj podrazumjevao vrlo usku specjalizaciju Uvođenjem bakra došlo je i do promjena u trgovinskim odnosima dolazi do razmjene bakrenih predmeta

33 RAZLIKE IZMEĐU NEOLITSKOG I ENEOLITSKOG NAČINA ŽIVOTA NA PRIMJERU BIH

34 DUHOVNA KULTURA ENEOLITSKOG DOBA NA PROSTORU BIHNišta manje značajne promjene ne dešavaju se ni na duhovnoj kulturi Ona se ogleda prvenstveno u sasvim novom odnosu prema pokojnicma pa ovo vrijeme prvi put donos grobne i nalaze u prvam smislu riječi Iako je uvijek malobrojni ovi nalazi se ne iskazuju kao nova forma sahranjivanja već kao grobovi pod tulumima treba posmatrati kao ukupni dio religijoznog sistema

35 NAJZNAČAJNIJA NALAZIŠTA ENEOLITSKOG DOBA NA TLU BIHNalazišta se mogu podjeliti prema kulturma

Lasinjska kultura je do sada otkrivena na pet nalazišta

Zemunica Rodovska kod Banja Luke Visoko brdo u Lupljanici kod Dervente Vis u Modranu kod Dervente Donji Klakar kod Bosanskog Broda Gornja Tuzla

Nalazišta Badenske kulture Dvorovi kod Bijeljinje i Vinogradine kod Doboja

Nalazišta Kostolačke kulture

Donja Mahala na Savi Pivnica kod Odžaka Vis-Modran kod Dervente Alihodže u dolini Bile kod Travnika Obre II kod Kaknja

Nalazišta Vučedolske kulture

Bosanska Kostojanica Pejića gradina u Svodni - dolina rijeke Sane Topića glavica dolina Sane kod Prijedora Gradina Zecovi dolina Sane kod Prijedora Dabar pećina u dolini Sane Pećina Hrustovača kod Sanskog Mosta Vis u Modranu kod Dervente Crkvina kod Turbeta Gradina u Alihodžima dolina Bile kod Travnika Gradac kod Homolja okolina Kiseljaka Gradac kod Toplice okolina Kreševa Debelo brdo kod Sarajeva Fortica kod Sarajeva

Kotorac kod Sarajeva Gradina u Varvari kod Prozora Zelena Pećina kod Mostara

gradini u Varvari kod Prozora koja će se znatno kasnije iskazati kao značajan eneolitski lokalitet U međuvremenu 1906 godine konstatirano je još samo naselje u Donjoj Mahali U periodu između dva svjetska rata istraživana su samo 3 nalazišta i to u gradini u Alihodžama (Travnik)1926 Hrustovača(Sanski Most) 1939 i Crkvina kod Turbeta (Travnik) 1942 Godine 1947-48 obnovljeno je istraživanje u Hrustovači Godine 1948 izvršeno je istraživanje na Gradini u Alihodžima a zatim 1954 I 1956 na Gradini u Zecovima kod Prijedora Godine 1960 Istraživano je jedno od najznačajnih lokaliteta kostolačke kulture ndashPivnica kod Odžaka te Velike gradine u Varvari Tokom 1961 vršena su istraživanja na Vinogradinama (Doboj) a 1962 I 1964 na Zemunici kod BLuke U periodu od 1963 do 1978 obnovljena su istraživanja na Velikoj Gradini u Varvari koja se tek tad iskazala kao značajan lokalitet eneolita jadranskog tipa Konačno u periodu 1978-1980 Izvršeno je istraživanje na više slojnom nalazištu Ravlića pećina (Grude)

30 ENEOLIT BIH GEOGRAFSKO KULTURNE ZONEMoguće je izdvojiti samo dvije osnovne kulturne zone i to Hercegovinu i dinarsko-krško područje sa jedne i Bosnu sa druge strane Prva od njih je kao i u neolitu ostala pod utjecajem kulturnohistorijskih proces na istočnom jadranskom prostoru dok je Bosna u cjelini uključena u razvojne procesena centralno-balkanskom i panonskom prostoru Unutar ove dvije osnovne kulturne zone smjenjuju se različito hronološkim odvojene kulture i kulturne grupe Pri tome je potrebno napomenuti da je razvoj na tlu Hercegovine obilježen prvenstveno evolutivnim procesima koji zahvataju autohtonu osnovu hvarsko-lisičićkog tipa a zatim se kontinuirano odvijaju sve do početka ranog brončanog doba

31 RAZLIKE U ENEOLITSKOM RAZVOJU IZMEĐU HERCEGOVINE I BOSNE

32 PRIVREDA NA TLU BIH U ENEOLITUPopulacione promjene na kraju neolita i u toku eneolita nosile su istovremeno i niz promjena na planu duhovne i materijalne kulture a tako i u privredi Nažalost vrlo skromni podaci o karakteru privrede ovog doba na tlu BIH ne omogućavaju preciznije rekonstrukcije Izvjesni podaci prikupljeni na Zecovima dozvoljavaju pretpostavku u relativno ujednačenom odnosu zemljoradnje i stočarstva Osim toga i neki posredni pokazatelji ukazivali bi na isto jednako kao što to govore znatno obimniji podaci iz oblasti van današnjih granica BIH Međutim mnogo značajnije promjene dešavaju se izvan tradicijonalnih grana privređivanja Uvođenje bakra u upotrebi nužno je podrazumjevalo i postupan razvoj novih potpuno stranih djelatnosti kao što su prahistorijsko rudarstvo i metalurgija bakra Ove grane u BIH su dokumentirane tek na kraju eneolita i vezane su za nosioce vučedolske kulture Sasvim je jasno da je njihov razvoj podrazumjevao vrlo usku specjalizaciju Uvođenjem bakra došlo je i do promjena u trgovinskim odnosima dolazi do razmjene bakrenih predmeta

33 RAZLIKE IZMEĐU NEOLITSKOG I ENEOLITSKOG NAČINA ŽIVOTA NA PRIMJERU BIH

34 DUHOVNA KULTURA ENEOLITSKOG DOBA NA PROSTORU BIHNišta manje značajne promjene ne dešavaju se ni na duhovnoj kulturi Ona se ogleda prvenstveno u sasvim novom odnosu prema pokojnicma pa ovo vrijeme prvi put donos grobne i nalaze u prvam smislu riječi Iako je uvijek malobrojni ovi nalazi se ne iskazuju kao nova forma sahranjivanja već kao grobovi pod tulumima treba posmatrati kao ukupni dio religijoznog sistema

35 NAJZNAČAJNIJA NALAZIŠTA ENEOLITSKOG DOBA NA TLU BIHNalazišta se mogu podjeliti prema kulturma

Lasinjska kultura je do sada otkrivena na pet nalazišta

Zemunica Rodovska kod Banja Luke Visoko brdo u Lupljanici kod Dervente Vis u Modranu kod Dervente Donji Klakar kod Bosanskog Broda Gornja Tuzla

Nalazišta Badenske kulture Dvorovi kod Bijeljinje i Vinogradine kod Doboja

Nalazišta Kostolačke kulture

Donja Mahala na Savi Pivnica kod Odžaka Vis-Modran kod Dervente Alihodže u dolini Bile kod Travnika Obre II kod Kaknja

Nalazišta Vučedolske kulture

Bosanska Kostojanica Pejića gradina u Svodni - dolina rijeke Sane Topića glavica dolina Sane kod Prijedora Gradina Zecovi dolina Sane kod Prijedora Dabar pećina u dolini Sane Pećina Hrustovača kod Sanskog Mosta Vis u Modranu kod Dervente Crkvina kod Turbeta Gradina u Alihodžima dolina Bile kod Travnika Gradac kod Homolja okolina Kiseljaka Gradac kod Toplice okolina Kreševa Debelo brdo kod Sarajeva Fortica kod Sarajeva

Kotorac kod Sarajeva Gradina u Varvari kod Prozora Zelena Pećina kod Mostara

34 DUHOVNA KULTURA ENEOLITSKOG DOBA NA PROSTORU BIHNišta manje značajne promjene ne dešavaju se ni na duhovnoj kulturi Ona se ogleda prvenstveno u sasvim novom odnosu prema pokojnicma pa ovo vrijeme prvi put donos grobne i nalaze u prvam smislu riječi Iako je uvijek malobrojni ovi nalazi se ne iskazuju kao nova forma sahranjivanja već kao grobovi pod tulumima treba posmatrati kao ukupni dio religijoznog sistema

35 NAJZNAČAJNIJA NALAZIŠTA ENEOLITSKOG DOBA NA TLU BIHNalazišta se mogu podjeliti prema kulturma

Lasinjska kultura je do sada otkrivena na pet nalazišta

Zemunica Rodovska kod Banja Luke Visoko brdo u Lupljanici kod Dervente Vis u Modranu kod Dervente Donji Klakar kod Bosanskog Broda Gornja Tuzla

Nalazišta Badenske kulture Dvorovi kod Bijeljinje i Vinogradine kod Doboja

Nalazišta Kostolačke kulture

Donja Mahala na Savi Pivnica kod Odžaka Vis-Modran kod Dervente Alihodže u dolini Bile kod Travnika Obre II kod Kaknja

Nalazišta Vučedolske kulture

Bosanska Kostojanica Pejića gradina u Svodni - dolina rijeke Sane Topića glavica dolina Sane kod Prijedora Gradina Zecovi dolina Sane kod Prijedora Dabar pećina u dolini Sane Pećina Hrustovača kod Sanskog Mosta Vis u Modranu kod Dervente Crkvina kod Turbeta Gradina u Alihodžima dolina Bile kod Travnika Gradac kod Homolja okolina Kiseljaka Gradac kod Toplice okolina Kreševa Debelo brdo kod Sarajeva Fortica kod Sarajeva

Kotorac kod Sarajeva Gradina u Varvari kod Prozora Zelena Pećina kod Mostara

Kotorac kod Sarajeva Gradina u Varvari kod Prozora Zelena Pećina kod Mostara