BAZAT E SIPRMARRJES

MSc. MARSELA ROBO ANDREA XHAVARA

SHTPIA BOTUESE E LIBRIT UNIVERSITARTIRAN, 2012

2Teksti sht miratuar dhe financuar nga Ministria e Arsimit dhe Shkencs.

Titulli: Bazat e siprmarrjes

Autor: Marsela Robo (Temat 1-2, 8-9 dhe 11) dhe Andrea Xhavara (Temat 3-7 dhe 10)

Botues: SHTPIA BOTUESE E LIBRIT UNIVERSITAR

Adresa:Rruga e Durrsit, Nr. 219, Tiran, Shqipri(: + 355 4 2225659; shblu.mash@yahoo.com

Kshilli botues i ShBLU-s

Kryetare: Lirika ooliAntar: Klara Shoshi, Nirvana Lazi, Valbona Gjergo Spartak Kumbaro, Marjeta Pengo

Shtpia Botuese e Librit Universitar, 2012.T gjitha t drejtat jan t rezervuara. Nuk lejohet shumfishimime do mjet apo form pa lejen me shkrim t botuesit.

Redaktore prgjegjse: Klara Shoshi

Redaktore letrare: Klara Shoshi

Arti grafik dhe kopertina: Klara Shoshi

Recensues: M.B.A. Gentiana Josifi MA. Gjergj Teneqexhiu

ISBN 978-99927-0-629-9

3PRMBAJTJA E LNDS

Hyrje 5

Tema 1. NJOHURI T PRGJITHSHME MBI SIPRMARRJEN 71.1. Kuptimi, funksionet e siprmarrjes dhe krkesa pr t 81.2. Karakteristikat dhe kompetencat e siprmarrjes 141.3. Lidhja e siprmarrjes me prfitimin social-ekonomik 20

Tema 2. SIPRMARRJA DHE VEPRIMTARIA NJERZORE 252.1. Aftsit siprmarrse 262.2. Lidhja midis qllimeve t siprmarrjes dhe veprimtarive njerzore 292.3. Natyra, qllimi dhe modelet e veprimtarive njerzore (ekonomike dhe joekonomike) 322.4. Rreziqet dhe dshtimet e siprmarrjes 37

Tema 3. SIPRMARRJA DHE BIZNESI 43 1. Format e siprmarrjes 45 2. Sistemi i siprmarrjes private 49 3. Faktort e prodhimit 53 4. Ndrmarrjet e vogla dhe t mesme (nvm) dhe roli i tyre n zhvillimin social-ekonomik t vendit 57 5. Format e organizimit ligjor t biznesit 61 6. Fillimi i nj biznesi t vogl 65 7. Pun praktike. Simulimi i hapjes s nj biznesi 69

Tema 4. ORGANIZIMI I BIZNESIT 73 1. Organizimi i puns n nj biznes dhe mjedisi i konkurrencs 75 2. Organizimi i puns n nj biznes dhe makromjedisi 79 3. Organizimi i brendshm i nj biznesi 83 4. Menaxhimi i nj biznesi dhe cilsia e tij 87 5. Cikli i jets s nj biznesi 91 6. Struktura vertikale e organizimit t biznesit 95 7. Struktura horizontale e organizimit t biznesit 99 8. Pun praktike 1. Simulimi i ndrtimit t strukturs organizative t nj biznesi t vogl t profilit profesional 104 9. Pun praktike 2. Simulimi i organizimit t puns s nj firme prodhimi/shrbimi t profilit profesional 105

Tema 5. TREGU DHE SJELLJA KONSUMATORE 109 1. Nocione baz t tregut 111 2. Llojet e tregut 115 3. Segmentimi i tregut 119 4. Sjellja konsumator 123 5. Procesi i blerjes 127 6. Pun praktike. Krkimi i tregjeve t synuara 132 7. Pun praktike. Ju, si konsumator 133

4Tema 6. INSTITUCIONET FINANCIARE 135 1. Institucionet financiare dhe roli i tyre n mbshtetje t biznesit 137 2. Bankat dhe shrbimet bankare 141 3. Kreditimi 145 4. Tregu i kapitaleve 149 5. Menaxhimi financiar i biznesit 153 6. Pun praktike 1. Mbledhje informacioni mbi shrbimet bankare 157 7. Pun praktike 2. Aplikimi pr nj kredi 159

Tema 7. NJOHURI PR MARKETINGUN 163 1. Marketingu. Katr P-t. Produkti 165 2. mimi n marketingun miks 170 3. Vendi dhe promovimi n marketingun miks 174 4. Plani i marketingut. Pun praktike 178 5. Pun praktike. Prezantimi i planit t marketingut 185

Tema 8. LEGJISLACIONI DHE ETIKA E BIZNESIT 1878.1. Njohuri mbi etikn e biznesit 1888.2. Kuadri ligjor i biznesit 1918.3. Autoritetet dhe institucionet e biznesit 1958.4. Kontratat, llojet dhe prmbajtja e tyre 198

Tema 9. LEGJISLACIONI I PUNS 2059.1. Legjislacioni i puns dhe rndsia e tij 2069.2. T drejtat dhe detyrimet n Kodin e puns 2089.3. Kontrata e punsimit 2129.4. Aplikimi pr pun dhe fillimi i marrdhnieve t puns 2189.5. Prfundimi i marrdhnieve t puns 221

Tema 10. LLOGARITJE T THJESHTA EKONOMIKE 225 1. Kosto dhe elementet e saj 227 2. Llogaritja e nevojave pr pajisje dhe materiale 231 3. Hartimi i preventivit t materialeve dhe llogaritja e kostos pr to 235 4. Kostot e puns 239 5. Shpenzimet operacionale 243 6. Llogaritja e kostos s njsis 247 7. Caktimi i mimit 251 8. Llogaritja e fitimit 255 9. Pasqyrat financiare t biznesit 259 10. Pun praktike 254

Tema 11. ASPEKTE T TEKNOLOGJIS S INFORMACIONIT DHE KOMUNIKIMIT (TIK) N BIZNES 269

11.1. Prdorimi i TIK-ut n biznes 27011.2. Biznesi elektronik dhe tregtia elektronike 272

5HYRJE

E rndsishme sht t mos kesh frik t kapsh shansin. T provosh, nuk sht dshtimi m i madh. Sapo gjen dika t ciln dshiron ta bsh, guxo, bje dhe bje mir!

Dihet nga t gjith se pr t jetuar duhet t fitosh para. Babai juaj, nna, vllai dhe t tjer mund t jen t angazhuar n veprimtari nprmjet t cilave ata sigurojn jetesn pr familjen. Pas mbarimit t studimeve ju do t jeni n nj udhkryq: do t prballeni me dilemn e zgjidhjes s pyetjes se far do t bni n jet. Shumica drrmuese e qenieve njerzore e drejtojn veprimtarin e tyre n drejtim t fitimit t jetess, gjenerimit t pasurive dhe prmirsimit t standardit t tyre jetsor.

Para jush shtrohen nj sr pyetjesh:

A e keni menduar ndonjher t ardhmen tuaj?Si e keni planifikuar t siguroni jetesn?Paraplqeni t keni nj pun n nj organizat apo do t donit t fillonit nj

biznes tuajin?

Ju mund t zgjidhni karriern tuaj nga dy kategori t gjera opsionesh punsim me pag apo siprmarrsi. Termi karrier nnkupton nj mundsi t vazhdueshme, gjithnj n zhvillim, gjithnj duke zgjeruar si pr rritjen dhe zhvillimin personal, ashtu edhe t biznesit. Siprmarrja mund t jet si nj opsion pr karrier n biznesin tuaj n vend t punsimit me pag.

Msuesi q jep msim n shkoll, puntori q punon n fabrik, doktori q punon n spital shtetror apo menaxheri i punsuar n nj biznes jan shembuj t njerzve t cilt jan t punsuar dhe fitojn para prmes rrogs ose pags q u jepet nga pundhnsi. Kjo mnyr e t fituarit t jetess njihet me termin punsim me pag.

Nga ana tjetr, nj tregtar, nj pronar fabrike, nj biznesmen, nj mjek q ka klinikn e tij, fitojn t holla duke nxjerr fitime pr veten nga puna e tyre. Kta jan shembuj t njerzve t cilt jan t vetpunsuar. Nse zgjedhja jote sht pr nj pun, ather ju do t punoni pr t tjert. N rast se ju zgjidhni vetpunsimin, ather do t punoni pr veten tuaj.

6Marsela Robo

Midis ktyre kategorive ka edhe nj t tret: individ t ndryshm t vetpunsuar, t cilt jo vetm krijojn pun pr veten e tyre, por gjithashtu hapin mundsi punsimi edhe pr shum t tjer. Kta mund t quhen si siprmarrs.

N kt tekst ju do t msoni m shum si pr kuptimin, rndsin dhe funksionet e siprmarrjes, ashtu edhe pr cilsit e siprmarrsit dhe aftsit q duhet t zotroj ai pr t ngritur dhe zhvilluar siprmarrje t vogla.

Marsela Robo

7NJOHURIT PRGJITHSHME MBI SIPRMARRJEN

shtjet1.1. Kuptimi i siprmarrjes, funksionet dhe

krkesa pr t1.2. Karakteristikat dhe kompetencat e siprmarrjes1.3. Lidhjaesiprmarrjesmeprfitimin

social-ekonomik1.4. Procesi i zhvillimit t siprmarrjes

ObjektivatN prfundim t ksaj teme do t jeni t aft: T shpjegoni kuptimin, funksionin dhe rndsin e siprmarrjes. T renditni funksionet, karakteristikat dhe kompetencat siprmarrse. T shpjegoni lidhjen midis siprmarrjes dhe aspektit social-ekonomik,

si dhe t prshkruani procesin e zhvillimit t siprmarrjes n ditt e sotme.

Fjal kyeSiprmarrje,siprmarrs,kompetenc,aftsi,prfitimsocial-ekonomik,punsim,vetpunsim

Tema

8Marsela Robo

1.1. Kuptimi i siprmarrjes, funksionet dhe krkesa pr t

Si u tha edhe n hyrje t ktij libri, ju keni disa mundsi zgjedhjeje pr karriern tuaj. Ju mund t zgjidhi t punoni pr t tjer dhe t paguheni me rrog, mund t vetpunsoheni dhe t paguani vetveten ose t krijoni biznesin tuaj ku t nxirrni fitim pr vete, por edhe t punsoni t tjer. N tabeln m posht jepen ndryshimet kryesore midis mnyrave pr t br karrier.

Punsimi me pag Siprmarrja

Punon pr t tjertNdjek urdhratPun rutinFitimi sht fiksuar, kurr negativ

Nuk krijon pasuriMund t zgjedhsh midis: - shrbimeve qeveritare,- sektorit publik,- sektorit privat

Shef i vetesBn planet e tuaAktivitet krijuesMund t jet negative ndonjher, n prgjithsi bilanci sht pozitivKrijon pasuri, kontribuon n GDPMund t zgjedhsh nga fusha:- e industris- e tregtis ose- e shrbimeve

Figura 1.1. Diferenca ndrmjet punsimit me pag dhe siprmarrjes

Siprmarrja sht nj nga opsionet pr karriern tuaj. N rastin kur ju do t krijoni dhe oni prpara nj siprmarrje, do t quheni siprmarrs.

Por far kuptojm me siprmarrs dhe siprmarrje?

Nj siprmarrs sht personi i cili fillon nj siprmarrje. Ai krkon ndryshimin dhe i prgjigjet atij. Ka disa prkufizime pr siprmarrsin. Kshtu p.sh, ekonomistt e shohin at si faktorin e katrt t prodhimit, s bashku me tokn e puns, fuqin puntore dhe kapitalin, ndrkoh q sociologt mendojn se ka komunitete dhe kultura t caktuara t cilat e promovojn siprmarrjen dhe n kt rast themi se kto kultura kan shum iniciativ.

T tjer akoma mendojn se siprmarrsit nuk jan gj tjetr vese shpiksit q dalin me ide t reja pr produktet, tregjet ose teknikat. Pr ta thn shum thjesht,

9BAZAT E SIPRMARRJES

nj siprmarrs sht dikush q percepton mundsi, organizon burimet e nevojshme pr ta shfrytzuar kt mundsi dhe n fund e shfrytzon at. Kompjuterat, telefonat celular, makinat larse, ATM-t e bankave, kartat e kreditit, shrbimet postare dhe shrbimet e fast food jan t gjith shembujt t ideve siprmarrse t cilat u konvertuan n produkte apo shrbime.

M posht do t rendisim disa prkufizime tipike dhe prfaqsuese t termit siprmarrs.

Origjina e fjals siprmarrs rrjedh nga frngjishtja entrependre q ka kuptimin e dikujt q ndrmerr dika ose i cili sht nj shko ndrmjet.

Riard Kantilon (Richard Cantillon), (viti 1725): Siprmarrsi sht nj person q paguan nj mim t caktuar pr nj produkt pr ta rishitur at me nj mim t pasigurt, duke marr n kt mnyr vendime pr sigurimin dhe prdorimin e burimeve e pr pasoj duke pranuar edhe rrezikun e siprmarrjes.

J.B. Thuaj (viti 1803): Siprmarrsi sht nj agjent ekonomik q bashkon t gjitha mjetet e prodhimit tokn e dikujt, forcn puntore t dikujt tjetr dhe kapitalin prsri t dikujt tjetr dhe n kt mnyr prodhon nj produkt. Nga shitja e produktit n treg ai paguan qiran e toks, pagat e puntorve, interesin mbi kapitalin dhe ajo q mbetet sht fitimi i tij. Ai i transferon burimet ekonomike nga nj zon me produktivitet t ult n nj zon me produktivitet m t lart dhe t ardhura m t mdha.

Shumpiter (Schumpeter), (viti 1934): Sipas tij, siprmarrsit jan shpiksit t cilt prishin nj proces t qndrimit n vendnumro t produkteve dhe shrbimeve ekzistuese dhe e prdorin at pr t ngritur produkte dhe shrbime t reja.

Dejvid Mac Klilend (David McClleland), (viti 1961): Siprmarrsi sht nj person me krkesa t mdha pr arritur dika, sht mjaft energjik dhe barts i rrezikut.

Piter Druker (Peter Drucker), (viti 1964): Siprmarrsi sht n krkim t ndryshimit, i prgjigjet atij dhe shfrytzon mundsit. Shpikja sht nj mjet i veant pr nj siprmarrs n mnyr q prmes nj siprmarrjeje efektive ai t konvertoj nj burim n nj burim tjetr.

Kilby (viti 1971): Thekson rolin e nj siprmarrsi imitues i cili nuk shpik vet, por imiton teknologji t shpikura nga t tjert. Ai thot se siprmarrsit jan shum t rndsishm n ekonomit n zhvillim.

Albert Shapiro (Albert Shapero), (viti 1975): Siprmarrsi merr iniciativn, pranon rrezikun e dshtimit dhe ka nj lokus t brendshm t kontrollit (vetkontroll) t zhvilluar.

Kuptimi i termit siprmarrje dhe funksionet e saj

N literaturn e cila prshkruan proceset e biznesit mund t gjenden shum prkufizime t siprmarrjes. Prkufizimi m i hershm i siprmarrjes, q daton nga shekulli i tetmbdhjet, fokusohej n prshkrimin e saj si nj proces ekonomik i cili

10

Marsela Robo

mban rrezikun e blerjes me mime t caktuara dhe t shitjes me mime t pasigurta. M von, termi zgjerohet duke e prfshir konceptin e siprmarrjes te faktort e prodhimit dhe duke i br kshtu nga tre n katr t till (toka, puna, kapitali dhe siprmarrja). Ky prkufizim i oi t tjert n pyetjen nse siprmarrja kishte ndonj funksion unik apo ajo ishte thjesht nj form e menaxhimit. Koht e fundit, n prcaktimin e siprmarrjes u shtua koncepti i inovacionit. Shpikjet dhe risit mund t lulzojn n shum kategori: risi procesi, risi e tregut, risi produkti, risi faktori dhe risi organizative. Prkufizimet m t fundit e kan prshkruar siprmarrjen si prfshirje n krijimin e ndrmarrjeve t reja, ndrsa siprmarrsin si themelues.

Siprmarrja mund t prshkruhet si proces i veprimit q nj siprmarrs ndrmerr pr t krijuar ndrmarrjen e tij. Siprmarrja sht nj veprimtari krijuese. Ajo sht aftsia pr t krijuar dhe pr t ndrtuar dika praktikisht nga hii; sht aftsia pr t nuhatur mundsi atje ku t tjert shohin kontradikta, kaos dhe konfuzion. Siprmarrja ka t bj me aftsin dhe gatishmrin pr t marr prsipr projektimin, organizimin dhe menaxhimin e nj veprimtarie t frytshme, pavarsisht rreziqeve t mundshme, me qllim fitimin.

N ekonomi, siprmarrja sht konsideruar si nj faktor prodhimi, krahas faktorve t tjer q jan toka, puna, burimet natyrore dhe kapitali. Pra, ajo prbhet nga veprimtari t shumta t cilat prfshijn krijimin, konceptimin dhe drejtimin e nj ndrmarrjeje.

Siprmarrja si kompetenc kye prfshin krijueshmrin, inovacionin dhe marrjen e rrezikut si dhe aftsin pr t planifikuar dhe menaxhuar projekte me qllim arritjen e objektivave.

Siprmarrja sht disiplina e cila ka nj baz teorike t njohurive. Ajo sht rezultat kompleks i faktorve social-ekonomik, psikologjik, teknologjik, ligjor dhe t tjera. Siprmarrja sht nj proces dinamik dhe i rrezikshm. Ajo prfshin nj shkrirje t kapitalit, t teknologjis dhe t talentit t njeriut. Siprmarrja sht njsoj e zbatueshme si pr bizneset e mdha, ashtu edhe ato t vogla; si pr aktivitetet ekonomike, ashtu edhe ato joekonomike. Siprmarrje t ndryshme mund t ken disa tipare t prbashkta, por secila prej tyre patjetr do t ket disa karakteristika t ndryshme dhe unike. Siprmarrja sht nj proces. Ajo nuk sht kombinim i disa ngjarjeve t rastit, ajo sht krkim i qllimshm dhe i organizuar pr ndryshim, i kryer pas analizave sistematike t mundsive n nj mjedis. Siprmarrja sht filozofi, sht mnyra se si dikush mendon dhe vepron dhe pr kt arsye ajo mund t ekzistoj n do fush t jets: t biznesit ose t qeverisjes, n fushn e arsimit, t shkencs dhe t teknologjis, zbutjen e varfris apo fardo tjetr.

Funksionet e siprmarrjes

Disa nga funksionet kryesore t siprmarrjes jan:

1. Identifikimi i mundsive siprmarrse. Ka shum mundsi n botn e biznesit. Kto jan t bazuara n nevojat themelore t njeriut, si: ushqimi, veshja, arsimimi

11

BAZAT E SIPRMARRJES

etj., t cilat jan vazhdimisht n ndryshim. Kto mundsi nuk realizohen nga njeriu i zakonshm, por nga siprmarrs shqisat e t cilve jan m t zhvilluara se t tjert. Pra, nj siprmarrs duhet ti mbaj syt dhe vesht hapur dhe t jet vazhdimisht n krkim, t jet krijues, me imagjinat dhe novator.

2. Kthimi i ideve n vepra. Siprmarrsi duhet t jet n gjendje pr t kthyer idet e tij n realitet. Ai mbledh informacion n lidhje me idet, produktet, praktikat q i prshtaten krkess n treg. Hapa t mtejshm jan marr pr t arritur qllimet n dritn e t dhnave t mbledhura.

3. Studimi i fizibilitetit. sht nj studim paraprak q ndrmerret pr t kuptuar dhe pr t vrtetuar nse idet q ju keni pr nj biznes apo projekt mund t realizohen n praktik dhe, nse po, a do t jet ky biznes fitimprurs. Pra, studimi i fizibilitetit shrben pr t gjykuar mbi mundsit e ngritjes s nj biznesi, si dhe leverdisshmrin e tij. Nprmjet tij i jepet prgjigje pyetjes: Ia vlen apo jo t investohet pr biznesin n fjal? Aty bhet nj analiz e t gjitha aspekteve t biznesit, faktorve t jashtm q ndikojn mbi t, si edhe faktorve t brendshm. Nse rezultati i studimit t fizibilitetit sht i favorshm, ather kompanis ia vlen q t vazhdoj me investimin pr kt biznes. Nse jo, ather nuk duhet harxhuar koh dhe nuk duhet rrezikuar pr t investuar n nj biznes q ka m tepr mundsi t prftoj humbje sesa fitim.

4. Sigurimi i burimeve. Siprmarrsi ka nevoj pr burime t ndryshme: para, materiale dhe njerz, pr drejtimin e ndrmarrjes me sukses. Funksioni thelbsor i nj siprmarrsi sht q t siguroj gatishmrin dhe ekzistencn e t gjitha ktyre burimeve.

5. Ngritja e siprmarrjes. Pr ngritjen e nj siprmarrjeje, siprmarrsi ka nevoj t prmbush disa formalitete ligjore. Gjithashtu ai prpiqet pr t gjetur nj vend t prshtatshm, pr t dizenjuar lokalet, pr t instaluar makineri dhe bn shum gjra t tjera.

6. Menaxhimi i ndrmarrjes. Siprmarrsi ka nj funksion t rndsishm: t drejtoj ndrmarrjen. Ai menaxhon njerzit, materialet, financat dhe organizon prodhimin e mallrave dhe shrbimeve. Vetm nj organizat q menaxhohet si duhet jep rezultatet e dshiruara.

7. Rritja dhe zhvillimi. Pasi ndrmarrja arrin rezultatet e dshiruara, siprmarrsi ka pr t shqyrtuar nj gol tjetr m t lart pr rritjen e saj t duhur dhe t zhvillimit.

Siprmarrsi nuk sht i knaqur vetm me arritjen e nj qllimi t caktuar, por ai vazhdimisht prpiqet t arrij prsosmrin.

12

Marsela Robo

Kontrolloni veten

Plotsoni fjalit:

Opsionet pr karrier jan: 1 ______________ 2 ______________ 3 ______________

Quhet punsim me pages kur ____________________________________________

Quhet vetpunsim kur __________________________________________________

Siprmarrja dallon nga biznesi i thjesht nga ________________________________

Fjalt kye

Identifikoni 6 fjal kye t prdorura n kt msim

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

Kontrolloni progresin tuaj

Jepni dy shembuj pr secilin:

Shrbime qeveritare ______________________________________________________

________________________________________________________________________

Sektori publik ___________________________________________________________

________________________________________________________________________

Sektori privat ___________________________________________________________

_________________________________________________________________________

Industria ________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

Tregtia dhe shrbimet _____________________________________________________

_________________________________________________________________________

13

BAZAT E SIPRMARRJES

Kontrolloni progresin tuaj

Identifikoni 3 ide siprmarrse

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

14

Marsela Robo

1.2. Karakteristikat dhe kompetencat e siprmarrjes

Thn me nj fjali, siprmarrja i referohet aftsis s nj individi pr t kthyer idet n veprime konkrete. Ajo prfshin krijimtarin, novacionin dhe marrjen prsipr t rrezikut t llogaritur, si dhe aftsin pr t planifikuar dhe pr t menaxhuar projektet n mnyr q t arrihen objektivat e vendosur. Kjo mbshtet t gjith veprimtarin e prditshme si n shtpi, ashtu dhe n shoqri, i bn punonjsit m t vetdijshm pr kontekstin e puns s tyre dhe m t aft pr ti shfrytzuar m mir mundsit e tyre dhe siguron nj bazament t fort pr siprmarrsit pr t krijuar dhe uar prpara nj aktivitet social ose tregtar.

Ekzistojn dy koncepte pr siprmarrjen:

- Koncepti i ngusht i siprmarrjes si aftsi pr t filluar dhe uar prpara nj biznes.

- Koncepti m i gjer i siprmarrjes si aftsi komplekse pr t ndrmarr iniciativa, pr tu prballur me rreziqet dhe pr t arritur suksesin gjat jets.

E rndsishme sht t kuptohet q siprmarrja nuk sht vetm nj kategori ekonomike dhe nuk duhet t lidhet vetm me temn e themelimit t ekzistencs. T menduarit dhe t vepruarit siprmarrs vrehet n t gjith sistemin funksional t shoqris q nga ekonomia, feja, shkenca, politika, edukimi e deri te sporti. do individ, n baz t aftsive q ka, mund t jet siprmarrs n nj fush t caktuar. Edhe n veprimtarin ton t prditshme ne t gjith jemi nga pak siprmarrs. Por siprmarrsit e mirfillt, ata t cilt guxojn dhe realizojn vepra t mdha, kan disa aftsi m t spikatura q i dallojn nga njerzit e zakonshm. Kto jan t ashtuquajturat aftsi siprmarrse. Gama e gjer e aftsive q shihen si siprmarrse dhe q jan t dobishme pr siprmarrsit, prfshin si tiparet (cilsit) personale, ashtu edhe aftsit e fituara. Siprmarrja sht prpjekja pr identifikimin e mundsive t tregut, rregullimin e burimeve pr t sjell nj ide t re n nj situat praktike dhe investimin e ktyre burimeve pr t arritur prfitime afatgjata.

Duke veuar karakteristikat kryesore t siprmarrjes, do t thoshim se siprmarrja sht:

* Veprimtari krijuese: prfshin risin e produkteve dhe teknikave duke mbajtur parasysh krkesat e tregut;

15

BAZAT E SIPRMARRJES

* Proces dinamik: mban parasysh ndryshimin e mjedisit t jashtm;

* Aktivitet i qllimshm: i destinuar pr t sjell fitime ose ndryshime n treg;

* Mbartse e rrezikut: vendimet siprmarrse jan t mdha dhe nuk mund t rikthehen leht dhe t prfshijn pjes t madhe t investimeve.

Kompetencat e siprmarrjes

N dhjetvjearin e fundit, siprmarrja dhe sjelljet siprmarrse kan qen dhe vazhdojn t jen objektiva t rndsishm pr arsimin dhe politikat e t msuarit gjat gjith jets si n Bashkimin Europian (BE) n trsi, ashtu edhe n shtetet antare n veanti. Ajo shihet si burim i fleksibilitetit dhe si risi, si krijuese e vendeve t puns pr ekonomin dhe, n t njjtn koh, si mundsi interesante pr zhvillimin dhe mirqenien ose begatin individuale dhe qytetarin.

Po cilat jan ato q quhen kompetenca siprmarrse?

N literaturn pr karakteristikat dhe kompetencat e nj siprmarrsi mund t veohen tri t tilla kryesore:

aftsit siprmarrse kye, siprmarrsi si menaxher, siprmarrsi si siprmarrs.

Aftsit siprmarrse kye

Siprmarrja sht par shpesh si mnyr jetese. Pjesa m e madhe e autorve (n literaturn e siprmarrjes) fokusohen n karakteristikat dhe cilsit e nj personi siprmarrs. Zhvillimi i nj fryme siprmarrse sht par shpesh si kriter kryesor dhe i rndsishm, q ndikon n vendimin pr tu br siprmarrs dhe q ky siprmarrs t jet i suksesshm n kt fush.

Si cilsi t siprmarrjes mund t rendisim motivimin, nevojn pr autonomi dhe pavarsi, krijimtarin dhe origjinalitetin, marrjen e iniciativs, marrjen prsipr t rrezikut, krkimin e mundsive, paraqitjen e qllimeve sfiduese, vetbesimin, kontrollin e brendshm dhe durimin. Kto cilsi mund t quhen edhe aftsi siprmarrse kryesore (kye). Kto aftsi kryesore, jo vetm jan t zbatueshme n nj gam t gjer t aktiviteteve siprmarrse, por ato duhet t jen edhe t konkretizuara, pra t vihen n veprim. Gjithashtu, sht e rndsishme t bhet dallimi midis aftsive siprmarrse q ndihmojn n ideimin dhe realizimin e nj siprmarrjeje t ndershme, nga aftsit pr t mashtruar. P.sh, aftsia pr t studiuar tregun dhe pr t kapur mundsin m t mir pr t hyr fuqishm n t, me qllim sigurimin e fitimit, sht aftsi siprmarrse. Ndryshe nga kjo, mashtrimi me shifrat, taksat, tatimet, fitimin etj. (i ashtuquajturi kontabiliteti krijues), me qllim fshehjen e realitetit t biznesit, nuk sht aftsi siprmarrse.

16

Marsela Robo

Autor t ndryshm, t cilt jan marr me studimin e siprmarrjes, theksojn q siprmarrsit kan nj fiksim t vrtet ndaj pushtetit dhe nj nevoj t fort pr t mbajtur gjithka nn kontroll, dshir pr pavarsi dhe etje pr sukses. Ata e urrejn autoritetin, por kan, n kundrshtim me mendimin e prgjithshm, vetm nj dshir t kufizuar pr t ndrmarr rreziqe, pasi ata jan persona q llogaritin gjithka, madje m tepr edhe se individt q luajn bixhoz. Nevoja pr llojin e siprmarrsit udhheqs vizionar dhe t fort ndihet m shum si kur fillohet nj aktivitet siprmarrs, ashtu edhe n periudhat e ndryshimeve t mdha.

Shpesh lidhjet midis siprmarrjes dhe punsimit shikohen si shum t ngushta. T dyja jan karakterizuar nga nj theks mbi fleksibilitetin, kreativitetin, zgjidhjen e problemeve etj. dhe jan par shpesh si nj zhvillim i mtejshm prgjat linjave t njjta (pr shembull, si vetpunsimi). Por duhet br nj dallim midis siprmarrjes s vrtet (duke filluar nj biznes) me siprmarrjen n pun ose punsimin (ndoshta duke vendosur n mes vetpunsimin). Dallimet bhen t dukshme pikrisht n ndryshimin q ekziston midisi funksionit t siprmarrsit si menaxher dhe funksionit t tij si drejtues i nj biznesi. Edhe pse kompetencat kye ndonjher shihen si tipare t personalitetit (ju jeni nj siprmarrs i lindur), shum prej ktyre aftsive mund edhe t zhvillohen gjat jets.

Siprmarrsi si menaxher

Kompetenca e dyt kryesore ka t bj me rolet e siprmarrsit si menaxher: planifikimin, organizimin, menaxhimin financiar, udhheqjen dhe kontrollin. N shum raste, analizat prqendrohen n aftsit pr menaxhimin e nj ndrmarrjeje.

Dallohen gjasht lloje aftsish t siprmarrsit si menaxher: menaxhimi operacional, menaxhimi i personelit dhe organizimi, administrimi financiar, menaxhimi i marketingut, menaxhimi financiar dhe hartimi i nj plan biznesi.

Krahas funksioneve tradicionale, t tilla si: planifikimi, organizimi, udhheqja dhe kontrolli, nj biznes i vogl prballet me sfida t reja t menaxhimit. Kjo gj bhet m e theksuar n rastin e rrjeteve kombtare dhe ndrkombtare t bizneseve, kur nj siprmarrje luan rolin e nj nnkontraktori furnizues ose ka ekskluzivitetin e nj korporate t madhe. N mnyr q t jen t aft t operojn me sukses n strukturat e reja t biznesit dhe n rrjetet e lidhura me to, siprmarrsi-menaxher i biznesit modern duhet t zhvilloj edhe kompetenca t reja si jan: t pasurit e nj perspektive ndrkombtare dhe vzhgimi i ndrlikimeve t mundshme, mundsive dhe rreziqeve n nj mjedis biznesi global; t kuptuarit e zinxhirit rrethues t prodhimit dhe rrjetit t siprmarrjeve ose sinjalet e ndryshimeve t tregut dhe tendencave m t reja teknike.

Siprmarrsi si drejtues biznesi

Kompetenca e fundit siprmarrse dhe m interesantja prqendrohet n mnyr m t qart n rolin e siprmarrsit si drejtues biznesi. Pr t filluar me sukses nj

17

BAZAT E SIPRMARRJES

siprmarrje, pr ta drejtuar at n treg dhe pr t siguruar mbijetesn dhe rritjen e saj, nevojiten kompetencat e duhura siprmarrse. Kjo kompetenc ka t bj me performancn individuale t profesionistve, qofshin kta siprmarrs ose t punsuar. Ajo tregon gamn e plot t problemeve profesionale apo siprmarrse q profesionistt ose siprmarrsit duhet t prballojn dhe t zgjidhin. Nj siprmarrs kompetent duhet t jet n gjendje t prdor njohurit, qndrimet dhe aftsit n mnyr t till q t jet n gjendje t merret n mnyr efektive me detyrat, problemet, dilemat dhe mosmarrveshjet, q rrjedhin, pr shembull, nga konkurrenca e fort apo krkesat n ndryshim t konsumatorve.

Sipas Konsorciumit Ndrkombtar pr Arsim pr Siprmarrsi mund t veohen katr kompetenca t tilla:

Kompetenca e par e rndsishme sht aftsia pr t njohur dhe pr t analizuar mundsit e tregut. Ajo prbhet nga nj kombinim i veant i trajtimit t rrezikut, prmbajtjes dhe tregut. Siprmarrsit duhet t prcaktojn riskun si nj mundsi pr t prdorur ekspertizn e tyre, m tepr sesa si nj arsye e mundshme pr dshtim. Ata mund t gjejn mundsit n krkim t mnyrave m t mira pr t kryer nj pun prmes shpikjeve, shrbimeve dhe qasjeve t reja ose prmes eksplorimit t nj segmenti t caktuar t popullsis, e cila mund t prgjigjet pr nj prej produkteve t reja, duke vn n shnjestr mnyrn e jetess ose nevojat, duke dhn nj produkt ose shrbim m t lir sesa ai q sht aktualisht n dispozicion, duke aplikuar nj teknologji t re pr t zgjidhur problemet e konsumatorve n mnyra t ndryshme ose pr t gjetur nj vendndodhje t biznesit i cili sht m i prshtatshm pr konsumatort.

Kompetenca e dyt sht aftsia pr t komunikuar, pr t identifikuar mendrisht, pr t bindur dhe pr t diskutuar me konsumatort, klientt, furnizuesit e shrbimit, konkurrentt, ofruesit dhe aktort e tjer n mjedisin e biznesit, duke kuptuar m mir nevojat, pritshmrit, kufizimet dhe krkesat t tyre. Nj siprmarrs duhet t veproj me prgjegjsi ndaj mjedisit social q e rrethon dhe komunitetit.

Kompetenca e tret sht krijimi i lidhjeve, aftsia pr t themeluar lidhje me persona dhe aktor t tjer t biznesit, pr t msuar n mnyr t ndrsjell, krijimi i siprmarrjeve bashkpunuese dhe veprimtarive t tjera t prbashkta, q synojn arritjen e objektivave t prbashkt. Siprmarrsit kan komunitetin e tyre ku operojn (Gielen e t tjer, 2003). Nj pik thelbsore sht zhvillimi i orientimit global dhe i konceptimit pr botn si nj fush potenciale e puns dhe e ndikimit n biznes (Gibb, 1998). Sipas Gib, siprmarrsit do t ballafaqohen (n nivelin e shoqris) me zhvillime t tilla si: zgjerimi i tregun ndrkombtar, konkurrenca n rritje, zgjerimi i teknologjis s komunikimit, ndrkombtarizimi i standardeve t cilsis, nj gam m e gjer dhe me shtrirje t ndrlikuara e teknologjive t procesit t puns, nevoja e konsumatorit pr m tepr diferencim, risi, shrbimet dhe vler t shtuar dhe nj ndikim t fort n tregtin ndrkombtare nga nj numr i kufizuar i korporatave.

18

Marsela Robo

Kompetenca e katrt, sipas Gib (1998), integron aftsit kye t siprmarrjes me aftsin thelbsore pr tu marr me botn e vrtet t siprmarrjes. Siprmarrsit duhet t jen n gjendje t jetojn me pasigurin e prditshme dhe madje edhe ta shijojn kt situat. Nj siprmarrs duhet t zhvilloj sjellje dhe karakteristika siprmarrse personale, t ndrveproj me biznesin dhe t msoj prej prvojave m t mira t t brit biznes (qarkullimi i njohurive t mbshtetura n rrjetet personale dhe internet/email). Nj seri e mtejshme kompetencash sht e lidhur me zhvillimin e organizatave siprmarrse dhe t t msuarit, menaxhimin e biznesit dhe nj orientim strategjik fleksibl.

N nivel organizate, siprmarrsit duhet t merren m shpesh me m shum prgjegjsi dhe pasiguri si rezultat i ristrukturimit, zvoglimit dhe decentralizimit t organizatave. Sfida m e madhe sht menaxhimi i palve t interesuara n nivel kombtar dhe ndrkombtar, n kombinim me nj shkall t lart pasigurie dhe paparashikueshmrie. N krye t organizatave t biznesit, ata duhet t marrin parasysh rritjen e numrit t bizneseve t vogla dhe t mesme dhe, me konfigurimin e ri t aftsive t specializuara dhe shrbimeve, ata duhet t jen m konkurrues, duke hapur, n t njjtn koh, mundsi t reja.

Sipas Tolentino (1998), kjo sht arsyeja pse krijimi i nj ekipi sht aq i rndsishm pr nj siprmarrs fillestar. Delegimi i prgjegjsive te nj ekip punonjsish apo edhe kshilltarsh t jashtm i mundson siprmarrsit t prqendrohet n kompetencat e tij baz, por gjithashtu hap rrugt pr t prmirsuar frytshmrin dhe gjenerimin e ideve krijuese n procesin e menaxhimit.

Kontrolloni progresin tuaj

Cilat nga pohimet e mposhtme jan t vrteta dhe cilat jan t rreme?

(i) Siprmarrsi ndrmerr rreziqe n konvertimin e ideve n vepra.

(ii) Siprmarrsit n vetvete jan lojtar bixhozi.

(iii) Siprmarrsi prpiqet vazhdimisht pr prsosmri.

(iv) Siprmarrsit nuk lindin, por bhen t till.

(v) Siprmarrsi gjeneron punsim pr t tjert.

(vi) Siprmarrsi sht person i pavarur.

Shkruani dy fjali me fjalt tuaja pr secilin nga kto koncepte:

a) Studimi i fizibilitetit

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

19

BAZAT E SIPRMARRJES

b) Sigurimi i burimeve

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

Plotsoni fjalin:

Kompetencat siprmarrse jan ____________________________________________

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

20

Marsela Robo

1.3. Lidhjaesiprmarrjesmeprfitimin social-ekonomik

N vitin 1890, Alfred Marshall ishte i pari q njohu zyrtarisht rndsin e siprmarrjes si nj faktor prodhimi. N traktatin t tij t famshm Parimet e ekonomis, Marshall pohon se ka riformuluar katr faktort e prodhimit t cilt deri ather ishin: toka, puna, kapitali dhe organizimi, duke zvendsuar kt t fundit me siprmarrjen. Sipas tij, organizimi sht

faktori koordinues, i cili i mbledh faktort e tjer s bashku, dhe Marshall besonte se siprmarrja sht elementi shtyts i organizimit. Nprmjet nj organizimi krijues, siprmarrsit krijojn mallra t rinj ose prmirsojn planin e prodhimit t nj malli t vjetr. N mnyr q ta bjn kt, siprmarrsit duhet t ken nj kuptim t plot pr industrit e tyre dhe duhet t jen udhheqsit e natyrshm.

Siprmarrja kontribuon n trsin e pasuris shoqrore, duke krijuar tregje t reja, industri t reja, teknologji t reja, forma t reja institucionale, vende t reja pune dhe rritje neto t produktivitetit real. Punt e krijuara prmes aktiviteteve t siprmarrjes ojn drejtprdrejt n shprndarjen e barabart t t ardhurave dhe kjo arrin kulmin n arritjen e standardeve m t larta t jetess pr popullsin. N kt mnyr do t rriten gjithashtu edhe burimet n dispozicion t qeverisjes. Kshtu, ato do t mundsojn q siprmarrja t ofroj shrbime sociale, si spitalet dhe shkollat, zhvillimin e infrastrukturs dhe t ruaj ligjin dhe rendin.

Kapitalizmi, sistemi i iniciativs s lir private, sht i ngritur mbi parimin themelor se konkurrenca midis firmave do tu shrbej me mir plotsimit t nevojave t shoqris. N ekonomin e tregut, sistemi i siprmarrjes private ka arritur rezultate t paparashikueshme n rritjen e mirqenies ekonomiko-sociale t njerzve. Nprmjet siprmarrjes realizohen t drejtat themelore t njeriut, t cilat jan: prona private, fitimi, liria e zgjedhjes dhe konkurrenca.

Prfitimet social-ekonomike nga siprmarrja jan:

1. Siprmarrja krijon punsim.Ekzistenca e aktiviteteve t biznesit ndikon te punsimi. Bizneset e themeluara kan nevoj pr njerz q t punojn pr ta.

2. Siprmarrja prmirson cilsin e jets.Njerzit kan nevoj t punojn pr t mbijetuar, pr t plotsuar nevojat e tyre dhe pr t knaqur dshirat e tyre.

21

BAZAT E SIPRMARRJES

3. Siprmarrja kontribuon pr nj shprndarje m t barabart t t ardhurave.Sa m shum aktivitete siprmarrse t ket n nj zon t caktuar, sidomos n fshatra, aq m shum banort e ktyre zonave kan mundsi t punsohen aty duke shmangur kshtu largimin e tyre n vende t tjera.

4. Siprmarrja prdor burimet.Ne mund t prdorim, ti prpunojm dhe ti shndrrojm burimet tona natyrore pr gjra m t dobishme.

5. Siprmarrja sjell prfitimet sociale prmes qeverisjes.Burimet e mbledhura nga qeveria kthehen prsri n dobi t njerzve n formn e shrbimeve, projekteve t infrastrukturs, objekteve shkollore dhe ruajtjes s rendit dhe qetsis.

Prmbledhje e kreut 1

FJALOR

Siprmarrs: Siprmarrs sht individi i cili fillon nj siprmarrje. do individ q siguron t ardhurat n formn e biznesit, kontraktimit apo aktivitetit t lir.

Siprmarrje: - Procesi i veprimit q nj siprmarrs ndrmerr pr t krijuar ndrmarrjen e tij. Aftsia e nj individi pr t kthyer idet n veprime konkrete. Ajo prfshin krijimtarin, novacionin dhe marrjen prsipr t rrezikut t llogaritur, si dhe aftsin pr t planifikuar dhe menaxhuar projektet n mnyr q t arrihen objektivat e vendosur.

- Pothuajse do biznes apo organizat mund t quhet siprmarrje, mundsisht e drejtuar nga nj siprmarrs.

Edukimi pr siprmarrsi: Koncepti i t msuarit pr siprmarrsi konsiston n t gjitha format e edukimit dhe trajnimit, formale dhe joformale, t cilat kontribuojn pr krijimin e shpirtit dhe sjelljes siprmarrse me ose pa objektiva ekonomik.

Kompetenca e siprmarrjes: Njohuri, aftsi dhe sjellje siprmarrse

Vetpunsim: I vetpunsuar sht ai individ i cili ka nj pun apo nj aktivitet, m vete apo me nj grup t vogl njerzish, me ose pa punonjs me rrog.

Shpiks: Individi q krijon dika t re, nj produkt, nj treg apo teknik.

ATM (Automatic Teller Machine): Bankomat pr trheqjen e parave me kart.

Lokusi i kontrollit: Shkalla n t ciln nj individ mund t ndikoj n jetn dhe veprimtarin e tij. Nj siprmarrs beson se ai personalisht sht prgjegjs pr suksesin apo dshtimin dhe jo faktort e jashtm si p.sh. fati apo t tjer.

Fizibiliteti: kryerje/realizueshmri/plotsueshmri

Studimi i fizibilitetit: sht nj studim paraprak q ndrmerret pr t kuptuar dhe pr t vrtetuar nse idet q ju keni pr nj biznes apo projekt mund t realizohen n praktik dhe, nse po, a do t jet ky biznes fitimprurs. Pra studimi i fizibilitetit shrben pr t gjykuar mbi mundsit e ngritjes s nj biznesi, si dhe leverdishmrin e tij. Nprmjet tij i jepet prgjigje pyetjes: Ia vlen apo jo t investohet pr biznesin n fjal? Aty bhet nj analiz e t gjitha aspekteve t biznesit, faktorve t jashtm q ndikojn mbi t, si dhe faktorve t brendshm. Nse rezultati i studimit t fizibilitetit sht i favorshm, ather kompanis ia vlen q t vazhdoj me investimin pr kt biznes. Nse jo, ather nuk duhet harxhuar koh dhe nuk duhet rrezikuar pr t investuar n nj biznes q ka m tepr mundsi t sjell humbje sesa fitim.

Marsela Robo

22

Kompetenca: Aftsia e individit pr t demonstruar prmbushjen e nj detyre n nj kontekst t dhn.

Kompetenca profesionale: Trsia e njohurive (Nj), shprehive (Sh) dhe qndrimeve (Q) q demonstron nj individ gjat prmbushjes s detyrave t puns sipas standardeve t krkuara, n kushte t caktuara.

Aftsi: Fuqia ose kapaciteti i nj individi pr t vepruar fizikisht, mendrisht, ligjrisht, moralisht, financiarisht.

Pyetje pr vetvlersim1. Shpjegoni dallimin midis punsimit me pag, vetpunsimit dhe siprmarrjes.

2. Diskutoni funksionet kryesore t siprmarrjes.

3. Shpjegoni rolin e siprmarrjes n zhvillimin social ekonomik.

4. Siprmarrsit nuk lindin, por bhen t till! Komento rreth ksaj.

IntervistaIntervistoni nj siprmarrs t suksesshm nga drejtimi/profili juaj profesional. Krkojini atij/asaj t zgjedh dhe t diskutoj pes cilsit siprmarrse q ai/ajo beson se e kan ndihmuar t bhet nj siprmarrs/siprmarrse i suksesshm/e suksesshme.

Veprimtari praktikedo nxns zgjedh nj siprmarrs nga historia njerzore (mundsisht nga fusha q lidhen me drejtimin/profilin tuaj profesional) dhe bn nj krkim shkencor rreth tij duke prdorur si udhzues pyetjet e mposhtme, pr t zbuluar se far e oi drejt suksesit kt siprmarrs apo shpiks. Prdorni internetin dhe bibliotekn pr t gjetur nj informacion t prgjithshm mbi siprmarrsin e zgjedhur dhe prqendrohuni te pyetjet e mposhtme:

1. far siprmarrjeje/biznesi e bri kt person t famshm?

2. far dshtimi iu desh t prballonte ky person n ndrtimin e mundsis s biznesit?

3. far po ndodhte n Amerik n kohn q zhvillonte aktivitetin ky siprmarrs?

4. Cilat jan cilsit personale q e ndihmuan at t bhet i suksesshm?

5. Cili ishte formimi (arsimimi dhe prvojat) e personit q kontribuoi n mundsit e tij/e saj?

6. A mund t jet ky person nj model pr nxnsit e sotm? Pse?

BAZAT E SIPRMARRJES

23

Zgjidhni siprmarrsin tuaj t preferuar nga lista e mposhtme dhe zhvilloni krkimin pr t sipas udhzimeve t msiprme:

William Durant, General MotorsJohn Fitch and Robert Fulton, shpiksit e

anijes me avull

Thomas Alva Edison, shpiks (llamba elektrike)

John Mauchly and Presper Eckert, UNIVAC (Universal Computeric Automatik) - kompjuteri i par komercial i prodhuar n Shtetet e Bashkuara t Ameriks

Charles Goodyear, vullkanizimi i gomaveElias Howe and Isaac Singer, makina

qepseLevi Strauss, Levi Strauss & Co.Bill Gates and Paul Allen, MicrosoftDave Thomas, fast food WendySamuel Colt, pistoleta me mulliAndrew Carnegie, procesi tungsten i

elikut

Henry John Kaiser industrialist, ndrtues anijesh

Joseph Engelberger babai i robotiksSteve Jobs (1955-2011) - shpiks dhe

krijues i kompjuterit personal, Ipod, Iphone dhe Ipad

Henry Ford, Kompania e makinave Ford Motor

Johann Philipp Reis and Alexander Graham Bell, telefoni

Benjamin Franklin, shpiks dhe botuesGeorge Washington Carver, shkenctar

dhe shpiks i gjalpit t kikirikut

Herman Hollerith/Thomas J Watson, IBM

Steve Jobs/Steve Wozniak, Apple Orville and Wilbur Wright, aeroplaniGail Borden, qumshti i kondensuarRowland Hussey Macy Shits me

pakicWallace C Abbott, Laboratort Abbott Eugene McDermott, Texas InstrumentsKing Gillette, Kompania Gillette (brisqet)Eli Whitney, makina zhveshse e

pambukut

Charles Darrow, krijuesi i lojs MonopoliGeorge Eastman, aparatet fotografike

KodakWally Amos, Biskotat e famshme Amos

Marsela Robo

24

25

ObjektivatN prfundim t ksaj teme do t jeni t aft:T renditni aftsit kryesore t nj siprmarrsi.T shpjegoni lidhjen midis siprmarrjes dhe veprimtaris njerzore n aspektin

ekonomik dhe joekonomik.T tregoni me shembuj konkret t modele t veprimtarive njerzore.T analizoni shkaqet e dshtimeve t siprmarrjes.

SIPRMARRJADHE VEPRIMTARIANJERZORE

shtjet2.1. Aftsit siprmarrse2.2. Lidhja midis qllimeve t siprmarrjes dhe

veprimtarive njerzore2.3. Natyra, qllimi dhe modelet e veprimtarive

njerzore 2.4 Rreziqet dhe dshtimet e siprmarrjes

Tema

26

Marsela Robo

2.1. Aftsit siprmarrse

Nga sa tham m sipr, siprmarrsi sht individi i cili krkon mundsi, ndrmerr iniciativa bazuar n rrezik dhe nprmjet siprmarrjeve t reja vendos se si t prdor burimet n mnyr sa m efektive. Ai sht i udhhequr nga nevoja pr arritje dhe jo gjithmon motivohet nga fitimi, por e prdor fitimin si mas t suksesit.

Nse nga njra an siprmarrja mund t emrtohet si shpirt siprmarrs ose siprmarrje (me shpirtin siprmarrs kuptohet nj qndrim q njeh dhe organizon shanset), nga ana tjetr, edukimi siprmarrs thekson komponentin edukues, d.m.th.

arsimimin e nj tipi siprmarrs ose t t msuarit pr siprmarrje. Pra, siprmarrja mund t msohet q n bankat e shkolls. Koncepti i edukimit siprmarrs (Entrepreneurship Education) vjen nga SHBA-ja, ku edhe sht zhvilluar m tej si koncept. Edukimi pr siprmarrsi nuk duhet t ngatrrohet me studimin e mirfillt t biznesit dhe t ekonomis, pasi qllimi i edukimit pr siprmarrsi sht q t promovoj krijimtarin, inovacionin dhe vetpunsimin. Inkurajimi i shpirtit t siprmarrjes sht thelbsor pr krijimin e vendeve t puns, prmirsimin e konkurrencs dhe zhvillimin ekonomik. Kompetenca e siprmarrjes n ditt e sotme pranohet gjersisht si nj kompetenc baz, q mund t ofrohet nprmjet t msuarit gjat gjith jets.

Si aftsi siprmarrse mund t prmendim:

aftsi menaxhuese - aftsia pr t menaxhuar me sukses kohn dhe njerzit (veten dhe t tjert);

aftsi komunikimi; aftsi pr t shitur ide dhe pr t bindur t tjert; aftsi pr t punuar n ekip dhe n mnyr t pavarur; aftsi pr t planifikuar, pr t koordinuar dhe pr t organizuar n mnyr

efektive;

aftsi baz n financ; aftsi pr t br krkime t efektshme (p.sh, pr tregjet n dispozicion,

furnizuesit, klientt dhe konkurrencn);

aftsi pr t qen i vetmotivuar dhe i disiplinuar; aftsi pr tu prshtatur; aftsi shpikse dhe mendim krijues; aftsi pr t marr prsipr shum detyra;

27

BAZAT E SIPRMARRJES

aftsi pr t ndrmarr prgjegjsi dhe pr t marr vendime; aftsi pr t punuar nn presion; kmbngulje; aftsi konkurruese; gatishmria pr t marr rreziqe; aftsi pr tu lidhur dhe pr t krijuar kontakte me t tjer.

Prve ktyre aftsive m t prgjithshme t renditura m sipr, ka edhe disa aftsi t tjera m specifike apo t lidhura n mnyr t veant me biznesin. Ktu prmendim:

aftsin pr t hartuar nj plan biznesi pr nj siprmarrje t re; aftsin pr t hedhur n treg dhe pr t shitur nj produkt t ri apo ide; aftsit financiare, si mbajtja e ditarit n kontabilitet dhe llogaritja e taksave; aftsit njohse dhe zbatuese t legjislacionit prkats.

Natyrshm lindin pyetjet: Jan t lindura apo fitohen aftsit siprmarrse? A mund t trashgohet shpirti siprmarrs ose siprmarrsia dhe nse po, ather si?

Profesori amerikan i siprmarrjes Brukhauz shpjegon mundsit e edukimit siprmarrs duke br nj krahasim: A mund t msohet dikush q t bhet artist? Po, sht e mundur tu msosh njerzve teorin e ngjyrave, kompozimin, teorin e artit dhe aftsi t tjera artistike. Por nuk mund t msohet asnjeri q t bhet nj Pikaso apo Van Gog i dyt. E njjta gj ndodh edhe me t msuarit pr siprmarrsi. Mund t edukohen disa prej aftsive siprmarrse, por veanrisht aftsit q jan t vshtira pr tu transmetuar, si p.sh.: aftsia pr rezistenc, besimi n vetvete dhe ideja pr t br biznes, jan t lindura, nuk mund t msohen.

Disa karakteristika personale kye, t cilat i bjn njerzit t jen siprmarrs t suksesshm, jan:

Vizioni: Siprmarrsi i suksesshm duhet t ket nj vizion t qart dhe t shprehur sakt lidhur me risin dhe dobin q siprmarrja e tij do t sjell n treg. Ai sht trsisht i prkushtuar ta bj kt vizion realitet, duke marr prsipr edhe rrezikun.

Vendosmria: Siprmarrsi i suksesshm duhet t jet plotsisht i vendosur t arrij sukses, madje edhe prball dyshimeve t familjes, t miqve t ngusht dhe t kolegve. Kjo vendosmri duhet t ushqej prpjekjen e tij t palodhshme pr ta realizuar vizionin.

Motivimi: Siprmarrs kaprcen t gjitha pengesat n rrugn e tij pr ta br vizionin realitet.

Fokusimi (prqendrimi): Siprmarrsi duhet ti mbaj syt hapur gjat gjith kohs e mos t lejoj kurr q koha e muar, energjia dhe burimet e tjera t shprqendrohen prej projektit.

Devotshmria: Siprmarrsi duhet t jet krejtsisht besnik ndaj projektit, ta plqej punn e projektit dhe t jet thellsisht i prkushtuar ndaj ideve dhe besimeve n t cilat bazohet ky projekt.

28

Aftsit: Siprmarrsi duhet t ket disa aftsi t caktuara pr t zhvilluar nj produkt ose shrbim apo pr t realizuar nj ide dhe t gjej mnyrn pr ta vn at n pun

Pasioni: Siprmarrsi duhet ta doj me t vrtet at far ai/ajo sht duke br, n mnyr q jo vetm t mos i duket pun e rnd, por ta prjetoj at si dika q i sjell knaqsi dhe q ai dshiron ta bj.

Prshtatshmria: Siprmarrsi duhet t jet n gjendje t prshtatet vet dhe t sigurohet personalisht q organizata ka aftsi t prshtatet ndaj sfidave t reja. Tu lejoj njerzve t shprehin pikpamjet e tyre dhe ti identifikoj problemet dhe mundsit.

Demonstrimi i vetnjohjes: Siprmarrsi duhet t jet n gjendje t njoh potencialet dhe dobsit e veta dhe t huazoj shkathtsit, t cilat i mungojn, prbrenda ekipit t tij.

T menduarit krijues: Siprmarrsi duhet t jet n gjendje t mendoj prtej ides inovative dhe t merret me shum shtje q kan t bjn me biznesin, si p.sh., tregu global, ndryshimet teknologjike dhe fuqia e shumllojshme puntore.

T diskutojm Cilsit e mia siprmarrse

Vini prpara vetes listn e karakteristikave dhe tipareve siprmarrse dhe zgjidhni nga kjo list ato cilsi q ju mendoni se i keni.

Mendoni dhe diskutoni pr kohn dhe vendin [shtpi, shkoll, gjat kohs s lir apo ushtrimit t pasioneve (hobby) tuaja] kur ju i keni shfaqur kto cilsi.

Ndani prvojat tuaja ndrmjet jush duke e filluar diskutimin me fjalit e mposhtme:- Un mendoj q jam siprmarrs, sepse ...- M kujtohet nj koh kur un kam pr t treguar se ...- Duke qen siprmarrs m bn t ndihem ..., sepse ...- Duke qen siprmarrs sht e dobishme pr mua, sepse ...- Duke qen siprmarrs sht e dobishme pr miqt e mi/shokt/

familjen, sepse ...

Zgjidhni nj siprmarrs t suksesshm t cilin do t donit ta kishit si model. Analizoni dhe vlersoni se far e bn at t jet i suksesshm. A mendoni se i keni dhe ju ato aftsi?

Marsela Robo

29

BAZAT E SIPRMARRJES

2.2. Lidhja midis qllimeve t siprmarrjes dhe veprimtarive njerzore

Si u theksua n temat paraardhse, siprmarrja sht procesi i krijimit t dikaje q sht ndryshe nga ajo q ekziston dhe q fiton m shum vler n saje t prkushtimit, t kohs dhe t prpjekjeve, duke prfshir rrezikun financiar, fizik dhe social pr t prfituar nj shprblim financiar ose nj knaqsi personale.

Nj nga autort m n z t siprmarrjes, Shumpiter e lidhi siprmarrjen me krijimin e pes kombinimeve t reja baz, t cilat ishin:

1. Hedhja n treg (prodhimi) e nj produkti t ri;

2. Futja e nj metode t re prodhimi;

3. Hapja e nj tregu t ri;

4. Pushtimi i nj burimi t ri oferte;

5. Kryerja e nj organizate t re t industris.

E para, hedhja n treg (prodhimi) e nj produkti t ri, ndikon drejtprdrejt n rritjen e mirqenies njerzore. Katr kombinimet e tjera ojn n uljen e kostove dhe jo drejtprdrejt n rritjen e mirqenies njerzore. Shpesh dgjojm se n mnyr q t kemi m shum siprmarrje, kemi nevoj pr individt m krijues. Por cilt jan tipat (llojet) e siprmarrjeve? Nse do ti referohemi prcaktimit ekonomik t konceptit t siprmarrjes (si nj veprimtari q prodhon fitim), ather do t rezultonin 3 tipa kryesor: siprmarrje produktive, siprmarrje joproduktive dhe siprmarrje shkatrruese.

Aktivitetet siprmarrse n thelb jan t ndryshme n varsi t llojit t organizatave dhe t krijimtarive t prfshira. Shkalla e siprmarrjes shkon nga projektet vetjake (edhe sikur siprmarrsi t jet prshir me koh t pjesshme) te ndrmarrjet e mdha t cilat krijojn m shum mundsi pr punsim. Shum siprmarrje t niveleve t larta krkojn financime ose burime parash, n mnyr q t ngren kapitalin e tyre pr t ndrtuar biznesin. N ditt e sotme sht rritur shum mbshtetja dhe motivimi pr siprmarrjet dhe siprmarrsit e ardhshm. Vet kuptimi i termit siprmarrje sht zgjeruar duke prfshir elemente t cilat nuk lidhen domosdoshmrisht me hapjen dhe zhvillimin e nj biznesi, por edhe me elemente t tilla si, p.sh., kuptimi i siprmarrjes si nj mendim i veant (mendimi

30

Marsela Robo

siprmarrs) i cili t on n formn e siprmarrjes sociale, siprmarrjes politike apo siprmarrjes s dijes pr t cilat po flitet gjithmon e m shum n ditt e sotme.

sht e rndsishme t theksojm se, pavarsisht fushs s veprimtaris njerzore ku operojn, tipat kryesor t siprmarrjes jan:

1. Siprmarrjet e biznesit t vogl.2. Siprmarrjet e nisjes s prshkallzuar. (Kto siprmarrje ndrmerren nga

siprmarrs t cilt krijojn nj kompani duke e ditur q nga dita e par se vizioni i tyre mund t ndryshoj botn. Ata trheqin investime nga kapitalist apo siprmarrs t tjer. Puna e tyre sht t krkojn pr nj model biznesi t riprsritshm dhe t shkallzuar. Kur ata e gjejn at, siprmarrja e nisur e tyre krkon edhe m shum kapital pr t furnizuar zgjerimin e shpejt.)

3. Siprmarrjet e kompanive t mdha.4. Siprmarrjet sociale (ndrmerren nga shpiksit q prqendrohen n krijimin

e produkteve dhe shrbimeve q zgjidhin nevojat dhe problemet sociale t njerzve).

Pavarsisht tipave t siprmarrjeve, qllimi kryesor i tyre sht plotsimi i nevojave dhe krkesave t shoqris njerzore.

Qllimi kryesor i siprmarrjes sht ti shrbej komunitetit dhe bots son. Energjia dhe kmbngulja e siprmarrsve duhet t fokusohen n mirqenien publike dhe jo n fitimin personal. Fitimi i paras sht shprblimi (produkti) dhe jo qllimi i siprmarrjes! Siprmarrja sht shum m tepr se t brit para. Ajo sht nj thirrje dhe, si do thirrje tjetr, sht e prqendruar te njerzit; ajo nuk duhet t jet e prqendruar te siprmarrsi por duhet t jet e gjitha pr t tjert. sht nj thirrje pr t shrbyer, jo q ju t mund t grumbulloni (para/fitimi), por q ju t mund t kontribuoni (shrbim/vlera).

Lind pyetja: Pse e themi kt? Nse ju i jeni prgjigjur ksaj thirrjeje t brendshme, pr t zgjedhur nj karrier t veant ose pr t br nj lloj t veant profesioni, ather duhet ta kuptoni se qllimi i gjith ksaj nuk sht thjesht t siguruarit e jetess dhe prmbushja e atyre nevojave dhe knaqsive q prmendm m lart. Kur nj siprmarrs njeh nj nevoj (problem), ai shkon n krkim t nj zgjidhjeje (produkt apo shrbim), pr t prmbushur kt nevoj; kur nj siprmarrs koncepton nj ide pr nj produkt ose shrbim, ai shkon n krkim t nj grupi njerzish q kan nj nevoj pr t.

Siprmarrsi nuhat nj nevoj t ciln nuk e krijoi ai (problemi) dhe gjen nj mnyr pr ta prmbushur at (zgjidhja). Me fjal t tjera, siprmarrsi sht vetm nj instrument i natyrs, nj shrbtor i konsumatorve dhe nj zgjidhs problemesh pr njerzimin.

Kjo sht arsyeja pse siprmarrja n thelbin e saj sht m tepr nj thirrje dhe jo lloji i veprimtaris s paras s shtuar (fitimi), por lloji i veprimtaris s vlers s shtuar (shrbimi). Si do thirrje tjetr, ajo ka dhe shprblimin e vet. Pr shembull, shprblimi i nj drejtuesi t mir sht q ai t ndiqet nga sa m shum pasues t tij, shprblimi i nj msuesi t mir sht nj nxns i ditur dhe i prgatitur, shprblimi i nj shpiksi

31

BAZAT E SIPRMARRJES

sht lindja e nj risie etj. N mnyr t ngjashme, shprblimi i nj siprmarrsi t mir sht fitimi. Me fjal t tjera, shprblimi i thirrjes s nj siprmarrsi pr t krijuar nj siprmarrje m vler t shtuar sht prfitimi. Ktu hyjn n loj parat. Parat vijn vetm pasi sht krijuar siprmarrja me vler t shtuar. Kshtu, nse i futesh nj biznesi me qllimin e vetm t brjes s parave, sht njsoj si t vsh karrocn para kalit. Ajo q shumica e njerzve nuk arrijn t kuptojn sht se paraja sht shprblim (nj rezultat/konkluzion/produkt). Ky shprblim nuk vjen vetiu, por sht rezultat apo produkt i nj veprimtarie apo kontributi t veant.

Qllimi i nj biznesi nuk sht brja e fitimit, por shprndarja e vlerave t shtuara te klientt. Bizneset nuk ekzistojn pr hir t fitimit, por ekzistojn pr hir t konsumatorve. Dhe konsumatort ekzistojn, sepse ata kan nevoja apo probleme q duhet ti zgjidhin dhe i vetmi person mjaftueshm i aft pr ti zgjidhur kto probleme sht automatikisht nj siprmarrs. Pr kt arsye, siprmarrsi sht dikush q i sht prgjigjur thirrjes pr t zgjidhur nj problem (kontribute ose veprimtari) pr nj grup t caktuar njerzish (klient ose treg i synuar) dhe merr para (rezultati ose prfundimi) si shprblim pr t qen n gjendje q t zgjidh t gjitha kto probleme. Pikrisht ktu sht pika lidhse e qllimeve t siprmarrjes dhe veprimtaris njerzore.

Veprimtari njerzore quhen ato veprimtari q ndodhin n mjediset natyrore nn ndikimin e njeriut. Kto veprimtari njeriu i zhvillon pr t prmbushur nevojat dhe krkesat e tij materiale dhe shpirtrore, duke filluar q nga nevojat baz t jetess e deri te knaqsit mendore, shpirtrore, intelektuale etj. Disa lloje t aktiviteteve njerzore prfshijn industrin, bujqsin, minierat, transportin, ndrtimin, artin, edukimin, banimin etj. Meqense kto jan edhe fushat ku zhvillohen llojet e ndryshme t siprmarrjeve dhe, si theksuam m lart, qllimi i siprmarrjes sht shrbimi ndaj njerzve, pra prmbushja e nevojave dhe krkesave t tyre, ather kuptohet q veprimtarit njerzore dhe siprmarrja kan lidhje objektive midis tyre.

T diskutojm

Nse jeni nj siprmarrs, do t preferoni:T zgjidhni nj problem t vetm pr shum njerz apo t zgjidhni shum probleme pr pak njerz? T dyja? Argumentoni zgjedhjen tuaj.

Sillni shembuj mbi ndikimin q mund t ket nj siprmarrje, q ushtron veprimtarin e saj n drejtimin tuaj profesional, n mjedisin natyror q e rrethon. Vini n dukje lidhjen e qllimeve t siprmarrjes me veprimtarin njerzore.

32

Marsela Robo

2.3. Natyra, qllimi dhe modelet e veprimtarive njerzore (ekonomike dhe joekonomike)

T gjith ne jetojm n familje dhe do familje, n varsi t t ardhurave, ka standarde t ndryshme jetese. N jetn e prditshme t gjith njerzit, pr t prmbushur nevojat dhe dshirat e tyre, krkojn lloje t ndryshme mallrash dhe shrbimesh. Disa antar t familjes suaj duhet t punojn pr t fituar dhe pr t siguruar nevojat e familjes. Kshtu, njerzit duhet t angazhohen n aktivitete t ndryshme t cilat jan t njohura si veprimtari ekonomike.

N koht e lashta njerzit kishin krkesa t kufizuara pr tu knaqur. N koht moderne ne

kemi nevoj pr nj shumllojshmri mallrash dhe shrbimesh pr t prmbushur pjesn m t madhe t nevojave tona dhe pr t rritur standardin ton t jetess. Nga njra an, krkesa pr mallra dhe shrbime ka uar n zhvillimin e veprimtarive t ndryshme dhe kto veprimtari jan ndrmarr nga njerzit pr t fituar mjaftueshm dhe pr t prmbushur dshirat e tyre n rritje. Ekziston nj numr i madh njerzish t prfshir/t aktivizuar n industri, biznese, profesione dhe aktivitete ekonomike dhe t biznesit, pr t knaqur nevojat e ndryshme dhe krkesat pr mallra dhe shrbime.

Veprimtari njerzore quhen ato veprimtari t cilat ndodhin n mjediset natyrore nn ndikimin e njeriut. Disa lloje t aktiviteteve njerzore prfshijn industrin, bujqsin, minierat, transportin, ndrtimin, artin, edukimin, banimin etj.

T gjitha veprimtarit njerzore mund t ndahen n dy kategori t gjera: (i) veprimtari ekonomike dhe (ii) veprimtari joekonomike.

Puna e nj fermeri, puntori, msuesi, mjeku, tregtari etj. jan shembuj t veprimtarive ekonomike. Ato kan lidhje kryesisht me prodhimin, shprndarjen dhe konsumin e mallrave dhe shrbimeve.

Veprimtarit njerzore q ndrmerren pr t siguruar jetesn e njeriut dhe pr krijimin e pasuris quhen veprimtari ekonomike.

Prve aktiviteteve ekonomike, njerzit gjithashtu ndrmarrin nj numr aktivitetesh pr knaqsin e tyre mendore dhe shpirtrore. Ata angazhohen n pun bamirsie, praktikojn fet e ndryshme, zhvillojn veprimtari lodhse argtuese dhe

33

BAZAT E SIPRMARRJES

gjithashtu bjn shum gjra nga dashuria pr t tjert ose nga ndjenja patriotike. Kto veprimtari jan t njohura si veprimtari joekonomike.

Veprimtarit e njeriut t cilat ndrmerren jo pr ndonj shprblim material apo pr t fituar, por pr lumturin, knaqsin apo prmbushjen shpirtrore t dikujt, gjra kto q nuk mund t maten me para, quhen pra veprimtari joekonomike.

N tabeln e mposhtme jepen ndryshimet kryesore midis veprimtarive ekonomike dhe atyre joekonomike t njeriut:

Nr. Veprimtari ekonomike Veprimtari joekonomike

1 Veprimtarit ekonomike jan t motivuara nga fitimi ekonomik.

Veprimtarit joekonomike jan motivuar nga dshira pr t arritur knaqsin mendore ose shpirtrore.

2 Nga veprimtarit ekonomike priten prfitime monetare

Nuk ka knaqsi t till nga veprimtarit joekonomike.

3 Veprimtarit ekonomike t ojn n krijimin e pasuris

Veprimtarit joekonomike t ojn n plotsimin e knaqsive personale

Pavarsisht ndryshimeve themelore midis dy llojeve t veprimtarive njerzore, mund t ndodh q nj lloj i veant veprimtarie, i cili n nj rast t caktuar sht joekonomik, mund t jet ekonomik n nj rast tjetr. P.sh., gatimi, n rastin kur bhet nga nj shtpiake, sht veprimtari joekonomike, por n rastin tjetr, kur bhet n nj hotel, sht veprimtari ekonomike.

Llojet e veprimtarive ekonomike dhe joekonomike

Kur njerzit jan vazhdimisht dhe rregullisht t angazhuar n veprimtari t veanta ekonomike themi se ata kryejn (ose jan t zn me) pun. Veprimtarit ekonomike jan t lidhura me prodhimin, shprndarjen, kmbimin dhe konsumin e mallrave dhe shrbimeve. Qllimi kryesor i veprimtarive ekonomike sht prodhimi i mallrave dhe shrbimeve me qllim pr ti vn ato n dispozicion t konsumatorit. Me fjal t tjera, veprimtarit ekonomike jan ato prpjekje t cilat jan ndrmarr nga njeriu pr t fituar t ardhura, para, pasuri pr jetn e tij dhe pr t siguruar knaqsin maksimale t dshiruar duke prdorur me mjete t kufizuara dhe t pakta.

Tipat e veprimtarive ekonomike jan: profesioni, punsimi dhe biznesi.

34

Marsela Robo

SHEMBULL: Profesioni i RROBAQEPSIS

Produktet: kryesisht veshjet pr individt. Proceset: matje, shnim, qepje, prerje Materialet: copa, penj, kopsa Mjetet: makin qepse, gjilpr, grshr.. Vendi i puns: rrobaqepsi, reparte t vogla

ose ndrmarrje konfeksioni t mdha.

Profesion: quhet do veprimtari ekonomike q krkon njohuri dhe aftsi t veanta individuale pr tu kryer nga nj individ me qllim q t fitoj jetesn.

Q t konsiderohet profesion nj veprimtari e caktuar, ajo duhet t karakterizohet nga disa veori, q kan t bjn me objektet dhe produktet e ksaj veprimtarie, me proceset, mjetet dhe materialet q prdoren, me kushtet n t cilat kryhet etj. Kto veori i japin emrtimin nj profesioni t dhn. T tilla profesione

jan: rrobaqepsia, muratoria, saldimi, msuesia, blegtoria etj.

Nisur nga profesionet, emrtohen edhe individt e angazhuar n veprimtarit profesionale prkatse (rrobaqeps, murator, saldues, msues, blegtor etj.). Kta individ quhen profesionist dhe ata ofrojn shrbime t specializuara n kmbim t tarifave. Pr tu br nj profesionist, individi duhet t ket njohuri t specializuara dhe kualifikime profesionale. Profesionist t till, si: mjeku, avokati, msuesi etj., duhet t ken njohuri t specializuara n mjeksi, n ligjshmri, n msuesi etj. Ndrkoh profesione t tilla si: shtypshkrimi, rrobaqepsia, pastrimi, zdrukthtaria, mekaniku, elektricisti etj., krkojn edhe prdorimin e disa aftsive baz t cilat mund t jen zhvilluar nga prvoja dhe praktika. Kto quhen edhe zanate.

VEPRIMTARIT EKONOMIKE

PROFESIONI

PUNSIMI

BIZNESI

35

BAZAT E SIPRMARRJES

Punsim: quhet do veprimtari ekonomike gjat s cils individi ofron shrbimet e tij fizike ose mendore pr dik tjetr dhe n kmbim ai merr rrogn ose pagn.

Personi i cili punson njerz quhet pundhns dhe personi q sht i punsuar quhet punonjs ose i punsuar. Kshtu, puntort e fabriks, asistentt e zyrave dhe menaxhert jan t punsuar. Punsimi mund t jet n administratn publike ose n organizata private.

Ai mund t jet me koh t plot ose me koh t pjesshme, i prhershm ose i prkohshm.

Biznes: quhet do veprimtari ekonomike q ka t bj me prodhimin dhe shprndarjen e mallrave dhe shrbimeve me qllim fitimin.

Ai prfshin t gjitha ato veprimtari q drejtprdrejt apo jodrejtprdrejt merren me blerjen, prodhimin dhe shitjen e mallrave dhe shrbimeve. Pra, prodhimi, minierat, marketingu, reklama, magazinimi, sigurimet, bankat, tregtia, transporti etj. jan t gjitha veprimtari biznesi.

Si u tha edhe m lart, njerzit merren edhe me veprimtari joekonomike t cilat nuk kryhen me qllim apo n kmbim t fitimit t parave, por pr t plotsuar detyrimet personale, sociale dhe fetare.

VEPRIMTARITNJERZORE

EKONOMIKE JOEKONOMIKE

PROFESION PUNSIM BIZNESSHRIMSOCIAL

NACIONA-LIZMBAMIRSI

36

Marsela Robo

T prforcojm njohurit

I. Plotsoni vendet bosh:

a) aktivitetet ekonomike mund t ndahen n tri kategori:

(i) ______________ (ii) ______________ (iii) ______________

b) Veprimtarit q krkojn njohuri t veanta dhe aftsi quhen ________________

c) Njerzit q punojn rregullisht pr t tjert dhe pr kt n kmbim marrin shprblim quhen ________________ .

d) Veprimtarit e lidhura me prodhimin e mallrave pr t fituar quhen veprimtari ________________ .

e) Objektivi kryesor ekonomik i biznesit sht ____________________

II.Lidhnisecilinprejprkufizimevetmposhtmemekonceptinprkats:

Prkufizimi Koncepti

1. Nj veprimtari i cila prfshin prdorimin e disa aftsive themelore t cilat mund t zhvillohen nga praktika.

a) Pun

2. Veprimtarit njerzore t prodhimit, blerjes dhe shitjes. b) Profesion

3. Angazhim i rregullt n nj veprimtari t veant ekonomike.

c) Punsimi

4. Veprimtari t cilat krkojn njohuri t posame dhe aftsi n pun.

d) Zanat

5. Kur nj person punon rregullisht pr t tjert dhe merr pag si shprblim.

e) Biznes

37

BAZAT E SIPRMARRJES

2.4. Rreziqet dhe dshtimet e siprmarrjes

Ju prballeni me rreziqe do dit, p.sh., nuk mund t kaloni rrugn pa rrezikun q mund t goditeni nga nj makin. Ngritja nga shtrati, drejtimi i nj makine si dhe hapja e nj biznesi, t gjitha kto, prmbajn disa rreziqe. Rreziku nuk sht gj tjetr vese thjesht mundsia e dmtimit, lndimit ose humbjes.

Ashtu si individt, edhe pronart e bizneseve kan nevoj pr t mbrojtur veten kundr

rreziqeve me t cilat ata prballen. sht e rndsishme pr siprmarrsit q t njohin rreziqet potenciale me t cilat ballafaqohen dhe t prgatitin strategji efektive pr tia dal mban. sht gjithashtu e dobishme pr siprmarrsit q t hartojn plane rezerv ose rrug alternative t veprimit. Planet rezerv tregojn se siprmarrsi sht i ndjeshm ndaj rreziqeve t rndsishme dhe sht i prgatitur pr t trajtuar rreziqet n varsi t specifikave t tyre.

Bukuria e siprmarrjes sht se ajo sht nj nga ato fusha ku rreziku dhe dshtimi jan prbrs jetsor. Ata krijojn mundsi pr t msuar nga gabimet dhe pr ti korrigjuar ato. Nse jeni nj arkitekt dhe projektoni nj ndrtes e cila m pas shembet ose jeni nj mjek i cili bn nj gabim t pafalshm n operacion, ather keni dshtuar. Nuk ka kthim prapa. Por nuk ndodh kshtu me siprmarrjen; ajo sht plot me kthime prapa. Siprmarrja nnkupton rrezik: rreziku i heqjes dor nga siguria dhe rruga e karriers pr t krijuar dika t re; rreziku i futjes s vetes dhe familjes n nj stuhi t panjohur t stresit dhe t pasiguris; rreziku i llogaritjes keq t mundsive ose burimeve t brendshme kur zhytesh n nj siprmarrje t re.

TregjetDisa nga rreziqet me t cilat prballen pothuajse t gjitha bizneset prfshijn konkurrencn, ndryshimet e mimeve, ndryshimet n stil, konkurrencn nga produktet e reja n treg dhe ndryshimet nga kushtet e luhatshme ekonomike.

AksidentetBizneset prballen gjithashtu edhe me rreziqe fizike prtej atyre t tregut dhe ndryshimeve ekonomike. Pr shembull, nj drges malli mund t shkatrrohet pr arsye t ndryshme gjat transportit; nj depo mund t digjet ose sasi t mdha t inventarit t shtrenjt mund t ken humbur. Ngjarje si kto krcnojn sigurin e nj biznesi. Ato kushtojn para dhe mund t bjn q nj biznes t dshtoj. Pr ti prballuar ato, siprmarrsit duhet t jen n gjendje t identifikojn t gjitha rreziqet e mundshme me t cilat ata prballen dhe pastaj t vendosin mbi masat parandaluese pr t eliminuar ose zvogluar ndikimin e rreziqeve. Nj siprmarrs prballet me dy lloje kryesore rreziku: rreziku spekulativ dhe rreziku i pastr.

38

Marsela Robo

Rreziku spekulativ ka t bj me pasigurin nse nj aktivitet do t rezultoj me fitim ose me humbje. Si t tilla mund t prmendim, p.sh., ndrtimin e nj fabrike q del t ket kapacitet t gabuar ose mbajtja e inventarit n nj nivel q del t jet shum i lart ose shum i ult. Kta jan shembuj t rreziqeve spekulative. Rreziku spekulativ sht i pashmangshm dhe sht i natyrshm pr vet natyrn e sistemit t siprmarrjeve private.

Rreziku i pastr ka t bj me pasigurin se mund t ndodhin disa ngjarje t paparashikueshme, t cilat mund t dalin me humbje pr siprmarrjen. Rreziku i pastr mund t dal vetm n humbje, kurr n fitore. Ky lloj rreziku prbhet nga rreziqet e tilla si rnia e nj zjarri, nj stuhi, humbje jetsh t punonjsve apo lndime t konsumatorve n mjediset e biznesit etj. Rreziku i pastr ekziston kur sht e pranishme mundsia e humbjes, por shkalla e humbjes s mundshme sht e panjohur. Rreziku i pastr sht i ndryshm nga rreziku spekulativ, sepse rreziku spekulativ mbart si mundsin e fitimit, ashtu edhe at t humbjes.

Kur filloni nj biznes, ju automatikisht keni marr parasysh rrezikun; ju keni ndrmend t fitoni t holla, por gjithashtu e dini edhe se mund t humbni para. Duhet t jeni t prgatitur q fillimi dhe uarja prpara e nj biznesi nnkupton edhe nj prpjekje t vazhdueshme pr t gjetur rrug e mnyra me qllim shmangien e rrezikut. Siprmarrsit e suksesshm arrijn t mbajn nn kontroll rrezikun, sepse ata llogarisin paraprakisht se sa sht rreziku q ata jan t gatshm t pranojn dhe pastaj zhvillojn plane pr t kontrolluar rreziqet e mbetura.

Biznesi prballet me shum lloje rreziqesh dhe ju duhet t kuptoni se nuk ka asnj mnyr pr ti shmangur t gjitha ato. Procedurat e menaxhimit t shndosh t biznesit mund t minimizojn humbjet e biznesit tuaj, megjithat, sado kujdes t tregoni me planifikimin dhe menaxhimin, asnjher rreziku nuk mund t eliminohet trsisht.

Si nj siprmarrs, ju duhet t jeni n gjendje t identifikoni rreziqet me t cilat prballet biznesi juaj dhe t merrni masat e duhura paraprake pr t minimizuar humbjet. Prve ksaj, ju duhet t jeni i vetdijshm se nga cilat humbje mund t mbroheni, duke br sigurimin e duhur t biznesit tuaj. Prndryshe puna dhe ndrrat e nj jete t tr mund t humbasin n disa minuta. Duhet t keni parasysh se rreziku nuk duhet t paralizoj zellin dhe entuziazmin e siprmarrsve t rinj. Ata duhet t jen t gatshm pr t marr prsipr rreziqe t moderuara kur besojn se ka mundsi t forta q t ken sukses. Pr siprmarrsit, mundsia e humbjes dhe krcnimi nga rreziku sht njra an e medaljes; ana tjetr e saj, ajo m e ndritshmja, sht mundsia e suksesit dhe e rritjes s pasuris s tyre. ndrrat nuk mund t bhen realitet, nse nuk jeni i gatshm t ndrmerrni disa rreziqe!

VeprimtariDiskutoni n klas mbi perceptimin tuaj mbi dshtimin.Dshtimi: nj fatkeqsi apo nj kurb e t msuarit? Hartoni nj klaster me mendimet tuaja. Mund t sillni fakte dhe shembuj t njerzve t cilt sot jan t suksesshm, por q kan dshtuar n t kaluarn.

39

PRSRITJE PR TEMN 2

Pun grupi

Detyra: Intervist me siprmarrs vendas

Qllimi i detyrs sht t tregoj se nuk ka formul paraprake e cila mund t garantoj nse nj siprmarrs do t jet apo jo i suksesshm, por jan nj trsi cilsish, aftsish, karakteristikash dhe rrethanash ato q prcaktojn suksesin n nj siprmarrjeje.

Veprimtarit

Ndahuni m grupe me nga 5 vet.Secili prej grupeve zgjedh siprmarrsit q do t intervistoj.Intervistoni nj deri n dy siprmarrs vendas duke prdorur pyetjet m posht. Regjistroni rezultatet e do interviste, duke br edhe shnimet prkatse pr

prgjigjet e dhna nga siprmarrsit.

Prcaktoni: a) n cilat prgjigje mendimet e tyre prputhen dhe b) n cilat prgjigje mendimet e tyre jan t ndryshme apo t kundrta.

Evidentoni cilsit dhe aftsit siprmarrse m t spikatura nga intervistat q bt.

Raportoni gjetjet tuaja n klas. Hartoni matricn (ose klasterin) mbledhs bazuar n rezultatin prfundimtar t

puns s grupeve.

Diskutoni n klas mbi rezultatet e puns suaj dhe nxirrni disa konkluzione.Pasqyroni t gjith hapat dhe rezultatet e puns n flet t mdha, t cilat

vendosini n muret e klass suaj.

Pyetje q mund t bhen gjat zhvillimit t nj interviste me biznesmen vendas

BAZAT E SIPRMARRJES

Marsela Robo

Pse vendost t filloni biznesin tuaj? Si ju lindi ideja? Ku i gjett parat pr fillimin e biznesit? far aktiviteti kryeni n biznesin tuaj? far aftsish t veanta ka nj siprmarrs? A mendoni se jeni nj biznesmen i lindur? Cila sht cilsia personale q, sipas jush, ju nxiti t bheni biznesmen? A ju ndihmojn antart e familjes suaj n biznesin tuaj? Si e motivoni veten? A keni frik nga dshtimi? N far veprimtarish t tjera siprmarrse keni qen i/e prfshir? Sipas jush, cila sht gjja m shprblyese e t qenit siprmarrs? Si do ti ndryshonit planet tuaja nse do tju duhej t fillonit nga e para? A kishit kryer ndonj trajnim formal apo shkollim pr siprmarrjen? Si e prcaktoni ju suksesin? do t thot pr ju t jesh i suksesshm? far ndihme keni pasur gjat hartimit t planit t biznesit? far bni n kohn tuaj t lir? Cilat jan msimet m t rndsishme q keni msuar nga prvoja juaj? far kshille do ti jepnit nj siprmarrsi q aspiron t hap biznes?

40

Ushtrime pr kreun 1 dhe 2

Renditni avantazhet dhe disavantazhet e:

punsimit, vetpunsimit.

Argumente pro dhe kundr

Renditni arsyet q ju shtyjn t hapni biznesin tuaj. A jan ato mjaftueshm bindse pr tju motivuar q t keni sukses?

Renditni arsyet q ju pengojn t hapni biznesin tuaj. A jan pengesa t cilat mund t kaprcehen?

Nse po, a jeni t prgatitur pr t bashkjetuar me rrezikun? Nse jo, far drejtimi do ti jepni karriers suaj?

A keni ide siprmarrse?

1. A keni ndonj ide siprmarrse? Shkruajeni at.

2. far dshironi t bheni kur t mbaroni shkolln?

3. far dshironi t keni n jetn dhe karriern tuaj?

4. Si mendoni se do t mund ta realizoni ndrrn (dshirn) tuaj?

A jeni gati pr siprmarrje?

Prgjigju pyetjeve vijuese me P (po), J (jo),? (i pasigurt/e pasigurt).N baz t prgjigjeve q keni dhn, msoni nse jeni gati pr nj siprmarrje apo jo.

BAZAT E SIPRMARRJES

41

Po Jo I/E pasigurt

1. Paraplqeni q t merrni vet vendime, apo t jeni zbatues i vendimeve t marra nga t tjert?

2. A ju plqen konkurrimi? E keni shpirtin e gars?

3. Si mendoni: Karakterizoheni nga vetdisplina?

4. A i planifikoni punt tuaja dhe a i prfundoni n koh?

5. Pranoni kshilla nga t tjert?

6. Jeni person q prshtateni leht n do situat?

7. A jeni i gatshm t punoni pa orar, n fundjav dhe dit pushimesh e festash?

8. Mendoni se keni energji t mdha fizike dhe emocionale?

9. Keni identifikuar se cilat jan kompetencat (njohurit, aftsit dhe qndrimet) kye t domosdoshme pr projektin tuaj siprmarrs? Mendoni se i keni kto kompetenca?

10. Mendoni se dini ti prdorni me efektivitet kto kompetenca?

11. A dini si t kontaktoni personat e duhur, t cilt zotrojn t njjtat kompetenca, pr ti afruar n siprmarrjen tuaj?

12. I prmbush projekti juaj siprmarrs ambiciet tuaja pr karrier?

Marsela Robo

42

43

SIPRMARRJADHE BIZNESI

shtjet 1. Format e siprmarrjes 2. Sistemi i siprmarrjes private 3. Faktort e prodhimit 4. NVM-t dhe roli i tyre n zhvillimin

social-ekonomik t vendit 5. Format e organizimit ligjor t biznesit 6. Fillimi i nj biznesi t voglPrmbledhjeetems 7. Pun praktike. Simulimi i hapjes

s nj biznesiTest

ObjektivatN fund t ksaj teme do t jeni t aft:T prshkruani 4 format e siprmarrjes, avantazhet dhe disavantazhet e tyre.T analizoni sistemin e siprmarrjes private.T klasifikoni faktort e prodhimit (toka, kapitali dhe puna).T shpjegoni rolin e NVM-ve dhe drejtimet kryesore t zhvillimit t tyre n

Shqipri.T analizoni format e organizimit ligjor t biznesit (person fizik, shoqri tregtare).T shpjegoni procedurat pr hapjen e nj biznesi t vogl (person fizik ose

shpk).T simuloni hapjen e nj biznesi n prputhje me profilin profesional prkats.T zbatoni njohurit e marra pr hapjen e nj biznesi.

Tema

T ngre biznesin tim...

Skic nga realiteti biznesor

Loni M., pasi mbaroi shkolln e mesme profesionale Beqir ela n Durrs, nisi menjher t krkoj mundsi pr t ushtruar zanatin e fituar, at t elektricistit. Natyrisht, ai fillon nga m e lehta: modernizimi i rrjetit elektrik t shtpis s tij, ndrtuar q n vitet 70. Pjestart e familjes gzohen tek shohin Lonin t punoj, me gjith mbeturinat dhe zhurmat q krijon matrapiku, i marr hua te nj shok i tij. Por ai ka menduar m tej: mezi pret t vij ditlindja e motrs s vogl, pr t promovuar punn e tij. N festn e organizuar, Loni shfrytzon rastin tu tregoj t ftuarve ndriimin krejt t ri, pultin e komandimit, elsat dhe prizat e deri te nj cop tubi t instalimeve. Efekti qe i shpejt: disa miq i krkuan t bj t njjtn gj n banesat e tyre, kundrejt nj pagese t arsyeshme. Ndonse pr disa muaj arrin t bj ca para, Loni kupton se me pun n t zez do t mbetej gjithnj i vockl: ai nuk mund t jet nj adres, nj terminal, nj prgjegjsi e vrtet ndaj t tjerve. Dhe rasti e sjell t njihet me Ilir V., nj inxhinier elektrik i licencuar. Ai i propozon t prfshihet n grupin me elektricist, t cilt punojn pr t, kundrejt nj kontrate mjaft t leverdishme. Inxhinier Iliri shpjegon se ai bashkpunon vetm me firma ndrtimi, duke siguruar pun voluminoze: rrjeti i furnizimit me energji elektrike i gjith pallatit dhe instalimet e elektroshtpiakeve, brenda nj afati t caktuar (me akord). M tej, kontrata me t u garantonte elektricistve nj pages sa 30% e shums s arktuar nga firma e ndrtimit pr shrbimin, krahas sigurimeve shoqrore, shndetsore dhe t pensionit, pikrisht si i krkon ligji. Loni punoi me inxhinier Ilirin pr m shum se dy vjet, t cilit i ra shpejt n sy shpejtsia e Lonit n kuptimin dhe interpretimin e skicave, por dhe aftsia pr t punuar n grup. Ndrkoh, prvoja me inxhinierin e shtyu Lonin drejt ides se edhe ai mund t bnte afrsisht t njjtn gj si inxhinier Iliri. T dilte m vete, duke hapur nj biznes t tijin! Mund t merrej fare mir me banesat e vogla, me vilat, restorantet, dyqanet e t tilla si kto. Nj konsulent biznesi i shpjegoi se mund ta realizonte iden e tij duke u regjistruar si person fizik ose si shpk me ortak t vetm. udi! Ndrsa, puna me pallatet krkonte licenc, e cila u jepet vetm inxhinierve elektrik t diplomuar. Nuk i dihet, - mendon Loni, - shkolla q kam kryer, m jep prparsi pr ta ndjekur at deg!

Andrea Xhavara

44

45

BAZAT E SIPRMARRJES

1. Format e siprmarrjes

Jeta mund t sjell q n nj t ardhme jo t largt, edhe ju t prfshiheni n menaxhimin e nj siprmarrjeje. Ndoshta mund tju jepet shansi q t krijoni nj siprmarrje t re, t blini nj siprmarrje ekzistuese apo nj franshiz, sikundr edhe t trashgoni nj siprmarrje (t trn apo nj pjes t saj).

Njohurit dhe aftsit tuaja mund t shrbenin si nj baz mjaft e knaqshme pr krijimin e nj siprmarrjeje t re, t lidhur sidomos me profesionin q keni zgjedhur, por jo vetm. Kurorzimi i karriers suaj me nj siprmarrje t re mund tju duket, n nj shikim t par, mjaft premtues. Megjithat, ju do t analizonit m par prgjigjet po dhe kundr ndaj vendimit prfundimtar pr krijimin e saj.

a) Ju mund t argumentoni me objektivitet avantazhet dhe disavantazhet ndaj nisjes s nj biznesi t ri me an t tabels n vijim. A do ti shtonit ndonj po apo kundr ksaj tabele?

Avantazhe (Po)

Gjendje e pastr, pa detyrime t vjetra Mund t blej teknologji moderne Mund t ofroj nj produkt krejt t ri Mund t kontrolloj shpenzimet e nisjes

Disavantazhe (Kundr)

Biznes dhe mark produkti e panjohur Duhet ca koh pr tu futur n treg Bankat hezituese ndaj bizneseve t reja Vshtirsi pr punonjs t kualifikuar

b) A ju ka shkuar ndrmend ideja e nj biznesi t ri, t lidhur me profesionin tuaj, pr t cilin ka nevoj lagjja, bashkia/komuna, rajoni ku banoni apo edhe i gjith vendi yn? N rast se po, cili rol do tju plqente: pronar-menaxher, njri nga menaxhert apo nj punonjs i ktij biznesi?

Nse keni vendosur t blini nj siprmarrje ekzistuese, ju sigurisht q i keni marr q m par t gjitha prgjigjet e mundshme pr pyetjen: Prse kjo siprmarrje sht n shitje? N krkim t prgjigjes s ksaj pyetjeje vendimtare, ju do t keni prshkuar nj rrug plot veprime t ngjeshura n koh, si:

Prcaktimi i objektivave t veant mbi llojin e biznesit q doni t blini. Takimi me shits biznesesh apo broker, pr t par edhe mundsi t tjera. Krkesa ndaj pronarit t biznesit e pasqyrave financiare pr tre vitet e fundit. (Sa

dyshues keni qen kur ai ka refuzuar tju ofroj ndonj nga informacionet e krkuara.)

Krkesa pr informacione t tjera t rndsishme, me shkrim.Vendimi si do ta financonit blerjen e biznesit duke negociuar me bankat, por

edhe me vet shitsin e biznesit. Madje mund t keni rn dakord me t q

46

Andrea Xhavara

ta paguani me shlyerje t vonuar (pay-back), pikrisht me an t fitimeve nga biznesi i bler.

Zgjedhja e nj eksperti pr caktimin e mimit tuaj pr biznesin n shitje. Caktimi i nj juristi pr hartimin e kontrats, nse arrihet marrveshja.

a) Ju po shqyrtoni mundsin e blerjes s nj mobilierie ekzistuese. Argumentoni pse karakteristikat e renditura jan avantazhe (me shenjn +) apo disavantazhe (me shenjn ) pr blerjen e ksaj mobilierie. A do ta blinit mobilierin me t dhnat e msiprme? Pse po/jo? Cilat nga t dhnat e mposhtme do t ishin vendimtare pr blerjen ose jo t ktij biznesi?

Klientel e stabilizuarProcedura t krijuara Vendndodhje e paprshtatshmeMundsi pr tu kredituar nga bankat Ka probleme t fshehuraCaktimi i vlers s biznesit, i vshtir

+++

Furnitor cilsor t gatshmNuk po nxjerr m fitimMundsi pr shlyerje t vonuar (pay-back)Libra biznesi t saktNevoj pr kreditimNuk krkon rinovim teknologjik

++++

b) N rastin kur keni vendosur t bheni pronar-menaxher i nj biznesi, do t preferonit blerjen e nj biznesi ekzistues apo hapjen e nj t riu me po at lloj veprimtarie?

Ju mund t veproni si nj siprmarrs edhe me an t nj franshize, nj marrveshjeje ligjore, e cila ju jep t drejtn t operoni me emrin, procedurat dhe produktet e nj biznesi tjetr. Nj nga franshizat m t prhapur sot n bot sht McDonalds, me mbi 30 000 restorante t hapura n rreth 100 vende t bots. Afro e pronarve t ktyre lokaleve jan siprmarrs t pavarur, t cilt ofrojn hamburger t s njjts cilsi dhe n t njjtat kushte akomodimi. Dyqanet AMC, Vodafone, serviset e makinave Benz, Peugot, Ford, disa pika shitjeje dhe shrbimi t Digitalb apo Infosoft, dyqanet e bizhuteris Penelope, hotelet Rogner, Sheraton etj. jan shembuj t shtrirjes n rritje t franshizs edhe n Shqipri.

M tej, Libri i mundsive pr franshizat, botim i Departamentit t Tregtis t SHBA-s, ju njeh me m tepr se 1400 mundsi t kategorizuara si t atilla.

Marrveshja e franshizs sht nj kontrat ndrmjet dy palve, prfituesit dhe ofruesit, e cila prcakton se far bie dakord t bj secila pal.

Prgjithsisht, prfituesi bie dakord

t paguaj nj shum t caktuar pr t drejtn e franshizs,t paguaj ofruesin me nj prqindje t t ardhurave nga shitjet t ndjek t

gjitha procedurat e ngritjes dhe zhvillimit t biznesit sipas prcaktimeve t ofruesit.

Nga ana e tij, ofruesi zakonisht merr prsipr:t lejoj prfituesin t prdor emrin, logon dhe simbolet e biznesit t ofruesit;t bj reklam dhe marketing n nivel lokal dhe kombtar;

47

BAZAT E SIPRMARRJES

t zhvilloj trajnim profesional pr prfituesin mbi zhvillimin korrekt t biznesit;

t furnizoj prfituesin me pajisje dhe mallra me mimet e shumics;t ofroj ndihm t vazhdueshme n tr kohzgjatjen e kontrats.

Nj shoqja juaj ka ndrmend t blej franshizn e nj firme tepr t njohur pr hapjen e nj servisi (shitje-shrbim) t pajisjeve informatike. Argumentoni pse karakteristikat e renditura jan avantazhe (me shenjn +) apo disavantazhe (me shenjn ) pr blerjen e franshizs s ksaj firme. A do ti sugjeronit shoqes tuaj ta blej franshizn me t dhnat e mposhtme? Pse po/jo?

E drejta e franshizs, e shtrenjtTrajnim pr menaxhiminNuk lejon aspak t jesh krijuesProdukt i mir, i testuar n tregMbshtetje pran bankave pr kredi

+++

Furnitor pajisjesh t prcaktuaraShiten vetm mallrat e ofruesitParablerje e inventaritSofte t gatshme pr inventarinNevoj fondesh pr blerjen e franshizs

+

Ju mund t trashgoni nj biznes t trin ose nj pjes t tij. Kjo mund t ndodh kur nj i afrmi juaj, zotrues i nj biznesi apo i nj pjese t tij, del n pension apo ndrron jet. Ju mund ta fitoni rishtas pronsin e biznesit (apo t nj pjese t tij) me an t nj testamenti t pronarit ose, n munges t tij, me nj vendim t thjesht gjykate. Forma ligjore e biznesit t trashguar mund t jet: person fizik ose shoqri tregtare.

Ju mund t trashgoni nj biznes, i cili ka operuar me formn ligjore person fizik. Edhe pse ndoshta mund t jeni i vetmi pronar i ligjshm i ktij biznesi, ligji shqiptar prcakton se, pr t vazhduar t njjtn veprimtari, duhet t aplikoni n QKR, s pari, pr mbylljen e tij dhe, m pas, pr rihapjen n emrin tuaj.

Cilin nga vendimet e mposhtme do t merrnit, n rast se, nga nj prind apo i afrmi juaj, trashgoni nj biznes t profesionit tuaj me form ligjore person fizik. Provoni t argumentoni vendimin tuaj.

Shitjen e biznesit Vetm pronar i biznesit

Pronar dhe menaxher i biznesit Pronar, por punonjs i biznesit

Ju mund t trashgoni nj biznes, i cili ka operuar me formn ligjore t nj shoqrie tregtare. N rastin e disa pjestarve, ju do t bheshit zotrues kuotash apo aksionesh t kapitalit t shoqris me po ato t drejta q kan dhe pjestart e tjer, t garantuara nga Statuti i shoqris. Si t gjith siprmarrsit q punojn pr bizneset e familjeve t tyre, ju do t shijonit krenarin dhe ndjesin e misionit q vjen si rezultat i t qenit pjes e siprmarrjes s familjes. Gjithashtu do ti gzoheshit faktit q biznesi juaj qndron n familje pr m t paktn edhe nj gjenerat. Por, nuk do tju mungonin edhe disa problematika. Pozicionet drejtuese mbahen nga pjestar t familjes, pavarsisht aftsive t tyre. Politikat e familjes shpeshher ndrhyjn n vendimmarrjen e biznesit; dallimi ndrmjet jets private nga ajo e

48

Andrea Xhavara

biznesit zbehet. Si siprmarrs i nj biznesi familjar, duhet t jeni i prgatitur m tepr pr kompromise, sesa pr vendime e politika personale apo t pavarura tuajat.

Cilin nga vendimet e mposhtme do t merrnit, n rast se do t trashgonit i vetm nj hotel me formn ligjore t nj shoqrie tregtare? Provoni t argumentoni vendimin tuaj.

Shitjen e biznesit Edhe menaxher i biznesit

Vetm ortak/aksionar Edhe punonjs i biznesit

Fjal kye. Rishikoni prdorimin e secils fjal n kt shtje:

biznes fillestarblerje e nj biznesi

franshizmarrveshje franshize

biznes i trashguar

Pyetje kontrolli1. Cilat jan katr mnyrat e marrjes me biznes? 2. Tregoni dy avantazhe dhe dy disavantazhe t hapjes s nj biznesi t ri. 3. Tregoni dy avantazhe dhe dy disavantazhe t nj biznesi franshiz.

49

BAZAT E SIPRMARRJES

2. Sistemi i siprmarrjes private

Biseda e mposhtme zhvillohet n vitin 1987 ndrmjet Fatmirit dhe daj Benit. Ky i fundit, pas 40 vjetsh emigracion n SHBA, ka ardhur t takoj t afrmit e tij.B. Pse ka radh edhe jasht asaj byrektores?F. Sepse mbarohen shpejt dhe duhet t pressh nj or sa t piqen byrek t tjer.B. Pse nuk shkojn te nj byrektore tjetr?F. Sepse kjo sht e vetmja byrektore n t gjith qytetin.B. Ather shitsja e ksaj byrektoreje qenka pasanike e madhe!?F. Aspak, ajo merr vetm rrogn q i ka caktuar qeveria.B. Qenka me leverdi t hapsh nj byrektore tnden private, si thua?F. Nuk lejohet nj gj e till te ne, sepse prona private pjell kapitalizmin e keq.B. udi! Gruan time, atje n Amerik, nuk e ndalon njeri t blej vila, ti riparoj dhe ti

rishes, duke fituar pesfishin e rrogs time. Me sa kuptoj, kshtu mund tju mungojn mjaft gjra t tjera.

F. Nuk t kemi shkruar, sepse ktu hapen t gjitha letrat. Radht e gjata jan t zakonshme te ne pr t bler ushqimet e prditshme, por edhe mish, vez, vajguri... gjithka me racion mujor mjaft t pakt. Jemi t gjith n pun, por vetm fal atyre 100 dollarve q na drgoni n muaj, kemi jetuar ca m mir se shum familje t tjera!

B. Gj e vogl, as 5% e rrogs sime mujore. F. Ndoshta pr ju, por pr ne jan nj rrog e mir, sepse n bank marrim 7000 lek n

vend t tyre. A e di se me 100 $ ktu te ne blihen dhjet radio Orion? Ato merren me klering nga Hungaria, duke shkmbyer nj radio me nj ton domate.

B. Shum pak! N Amerik, nj ton domate kushton sa gjysma e rrogs time! Por kshtu do tju ndodh derisa ta zvendsoni ekonomin e centralizuar me at t tregut!

Ju, sigurisht, e kuptoni se t kundrtat e zbuluara gjat biseds lidhen me faktin se daj Beni jeton e punon brenda nj sistemi t siprmarrjes s lir dhe t nj ekonomie tregu, ndrsa nipi i tij punon n nj sistem ekonomie t komanduar. Deri n prag t viteve 90 shumica drrmuese e vendeve praktikonin ekonomin e tregut, ndrsa vendet e Europs Lindore dhe disa vende t tjera, at t ekonomis s komanduar. Shembja e murit t Berlinit shnoi nisjen e kalimit drejt ekonomis s tregut t ktyre vendeve, si dhe t Shqipris (dy vjet von).

Diskutoni, duke argumentuar me fakte, mbi vrtetsin e dy thnieve:

a) Deri n vitet 90 shqiptart jetonin t barabart n varfri;b) Q pas viteve 90 shqiptart jetojn t pabarabart n pasuri.

Prse situata e dyt do t ishte pr ju m e preferuar?

50

Andrea Xhavara

Siprmarrja e lir bazohet n tri t drejta themelore: e prons private, e zgjedhjes s lir dhe e shprblimit.

E drejta e prons private sht e drejta e zotrimit, e blerjes, e shitjes apo dhe e dhurimit t nj prone. Kshtu, nse shihni tabeln me mbishkrimin Shitet pr nj ngastr toke, ju mund t arrini nj marrveshje me pronarin e saj dhe ta blini at. M pas, mund t vendosni t ngrini biznesin tuaj mbi kt parcel. Po ashtu, ju mund ta jepni me qir at, duke pritur ca koh sa t rritet mimi i toks pr ta rishitur me fitim, ose mund tia dhuroni apo tia lini si trashgim nj t afrmi. Madje mund t vini nj tabel tjetr me mbishkrimin Ndalohet kalimi!. T gjitha sa tham m lart ju lejohen, sepse jeni pronar n nj sistem t siprmarrjes s lir.

Liria e zgjedhjes nnkupton lirin tuaj pr t hapur nj biznes privat, si dhe pr t punsuar njerz, pr t investuar par, pr t bler pajisje dhe makineri, pr t prodhuar e pr t shitur produkte, t cilat ju i konsideroni me leverdi. E njjta liri i takon t punsuarve tuaj. Ata mund t zgjedhin t punsohen n biznesin tuaj, njlloj si n nj biznes tjetr, apo n administratn publike sipas knaqsis q kan nga kushtet e puns, n veanti nga paga. Por liria e konsumatorit sht ndoshta m e thell. N nj ekonomi tregu, konsumatori sht sovrani: Bizneset nuk jan aq t lira q t prodhojn mallra apo shrbime q nuk i dshiron apo i plqen konsumatori, sepse, prndryshe, ato nuk do t mund t nxirrnin fitim. Shkurt, n nj sistem t siprmarrjes s lir, njerzit gzojn t drejtn t zgjedhin ato produkte/shrbime apo t ndjekin cilndo karrier q ata i konsiderojn m t mirat pr veten.

E drejta e shprblimit sht e drejta e do pronari t nj biznesi pr t marr nj fitim (pas taksave) nga veprimtaria e biznesit t tij. N fakt, motivi i fitimit p